HISTORIA E SHQIPERISE.

[Laberia]

Qellimi i ketij threadi eshte qe tu mundesoj atyre Shqiptareve qe nuk e njohin Historine e Shqiperise dhe Shqiptareve, ta mesojne (gjithmone nese kane deshire) kete histori ashtu sic e kane shkruar autoret dhe institucionet tona me te mira. Historia e kombit perpara se gjithash mesohet ne shkolla. Por jo te gjithe e kane kete mundesi. Behet fjale sidomos per ata Shqiptare qe jane lindur dhe rritur ne emigrim, jashte Shqiperise dhe per arsye te kuptueshme nuk kane mundur qe ta mesojne historine e vendit dhe kombit te origjines ne vendet ku jetojne. Ketu lind nje problem i madh sepse shpesh, keta Shqiptare perdorin si burim informimi faqe jo te besueshme ne internet si Wikipedia, etc. Per fat te keq, faqet e Wikipedias qe kane te bejne me historine tone, tashme pothuajse totalisht kontrollohen nga perdorues greke dhe serbe, te cilet i perdorin keto faqe per te perhapur propaganden e tyre shoviniste. Per kete arsye, kush ka deshire qe te mesoje historine e vendit te vet, perpara se gjithash duhet qe te lexoje c`fare studiuesit shqiptare kane shkruar.
Do t`ju lutesha shume qe te gjitha diskutimet te behen ne shqip.

[Laberia]

Historia e popullit shqiptar. Vëllimi 1 (https://sq.wikipedia.org/wiki/Historia_e_popullit_shqiptar._V%C3%ABllimi_1)
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/sq/e/e7/Historia_e_popullit_shqiptar._V%C3%ABllimi_1_%28Bo tim_i_vitit_2002%29.jpg
http://historia.shqiperia.com/historia_shqiptare.gif
Historia e popullit shqiptar. Vëllimi 1. Ilirët, Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI - vitet 20 të shek. XIX Autori: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë. Shtëpia botuese "Toena". Viti i botimit 2002, faqet e librit 806. ISBN 99927-1-622-3

Vëllimi i parë i "Historia e popullit shqiptar" nuk është thjesht një vepër e kufizuar për rrethet akademike apo ato studentore, por shpreh një hulumtim serioz për gjithë individët që dëshirojnë të kenë njohuri më të gjera për historinë tonë. Kjo vepër ka natyrë gjithëpërfshirëse.

Në vëllimin e saj të parë, lexuesi do të njohë faktet rreth lashtësise së popullit tonë dhe prejardhjes së tij pellazge. Më tej ai do të vazhdojë në një udhëtim ku do të njohë të gjitha fiset ilire dhe shtrirjen e tyre gjeografike.

Në këtë vepër do të hasë mbretërit e mëdhenj ilirë: Likurgu, mbreti i parë ilir; Bardhyli, i cili i bëri ballë me sukses sulmeve të mbretërve maqedonas dhe Pirron e Epirit, prijësin epik mollos, i cili është cilësuar nga Hanibali si "prijësi ushtarak më i mirë i kohës" dhe Plutarku e vlerësonte si "një nga personalitetet më të rëndësishëm te kohës së tij". Lexuesve do t`u paraqitet një panoramë e plotë e mbretëreshës legjendare Teuta: luftërat e saj kundër Romës dhe gjithashtu tradhinë e gjeneralit të saj më të afërt Dhimitër Farit. Pas rënies nën pushtimin romak, lexuesit do të njihen me çdo zhvillim ne çdo fushë të jetës së asaj periudhe duke përfshirë edhe kryengritjet e Batos.

Mesjeta do t`i gjejë trojet shqiptare të sunduara nga një grusht feudalësh apo gjithnjë ne luftë kundër anzhuinëve, bullgarëve apo serbëve të Stefan Dushanit. Por kjo periudhë do të shënoje një moment tepër të rëndësishëm: krijimin e shtetit të përqendruar shqiptar Principatës së Arbrit.

Më tej lexuesi do të bjerë në vorbullën e dyndjeve osmane. Ai do të njihet me betejat me në zë të asaj kohe si Beteja e Fushë-Kosovës. Pjesë e kësaj periudhe është edhe Epoka e Skënderbeut, një epokë dhe personalitet të madh me të cilin identifikohemi edhe sot.

Vorbulla e sundimit osman do ta shoqërojë lexuesin për një kohë të gjatë duke i paraqitur një sërë ngjarjesh. Pas vdekjes së Skënderbeut vjen edhe konsolidimi i pushtimit osman. Por ai nuk do të pranohet lehtë nga shqiptarët, sepse një sërë kryengritjesh shënjohen në këtë periudhë si kryengritja e drejtuar nga Pjetër Bogdani dhe nje sërë të tjerash.

Një moment interesant i sundimit osman është edhe ngritja e pashallëqeve shqipare, nga të cilët më të rëndësishmit ishin: Pashallëku i Bushatllinjve dhe Pashallëku i Ali Pashë Tepelenës. Lexuesit do të njihen me organizimin dhe natyrën e drejtuesve të tyre dhe me faktin interesant se qe Ali Pashai që paraqiti i pari idenë e krijimit të një monarkie kushtetuese në Ballkan.

Vepra do të vazhdojë edhe me një thellim mbi ngjarjet më të rëndësishme në fushën kulturore, arsimore, sociale dhe ekonomike për të dhënë një tablo të plotë të asaj periudhe.

[Laberia]

P A R A T H Ë N I E

Në vitin 1959 u botua në Tiranë vëllimi i parë i Historisë së Shqipërisë, i cili, së bashku me vëllimin e dytë, që doli më 1965, përbën veprën e parë shkencore përgjithësuese për Historinë e Shqipërisë, të hartuar nga një grup autorësh.
Historia e lashtë (Ilirët) përbënte pjesën e parë të vëllimit të parë të botimit të vitit 1959. Ajo shërbeu si bazë për hartimin e tekstit të ri të Historisë së Shqipërisë që u përgatit dhe u botua si maket për diskutim në vitin 1973. Pjesa e parë e vëllimit të parë të këtij botimi të ri (1973) përfshinte periudhën e historisë së lashtë, nga fillimet e shoqërisë njerëzore e deri në fillimet e mesjetës së hershme shqiptare. Ajo u përgatit nga prof. Selim Islami (redaktor përgjegjës), prof. dr. Muzafer Korkuti, prof. Frano Prendi dhe prof.dr. Skënder Anamali. Në vitin 1977, historia e lashtë u botua e ripunuar dhe e plotësuar me të dhëna të reja nga këta autorë, në formë dispense, për përdorim të brendshëm. Ky tekst, me pak shkurtime, u botua edhe në frëngjisht më 1985 si vëllim më vete, për t’u shfrytëzuar nga studiuesit dhe nga lexuesit e huaj, me titullin Les Illyriens - Aperçu historique, Tirana, 1985.
Pjesa e parë, Ilirët, që përfshihet në këtë botim të ri (vëllimi i parë), është mbështetur në variantet e vitit 1977 dhe 1985, por të ripunuara dhe të plotësuara prej të njëjtit grup autorësh:
Krerët I dhe II janë hartuar nga prof. dr. Muzafer Korkuti.
Krerët III dhe V janë hartuar nga prof. Selim Islami.
Kreu IV është hartuar nga prof. Frano Prendi.
Krerët VI, VII dhe VIII janë hartuar nga prof. dr. Skënder Anamali.
Prof. dr. Edi Shukriu ka shkruar në pjesën Mbretëria Dardane (Kreu VI) sythet: Territori, popullsia e kultura dhe Dardania paraurbane.
Përgatitja për botim (redaktimi) e pjesës Ilirët, me ndryshimet përkatëse u bë nga prof. dr. Muzafer Korkuti.

[Laberia]

K R E U I

LINDJA DHE FORMIMI I BASHKËSISË PRIMITIVE

1. SHFAQJA E SHOQËRISË NJERËZORE. PALEOLITI

Gjurmët më të hershme të jetës njerëzore
Historia e shoqërisë njerëzore fillon që në kohën kur nga kopeja e majmunëve antropoidë u formuan grupet e para të njerëzve primigjenë. Kjo ndarje e njeriut nga bota e kafshëve u krye nëpërmjet një procesi shumë të gjatë, të ndërlikuar dhe të papërsëritshëm.
Periudha më e hershme e zhvillimit të kësaj shoqërie primitive njihet arkeologjikisht me emrin e paleolitit (nga greqishtja palaios - i vjetër, lithos - gur) dhe përfshin periudhën afërsisht nga 1 500 000 deri në 10 000 vjet më parë. Kjo epokë ndahet nga ana e saj në paleolit të ulët, të mesëm dhe të lartë.
Në vendin tonë nuk janë zbuluar mbeturina kulturore nga paleoliti i ulët, që zë një pjesë të madhe të epokës së pleistocenit e vjen deri në kohën e vërshimit të akullnajave Riss.
Gjurmët më të hershme të qenies së njeriut në territorin e Shqipërisë shfaqen në periudhën musteriane, që i përket paleolitit të mesëm (100 000-30 000 vjet më parë). Këto përfaqësohen nga vegla prej stralli të punuara mirë, me forma tipike musteriane, të cilat i kanë shërbyer njeriut primitiv për procese të ndryshme pune që lidheshin drejtpërdrejt me sigurimin e ushqimit të tij të përditshëm. Të tilla vegla, si prefëse, kruese, gërryese, etj., janë gjetur, deri më sot, në stacionin prehistorik të Xarës në rrethin e Sarandës, në stacionin e Kryegjatës, në afërsi të Apolonisë (Fier) dhe në stacionin e Gajtanit në rrethin e Shkodrës. Nga format dhe përmasat e tyre të vogla këto vegla ngjasojnë mjaft me veglat e strallit të zbuluara në depozitimet musteriane të krahinave fqinje të Greqisë Veriore, të Thesalisë, të Malit të Zi etj.
Tipi fizik i njeriut në këtë kohë ishte ai i neandertalit . Në procesin e antropogjenezës ky tip paraqet një hallkë më të zhvilluar në krahasim me pitekantropin e paleolitit të ulët.
Dyndja nga veriu në jug e akullimit të periudhës gjeologjike Riss bëri që edhe në vendin tonë klima të pësojë ndryshime të mëdha. Në malet e larta të Shqipërisë u formuan akuj të përhershëm, që zbritën deri në lartësinë 1 000 m mbi nivelin e detit. Si pasojë e këtyre ndryshimeve klimatike ndryshoi dhe fauna e flora e vendit. Nga kafshët e vjetra qëndruan vetëm ato që mundën ta përballonin të ftohtit. Krahas tyre u shfaqën dhe kafshët karakteristike vetëm për kushtet e klimës së ftohtë. Të tilla ishin mamuthi, rinoceronti leshtor, bizoni, dreri i veriut, ariu i shpellës, hiena e shpellës, dhia e egër etj.
Të ftohtët ndikoi edhe në mënyrën e jetesës. Në luftën për të përballuar vështirësitë klimatike dhe për të mbijetuar, njeriu i kësaj kohe bëri hapa të rëndësishëm drejt përparimit; u strehua në shpella pasi triumfoi në luftën për jetë a vdekje me kafshët e egra që i kishin zënë që më përpara këto vend-strehime natyrore. U vesh duke shfrytëzuar lëkurët e kafshëve, mësoi të ndezë vetë zjarrin, të cilin e përdori me sukses kundër të ftohtit dhe bishave të egra, por sidomos për të përmirësuar strukturën e ushqimit, duke përdorur gjerësisht mishin e pjekur, i cili luajti një rol të madh në përmirësimin e mëtejshëm biologjik të tij. Zjarri qe një arritje shumë e rëndësishme për kohën, sepse i dha njeriut për të parën herë zotërimin mbi një fuqi të caktuar të natyrës, që e ndau atë përfundimisht nga bota e kafshëve.
Banorët e paleolitit të mesëm jetonin me prodhimet, që i gjenin të gatshme në natyrë dhe sidomos me gjueti, e cila përbënte edhe drejtimin kryesor të veprimtarisë së neandertalasve. Me mbledhjen e frutave dhe të zhardhokëve, me ruajtjen e zjarrit, me rritjen e fëmijëve, me përgatitjen e lëkurës për veshje, etj., merrej gruaja, ndërsa burri dilte për gjah ose merrej me përgatitjen e veglave të punës dhe të armëve. Gjuetia e kafshëve të mëdha, në kushtet e nivelit të atëhershëm, primitiv të veglave të punës, mund të bëhej vetëm në mënyrë kolektive. Në këto rrethana ajo ndihmoi shumë në forcimin e lidhjeve të brendshme midis anëtarëve të grupeve dhe së bashku me krijimin e lidhjeve të gjakut shpuri në organizimin e bashkësisë primitive.


