Wetenschappelijke fraude komt vaker voor



De - kennelijke - wetenschappelijke fraude van de Tilburgse hoogleraar sociale psychologie Diederik Stapel is geen op zichzelf staand incident. Er is wel meer mis in de wetenschappelijke wereld, zegt de Groninger psycholoog Maarten Derksen. "Wetenschappelijke fraude klinkt heel sensationeel. Ik zou het erg jammer vinden als deze zaak wordt afgedaan als een uitzondering. We kunnen niet collectief onze handen schoon wassen, er zijn wel meer dingen die fout zijn."

Derksen is universitair docent theorie en geschiedenis van de psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij doceert ook wetenschappelijke ethiek aan zijn studenten. De psycholoog somt probleemloos voorbeelden op van praktijken in de wetenschap die misschien minder erg zijn dan het compleet verzinnen van data, maar toch laakbaar kunnen worden genoemd.

Ghostwriting: komt in de biomedische wetenschap veelvuldig voor. Het raamwerk voor een artikel wordt geschreven door een externe expert, die niet zelden werkt bij een farmaceutisch bedrijf dat belang heeft bij de voorgenomen publicatie. 'Onafhankelijke' wetenschappers zetten vervolgens hun namen boven het stuk.

Fishing: het lukraak, ongericht zoeken in databestanden naar gegevens. En als er wat interessants opduikt, dit dan presenteren als een doelbewust uitgevoerd onderzoek.

Knijpen en kneden: gegevens uit datasets zolang bewerken en aanpassen totdat er 'iets significants' uitrolt.

Strategisch publiceren: een mooi onderzoek opknippen in meerdere hapklare publicatiebrokjes en deze dan in verschillende wetenschappelijke bladen publiceren om zoveel mogelijk publicaties te scoren.

Name dropping: vaak staan er tussen de auteursnamen boven artikelen namen van wetenschappers die niets of bijna niets aan het artikel hebben bijgedragen. Vooral hoogleraren willen graag als mede-auteur worden opgevoerd. Dat scheelt weer in de publicatielijst.

Het eenzijdig leunen op onderzoek bij een geselecteerde groep proefpersonen. Derksen: "We hebben onlangs zelf zo'n discussie gehad. Proefpersonen zijn maar wat vaak eerstejaars studenten, uit Westerse landen, blanke middenklassers. Maar kun je daarop conclusies baseren? Dit zijn zaken die diep in het systeem zitten."

Derksen wil niet inhoudelijk ingaan op de kwestie rond Stapel. "Niemand weet wat er is gebeurd en waarom hij dit heeft gedaan. Ik hoorde dat hij fraude zou hebben toegegeven. Dat is dan wel heel uitzonderlijk. Voor zover mij bekend, is er bij geen enkel geval van fraude in de wetenschap ooit sprake geweest van een directe bekentenis."

Veel van de problemen zijn terug te voeren op de publicatiedruk, zegt Derksen. "De psychologie spiegelt zich meer en meer aan de geneeskunde. Zeker in de sociale psychologie is de publicatiedruk enorm."

Wetenschappers moeten publiceren in wetenschappelijke bladen. Het schrijven van een paar mooie boeken is niet voldoende. Artikelen in vooraanstaande, Engelstalige wetenschappelijke vakbladen vormen de basis voor een succesvolle wetenschappelijke carričre. "Ik zeg niet dat de hele wetenschap rot is, maar ik zeg evenmin dat de wetenschap brandschoon is. De discussie over wat zuivere wetenschap is, zou eens echt moeten worden gevoerd."

Wetenschappers die hun werk een handje hielpen
Het bekendste geval van wetenschappelijke fraude uit de recente Nederlandse geschiedenis is gepleegd door de ooit gevierde tv-psycholoog René Diekstra.

De Leidse universiteit ontsloeg hem in 1996 nadat een commissie had vastgesteld dat hij plagiaat had gepleegd in zowel wetenschappelijke als populaire publicaties. Grote delen van zijn werk bleken overgeschreven.

Een ander geval betrof de neuroloog H. Gelmers. Die moest begin 1998 weg bij het Twenteborg Ziekenhuis in Almelo nadat hij in opspraak was geraakt wegens fraude. Bij een onderzoek voor de farmaceutische industrie naar de werking van een medicijn tegen hersenbloeding had hij fictieve patiënten opgevoerd. De fraude kwam aan het licht doordat zijn bevindingen sterk afweken van die van andere onderzoekers.

Een ander geruchtmakend geval deed zich voor in 2006 in Zuid-Korea. Celbioloog Hwang Woo-suk bleek toen een artikel over gekloonde menselijke cellen totaal te hebben verzonnen. Foto's van de cellen waren getruct. De expert kreeg twee jaar voorwaardelijk.

Bron: Trouw (9 september 2011)