PDA

View Full Version : 1947-1948: Oud-premier Gerbrandy wilde een staatsgreep plegen



The Lawspeaker
01-12-2012, 05:46 PM
1947-1948: Oud-premier Gerbrandy wilde een staatsgreep plegen

Hoewel dit artikel geen betrekking heeft op de Tweede Wereldoorlog heb ik gemeend het hier toch onder te brengen omdat enerzijds de hoofdrolspeler tijdens de oorlog de Nederlandse minister-president in ballingschap was en anderzijds het alles te maken heeft met de rede van koningin Wilhelmina van 7 december 1942 inzake Nederlands-Indië.

Op 15 november 1946 was Nederland met de eenzijdig uitgeroepen Republiek Indonesië overeengekomen dat Nederland het gezag van Indonesië op Java, Sumatra en Madura zou erkennen (de zogeheten overeenkomst van Linggadjati).

Volgens oud-premier professor Pieter Sjoerds Gerbrandy was deze overeenkomst een verraad aan de beginselen van koningin Wilhelmina's rede op 7 december 1942.

Immers, volgens de koningin zou Indonesië een eigen status krijgen binnen het Koninkrijk. Dus moest het binnen het rijksverband blijven, dat volgens Gerbrandy met de Linggadjati-overeenkomst totaal niet het geval was.

De eerste keer dat Gerbrandy, als leider van het Nationaal Comité Handhaving der Rijkseenheid, in het openbaar kritiek uitte op het zijns inziens slappe Indië-beleid van de Nederlandse regering was een paar weken na de overeenkomst in een radiotoespraak op 2 december 1946. Een maand later, op 2 januari 1947, was Gerbrandy wederom via de ether te horen met een nog fellere rede, waarin hij het een plicht noemde om tegen de regering in verzet te komen.

http://i1184.photobucket.com/albums/z339/Gerard1945/02-13.jpg?1294508368


Op 5 maart 1947 zond Gerbrandy een telegram naar minister Jonkman (PVDA), waarin hij protesteerde tegen het misbruik dat door hem in de Eerste Kamer was gemaakt van de rede van koningin Wilhelmina van 7 december 1942.


http://i1184.photobucket.com/albums/z339/Gerard1945/03-10.jpg?1294508437

En op 22 maart 1947 werd tijdens een grote bijeenkomst van afgevaardigden van provinciale en plaatselijke comités van Handhaving Rijkseenheid door Gerbrandy c.s. een beroep gedaan op de tussenkomst van koningin Wilhelmina opdat de overeenkomst van Linggadjati niet zou worden getekend.


http://i1184.photobucket.com/albums/z339/Gerard1945/04-10.jpg?1294508499

Daarnaast bleef Gerbrandy voor de radio het regeringsbeleid fel aanvallen, waarbij hij dusdanig wild om zich heen sloeg dat hij tenslotte door de regeringscommissaris voor het radiowezen mr. Kesper voor de duur van twee maanden een radiospreekverbod kreeg opgelegd.

http://i1184.photobucket.com/albums/z339/Gerard1945/05-6.jpg?1294508570

Eind april 1948 werden door onder andere Gerbrandy, generaal b.d. Winkelman en oud-minister Welter een verzoek ingediend bij de Procureur-Generaal van de Hoge Raad der Nederlanden om een strafvervolging in te stellen tegen de ministers van het zittende Kabinet, alsmede een aantal van hun voorgangers. Van een strafvervolging is het echter nooit gekomen.

http://i1184.photobucket.com/albums/z339/Gerard1945/06-5.jpg?t=1294508660

Overigens was Gerbrandy de voorgaande maanden ook al begonnen met het voeren van een aantal geheime besprekingen met geestverwanten om de regering, desnoods met geweld, omver te werpen. Zo werden door hem onder meer politici, generaals, organisaties van oud-militairen en leiders van het voormalige verzet benaderd, waarbij Gerbrandy bleef hameren op het feit 'dat de regering het koninkrijk verkwanselde, zulks met medewerking van een parlement dat goeddeels uit personen bestond die eenvoudig niet beseften wat op het spel stond'. Volgens Gerbrandy was het daarom 'zowel de plicht als het recht van een vastberaden minderheid om de regering desnoods met geweld ten val te brengen en het roer te wenden'. Hierin werd Gerbrandy ook gesteund door generaal Simon Spoor, de legercommandant in Nederlands-Indië.