Lindja e gjinisë matriarkale

Paleoliti i lartë është përfaqësuar shumë më gjerë. Vegla pune të kësaj periudhe janë zbuluar me shumicë në sipërfaqen e stacionit të Xarës (Xara II), në shpellën e Shën Marinës në Bogas të Sarandës, në shpellën e Konispolit, në Kryegjatë, në Rrëzë të Dajtit dhe në Gajtanin III, pra në një rreze të tillë që nënkupton shtrirjen e vendbanimeve të kësaj kohe në pjesën më të madhe të territorit të Shqipërisë. Këto materiale përbëhen kryesisht nga vegla stralli të tipit aurinjacien, të një përvoje më të përparuar teknike dhe me forma më të larmishme, kryesisht thika, kruese dhe gërryese. Së bashku me veglat prej stralli në depozitën rrëzë Dajtit janë gjetur edhe disa vegla prej kocke, të cilat në këtë kohë marrin një përdorim të gjerë krahas përsosjes së mëtejshme të punimit të strallit. Në shtresën paleolitike të shpellës së Shën Marinës përveç veglave të punës janë gjetur dhe gjurmë zjarri, si dhe fosile kafshësh të pleistocenit të vonë (capra ibex - dhi e egër), që tregojnë për një faunë të ngjashme me atë të paleolitit të mesëm, gjë që është dhe e kuptueshme, pasi klima dhe në këtë kohë vazhdoi të ishte e ftohtë dhe e lagësht si më parë.
Përparësi kanë të dhënat që janë zbuluar në shtresën më të hershme të shpellës së Konispolit I, të datuar 26 370 vjet më parë, si një seri veglash pune të përgatitura nga gur-stralli i bardhë me retush të varfër, kocka kafshësh të egra si edhe farë rrushi të egër dhe thjerrëza të karbonizuara, të cilat janë tipike për Mesdheun Lindor paraneolitik.
Gjuetia e kafshëve të egra vazhdon edhe në këtë etapë të fundit të zhvillimit paleolitik të vendit tonë, të jetë mjeti kryesor i sigurimit të ushqimit. Madje në këtë kohë përsosen dhe më tepër armët e gjuetisë si dhe format e saj. Mbledhja e prodhimeve të gatshme, gjithashtu, mbetet një nga mënyrat e sigurimit të ushqimit të përditshëm.
Gjatë kësaj epoke përfundon procesi i gjatë dhe i ndërlikuar i antropogjenezës. Nga neandertali, me tipare ende shtazore, kalohet tani në tipin e njeriut të sotëm - homo sapiens.
Si rrjedhim i përsosjes së veglave të punës prej stralli e kocke u rrit ndjeshëm mundësia e sigurimit më me shumicë të produkteve ushqimore, gjë që solli ndryshime dhe në organizimin e bashkësisë primitive.
Formohen tani grupe të qëndrueshme njerëzish të bashkuar jo vetëm nga forma e përbashkët e prodhimit, por edhe nga lidhjet e gjakut dhe nga origjina e tyre e përbashkët. Gradualisht kalohet në bërthamën e parë të organizimit shoqëror, në gjininë matriarkale. Ishte matriarkale, pasi gruaja luante rol të dorës së parë në ekonomi dhe në jetën shoqërore të kësaj bashkësie gjinore. Forma kryesore e familjes në këtë gjini ishte martesa me grupe, prej së cilës origjina e fëmijëve përcaktohej vetëm nëpërmjet nënës.
Në epokën e mezolitit (guri i mesëm) 10 000 - 7 000 vjet p.e.re ndodhën ndryshime të mëdha në florën dhe në faunën e kontinentit, rrjedhimisht edhe në territorin e Ballkanit. U zhdukën të gjitha kafshët tipike të pleistocenit, si mamuthi, rinoceronti etj., kurse një pjesë e kafshëve që vazhduan të jetonin ndryshuan përhapjen gjeografike. Në kushtet e reja gjeo-klimatike, njeriu i mezolitit filloi të kalojë nga ekonomia që mbështetej në gjuetinë e mbledhjen e produkteve të gatshme, në fillimet e bujqësisë e të blegtorisë primitive.
Epoka e mezolitit dallohet nga ajo e paleolitit edhe prej veglave të punës, të cilat janë bërë nga ashkla stralli shumë të vogla me forma të rregullta gjeometrike, si trekëndësha, trapezoidale, në formë segmenti etj., me përmasa të vogla 4-6 cm, ndaj quhen mikrolite.
Në territorin e Shqipërisë vendbanime mezolitike janë zbuluar në shpellën e Konispolit (Konispol II) dhe në Kryegjatë. Në të dyja këto vendbanime veglat prej stralli janë të cilësisë shumë të mirë, kanë forma tipike mezolitike, me retush të imët të cilësisë së lartë. Në Konispol ato janë datuar saktësisht në vitet 8500 p.e.sonë (në bazë të C14).
Me epokën mezolitike lidhet pjesërisht edhe vendbanimi i Vlushës (rrethi i Skraparit), ku janë zbuluar vegla stralli tipike mezolitike. Këto vegla janë gjetur së bashku me fragmente enësh shumë primitive, fakt që e daton Vlushën në fillimet e epokës neolitike. Sidoqoftë, ato i takojnë një kulture me tradita të forta mezolitike, dhe Vlusha përfaqëson një kulturë që vë në lidhje të drejtpërdrejtë epokën e mezolitit me fillimet e epokës së neolitit. Të marra së bashku, Konispoli II, Kryegjata dhe Vlusha, përbëjnë një dëshmi të rëndësishme për formimin e kulturës neolitike në territorin e Shqipërisë.

2. N E O L I T I

Vendbanimet neolitike

Neoliti (nga greq. neos - i ri dhe lithos - gur) përfaqëson etapën e fundit dhe njëkohësisht më të zhvilluarën të epokës së gurit. Ai përfshin një kohë që fillon nga mijëvjeçari i shtatë dhe mbaron nga fundi i mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Arkeologjikisht neoliti ndahet në tri periudha të mëdha: e hershme, e mesme dhe e vonë. Në këtë të fundit përfshihet dhe periudha e bakrit ose eneoliti (nga bashkimi i fjalës lat. eneos - bakër dhe greq. lithos - gur), që përbën etapën e fundit dhe kalimtare për epokën e bronzit.
Në këta tridhjetë vjetët e fundit janë zbuluar e gërmuar një numër i madh vendbanimesh neolitike me shtrirje gati në tërë territorin e Shqipërisë, si në Maliq, në Cakran, në Vashtëmi, në Burimas, në Podgorie, në Barç e në Dërsnik të rrethit të Korçës, në Kamnik të Kolonjës, në Blaz e Nezir të Matit, në Cakran të Fierit, në Burim, në Gradec e në Cetush të Dibrës, në Kolsh të Kukësit, në Rajcë e në Rashtan të Librazhdit e nga gjetje të rastit në pika të tjera. Më mirë është njohur e studiuar pellgu i Korçës, i cili gjatë epokës prehistorike ka pasur kushte shumë të mira gjeoklimatike. Ai paraqet sot zonën më të pasur e më të zhvilluar kulturore të neolitit si edhe pellgun ku mund të ndiqet pa ndërprerje zhvillimi i kulturës neolitike në gjithë shtrirjen e tij kohore. Materialet e gjetura në këto qendra prehistorike, krahas atyre të dala në dritë shumë kohë më parë si në Velçë të Vlorës ose rastësisht në rrethet e tjera të vendit, kanë dhënë mundësi që të njihen aspekte të ndryshme të jetës ekonomike, shoqërore dhe kulturore të banorëve neolitikë të territorit tonë, ndërsa përhapja e gjerë e këtyre vendbanimeve dhe e gjetjeve rastësore neolitike ka treguar se ky territor gjatë kësaj epoke ka qenë i banuar dendur dhe pa ndërprerje.
Jeta në vendin tonë gjatë neolitit u zhvillua në kushte shumë të përshtatshme natyrore. Klima e ftohtë dhe e lagësht e paleolitit, e cila kishte filluar që në mezolit t’i lëshonte vendin një klime më të butë, tani merr pak a shumë karakterin e klimës së sotme. Si rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojnë prej asaj të ditëve tona.
Këto rrethana të favorshme natyrore ndihmuan që vendi ynë gjatë neolitit të arrijë në një nivel të lartë zhvillimi ekonomik dhe kulturor për atë kohë. Njeriu nga skllav i natyrës, siç ishte në paleolit, shndërrohet tani, pak e nga pak, në zotërues i saj. Në këtë kohë lindin e zhvillohen forma të ndryshme të veprimtarisë prodhuese të njeriut, të cilat me plot të drejtë mund të merren si zanafilla e degëve të veçanta të ekonomisë dhe të përparimit teknik e kulturor të shoqërisë së sotme. Të tilla janë bujqësia e blegtoria, prodhimi i qeramikës, tjerrja dhe endja, teknika e ndërtimit të banesave etj. Përsoset në këtë kohë edhe teknika e punimit të veglave prej kocke dhe prej guri. Hyn në përdorim të gjerë dhe bëhet karakteristike për epokën dhe teknika e lëmimit të gurit. Nga fundi i neolitit (eneolit), për të parën herë dalin dhe veglat e objektet prej bakri, të cilat shënojnë dhe fillimet e metalurgjisë në vendin tonë.
Në këto periudha të largëta të prehistorisë, vendbanimet i ndeshim zakonisht nëpër tarraca lumore, pranë burimeve ose në vende me toka pjellore dhe të pasura me pyje që strehonin shumë kafshë të egra. Por krahas këtyre, vazhdonin të shërbenin si vendbanim edhe shpellat (shpella e Velçës, e Trenit, e Konispolit, e Blazit etj.). Banesat paraqiten dy llojesh: në formë gropash nëndhese (Cakran) dhe të tilla të ndërtuara drejt mbi tokë (Maliq, Kamnik, Kolsh etj.). Zakonisht këto kishin planimetri drejtkëndëshe dhe ishin një ose dy dhomëshe. Muret e tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe lyheshin pastaj me baltë në njërën ose në të dy faqet e tyre. Dyshemetë ishin gjithashtu prej balte; në disa raste ato vendoseshin mbi shtroje trarësh për të izoluar lagështirën. Në Dunavec dhe në Maliq të Korçës janë zbuluar banime të ngritura mbi hunj (palafite). Mbi hunjtë vertikalë qëndronte një platformë prej trarësh të vendosur horizontalisht e mbi të ngriheshin banesat (kasollet) të shtruara me baltë. Palafiti i Maliqit ka qenë i rrethuar me një gardh që e mbronte nga vërshimi i ujit apo nga rreziqe të tjera.


Ekonomia. Lulëzimi i gjinisë matriarkale

Nga materialet e zbuluara në vendbanimet neolitike të vendit tonë del se bujqësia përbënte një nga format kryesore të prodhimit dhe sidomos tek ato bashkësi primitive që banonin në toka pjellore, si p.sh. në pellgun e Korçës, në fushën e Cakranit (Fier) etj. Toka punohej cekët me shat prej guri ose briri dreri. Kjo ishte forma më primitive e punimit të tokës. Në këtë kohë mbillej gruri si dhe llojet e tjera të drithërave. Këtë e tregojnë farërat e karbonizuara të zbuluara në shtresat neolitike të Podgories, të Konispolit, të Maliqit apo në muret e banesave të lyera me baltë të përzier me byk drithërash, siç i gjejmë në vendbanimet më të hershme neolitike (Vashtëmi, Kolsh etj.).
Në depozitimet neolitike të vendit tonë, përzier me mbeturina të ndryshme të kulturës, janë zbuluar me shumicë dhe kocka bagëtish të imëta dhe të trasha, që tregojnë se krahas bujqësisë banorët neolitikë merreshin edhe me blegtori. Prej bagëtive ata siguronin qumështin, mishin, leshin, lëkurën etj. Një pjesë të këtyre produkteve ata i siguronin dhe nëpërmjet gjuetisë së kafshëve të egra, kockat dhe brirët e të cilave i ndeshim gjithashtu në qendrat e banuara të kësaj kohe. Dreri ishte një nga kafshët e egra më të parapëlqyera të gjahut, i cili përveç mishit dhe lëkurës, u siguronte bujqve primitivë edhe brirët me të cilët bënin vegla të ndryshme bujqësore, si shetër, çekanë etj., dhe që i gjejmë të përfaqësuar mirë sidomos në vendbanimin e Dunavecit e të Maliqit. Po këtu janë zbuluar edhe shumë pesha rrjetash, gropa etj., që dëshmojnë se një formë tjetër e sigurimit të ushqimit të banorëve neolitikë të Dunavecit e të Maliqit ishte dhe peshkimi.
Banorët neolitikë të vendit tonë dinin gjithashtu të tirrnin fijen dhe të endnin prej saj rroba me anë të vegjës primitive vertikale. Këtë e tregojnë rrotullat e boshtit dhe peshat për tërheqjen e fijes në vegjë, të zbuluara në Maliq e gjetkë.
Që në etapën më të hershme të neolitit shfaqen dhe enët prej balte të pjekur, që përbëjnë si kudo gjetjet më të shumta e më të rëndësishme në vendbanimet e kësaj kohe. Prodhimi primitiv i tyre ashtu si edhe ai i tekstilit dhe i prodhimeve bujqësore, ishte i lidhur me punën e gruas. Çdo bashkësi neolitike i përgatiste vetë enët sipas nevojave të saj. Ato punoheshin me dorë në forma e madhësi të ndryshme, me faqe të trasha ose të holla, me ose pa zbukurime sipas qëllimit të tyre praktik.
Zhvillimi i madh, për atë kohë, i prodhimit, i cili gjeti shprehjen e vet në shtimin e llojeve të veglave të punës dhe në përmirësimin teknik të punimit të tyre, në zhvillimin e formave të tilla të ekonomisë, siç ishin bujqësia dhe blegtoria etj., solli ndryshime dhe në organizimin shoqëror, që u pasqyrua në përmirësimin e mëtejshëm të strukturës gjinore. Gjinia matriarkale e lindur që në paleolitin e lartë dhe e zhvilluar dalëngadalë gjatë mezolitit arrin tani fazën e lulëzimit të saj. Në fushën ekonomike kjo fazë e zhvillimit gjinor ishte e lidhur kryesisht me zhvillimin e bujqësisë primitive, e cila duke qenë punë e gruas, i jepte asaj një vend me rëndësi në prodhimin shoqëror. Paraqitja e saj me figurat e shumta prej balte, dëshmon se ajo kishte një pozitë parësore në gjini. Martesa me grupe, karakteristike për periudhën e hershme të matriarkatit, zëvendësohet tani në periudhën e lulëzimit të saj me një formë të re më të përsosur, me martesën me çifte.
Gjatë gjithë kohës së neolitit, gjinia mbetet e vetmja njësi shoqërore dhe ekonomike në bashkësinë primitive. Në këtë gjini kishte jo vetëm bashkësi familjesh me çifte, por edhe një organizim pune dhe konsumi kolektiv. Puna e përbashkët i shpinte njerëzit në pronën e përbashkët mbi mjetet e prodhimit dhe mbi produktet e prodhimit.
Ndërmjet gjinive, që jetonin në afërsi të njëra-tjetrës, u vendosën gjatë kësaj periudhe marrëdhënie të tilla ekonomike e shoqërore që shpunë në formimin e bashkësive fisnore. Midis këtyre njësive të mëdha fisnore fqinje ose më të largëta, ekzistonin marrëdhënie këmbimi. Në vendbanimet tona neolitike janë ndeshur sende të sjella nga krahina të largëta, siç janë p.sh., importet e poçerisë diminiane të Thesalisë në depozitimet e vendbanimit të Cakranit apo të Kamnikut etj.

Arti dhe botëkuptimi

Arti i bujqve dhe i blegtorëve neolitikë priret drejt formave dekorative gjeometrike dhe figurative skematike.
Arti dekorativ neolitik shfaqet me tërë përmbajtjen e tij sidomos në prodhimet e poçerisë, ku shumë nga format e enëve me harmoninë dhe me elegancën e trupit të tyre i tejkalojnë kërkesat e ngushta utilitare dhe hyjnë në fushën e realizimeve artistike.
Në tërë kulturat neolitike të vendit tonë qeramika paraqitet e zbukuruar me ornamente të shumta të realizuara me teknika të ndryshme (pikturim, gërvishtje, ngulitje, inkrustim, etj.) dhe trajtime të veçanta stilistike, sipas fazave të zhvillimit përparues të saj. Motivet e zbukurimit përbëhen nga vija të drejta ose të përkulura me kombinime nga më të ndryshmet, si dhe nga figura gjeometrike: trekëndësha e rombe me fushë të zbrazët ose të vizatuar, nga rrathë, spirale, meandra, etj. Këto motive, përveç zhvillimit të thjeshtë për të zbukuruar enët, kanë shërbyer, në mjaft raste, edhe si simbole grafike për të paraqitur ambientin, sendet apo fuqitë e natyrës sipas botëkuptimit magjik të njerëzve neolitikë.
Arti figurativ i kësaj kohe përfaqësohet kryesisht nga figurat antropomorfe apo zoomorfe prej balte të pjekur, të cilat kryesisht janë të vogla. Tipari më karakteristik i tyre është skematizimi i formës, nganjëherë jashtë masës, ashtu sikurse është në artin dekorativ të qeramikës gjeometrizimi i theksuar i ornamentit. Këto figura qeniesh paraqiten në formë cilindrike, plaçke apo steatopigjike (vithegjera), në këmbë ose ulur. Një pjesë e tyre janë të ngjashme me tipat përkatës të Azisë së Përparme dhe të Mesdheut Lindor, gjë që tregon për lidhje e ndikime kulturore të drejtpërdrejta të kulturave neolitike të vendit tonë me ato të këtij areali.
Këto prodhime plastike, shpesh me vlera artistike, personifikonin, nga ana tjetër, ato fuqi të panjohura, të cilat sipas bujqve dhe blegtorëve primitivë, kishin në dorë pjellorinë e tokës dhe mbarështimin e kafshëve. Kështu, figurat e grave, të cilat mbizotërojnë në plastikën antropomorfe neolitike, janë të lidhura me kultin e pjellorisë së tokës-nënë, ndërsa ato që riprodhojnë figura zoomorfe - me kultin e kafshëve shtëpiake, që luanin, ashtu sikurse dhe bujqësia, një rol të rëndësishëm në ekonominë e bashkësisë neolitike. Me kultin e tokës-nënë dhe të kafshëve lidhen edhe vazot antropomorfe e zoomorfe të zbuluara në vendbanimet neolitike të Maliqit, të Dunavecit etj.
Botëkuptimi i banorëve neolitikë është shprehur edhe në kultin e varrimit. Varrosja e të vdekurve bëhej pranë ose brenda territorit të vendbanimit. Varret nuk kishin ndonjë ndërtim të veçantë; kufoma vendosej në një gropë të cekët në pozicion fjetjeje dhe këmbë të mbledhura pa takëm funeral. Riti i varrimit brenda territorit të banuar ose brenda banesës ishte i lidhur me një zakon shumë të përhapur në atë kohë në Ballkan dhe në përgjithësi në rajonin e gjerë të Mesdheut. Siç duket, ai kishte karakter flijimi dhe u kushtohej fuqive që mbronin vendbanimin.


Grupet etno-kulturore neolitike

Numri i konsiderueshëm i vendbanimeve neolitike të zbuluara në tërë territorin e Shqipërisë si edhe përkatësia kohore e tyre nga neoliti i hershëm në neolitin e mesëm, të vonë, duke përfshirë dhe epokën e bakrit, e bëjnë të mundur të veçojmë disa grupe kulturore dhe ta ndjekim zhvillimin e kulturës pa ndërprerje nga fillimet e mijëvjeçarit të shtatë e deri në fund të mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë.
Neoliti i hershëm, përfaqësohet nga Vlushi, Podgoria I, Vashtëmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I e II. Vendbanimi i Vlushit karakterizohet nga një qeramikë trashanike ngjyrë gri të zezë, me forma tepër të thjeshta e me pak zbukurime të bëra me shtypje. Qeramika gjendet së bashku me vegla pune prej stralli tipike mezolitike, ndaj Vlushi i takon periudhës kalimtare nga mezoliti në neolit.
Kultura Podgorie I, Vashtëmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I, II, të cilat janë njohur e studiuar mirë, i takojnë neolitit të hershëm të zhvilluar. Kjo periudhë në territorin e Shqipërisë Juglindore është dokumentuar nga kultura Podgorie I. Falë një shtrese kulturore të trashë rreth 3 m e mjaft të qartë, në Podgorie, dhe të një lënde shumë të pasur arkeologjike mund të rindërtohet tabloja e asaj kulture, e cila karakterizohet nga qeramika njëngjyrëshe e kuqe me shkëlqim, nga qeramika e pikturuar me bojë të bardhë mbi sfond të kuq si edhe nga figurat steatopigjike prej balte e tryezat e thjeshta të kultit, të cilat i vënë në raporte të drejtpërdrejta kulturore e kronologjike me neolitin e hershëm të Thesalisë (faza Presesklo e pjesërisht Protosesklo), si edhe me neolitin e hershëm të Maqedonisë (Vrshnik-Anzabegovo Ib, c). Elementet e tjera të pranishme në Podgorie I, si qeramika impreso e tipit të Devollit e ajo e tipit adriatik, si edhe qeramika barbotine e sheshtë e vënë atë në lidhje me kulturat e neolitit të hershëm adriatik e ballkano-qendror.
Kultura përfaqësuese e Shqipërisë Verilindore, Kolshi I ka si tregues themelor qeramikën barbotine në reliev të ngritur, qeramikën e pikturuar me bojë kafe mbi sfond të kuq dhe qeramikën impreso, të cilat vendosen mjaft qartë në raporte kulturore e kronologjike me Rudnikun (Rudniku III) në Kosovë dhe me gjithë kulturat e fazës Starçevo II b të Ballkanit Qendror. Blazi I e II në zonën e Matit ka qeramikë të tipit impreso-kardium me motive të ndryshme, si edhe qeramikë njëngjyrëshe gri e të zezë me shkëlqim që i japin kulturës së këtij vendbanimi shpellor karakterin adriatik lindor (Smilçiç I).
Kalimi nga neoliti i hershëm në neolitin e mesëm shënon një kthesë në të gjithë zhvillimin kulturor të territorit të vendit tonë, gjë që është pasqyruar mjaft qartë në kulturat Dunavec I - Cakran Blaz III, të cilat përfaqësojnë dhe tri fazat kryesore të zhvillimit të neolitit të mesëm në Shqipëri. Tipar themelor për të gjitha fazat e kësaj periudhe është qeramika ngjyrë gri, gri e zezë dhe e zezë me sipërfaqe të lëmuar me ose pa shkëlqim, si edhe qeramika barbotine e impreso të trashëguara nga neoliti i hershëm. Qeramika shquhet për një larmi formash ku mbizotërojnë kupat bikonike me variante të ndryshme, tasat trung konikë me fund të lartë, enët me trup sferik me profile të ndryshme etj. Qeramika e neolitit të mesëm dallohet edhe për pasurinë e zbukurimeve të bëra me incizim e thellim, hera-herës të inkrustuara me bojë të kuqe ose të bardhë, për zbukurimet plastike variantesh të ndryshme, për zbukurimin me kanelyra, me pikturim etj.
Çdo njëra nga tri kulturat përfaqësuese ka tiparet dhe veçoritë lokale që burojnë nga diferencat në kronologjinë relative si edhe nga pozita gjeografike, nga raportet e lidhjet që ato kishin me kulturat fqinje.
Faza Dunavec I që përfaqëson shtresën më të hershme të neolitit të mesëm është e lidhur me ekzistencën e një vendbanimi palafit, i cili, sot për sot, është më i hershmi në territorin e Ballkanit. Në Dunavecin I, krahas qeramikës së zezë të cilësisë shumë të mirë vazhdoi të përdorej gjerësisht qeramika barbotine me reliev të zhvilluar, traditë kjo e neolitit të hershëm Starçevian. Por tonin kulturës së Dunavecit I ia jepnin format e reja të enëve të zbukurimit në reliev, zbukurimet me incizim e ngulitje, zbukurimet me kanelyra, pikturimi gri etj.
Gjatë Dunavecit II, krahas elementeve që u trashëguan nga periudha paraardhëse, që edhe këtu përbëjnë shumicën, ka edhe një tog elementesh të reja që e veçojnë atë si një fazë më vete. Zbukurimi në reliev njeh zhvillimin e tij më të gjerë, po ashtu bëhet tipik zbukurimi me gërvishtje i llojit adriatik, kanelyra përmirësohet cilësisht dhe, krahas pikturimit gri, del edhe qeramika e pikturuar me bojë të kuqërremtë. Në këtë fazë shfaqen edhe fragmentet e para të qeramikës dyngjyrëshe kuq e zi.
Cakrani dhe Dunaveci II kanë përputhje të plotë kulturore e kronologjike. Për t’u shënuar është gjetja në Cakran e disa fragmenteve enësh të pikturuara dhe në Dunavec II e një fragmenti, të cilat janë të importuara nga kultura Thesalike e Diminit të hershëm (faza Tsangli). Ato japin një datë të saktë për ekzistencën e njëkohshme të Cakranit e të Dunavecit II me Tsanglin dhe në të njëjtën kohë dëshmojnë për zhvillimin e këmbimit midis trevave tona me Thesalinë. Edhe kultura e Kolshit II në territorin e Shqipërisë Verilindore gjen përputhje të plotë me atë të Cakranit.
Faza fundore e neolitit të mesëm është dëshmuar nga Blazi III në territorin e Shqipërisë së brendshme qendrore. Ajo karakterizohet nga qeramika ngjyrë gri, gri e zezë e ngjyrë kafe e zbukuruar me motive linearo-gjeometrike e spiralike, të cilat janë elemente karakteristike për kulturat danilike të bregdetit dalmatin. Krahas tyre ka edhe enë të zbukuruara me ornamente me vija të thelluara, të cilat mjaft mirë e vënë këtë fazë të neolitit të mesëm në raporte kulturore e kronologjike me kulturën Lisiçiç (Hvar I) të neolitit të vonë të Adriatikut.
Kulturat e neolitit të mesëm të vendit tonë kanë edhe disa tregues të rëndësishëm të kultit e të botës shpirtërore. Si shfaqje e re dhe kryesore janë ritonet, enë jo të zakonshme me katër këmbë me grykë vezake të vendosur pjerrtas me një dorezë të madhe në pjesën e sipërme të trupit dhe të lyera me bojë të kuqe. Këto ritone sipas mendimit të shumë studiuesve duhet të kenë shërbyer në ceremoni rituale kushtuar kulteve të rëndësishme, siç është ai i pjellorisë së tokës, i nënës së madhe, kulte që ishin të lidhura me riprodhimin e jetës, me pjellorinë e tokës e të bagëtisë, të cilat ishin degët bazë të ekonomisë.
Një kult tjetër i epokës neolitike është ai i varrimit të fëmijëve në vendbanim, të vendosur në pozicion kruspull, dëshmi e një flijimi për vetë vendbanimin.
Kalimi nga periudha e neolitit të mesëm në neolitin e vonë është bërë shkallë-shkallë, gjë që provohet nga kultura e vendbanimeve të Dërsnikut, të Barçit II dhe të Maliqit I (Kamnik) ku disa tregues të kulturës vazhdojnë edhe gjatë neolitit të vonë, madje zhvillohen më tej dhe bëhen karakteristike. E tillë është qeramika me tone të çelëta e punuar me kujdes dhe e pikturuar me ngjyra të ndryshme, me motive të larmishme linearo-gjeometrike dhe meandro-spiralike. Kjo qeramikë krijon efekte shumë të ngjashme me qeramikën e neolitit të vonë të Thesalisë, që njihet arkeologjikisht si faza e Diminit klasik. Këto elemente kulturore luajtën një rol të rëndësishëm në formimin e kulturës së neolitit të vonë të vendit tonë.
Fazën finale të epokës së gurit të ri ose siç quhet ndryshe epoka e bakrit, e përfaqësojnë tri vendbanime me një vijimësi kulturore e kronologjike: Burimasi, Maliqi II a dhe Maliqi II b. Kultura e tyre karakterizohet nga përsosja e veglave të strallit, e veglave me gur të lëmuar dhe e atyre prej kocke e briri, si dhe dalja e veglave të para prej bakri (sëpata të tipit daltë, biza e grepa peshkimi), të cilat për shkak të cilësisë së butë të bakrit nuk mundën të zëvendësonin veglat e traditës neolitike.
Tiparin themelor të kësaj faze e përbën qeramika, e cila dallohet për cilësinë e punimit të saj, për larminë e formave të enëve, për ngjyrën e zezë e gri të zezë shpeshherë me shkëlqim, si edhe për zbukurimet e shumëllojshme (me pikturim gri, me bojë të bardhë ose të kuqe, me incizim, me ornamente plastike apo kanelyra etj.). Kultura shquhet edhe për një pasuri e larmi objektesh kulti, si figura antropomorfe e zoomorfe, tavolina kulti e objekte të tjera të karakterit ritual.
Kultura neolitike e vendit tonë u zhvillua në lidhje e marrëdhënie të ngushta me kulturat bashkëkohëse të vendeve fqinje, si me kulturën Crnobuki-Shuplevac të Pelagonisë, me kulturën Rahmani të Thesalisë dhe me kulturat egjeane të bronzit të hershëm.
Të dhënat e deriatëhershme dëshmojnë kështu se kultura neolitike në vendin tonë zhvillohet pa ndonjë ndërprerje dhe mbi një bazë autoktone. Njohuritë e deritanishme nuk janë të mjaftueshme për të përcaktuar se cilët ishin përfaqësuesit e grupeve apo të komplekseve më të gjera etnokulturore ballkanike të kësaj kohe. Mendimet e ndryshme sipas të cilave këto mund të kenë qenë ose jo popullsi indoevropiane mbeten ende të diskutueshme, sa kohë që të dhënat gjuhësore nga fusha e toponimisë së lashtë të Ballkanit është vështirë të përputhen me siguri me të dhënat arkeologjike. Në këto rrethana, banorët e kësaj lashtësie të largët, këto grupe kulturore ka shumë gjasë t’i takonin një popullsie paleoindoevropiane.