Toen medio 1947 de AR-politicus Jan Schouten en de voormalige hoofdredacteur van 'Trouw' dr. Bruins Slot voor een werkbezoek in Nederlands-Indië waren, zijn ze door generaal Spoor persoonlijk uitgenodigd om mee te doen aan de staatsgreep. Hoewel Schouten en Bruins Slot het ook niet eens waren met het Indië-beleid van de regering wezen deze twee gezagsgetrouwe heren het voorstel echter verontwaardigd van de hand.

http://i1184.photobucket.com/albums/z339/Gerard1945/800108TR.jpg?1294518914

Op 3 februari 1948 hadden Gerbrandy en ex-minister Welter van koloniën, samen met de oud-commandant van de zeestrijdkrachten Helfrich, een drietal besprekingen met generaal-majoor Edu Engles, een naaste medewerker van generaal Spoor, die op verzoek van de legercommandant voor enige weken naar Nederland was overgekomen.

Op 4 februari 1948 schreef Engles aan Spoor: 'De heren Gerbrandy en Welter waren overtuigd, dat dit kabinet zo spoedig mogelijk moet vallen, desnoods met geweld, en zij verzekerden mij, dat dit geweld aanwezig is en slechts wacht op een sein hunnerzijds'.

Engles schreef verder 'dat het comité hoopte met hun actie in Indië direct weerklank te zullen krijgen'. Zij rekenden op Spoor aan wie tijdelijk het hoogste gezag in Indië was toegedacht. Volgens Engles hadden 'belangrijke figuren van verschillende politieke partijen, maar in het bijzonder van de KVP, al contact met Gerbrandy gezocht. Het wachten was op het juiste moment voor de actie. De professor blijft echter van mening dat onder de huidige omstandigheden in Indië zelf een koersverandering in de politiek is te doen, waarvoor hij echter een uitschakeling van de hoogste leiding noodzakelijk acht. Wederom gaf hij de verzekering dat wanneer zulks in Indië zou plaatsvinden, dit door daadwerkelijke acties in Holland zou worden gesteund. Ik weet, Siem, dat ik je het met al deze inlichtingen niet gemakkelijk maak, maar ik voel mij toch verplicht je een duidelijk beeld van de situatie hier te moeten geven. Ik weet ook wat voor verantwoordelijkheid ze hier op je schouders willen laden, maar wat er ook gebeurt, ik blijf overtuigd, dat je alle Indische generaals en verdere kopstukken van het leger daar achter je zult hebben'.

Na afloop van een laatste bespreking met Gerbrandy en admiraal Helfrich op 26 februari 1948 schreef Engles in zijn rapport: 'Alvorens te vertrekken heb ik professor Gerbrandy en admiraal Helfrich medegedeeld dat ik generaal Spoor nog eens over alles volledig zal inlichten. Ik heb toen ook medegedeeld dat het mij bekend was dat generaal Spoor omtrent maart/april naar Holland zou gaan, waarop door de professor werd opgemerkt dat de aanwezigheid van generaal Spoor in Nederlands-Indië gedurende de maand april noodzakelijk zou zijn, zodat de komst van generaal Spoor zoveel mogelijk moet worden vervroegd. Professor Gerbrandy zou het op prijs stellen generaal Spoor zelf te spreken wanneer de toestand zich in de door hem verwachte richting zou ontwikkelen. Hierop heb ik beide heren medegedeeld dat ik zowel bij de generaal Kruls als bij de kolonel Calmeyer heb aangedrongen om te bewerkstelligen dat generaal Spoor zo spoedig mogelijk naar Nederland wordt opgeroepen'.

Ook generaal Kruls, de chef van de Generale Staf van het Nederlandse leger, werd door Gerbrandy benaderd. In 1975 schreef Kruls in zijn memoires dat een door hem hogelijk gewaardeerd politicus, die hij zelfs een staatsman zou willen noemen, en wiens nagedachtenis hij niet in opspraak wilde brengen, hem eens heeft bezocht met de ernstige gedachte dat een militaire machtsovername met zijn medewerking mogelijk zou zijn.

In het archief van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) bevindt zich een rapport van de inlichtingendienst van de Amsterdamse politie van het uit de jaren 1947-1948 daterende plan om de Nederlandse regering omver te werpen. Het plan kwam er op neer, dat Nationaal Reveil en het Comité Handhaving Rijkseenheid het initiatief zouden nemen om alle 'nationaal georiënteerde organisaties in Nederland te coördineren tegen het Indië-beleid van de regering'. Volgens het rapport had Gerbrandy toegezegd de leiding van het geheel op zich te nemen. Hij had in de organisatie de schuilnaam 'Gerrit'.