3. EPOKA E BRONZIT. KALIMI NË ORGANIZIMIN FISNOR PATRIARKAL

Gjurmë të kohës së bronzit. Vendbanimet

Epoka e bronzit në Shqipëri përfshin mijëvjeçarin e tretë dhe gjithë mijëvjeçarin e dytë p.e.sonë, e deri në fundin e shek.XII p.e.r. Ajo njihet prej të dhënave të fituara nga shtresat e kulturës së bronzit në vendbanimet e Maliqit, të Trenit e të Sovijanit në pellgun e Korçës, nga shtresa e parë e vendbanimit të Gajtanit në afërsi të Shkodrës, nga gjetjet në shpellën e Nezirit dhe nga vendbanimi i Badherës e kalaja e Kalivosë në rrethin e Sarandës. Gjithashtu njihet nga varrezat tumulare në Mat, në Kukës, në Barç (Korçë), në Pazhok (Elbasan), në Divjakë (Lushnjë), në Patos (Fier), në Vajzë e Dukat (Vlorë), në Piskovë (Përmet), nga tumat në luginën e Dropullit, nga tuma e Bajkajt (Sarandë) e nga depo e gjetje të rastit të zbuluara buzë liqeneve të Shkodrës, të Pogradecit, të Prespës etj.
Këto të dhëna dëshmojnë se territori i Shqipërisë gjatë kësaj epoke ka qenë i populluar gjerësisht, që nga zonat e tij të ulëta fushore e deri në krahinat e brendshme dhe të vështira malore. Njerëzit banonin kryesisht në vendbanime të hapura. Në një masë më të kufizuar janë shfrytëzuar dhe shpellat, ashtu siç kanë vazhduar të jenë në përdorim edhe palafitet, siç tregojnë gërmimet e viteve të fundit në vendbanimin palafit të Sovijanit. Nga fundi i kësaj epoke lindin edhe vendbanimet e para të fortifikuara, të cilat rrethohen me mure gurësh të palatuar e të lidhur në të thatë apo me ledhe e hunj. Një pjesë e mirë e vendbanimeve të këtij lloji, si kalaja e Gajtanit, qyteza e Margëlliçit (Fier) etj., që do të marrin zhvillim të plotë dhe do të bëhen karakteristike për epokën pasuese, atë të hekurit, e kanë origjinën e vet në këtë periudhë.
Banesat kanë qenë kasolle, që ndërtoheshin me lëndë drusore, kallama e kashtë. Ato janë njëkthinëshe zakonisht me planimetri katërkëndëshe, por duket se ka qenë në përdorim edhe tipi me bazë të rrumbullakët e trup konik. Dyshemetë kanë qenë të shtruara me baltë të ngjeshur e të rrahur, kurse muret të thurura me thupra e të lyera me baltë të përzier me byk. Në mes kishin nga një vatër të rrumbullakët; ka raste kur këtë e gjejmë të vendosur anash në formën e një korite që nuk njihet në banesat neolitike. Vlen të përmendim një kompleks banesash të bronzit të vonë të zbuluara në kalanë e Badherës, të cilat kanë formë katërkëndëshe ose rrethore të ndërtuara me një xokolaturë gurësh, mbi të cilën ngriheshin paretet dhe çatia prej materiali të lehtë.


Lindja e metalurgjisë së bronzit dhe përparimet në degët e tjera të ekonomisë

Karakteristika themelore e kësaj epoke është lindja e metalurgjisë së bronzit, që i dha emrin dhe vetë epokës. Për zhvillimin e saj ndihmoi shumë dhe pasuria me bakër e vendit tonë, sidomos në zonat metalmbajtëse të Matit, të Kukësit, të Korçës etj.
Vendin kryesor në prodhimin e metalurgjisë e zënë veglat e punës dhe sidomos armët, siç janë sëpatat, drapërinjtë, shpatat, kamat, thikat dhe majat e heshtave e të shigjetave. Veglat dhe armët e reja nuk mundën të përjashtonin plotësisht nga përdorimi veglat dhe armët e traditës neolitike. Madje në periudhën e parë të bronzit ato janë ende të pakta e të dobëta, por gradualisht shtohen e përsosen dhe hyjnë gjerësisht në përdorim, duke ushtruar një ndikim të fuqishëm në veprimtarinë ekonomike e shoqërore të njeriut. Përsosuria e derdhjes dhe pastërtia e objekteve të prodhuara në fundin e epokës së bronzit arrin një nivel të tillë teknik, që dëshmon se gjatë kësaj periudhe metalurgjia e bronzit kishte arritur lulëzimin e saj të plotë dhe ishte kthyer në një zejtari të mirëfilltë. Midis këtyre prodhimeve meritojnë të përmenden sëpatat me forma karakteristike vendase siç janë sëpatat me emrin “shqiptaro-dalmate”. Krahas tyre qëndrojnë prodhimet vendase të imitacioneve egjeane ose me origjinë nga Evropa Qendrore, të tilla, si sëpatat dytehëshe të tipit minoik, shpatat e gjata të tipit egjean, sëpatat e tipit kelt, etj., që dallojnë nga prototipat e tyre për veçantitë lokale.
Arritjet në fushën e metalurgjisë së bronzit ndihmuan veprimtarinë prodhuese dhe u bënë mbështetje për zhvillimin e degëve të tjera të ekonomisë, në mënyrë të veçantë të bujqësisë. Karakteri i saj ndryshoi edhe si pasojë e zhvillimit të blegtorisë. Rritja e numrit të kafshëve shtëpiake, si kali, gjedhët dhe bagëtitë e imëta, që i gjejmë të përfaqësuara gjerësisht midis materialit kockor në shtresat kulturore të vendbanimeve të bronzit dhe në varrezat e kësaj kohe, solli me vete ndryshime thelbësore në bujqësi. Nga kopshtet e vogla, që rrëmiheshin me vegla të thjeshta prej briri e druri, kalohet tani në shfrytëzimin e sipërfaqeve më të gjera, që i punonin me parmendë druri, duke shfrytëzuar forcën tërheqëse të kafshëve. Tokat hapeshin me anë të djegies së pyjeve. Të shkriftuara nga zjarri i fortë dhe të pasuruara me plehun e hirit, ato ishin të gatshme për t’u mbjellë. Bujkut primitiv nuk i mbetej veçse të hidhte farën dhe ta mbulonte atë me një lërim të cekët. Kjo tokë nuk mund të shfrytëzohej për shumë vjet, sepse ngjishej dhe nuk mund të punohej më me veglat e thjeshta të kohës, prandaj bujqit hapnin toka të reja, gjë që i dha bujqësisë së bronzit një karakter ekstensiv.
Në krahasim me qeramikën e bukur dhe të një cilësie të lartë të neolitit të vonë, qeramika e bronzit të hershëm paraqitet më primitive si në teknikën e punimit, ashtu dhe në sistemin e zbukurimit. Por kjo është një qeramikë me forma të reja e të panjohura më parë, ndërsa një element i rëndësishëm në ndërtimin e saj janë vegjët. Më tipike në këtë qeramikë janë vazot me dy vegjë të larta mbi buzë, ato me dy ose katër vegjë unazore nën grykë, filxhanët me një vegjë të lartë mbi buzë dhe brokat me trup të fryrë dhe qafë cilindrike me një vegjë nën grykë. Tipar tjetër dallues i kësaj qeramike është zbukurimi me motive plastike shiritash me ose pa thellim. E njohur në gjuhën arkeologjike, për këtë arsye, si qeramika “shiritore”, ajo përbën tani një element të ri kulturor që nuk lidhet me traditën neolitike. Prototipat e saj janë me origjinë të largët nga Ponti në brigjet e Detit të Zi dhe shfaqja e saj në Ballkan, ashtu si dhe në krahinat e tjera të Evropës është e lidhur me dyndjen e madhe të një popullsie baritore që vjen nga stepat e Lindjes aty nga fundi i neolitit.
Krahas kësaj qeramike do të vazhdojë të mbijetojë edhe ajo me forma tradicionale neolitike vendëse, e zbukuruar me ornamente të incizuara ose me kanelyra, e cila paraqitet më e pakët në fillimet e shtresave kulturore dhe gradualisht vjen e zë vend parësor në qeramikën e bronzit.
Qeramika e bronzit të mesëm lidhet gjenetikisht me atë të bronzit të hershëm dhe riprodhon të njëjtat forma e sistem zbukurimi, por me një teknikë më të përparuar. Shfaqen tani dhe forma të reja, prej të cilave më karakteristike janë enët pseudominoike me dy vegjë të larta mbi buzë, sahanët me dy vegjë horizontale poshtë buzëve ose që ngrihen mbi to, etj.
Në bronzin e vonë prodhimi qeramik rigjallërohet. Enët paraqiten me forma më të evoluara, më të pasura dhe më të përsosura nga pikëpamja teknologjike. Zakonisht enët me parete të holla janë të pjekura mirë dhe kanë ngjyra kryesisht të çelëta, okër, të kuqe dhe gri në të blertë. Në fillim kjo qeramikë është e thjeshtë, por në fazat e mëpastajme pasurohet me zbukurime të pikturuara me motive të larmishme gjeometrike. Tek qeramika më e hershme e këtij tipi, pikturimi është bërë pas pjekjes së enës dhe ka ngjyrë të kuqe të praruar, kurse më vonë ai bëhet para pjekjes dhe merr pastaj ngjyrën kafe me nuanca të ndryshme.
Në literaturën arkeologjike kjo qeramikë është pagëzuar me emrin “devollite”, nga emri i krahinës ku është zbuluar më parë. Por djepi i saj duket se është pellgu i Korçës, ku ajo kronologjikisht paraqitet deri tani si më e hershme. Këndej ajo përhapet pastaj në të gjithë Shqipërinë e Jugut dhe në krahinat fqinje të Maqedonisë, të Thesalisë dhe të Epirit, ku datohet si më e vonë. Nga fundi i bronzit, në sintaksën gjeometrike të sistemit zbukurues të qeramikës “devollite” futen dhe elemente të zbukurimit mikenas, si rezultat i lidhjeve gjithnjë më të ngushta të kësaj treve me botën e Egjeut.
Si e tillë qeramika “devollite” paraqitet si përfaqësuese e një grupi të veçantë kulturor me një shtrirje të gjerë në territorin jugor të Shqipërisë dhe të diferencuar nga ai i krahinave veriore, i cili nuk zbaton pikturimin e qeramikës dhe as teknologjinë e grupit “devollit”, duke u treguar më konservator si ndaj formave, ashtu dhe ndaj zbukurimit tradicional të periudhave pararendëse të epokës së bronzit.
Prodhimet zejtare dhe ato bujqësore-blegtorale bënë të mundshme edhe zhvillimin e këmbimeve. Tregues i rëndësishëm në këtë drejtim janë depot ose objektet e fshehura, që përbëjnë një dukuri të rëndomtë në bronzin e vonë dhe që ndeshen jo rrallë dhe në vendin tonë. Depo të tilla janë gjetur buzë liqenit të Shkodrës dhe Bunës, në afërsi të Shirokës e Beltojës me sëpata të tipit “shqiptaro-dalmat”, në një shpellë afër Koplikut dhe në fshatin Bushat me sëpata të tipit “kelt”, etj. Këto depo, që krijohen në raste rreziku nga zejtarë endacakë, të cilët janë njëkohësisht dhe shitës të prodhimeve të tyre, gjenden zakonisht gjatë rrugës natyrore. Ato përmbajnë objekte të pavëna në përdorim, shpesh prodhime të një kallëpi, të cilat, për shkak të formave standarde, shërbejnë edhe si njësi vlere për këmbim.
Objektet e importit egjean, italik dhe ato me prejardhje nga viset e Evropës Qendrore, të përfaqësuara në gjetjet arkeologjike të vendit tonë përmes armëve, qeramikës dhe sendeve të tjera të luksit, janë dëshmi e përpjesëtimeve që marrin këmbimet gjatë bronzit. Zhvillimi i tyre dhe lidhjet me krahina kaq të largëta u ndihmuan nga lindja në këtë kohë e transportit tokësor, që shfrytëzon forcën bartëse të kafshëve dhe sidomos shfaqja e anijeve me vela, që lejuan lundrimet në det të hapur dhe arritjen e brigjeve të tjera. Që nga kjo kohë banorët e bronzit të vendit tonë, duket se kryen për herë të parë dhe kalimin e Adriatikut.
Megjithatë duhet thënë se lidhjet midis krahinave të ndryshme, qofshin këto të afërta apo të largëta, nuk ishin të rregullta, prandaj dhe shkëmbimi i produkteve midis bashkësive mbetet gjithnjë një gjë e rastit.