Om de 'spanning onder het volk te brengen' zou in overleg met Gerbrandy besloten zijn PVDA-voorzitter Koos Vorrink te liquideren, waarna het uur X zou zijn aangebroken. Voor het geval de staatsgreep zou slagen waren de functies al verdeeld. Zo zou Gerbrandy minister-president worden en admiraal Helfrich minister van Marine. Onmiddellijk na het uur X zouden Gerbrandy en Helfrich zich met een lijfwacht toegang verschaffen tot de koningin om haar op de hoogte te stellen van de situatie. De zaak viel in duigen, aldus nog steeds het rapport, toen de complotteurs contact opnamen met een Haagse politieofficier aan wie, na het slagen van de coup, de functie van hoofdcommissaris was toegedacht. Deze bedankte niet alleen voor de eer, maar deelde bovendien mede dat 'de zaak' al onder de aandacht was bij de inlichtingendienst. Daarop werd de staatsgreep afgelast.

Dr. L. de Jong schreef over Gerbrandy's staatsgreepplan: 'Hij die in zijn jonge jaren 'de rode advocaat van Sneek' was genoemd, associeerde zich tijdens de worsteling met de Republiek Indonesië met de meest conservatieve elementen in den lande. Uit zijn vage plannen voor een staatsgreep sprak zijn strijdbaarheid, maar dat is dan ook het enige positieve dat men er in kan ontwaren. Hij zou, had hij die plannen kunnen doorzetten, aan de afloop van de worsteling met de Republiek niets hebben veranderd maar wel in Nederland een beroering en een verwarring hebben geschapen, naar welker omvang men slechts kan gissen'.

Desondanks werd Gerbrandy op 5 april 1955 'voor bewezen diensten' tot minister van Staat benoemd en in 1956 nam hij plaats in een commissie die een oplossing moest vinden voor de Greet-Hofmans-affaire. Gerbrandy is in 1961 op 76-jarige leeftijd gestorven.

Hieronder de Kamervragen van het Tweede Kamerlid Waltmans (PPR) en het antwoord van Minister-President Van Agt naar aanleiding van een artikel in dagblad Het Vrije Volk van 4 december 1979 over Gerbrandy's plan voor een staatsgreep.

http://i1184.photobucket.com/albums/z339/Gerard1945/kamer-1.jpg?1294519066


Opmerking

In het bovenstaande antwoord verklaart Van Agt dat er geen burgemeesters zijn gealarmeerd voor een op handen zijnde staatsgreep, maar waarom heeft de Amsterdamse burgemeester D'Ailly dan de onderstaande proclamatie opgesteld? Uit de stukken van de burgemeester in het Stadsarchief Amsterdam blijkt dat hij in de loop van 1947 'geheime inlichtingen, zelfs van ministers' had ontvangen omtrent plannen tot een staatsgreep, die zouden uitgaan van kringen die 'sterk gekant waren tegen het beleid van de Regering ten aanzien van het Indonesische vraagstuk. De aanwijzingen dat er iets op til was, zo luidt het verklarend schrijven, waren zo sterk dat de burgemeester het nodig achtte de ontwerp-proclamatie op te stellen'.

http://i1184.photobucket.com/albums/z339/Gerard1945/09-1.jpg?1294508940

In een brief d.d. 3 maart 1978 werd door oud-premier Willem Drees bevestigd dat er inderdaad geruchten waren dat vooraanstaande figuren, 'genoemd werden onder anderen Gerbrandy, admiraal Helfrich en generaal Kruls', aan een staatsgreep dachten.

Bronnen
Nationaal Archief.
A.R.A., Archief Spoor 14.
N.I.B. 1945-1950.
Stadsarchief Amsterdam.
H.J. Kruls, 'Generaal in Nederland', 1975.
Tweede Kamer der Staten-Generaal, 1979.
L. de Jong, 'Het koninkrijk', deel 12/2, 1988.
D. Engelen, 'Geschiedenis van de BVD', 1998.
De Groene Amsterdammer, 16 februari 2002.
Krantenknipsels 1947-1980
Bron: Gerard45.bloggertje.nl (http://gerard45.bloggertje.nl/note/19761/19471948-oudpremier-gerbrandy-wilde-een-staatsgreep.html)