Ndryshimet në strukturën shoqërore

Përparimet në degët e ndryshme të ekonomisë çuan në rindarjen e punës midis sekseve dhe për pasojë në ndryshimin e pozitës shoqërore të burrit dhe të gruas. Burri duke u marrë tani si me bujqësi e blegtori, ashtu edhe me prodhimin metalurgjik, zuri vendin drejtues në ekonomi e shoqëri, ndërsa roli i gruas u dobësua. Kjo solli ndryshime dhe në marrëdhëniet shoqërore, të cilat u shprehën në zëvendësimin e rendit gjinor matriarkal me atë patriarkal dhe në kalimin nga familja matriarkale me çifte në familjen patriarkale monogame, e cila u bë dhe bërthamë e shoqërisë fisnore të kësaj kohe. Brenda fisit ajo formonte një njësi të pavarur ekonomike e shoqërore. Pjesëtarët e saj i lidhte prona e përbashkët e familjes, prodhimi dhe konsumi i përbashkët. Të gjithë pjesëtarët e familjes ishin të barabartë midis tyre, kurse kryetari ishte i pari midis të barabartëve.
Gjatë epokës së bronzit struktura e fisit u bë më e ndërlikuar. Midis familjes dhe fisit u krijua një hallkë tjetër, vëllazëria, e cila përmblidhte disa familje të mëdha patriarkale, të dala nga ndarja e familjes mëmë.
Pasqyrë e këtij organizimi shoqëror janë monumentet skulpturore të kësaj kohe, tumat, të cilat janë varre apo varreza kolektive të një familjeje, vëllazërie ose fisi. Inventari i varreve të tyre flet dhe për diferencim social të popullsisë dhe një shtresëzim fillestar të saj, që e ka bazën te përparimet e shënuara në ekonomi dhe te mundësia që u krijua për grumbullimin e një lloj pasurie prej kësaj. Vetë ky fakt nënkupton krijimin e premisave për lindjen e pronës private, që do të sjellë në të ardhmen shpërbërjen e bashkësisë primitive.
Prirja për të shtuar pasurinë, për të fituar toka e kullota të reja çoi gjatë kësaj epoke në konflikte e lufta të vazhdueshme. Lëvizjet dhe dyndjet e mëdha të popullsive që vërtetohen në mënyrë të qartë, përmes të dhënave arkeologjike, janë një shfaqje e kësaj dukurie. Lindja e vendbanimeve të fortifikuara, përsosja e armëve dhe vendi që zënë ato në inventarin e varreve, dëshmojnë se nga fundi i epokës lufta ishte bërë një funksion i rregullt në jetë. Plaçkitjet dhe përfitimet e tjera që vinin prej saj, rritën një shtresë udhëheqësish ushtarakë, e cila filloi të veçohet nga masa e gjerë e anëtarëve të fisit, duke u pasuruar përmes përvetësimit të pjesës më të madhe të plaçkës së luftës dhe të robërve të saj. Këta të fundit do të bëhen pastaj burim për format më të hershme të shfrytëzimit të njeriut si skllav në familjet patriarkale ose ndryshe për lindjen e skllavërisë patriarkale.

Botëkuptimi dhe arti

Niveli i ulët i faktorëve të prodhimit dhe karakteri empirik i njohurive krijuan te njeriu primitiv një botëkuptim magjik-mistik për botën që e rrethonte dhe fenomenet e veçanta të saj. Mbi këtë bazë gjatë epokës së bronzit vazhdojnë të jetojnë rite e besime të trashëguara nga shoqëria neolitike siç është kulti i tokës-mëmë që vazhdon të ushtrohet edhe gjatë periudhës së parë të bronzit dhe që shprehet nëpërmjet figurave prej balte të pjekur, të cilat paraqesin gruan-mëmë, apo riti i flijimit dhe i varrimit të fëmijëve brenda territorit të vendbanimit, që i shërbejnë mbrojtjes nga fuqitë mistike keqbërëse, që vërtetohen me horizontin e bronzit të hershëm në Maliq dhe më vonë në grupin e urnave të shtresës së fundit të bronzit në Tren.
Shqetësimi për fatin e njeriut pas vdekjes krijoi tek njerëzit primitivë botëkuptimin e vazhdimit të jetës përtej varrit, që shprehet në këtë epokë me kujdesin e veçantë që tregohet për të vdekurin, për plotësimin e riteve të varrimit dhe për ndërtimin e vetë varreve. Krahas varreve të dysta të trashëguara nga neoliti, shfaqen në fillim të epokës së bronzit varret me tuma. Këto janë varre monumentale në formën e kodrave të vogla gjysmë sferike, të larta 1-4 m e me diametër 15-30 m, të ngritura me dhé e me gurë. Disa prej tyre kanë në bazë nga një ose dy unaza kufizuese me gurë, të cilat shërbenin si kufi për masën e dheut që hidhej mbi varret. Në qendër të tumës zakonisht është vendosur varri më i hershëm, për të cilin është ngritur tuma, kurse përreth e mbi të janë vendosur varre të tjera të mëvonshme. Arkitektura e varreve është e thjeshtë në formë gropash të rrumbullakëta ose katërkëndëshe të rrethuara e të mbuluara me gurë, apo arkash katërkëndëshe prej druri apo gurësh.
Varrimi bëhej duke e vendosur trupin me këmbë dhe me duar të mbledhura në pozicion fjetjeje. Kjo mënyrë varrimi e njohur që në neolit bëhet më karakteristike gjatë gjithë epokës së bronzit. Varrimi me djegie përkundrazi ndeshet më rrallë. Në këtë rast hiri dhe mbeturinat e djegura të trupit vendoseshin zakonisht në gropa të mbuluara me gurë ose me urna. Të vdekurit shoqëroheshin në varr me takëmin funerar, karakteri i të cilit përcaktohej nga seksi dhe pozita shoqërore e të vdekurit. Që nga bronzi i mesëm fillojnë të shfaqen dallimet midis varreve me inventar të pasur e të thjeshtë. Në disa raste të vdekurin e shoqëronin në varr edhe kafshë që adhuroheshin, siç është rasti i varrit qendror të tumës së madhe të Pazhokut, i cili krahas dy skeleteve përmbante dhe një kokë kau, kafshë kjo e lidhur me kultin e bujqësisë me parmendë, mjaft i përhapur si i tillë në botën e Mesdheut. Dy unazat bashkëqendrore me gurë të kësaj tume janë me sa duket, shprehje e kultit të diellit, që adhurohej nga përfaqësuesit e këtyre tumave si një fuqi jetëdhënëse dhe burim i prodhimtarisë së tokës.
Arti i kohës së bronzit është kryesisht një art i zbatuar i stilit gjeometrik, që përdoret në zbukurimin e qeramikës dhe më pak në prodhimet prej bronzi. Arti plastik, që përfaqësohet me figurinat skematike të gruas-mëmë paraqitet tani në rënie. Ai nuk ka veçse pak jetë gjatë periudhës së parë të kësaj epoke derisa më vonë zhduket krejt. Në bronzin e hershëm një rënie ka edhe në zbukurimin e qeramikës, por më pas, e sidomos në bronzin e vonë, ky art njeh një ngritje të re. Në qeramikën e tumave të Pazhokut ai është zbatuar në teknikën e incizimit. Motivet janë trekëndësha e rombe të vargëzuara me fushën e mbushur me vija të pjerrëta paralele. Në qeramikën “devollite” këto motive janë të pikturuara me tone pashkëlqim ngjyrë të kuqe apo kafe. Thurja e harmonishme e kompozicionale e tyre në enë me forma elegante përfaqëson një nga arritjet më të mira të artit dekorativ të epokës së bronzit.
Në prodhimet metalike zbukurimet janë të varfra. Vlerat artistike i shohim të shprehura më tepër në format e bukura të disa veglave, sidomos te sëpatat “shkodrane” e “shqiptaro-dalmate” të zbukuruara në mykat e tyre me stolisje plastike brinjësh, që hijeshojnë formën e zhdërvjellët të vetë objekteve.

[Wrong]

https://www.youtube.com/watch?v=u5WaSweY2LA

[Laberia]

K R E U I I

SHTHURJA E BASHKËSISË PRIMITIVE
I L I R Ë T
(SHEK. XI - V P.E.SONË)

Burimet historike dëshmojnë se në epokën e hekurit territori i Shqipërisë banohej nga ilirët, një nga popullsitë e mëdha të Evropës së atëhershme, që shtrihej në gjithë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Rreth fundit të shekullit XII ose fillimit të shekullit XI para erës sonë në territorin e tyre shfaqen për të parën herë objekte prej hekuri. Futja në përdorim e këtij materiali të ri, që i dha emrin epokës shënon, edhe për ilirët nismën e një periudhe të re historike. Hekuri kishte cilësi të pakrahasueshme ndaj lëndëve të para të njohura deri atëhere për përgatitjen e veglave të punës dhe të armëve. Si i tillë, ai çoi në rritjen e rendimentit në sfera të ndryshme të ekonomisë, në zhvillimin e mëtejshëm të këmbimit, në rritjen e pasurisë shoqërore, në thellimin e diferencimit shoqëror, në formimin e federatave fisnore si forma të organizimit politik. Në tërë përmbajtjen e vet kjo periudhë e historisë së ilirëve karakterizohet, kështu, nga shthurja e plotë e organizimit fisnor dhe nga përgatitja e kushteve për lindjen e skllavopronarisë dhe të shteteve skllavopronare ilire.
Ky proces nuk u krye njëlloj në të gjithë territorin e gjerë ilir. Më shpejt përparuan popullsitë që banonin në ultësirën bregdetare dhe në luginat e pllajat me kushte më të mira natyrore, ndërsa më ngadalë ecnin fiset e zonave të thella e të varfra malore.
Njohuritë tona për këtë periudhë mbështeten kryesisht në të dhënat arkeologjike, por këtu vijnë në ndihmë për herë të parë edhe burimet e shkruara historike, të cilat u takojnë kryesisht ilirëve të Jugut.


1. ORIGJINA DHE TRUALLI HISTORIK I ILIRËVE


Teoritë rreth origjinës

Problemi i prejardhjes dhe i rrugës së formimit të trungut etnik ilir me veçoritë e tij gjuhësore e kulturore, ka përbërë një nga synimet më kryesore të ilirologjisë. Rreth tij janë shfaqur pikëpamje të ndryshme, të cilat ndriçojnë në mënyrë të mjaftueshme gjithë këtë proces të ndërlikuar etnogjenetik. Kërkimet komplekse arkeologjike, gjuhësore dhe historike të kohëve të fundit e kanë vendosur atë mbi një bazë më të shëndoshë dhe e kanë futur në një rrugë më të drejtë zgjidhjeje.
Sado të ndryshme që mund të paraqiten nga forma teoritë mbi prejardhjen e ilirëve, në përmbajtje ato shprehin vetëm dy pikëpamje, njëra nga të cilat i quan ilirët si të ardhur në Gadishullin Ballkanik, ndërsa tjetra si popullsi autoktone të formuar në truallin historik të Ilirisë.
Midis teorive që i quajnë ilirët të ardhur në Gadishullin Ballkanik, ka mospërputhje si përsa i takon vendit nga vijnë, ashtu edhe kohës së ardhjes së tyre. Disa e lidhin përhapjen e tyre me kulturën e Halshtatit, të tjerë me kulturën e Fushave me Urna, apo me kulturën Luzhice. Sipas tyre, në kapërcyell të mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë ilirët morën pjesë në lëvizjet e popujve që njihen me emrin dyndja dorike, egjeane apo panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Evropa Qendrore, në fillim të epokës së hekurit, u ngulën në Gadishullin Ballkanik në trojet e tyre historike.
Pikëpamje më e re është ajo që e konsideron kulturën ilire si një dukuri të formuar historikisht në vetë truallin ilir në bazë të një procesi të gjatë dhe të pandërprerë të saj gjatë gjithë epokës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit.
Kjo tezë e zhvillimit të pandërprerë të kulturës, që jep mundësi të flitet edhe për një zhvillim të pandërprerë etnik, gjen prova të shumta në territorin historik të ilirëve, sidomos me zbulimet e bëra në truallin e Shqipërisë në vendbanimin e Maliqit dhe në varrezat tumulare të Pazhokut, të Vajzës, të Matit etj., kurse jashtë vendit tonë në varrezat tumulare të pllajës së Glasinacit (Bosnjë) e gjetkë. Përballë këtyre zbulimeve bëhet fare e paqëndrueshme teza që e lidh etnogjenezën e ilirëve me kulturën e Halshtatit apo me bartësit e kulturës së fushave me urna. Trualli i kësaj kulture të fundit nuk mund të lidhet kurrsesi etnikisht me ilirët. Duke krahasuar truallin e kulturës së fushave me urna me atë të kulturës së mirëfilltë ilire Mat-Glasinac në rajonin qendror të Ilirisë, vihen re ndryshime thelbësore si në kulturën materiale në qeramikë, në objektet metalike etj., ashtu edhe në atë shpirtërore, që ka një rëndësi të veçantë në përcaktimin etnik të një popullsie. Trualli i Panonisë ndjek mënyrën e varrimit me djegie duke vendosur mbeturinat e saj në vazo të veçanta (urna), ndërsa ai i Matit dhe i Glasinacit, varrimin në tuma e kryesisht me vendosje kufome. Këto ndryshime në kulturë i veçojnë panonët edhe si një grup etnik më vete që dallohet nga ai i ilirëve. Përveç kësaj të dhënat arkeologjike kanë treguar se dyndjet panono-ballkanike, dorike a egjeane nuk e përfshinë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik dhe si pasojë nuk shpunë në ndryshime dhe zhvendosje të theksuara të ilirëve. Kjo shihet qartë sidomos në territorin e vendit tonë, ku materialet arkeologjike të kësaj kohe, flasin jo për ndërprerje në zhvillimin autokton të kulturës, por për një vazhdimësi të saj që nga epoka e hershme e bronzit, pavarësisht se disa shfaqje të reja në prodhimin metalurgjik, të shek. XI-IX p.e.sonë, mund të lidhen me ndikimet kulturore të ardhura përmes dyndjeve nga veriu. Ky zhvillim i pandërprerë kulturor në vendin tonë shfaqet akoma më mirë në qeramikë, e cila është një tregues i rëndësishëm në përcaktimin etnik dhe kulturor të bartësve të saj. Qeramika e kësaj kohe zhvillohet në tërë truallin ilir mbi bazën e poçerisë më të hershme të epokës së bronzit, pa pasur ndonjë ndryshim në kohën e kalimit nga epoka e bronzit në atë të hekurit, dhe duke e ruajtur këtë traditë autoktone të paktën deri në shek. VI p.e.sonë, kur historikisht dihet se këto krahina banoheshin nga bashkësi të qëndrueshme fisnore ilire.
Të gjitha këto të dhëna arkeologjike të grumbulluara në pesëdhjetë vjetët e fundit, në territorin e Shqipërisë së bashku tregojnë se etnogjeneza ilire nuk duhet parë kurrsesi në lidhje me ardhjen e një popullsie nga veriu i Ballkanit, por si një proces historik shumë i gjatë dhe i ndërlikuar autokton. Ky proces fillon shumë kohë përpara këtyre dyndjeve (dorike, egjeane a panono-ballkanike) dhe konkretisht me dyndjen e madhe të periudhës kalimtare nga neoliti në epokën e bronzit, që përfshin treva të gjera të Evropës dhe të Azisë, duke sjellë me vete ndryshime të dukshme etnike në Evropën neolitike.
Kjo dyndje e cilësuar indo-evropiane, që ndodhi në kapërcyell të mijëvjeçarit të tretë, u krye nga grupe të ndryshme popullsish baritore të ardhura nga stepat e Lindjes. Është provuar arkeologjikisht se ajo nuk u bë menjëherë, por valë-valë dhe se krahinat perëndimore të Ballkanit, midis tyre dhe territori i Shqipërisë u prekën prej saj më vonë se sa ato lindore.
Gjatë kësaj dyndjeje grupe të ndryshme kulturore të Evropës u zhdukën pa lënë gjurmë, të tjera u përzien me popullsitë migratore, të cilat u imponuan me këtë rast vendasve gjuhën, kulturën, në një farë mase edhe zakonet e veta. Kështu ndodhi, p.sh. me kulturat neolitike të Vinçes, të Butmirit, të Lisiçi-Hvarit në territorin e Jugosllavisë, të cilat qenë zëvendësuar me kulturat e reja Kostalace, Vuçedole etj.; e njëjta gjë ndodhi edhe me kulturën neolitike të Maliqit, e cila qe zëvendësuar nga një kulturë më e ulët e karakterizuar me qeramikën e saj trashanike, që i atribuohet pikërisht kësaj dyndjeje.
Në procesin e shtjellimit të këtyre ngjarjeve dhe të përzierjeve etnike dhe kulturore të popullsive neolitike vendase, paraindoevropiane ose sipas disa studiuesve, indoevropiane të hershme, me ardhësit e rinj indoevropianë të stepave u formua edhe baza mbi të cilën nisën të zhvillohen në kushte të veçanta edhe proceset etnogjenetike të popullsive të vjetra historike të Ballkanit Perëndimor, rrjedhimisht dhe procesi i formimit historik të trungut etnik ilir me tipare të përbashkëta kulturore, të dallueshme prej bashkësive të tjera fqinje jo ilire. Në këtë proces, i cili u zhvillua gjatë gjithë mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë, diferencimi dhe asimilimi i popullsive, ashtu sikurse dhe lidhjet ekonomike e kulturore, luajtën një rol të rëndësishëm. Në qoftë se në periudhën e hershme të epokës së bronzit, kultura e krahinave ballkano-perëndimore, ishte shumë larg për t’i dhënë asaj karakter të përcaktuar ilir, të dallueshëm prej atyre të territoreve të tjera, ky diferencim i tipareve kulturore vjen e bëhet gjithnjë më i theksuar në periudhën e mesme e sidomos në atë të fundit të epokës së bronzit. Në rrugën e këtij zhvillimi të brendshëm krahinat jugore të kësaj treve ishin të kthyera më tepër me fytyrë drejt jugut, nga bota e përparuar e Egjeut, me të cilën qenë në marrëdhënie të ngushta ekonomike e kulturore. Veriu, përkundrazi, shfaq prirje drejt Evropës Qendrore, por me lidhje më të dobëta me të. Këto lidhje ndikuan sadopak në formimin dhe në diferencimin në fund të bronzit e në fillim të hekurit të dy grupeve të mëdha kulturore ilire, atij jugor dhe verior.
Kështu duke zënë fill në kapërcyell të epokës së bronzit, procesi i formimit të etnosit ilir përshkon në mijëvjeçarin e dytë rrugën e gjatë të diferencimit nga masa e pasigurt etnike që u formua pas shkatërrimit të botës neolitike dhe përfundon nga fundi i këtij mijëvjeçari. Si e tillë, kjo epokë krijon në pjesën perëndimore të Ballkanit atë substrat etno-kulturor, mbi bazën e të cilit formohet më vonë etnosi dhe kultura ilire. Bartësit e këtij substrati mund të identifikohen me atë popullsi parailire, që në burimet historike njihet si pellazge.
Pavarësisht nga kjo hipotezë për parailirët, thelbësor është fakti se në fund të epokës së bronzit, në pjesën perëndimore të Ballkanit ishte formuar një bashkësi e gjerë kulturore dhe etnike, e cila në epokën e hekurit në bazë të zhvillimit të brendshëm ekonomiko-shoqëror, do të vazhdonte të zhvillonte më tej kulturën e vet duke i dhënë asaj një fytyrë gjithnjë më të përcaktuar etnike. Kjo është dhe periudha e formimit të plotë të bashkësisë së madhe ilire dhe të grupeve të veçanta etnokulturore, ashtu siç përmenden tek autorët më të hershëm antikë.


Trualli historik i ilirëve

Sipas burimeve historike, nocioni ilir - Iliri, ka pasur gjatë historisë së vet një kuptim disi të ndryshëm gjeografiko-historik.
Me emrin ilir në fillim njiheshin vetëm krahinat jugore të ilirëve. Këtu banonin sipas burimeve më të vona letrare edhe ilirët e mirëfilltë, siç i quan ata historiani romak, Plini Plak. Ky emër u shtri gradualisht prej grekëve edhe në vise të tjera të njohura më vonë prej tyre, popullsitë e të cilave, pavarësisht nga veçoritë e zhvillimit të tyre lokal, paraqitnin elemente të një trungu të përbashkët etno-kulturor.
Në kohën e historianit grek Herodotit (shek. V p.e.sonë), emri ilir shtrihej mbi një territor mjaft të gjerë, i cili arrinte në lindje deri tek rrjedhja e lumit Moravë. Një shekull më vonë, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emërtim do të përfshinte territore akoma më të gjera në veriperëndim të Ballkanit. Sipas tij ilirët shtriheshin përgjatë Adriatikut duke filluar që nga liburnët në veri e deri tek kufijtë e Kaonisë në jug. Përhapjen më të madhe dhe përfundimtare të emrit dhe të territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandrisë, i cili duke përmbledhur gjithë sa ishte thënë përpara tij mbi topografinë e ilirëve, shkruante: “grekërit quanin ilirë ata që banonin mbi Maqedoninë dhe Trakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Istër. Dhe kjo është gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej maqedonëve dhe thrakëve malorë tek paionët deri në Jon dhe në rrëzë të Alpeve”.
Nga studimet më të reja të mbështetura jo vetëm në burimet e shkruara historike, por edhe në të dhënat arkeologjike si dhe në ato gjuhësore, rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte tërë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga rrjedhja e lumenjve Moravë e Vardar në lindje, e deri në brigjet e Adriatikut e detit Jon në perëndim, që nga lumi Savë në veri, e deri tek gjiri i Ambrakisë në jug, pra deri në kufijtë e Helladës së vjetër.
Burimet historike dhe ato arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë për praninë e ilirëve edhe jashtë trevës historike të tyre. Grupe të tëra ilirësh, midis tyre dhe mesapët dhe japigët u vendosën në Itali gjatë bregut të Adriatikut dhe në krahinat jugore të saj.
Në Azi të Vogël u shpërngulën grupe popullsish dardane, paione, të cilat do të përmenden edhe në eposin homerik si pjesëmarrës, përkrah trojanëve në luftën e tyre kundër grekëve. Prania e elementit etnik ilir është vërtetuar arkeologjikisht nga burimet e shkruara edhe në rajonet veriore të Maqedonisë e të Greqisë, si në Akarnani e në Etoli. Të gjitha këto lëvizje grupesh etnike ilire përtej trevës historike të tyre ndodhën, siç mund të provohet dhe arkeologjikisht, kryesisht gjatë dyndjes së madhe panono-ballkanike, e cila siç dihet fillon të vërshojë në drejtim të jugut që në fund të shek. XIII-XII p.e.sonë. Meqenëse fatet e tyre historike, në trojet e reja ku ato u vendosën, janë thuajse krejt të ndara nga bota e mirëfilltë ilire-ballkanike, këto grupe të emigruara nuk do të përfshihen në shqyrtimin e mëtejshëm të historisë ilire.


Topografia e fiseve më të rëndësishme ilire

Në shekujt e parë të mijëvjeçarit të fundit para erës sonë ishin formuar tanimë bashkësitë fisnore ilire dhe në përgjithësi ata kishin zënë vend në trojet e tyre historike. Ndër fiset më të hershme ilire që luajtën dhe një rol ku më shumë e ku më pak të rëndësishëm në ngjarjet historike të mëvonshme, për t’u përmendur janë: thesprotët, të cilët zinin ultësirën bregdetare që nga gjiri i Ambrakisë e deri tek lumi i Thiamit (Kalama), në veri të tyre vinin kaonët, vendbanimet e të cilëve arrinin deri tek malet e Llogarasë dhe gryka e lumit Drinos. Molosët banonin në pllajën pjellore të Janinës. Gjatë luginës së Vjosës në të majtë banonin amantët, ndërsa në të djathtë bylinët, kurse në rrjedhjen e sipërme të Vjosës banonin parauejtë. Në lindje të bylinëve shtrihej territori i atintanëve. Taulantët shtriheshin në zonën bregdetare nga Vjosa e deri tek lumi i Matit dhe në veri të tij, përgjatë brigjeve të Adriatikut të Mesëm, fisi i ardianëve. Në viset e Ballkanit Qendror dy ishin fiset më të mëdha dhe më të rëndësishme ilire: paionët në luginën e mesme të Vardarit, dhe dardanët që banonin në rrafshin e Kosovës, të cilët shtriheshin në veri në tokat midis degëve jugore e perëndimore të Moravës deri aty ku këto bashkohen për të formuar Moravën e Madhe.
Midis fiseve të hershme të Ballkanit Veriperëndimor ndër më të fuqishmit ishin liburnët, të cilët banonin në bregdet dhe në ishujt deri tek lumi Krka, në jug të tyre vinin dalmatët, kurse në viset e Bosnjës së brendshme, autariatët.
Përveç këtyre fiseve, në territorin e gjerë të Ilirisë do të shfaqen më vonë, në rrethana krejt të reja historike e politike, edhe një numër i madh bashkësish të tjera ilire, midis të cilave edhe bashkësi të tilla që do të kenë një peshë të madhe në zhvillimin e ngjarjeve politike të shtetit ilir, si enkelejtë, dasaretët etj.
Përhapja e fiseve më të rëndësishme e të hershme ilire dëshmohet në burimet e autorëve antikë, të cilat në mjaft raste janë, megjithatë, të fragmentuara, madje dhe kontradiktore. Rrjedhimisht në përcaktimin e topografisë së fiseve ilire ka edhe raste të diskutueshme.

2. GJENDJA EKONOMIKO - SHOQËRORE E ILIRËVE
(SHEK. XI-V P.E.SONË)

Vendbanimet

Ilirët e kohës së hekurit jetonin në fshatra dhe në vendbanime të fortifikuara. Të parët nuk njihen dhe aq mirë për arsye se nuk janë gjurmuar në mënyrë të mjaftueshme. Në burimet e shkruara ato dokumentohen nga fundi i kësaj periudhe, në fiset më jugore ilire, nëpërmjet Pseudo-Skylaksit, i cili thotë se kaonët, thesprotët dhe molosët banonin në fshatra. Ky njoftim i shkurtër, që me sa duket i referohet një burimi më të hershëm, nuk ndihmon shumë për të krijuar një ide të qartë mbi karakterin e këtyre vendbanimeve.
Me sa mund të gjykohet nga të dhënat arkeologjike, vendbanimet fshatare ilire të kësaj kohe formoheshin nga grupe shtëpish të grumbulluara sipas njësive shoqërore që përfaqësonin, d.m.th. mbi bazën e një familjeje të madhe patriarkale ose të një grupi familjesh të tilla, që i përkisnin një vëllazërie. Një mendim të tillë e sugjerojnë, të paktën për vendbanimet respektive të tyre, nekropolet tumulare të Matit, të cilat përbëhen nga grupe të vogla tumash, të vendosura në tarraca, në luadhe e në toka buke gjatë luginës së lumit. Po kjo gjë përsëritet në tumat e Kukësit, ato të pellgut të Korçës, të luginës së Drinos e gjetkë. Edhe vendbanimet fshatare të gjurmuara në luginën e Vjosës japin të njëjtën tablo. Në të gjitha rastet ato paraqiten si vendbanime të vogla e të shpërndara pranë tokave bujqësore.
Burimet e shek. V p.e.sonë dëshmojnë se vendbanimet e hapura fshatare të këtij lloji kanë qenë tipike jo vetëm për Ilirinë, por edhe për krahinat fqinje të Maqedonisë në lindje dhe të Akarnanisë e Etolisë në jug.
Gjatë kohës së hekurit vazhdojnë të mbijetojnë edhe palafitet si vendbanime të trashëguara nga epokat e mëparshme. Herodoti në “Historitë” e tij përshkruan me shumë hollësi një vendbanim të tillë buzë liqenit Prasaida të Panonisë. Arkeologjikisht ato janë vërtetuar gjithashtu në fshatin Knetë të Kukësit dhe jashtë territorit shqiptar, në Donja-Dolina e Ripaç të Bosnjës dhe në Otok afër Sinjit në Dalmaci.
Krahas vendbanimeve fshatare të pambrojtura në kohën e hekurit përhapen gjerësisht vendbanimet e fortifikuara me mure. Të njohura që nga koha e bronzit të vonë, ato evoluojnë dhe bëhen një nga elementet më karakteristike për epokën e hekurit. Në gjuhën e popullit këto vendbanime njihen me emrat qytezë, kala ose gradina.
Për Ilirinë e Jugut janë karakteristike qytezat apo kalatë e fortifikuara me mure gurësh. Ato janë të ngritura mbi kodra të mbrojtura dhe me pozitë mbizotëruese e horizont të gjerë shikimi. Kufijtë e vendbanimit i përcaktonin muret rrethuese. Linja e murit ndjek relievin e terrenit duke shfrytëzuar aftësitë mbrojtëse të tij dhe ndërpritet aty ku mbrojtja nuk është e nevojshme. Muret ndërtoheshin me gurë të mëdhenj e mesatarë të palatuar, formuar nga dy këmisha anësore dhe bërthama e mesit që mbushej me gurë të vegjël. Trashësia e tyre luhatet nga 3,10-3,50 m. Mungojnë në këtë sistem të hershëm fortifikimi kullat, kurse portat janë në përgjithësi të vogla. Në ndonjë rast ato janë pajisur me një korridor që ndihmonte mbrojtjen. Lartësia e këtyre mureve, e ruajtur deri në ditët tona arrin 2,50-3 m, por trashësia e tyre tregon se kanë pasur një ngritje të madhe. Megjithatë duhet menduar se mbi këtë nivel, fortifikimi do të ketë qenë plotësuar me gardhe hunjsh.
Madhësitë e këtyre vendbanimeve ndryshojnë nga një rast në tjetrin. Më të voglat kanë një shtrirje prej 1-2 ha, kurse të tjera si Gajtani arrinin deri 4-5 ha. Zgjerimet e mëvonshme kanë bërë që brenda mureve rrethuese të përfshihen sipërfaqe më të gjera, siç është rasti i kalasë së Trajanit (Korçë), i kalasë së Lleshanit (Elbasan), i kalasë së Karosit (Himarë), që zënë 15-20 ha. Në këto raste vendbanimet paraqiten me 2-3 e më shumë radhë muresh.
Shumë të pakta janë dijet për ndërtimet e brendshme të këtyre vendbanimeve. Gjurmët e ruajtura në sipërfaqe dëshmojnë se për ndërtimin e banesave është përdorur gjerësisht sistemi i tarracave, që përcaktohej nga terreni i thyer i faqeve të kodrave mbi të cilat shtriheshin vendbanimet. Si lëndë për ndërtimin e banesave është përdorur kryesisht druri e shumë më pak guri.
Ndryshe nga territori i Ilirisë Jugore, në krahinat lindore ilire ishin vendbanimet e mbrojtura me ledhe, të njohura me emrin “gradina”. Ato ndeshen me shumicë në tokat e banuara nga dardanët, si në rrafshin e Glasinacit e gjetkë. I vetmi vendbanim i këtij lloji në Shqipëri është ai i zbuluar në Shuec të Bilishtit. Gradinat janë të vendosura mbi kodra mbizotëruese. Ledhet mbrojtëse të tyre formoheshin nga masa dheu apo gurësh, që arrinin 7-15 m gjerësi. Sistemi i mbrojtjes plotësohej me sa duket nga një gardh hunjsh, që ngrihej mbi ledhin dhe në disa raste nga një hendek që rrethonte vendbanimin.
Vendbanimet e fortifikuara i gjejmë të vendosura në një mjedis të pasur me toka buke e kullota, që formonin bazën e ekonomisë së tyre. Në disa raste, siç tregojnë të dhënat arkeologjike, në to zhvillohej edhe një veprimtari e kufizuar zejtare. Rreth tyre gjendeshin vendbanimet e hapura fshatare, me të cilat formonin së bashku njësi të caktuara ekonomiko-shoqërore.
Vendbanimet e mbrojtura me ledhe, të krahinave të brendshme e veriore ilire, janë zakonisht më të vogla se vendbanimet e fortifikuara të Ilirisë Jugore. Në shumicën e rasteve ato gjenden në një mjedis kullotash alpine, si në Glasinac apo në tokat e brendshme dalmate dhe ishin qendra grupesh të vogla fisnore të një popullsie baritore.
Në të dyja rastet lindën në këtë kohë edhe kryeqendra të këtyre vendbanimeve, që dallohen nga të tjerat prej madhësisë dhe pozitës gjeografiko-ekonomike qendrore. Si të tilla, me sa duket ato janë edhe qendra të një fisi të madh ose të një bashkimi të gjerë fisnor. Aty nga fundi i kohës së hekurit (shek.VII-V p.e.sonë), disa prej tyre marrin pamjen e qendrave protourbane.


Zhvillimi i bujqësisë, i blegtorisë, i zejtarisë dhe i këmbimeve

Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike dëshmojnë se, gjatë kësaj periudhe, ilirët merreshin si dhe më parë kryesisht me bujqësi dhe me blegtori. Bujqësia u zhvillua sidomos në zonat fushore dhe në përgjithësi në krahinat pjellore të vendit. Ilirët kultivonin në këtë kohë të gjitha llojet e drithërave. Jo rastësisht, krahina të veçanta ilire, si Paionia dhe Thesprotia, përmenden që në eposin homerik si vende frytdhënëse dhe pjellore, d.m.th. të përshtatshme për kulturat bujqësore. Hesiodi, shkrimtar grek i shek. VIII-VII p.e.sonë, do ta cilësojë gjithashtu si shumë pjellore fushën e Helopisë, ndërsa sipas historianit grek Hekateut (fundi i shek. VI-V p.e.sonë), në Iliri kishte krahina që prodhonin deri dy herë në vit. Më vonë Skymni, duke përsëritur në vargjet e tij Hekateun, shton se popullsia ilire që banonte në viset e brendshme merrej me lërimin e tokës.
Krahas bujqësisë, në Iliri, veçanërisht në zonat bregdetare të saj dhe në krahinat e ulëta kodrinore me klimë të butë, qenë kultivuar dhe rrushi e ulliri. “I ngrohtë dhe frytdhënës ka qenë ky vend, shkruan historiani dhe gjeografi grek Straboni në veprën e tij “Gjeografia” (shek. I e.sonë); ai është plot me ullishta dhe vreshta”, vijon ky autor, përveç disa krahinave të pakta ku toka është fare e ashpër. Që ilirët merreshin me vreshtari, këtë e dëshmojnë farërat e rrushit të zbuluara në disa nga vendbanimet e kohës. Kushtet e përshtatshme tokësore dhe klimatike ndihmuan jo më pak edhe për kultivimin e perimeve, si të bishtajës, të bathës, të bizeles, etj., si dhe të kulturave frutore, si p.sh. të mollës, të dardhës, të qershisë etj., të gjitha këto janë të dëshmuara nga farërat e gjetura gjatë gërmimeve arkeologjike.
Ilirët shfrytëzonin në këtë periudhë edhe bletët, prej të cilave ata siguronin mjaltin dhe dyllin. Sipas Aristotelit, taulantët e përdornin mjaltin edhe për të bërë një lloj pijeje të ngjashme me atë të verës së ëmbël dhe të fortë.
Tek ilirët ishte e zhvilluar edhe blegtoria, madje në krahinat e brendshme malore ajo përbënte bazën kryesore të ekonomisë së tyre. Hesiodi duke e cilësuar Helopinë si një fushë shumë pjellore dhe me livadhe të gjera, shton se ajo është e pasur me tufa delesh dhe me qé këmbëharkuar, ndërsa Pindari, do ta vlerësonte, në shek. V p.e.sonë, këtë krahinë si ushqyese të shkëlqyeshme të gjedhit. Hekateu gjithashtu bën fjalë për kullota të pasura të Adrias (krahinë bregdetare e Ilirisë), dhe për bagëtinë e saj me pjellshmëri të lartë. Si te ky autor i hershëm, ashtu dhe tek të tjerët, që përsërisnin më vonë këto njoftime, ato shpesh paraqiten të veshura me hollësira fantastike. Por duke lënë mënjanë teprimet e tyre, këto burime, sidoqoftë, flasin për një blegtori të zhvilluar tek ilirët.
Kujdesi që tregonin ilirët për mbarështimin e bagëtisë vihet re edhe nga tregimi i Aristotelit për kriporet e autariatëve dhe ardianëve. Konfliktet e shpeshta midis këtyre dy fiseve për këtë kripore, shprehin shqetësimet e blegtorëve ilirë lidhur me këtë produkt shumë të vlefshëm për jetën e gjësë së gjallë. “Kripa, - thotë Aristoteli, - u duhet atyre për kafshët, të cilave ua japin dy herë në vit, përndryshe shumica u ngordh”.
Midis kafshëve shtëpiake më të parapëlqyera ishin qetë, delet, derrat, qentë etj., për të cilat flasin si burimet historike, ashtu edhe vetë materiali kockor i zbuluar dendur në vendbanimet e ndryshme të kësaj periudhe. Ilirët shquheshin edhe si rritës të mirë të kuajve. Këta të fundit ishin të shpejtë në vrapime dhe të qëndrueshëm në punë, siç na thonë burimet e mëvonshme.
Krahas blegtorisë, ilirët merreshin edhe me gjueti, megjithëse kjo veprimtari nuk luante ndonjë rol aq të rëndësishëm në jetën ekonomike të tyre. Të përmendur ishin në atë kohë qentë e gjahut të Mollosisë, por akoma më të shquar ata që ruanin kopetë e bagëtive. Këta të fundit sipas burimeve të shkruara, ua kalonin qenve të tjerë për trupin e tyre të lartë dhe guximin e madh në kacafytje me bisha të egra. Skenat e gjuetisë së ilirëve na janë pasqyruar edhe në artin figurativ ilir të kësaj kohe. Për t’u përmendur në këtë drejtim janë ato që zbukurojnë vazot me fund të ngushtë (situlat) prej bronzi të zbuluara në krahinat veriore të Ilirisë. Nga kafshët e egra më tepër çmoheshin derri, dreri etj. Ky i fundit u jepte gjahtarëve ilirë jo vetëm mishin dhe lëkurën, por edhe brirët prej të cilëve ata punonin vegla të ndryshme dhe zbukurime. Të tilla vegla ndeshen shpesh nëpër vendbanimet ilire të periudhës së hekurit.
Deti, liqenet si dhe lumenjtë, që e përshkonin Ilirinë në drejtime të ndryshme, u dhanë mundësi banorëve pranë tyre të merreshin që herët edhe me peshkim. Këto burime ujore përmbanin sasi të shumta peshku. Kështu, p.sh. ilirët që jetonin pranë liqenit Prasiada të Peonisë, zinin, sipas Herodotit, shumë peshk.
Përparime të dukshme vihen re edhe në metalurgji. Kjo duket si në intensifikimin e nxjerrjes së mineraleve, ashtu dhe në zgjerimin e madh të prodhimit të objekteve metalike. Nëpër vendbanimet dhe në varrezat ilire të kësaj kohe gjejmë sasira të konsiderueshme armësh dhe veglash prej hekuri dhe bronzi, orendi të ndryshme shtëpiake dhe një mori të madhe shumë të larmishme stolish, të cilat tregojnë pa dyshim për një konsum të madh të lëndës së parë minerare, sidomos të bakrit dhe të hekurit, me të cilët ishte i pasur territori i Ilirisë.
Në shek. XI-IX p.e.sonë ilirët nuk e zotëronin ende mirë mjeshtërinë e përpunimit të hekurit dhe nuk është aspak e rastit që në varret e kësaj periudhe, objektet prej hekuri janë shfaqje tepër të rralla, ndërsa ato prej bronzi, të cilat në shumë pikëpamje zhvillojnë më tej traditën e kohës së bronzit, janë të shumta.
Vetëm në shek. VIII-VII p.e.sonë prodhimi metalurgjik i hekurit arrin zhvillimin e tij të plotë tek ilirët. Ky metal e zëvendëson në një masë të ndjeshme bronzin, në prodhimin e armëve dhe të veglave të punës, të cilat tani bëhen më të forta dhe më me rendiment në punimet e ndryshme bujqësore dhe zejtare. Ky përmirësim i veglave të punës çoi për pasojë edhe në zgjerimin e mëtejshëm të prodhimit të shoqërisë ilire të kësaj kohe.
Sendet metalike të kësaj faze të zhvilluar të epokës së hekurit, tregojnë se sa përpara kishte shkuar teknika e punimit të tij. Për këtë dëshmojnë format e bukura dhe nganjëherë shumë të përsosura të armëve dhe sidomos të stolive, të cilat nënkuptojnë dhe procese pune mjaft të ndërlikuara, si edhe vetë zbukurimi i pasur gjeometrik i këtyre objekteve të punuara me mjeshtëri dhe me një radhitje simetrike të motiveve. Kjo pasqyrohet më në fund edhe në vetë trajtimin plastik të figurave prej bronzi në trajta njerëzish, kafshësh e zogjsh.
Përpunimi i metaleve ishte përqendruar kryesisht në qendrat metalurgjike të Ilirisë. Të tilla ishin në vendin tonë, p.sh. zona e Mirditës dhe e Matit, ku janë përcaktuar edhe vendet e shkrirjes së bakrit, si zona e Kukësit, ajo e Korçës, e njohur për punimin e metaleve që në kohën e bakrit dhe të bronzit etj.
Prania e qendrave të ndryshme për punimin e metaleve në Iliri duket edhe në vetë karakterin e diferencuar tipologjik të prodhimeve të këtyre qendrave. Në to prodhohej jo vetëm për të plotësuar nevojat e brendshme të fisit ose të një krahine më të madhe, por edhe për t’u përdorur si mall këmbimi.
Përparime të dukshme vihen re në këtë kohë edhe në poçeri, e cila qëndron nga pikëpamja e teknikës, e formave dhe e trajtimit të dekorit të saj, më lart se poçeria e epokës pararendëse të bronzit. Duke filluar nga shek.VI p.e.sonë, mbase edhe pak më parë, në krahinat jugore të Ilirisë, kalohet gradualisht nga punimi me dorë të lirë i enëve prej balte, në prodhimin e tyre me çark. Prodhimet e para i kemi nga vendbanimi i Trenit (shek.VII). Një pjesë e madhe e poçerisë vendore të kohës arkaike e zbuluar në varrezat tumulare të Kuçit të Zi të Korçës, del e punuar me çark. Një dukuri e tillë vihet re edhe në zonën e Matit e të Kukësit. Futja e teknikës së re në prodhimin e enëve, bëri që poçeria të shndërrohet në një degë të veçantë zejtarie, me të cilën merreshin mjeshtra të specializuar në këtë fushë të prodhimit.
Zhvillimi i madh i degëve të ndryshme të prodhimit bujqësor dhe zejtar, bëri që të zgjeroheshin në këtë kohë edhe më tepër marrëdhëniet ekonomike ndërfisnore, si edhe midis popullsisë ilire dhe atyre të vendeve fqinje ose më të largëta. Në këtë drejtim ndihmoi shumë dhe pozita e favorshme gjeografike e territorit të Ilirisë, e ndodhur midis botës mesdhetare dhe Evropës Qendrore, si edhe rrugët e tij të hapura të komunikimit natyror, tokësor dhe detar. Këto marrëdhënie pasqyrohen qartë në prodhimet e ndryshme të zejtarisë greke apo në imitacionet lokale të modeleve të tyre, në stolitë e tipave italikë ose në qelibarin me prejardhje nga Baltiku. Nga ana tjetër, stolitë dhe armët tipike ilire që gjenden në Traki, Maqedoni, Itali ose në Greqi janë dëshmi tjetër e gjallë e këtyre lidhjeve reciproke tregtare që ekzistonin midis ilirëve dhe vendeve të tjera përreth. Një zhvillim të madh morën veçanërisht shkëmbimet tradicionale me Greqinë sidomos pas shek. VIII p.e.sonë, me themelimin e kolonive helene në brigjet e Ilirisë.
Shtrirja e territorit të Ilirisë gjatë brigjeve të Adriatikut dhe të Jonit krijonte mundësinë për një hov të madh të lundrimit. Në fillim të epokës së hekurit ilirët përshkonin me anijet e tyre të shpejta ujërat e këtyre deteve duke kaluar deri në brigjet perëndimore të Greqisë dhe në ato jugore të Italisë. Disa prej fiseve ilire, si mesapët dhe japigët, u vendosën përgjithmonë në brigjet e Italisë së Jugut. Shumë aktivë në këtë veprimtari të hershme lundruese u treguan sidomos liburnët, të cilët themeluan edhe vendbanime të veçanta në ishullin e Korkyrës, si dhe në brigjet e Gadishullit Apenin.


Lindja e pronës private dhe diferencimi shoqëror

Përparimet që u bënë në degët e ndryshme të ekonomisë gjatë epokës së hekurit sollën ndryshime edhe në vetë strukturën e shoqërisë ilire. Baza e këtyre ndryshimeve u bë prona private, e cila filloi të shfaqet tek fiset ekonomikisht më të zhvilluara, në fillim në blegtori e zejtari e më pas edhe mbi tokën. Hesiodi, duke folur për kopetë e mëdha në Helopi, shënon se ato ishin pronë e njerëzve të veçantë. Karakteri dhe shkalla e zhvillimit të zejtarisë dëshmon gjithashtu për praninë në këtë fushë të pronësisë private. Dukurinë e pronësisë për tokën e kemi të dëshmuar më vonë dhe duket se ajo ndjek një rrugë më të ngadaltë. Zakoni i ndarjes së tokës çdo tetë vjet, që na kumtohet nga Straboni për dalmatët, është një dëshmi që tregon se zotërimi periodik i saj ishte një hallkë e ndërmjetme në procesin e formimit të pronës private.
Forcat kryesore të prodhimit të shoqërisë ilire në këtë kohë ishin bujqit dhe blegtorët e lirë, anëtarë të thjeshtë të fisit. Këtyre u shtohet edhe një shtresë e re, më e kufizuar, ajo e zejtarëve. Nga ana tjetër, nga masa e gjerë e popullsisë, fillon të veçohet si një shtresë më vete aristokracia fisnore, e cila, duke u shkëputur nga prodhimi dhe nëpërmjet përvetësimit të pasurisë së përbashkët, vihet në një pozitë të privilegjuar derisa bëhet dalëngadalë zotëruese e pronave të mëdha tokësore dhe blegtorale. Ajo gradualisht mënjanon organet demokratike të fisit dhe uzurpon pushtetin.
Nga burimet e shkruara më të hershme, siç është eposi homerik, shihet se në disa nga fiset ilire ekzistonte, tanimë, diferencimi shoqëror, të paktën në shekujt VIII-VII p.e.re kur u krijuan “Iliada” e “Odisea”. Duke folur për pjesëmarrjen e ilirëve paionë në luftën e Trojës kundër ahejve, Homeri i barazon prijësit e tyre ushtarakë, që vinin nga “Paionia pjellore” me prijësit e ahejve dhe të trojanëve. Kjo pa dyshim flet për një gjendje sociale pak a shumë të ngjashme me atë të fiseve fqinje të Greqisë. Në një vend të poemës “Odisea” flitet për Feidonin, prijësin me origjinë fisnike të thesprotëve, i cili pasi strehoi dhe mirëpriti në pallatin e vet Odisenë, gjatë kthimit për në atdhe, përgatiti një nga anijet e tij të shpejta për ta dërguar atë në Itakë. Sipas këtij tregimi mitik, Feidoni përfaqëson këtu njërin nga krerët që jetonte në një nga pallatet më të pasura të thesprotëve. Këta kishin anijet e veta e njerëz që u shërbenin.
Shumë kuptimplotë në këtë drejtim është dhe një tregim i Herodotit, sipas të cilit, Klistheni, kur ftoi në Sikione (rreth vitit 570 p.e.sonë) të gjithë burrat që do ta ndienin veten të denjë për të pasur për grua të bijën e tij Agaristën, midis atyre që u paraqitën tek tirani qe edhe një farë Alkoni nga Molosia. Sipas këtij tregimi, ky molosas duhet të ketë qenë nga një familje princore ose shumë e pasur, që të pretendonte për të lidhur krushqi me një skllavopronar të madh të Greqisë së asaj kohe, siç ishte Klistheni.
Të dhënat arkeologjike nga varrezat tumulare të luginës së Drinos, pellgut të Korçës dhe Ohrit (Trebenisht), zonës qendrore ilire të Glasinacit etj., dëshmojnë gjithashtu se në shek. VIII-V p.e.sonë, diferencimi shoqëror në gjirin e shoqërisë ilire ishte bërë mjaft i theksuar dhe kishte prekur edhe krahinat e thella të Ilirisë Qendrore e Veriore. Në këto varreza ndeshen, krahas varreve me inventar të varfër, edhe varre ku të vdekurin e shoqëronin armë të kushtueshme, sende luksi prej ari e argjendi dhe objekte të tjera të importuara nga viset përreth, që i takonin shtresës së pasur të aristokracisë fisnore.


Federatat fisnore

Zhvillimi i pronës private, që çoi në thellimin e diferencimit social, u bë burim konfliktesh në shoqërinë ilire të shek. VIII-V p.e.sonë. Në këtë kohë morën përpjesëtime të mëdha luftërat ndërfisnore dhe inkursionet plaçkitëse për det e tokë, që arrinin deri në Greqi dhe në brigjet e përtejme të Adriatikut. Të tillë kanë qenë inkursioni i enkelejve për plaçkitjen e thesarit të Delfit ose ato të detarëve liburnë, të cilët me anijet e tyre të lehta dhe të shpejta zotëruan për një kohë brigjet e Adriatikut, që nga Korfuzi deri në brigjet italike.
Gjendja e krijuar nga këto luftëra dhe inkursione, që i sillnin aristokracisë fisnore ilire të ardhura të mëdha, gjen shprehjen e vet në veprimtarinë e gjerë të ndërtimit të vendbanimeve të fortifikuara dhe në zhvillimin e armatimeve, sidomos të armëve të reja, siç ishin shpatat, hanxharët dhe heshtat prej hekuri që janë gjetje të rëndomta në varret e luftëtarëve ilirë dhe të mburojave të paionëve, të përkrenareve e frerëve të kuajve që përbënin pajisjet e veçanta të aristokracisë luftarake.
Në procesin e këtyre konflikteve, fiset e vogla ilire filluan të lidhen dhe të formojnë gjatë veprimeve të tyre të përbashkëta në luftërat agresive ose mbrojtëse, aty nga fundi i shek.VII p.e.sonë, federatat e para. Një federatë e tillë ishte ajo e taulantëve, që nën mbretin Galaur dhe më pas, gjatë shek. VII-VI p.e.sonë invadoi disa herë Maqedoninë duke i shkaktuar asaj dëme të rënda dhe sakrifica të mëdha në njerëz. Gjatë shek. VI-V p.e.sonë federata të tilla formuan edhe disa fise të tjera, si molosët, thesprotët, kaonët, parauejtë, orestët, lynkestët, paionët, dardanët etj.
Në krye të federatës qëndronte mbreti, i cili në burimet quhet basileus. Në disa raste si tek kaonët e thesprotët vendin e tij e zinte një njeri i zgjedhur çdo vit nga gjiri i fisit sundues të federatës. Në burimet e fundit të shek.V vihet re se funksioni i basileut nuk i takonte më prijësit më të aftë ushtarak, por ishte bërë i trashëgueshëm dhe pushteti e autoriteti i tij ishte rritur mjaft si brenda fisit e lidhjes fisnore, ashtu dhe jashtë tij. Në bazë të këtij fuqizimi të prijësve ushtarakë dhe të basilejve qëndronte gjithnjë pasuria që vinte duke u shtuar përherë e më shumë në sajë të luftërave. Ata vinin nga shtresa e pasuruar e shoqërisë fisnore ilire, e cila dallohej nga pjesa tjetër e popullsisë së thjeshtë. Ajo e konsideronte si një gjë të turpshme të merrej me punimin e tokës, me mbarështimin e bagëtisë, me prodhimin zejtar etj. Në këto punë ishin të angazhuar vetëm prodhuesit e vegjël, masa e gjerë e fshatarëve të lirë ose gjysmë të lirë. Zanati më i nderuar për ta ishin lufta, gjuetia, garat sportive etj., skenat e të cilave na janë transmetuar përmes gjuhës së gjallë artistike në objektet e bronzta të zbuluara në krahinat veriore ilire apo në kallcat e Glasinacit.
Në gjysmën e dytë të shek. V p.e.sonë disa nga federatat ilire kishin arritur një stad mjaft të përparuar në zhvillimin e tyre politik. Taulantët, fiset ilire, fqinje të Maqedonisë dhe ato më jugore: kaonët, thesprotët e molosët merrnin pjesë në ngjarje të tilla politike të historisë së botës së Mesdheut siç ishte lufta e Peloponezit.
Taulantët ndërhyjnë me këtë rast në luftën civile që shpërtheu në Epidamn në vitin 436 p.e.sonë. Në këtë luftë ata morën nën mbrojtje oligarkët e dëbuar nga demosi i qytetit dhe qenë një nga ato forca që në aleancë me Athinën, kundër lidhjes së Peloponezit, ndihmuan aristokracinë epidamnase të rikthehet në pushtet. Kjo ngjarje shënoi një kthesë të rëndësishme në historinë e kësaj kolonie greke, sepse fatet e saj do të lidhen paskësaj gjithnjë e më shumë me botën ilire.
Dy njoftime të tjera kanë të bëjnë me ngjarjet e vitit 423. I pari bën fjalë për kaonët, thesprotët, molosët dhe disa fise të tjera më të vogla fqinje të molosëve, që marrin pjesë nga ana e lakedemonëve në fushatën për të nënshtruar Akarnaninë dhe për ta shkëputur atë nga aleanca me Athinën, fushatë që përfundoi pa sukses.
Njoftimi i dytë lidhet me luftën që zhvilluan ilirët e krahinave juglindore kundër maqedonëve. Fisi ilir i lynkestëve ishte prej kohësh në konflikt me sundimtarët maqedonë, të cilët synonin ta nënshtronin. Gjatë luftës greko-persiane mbreti maqedon i ndihmuar nga persët kishte mundur t’u impononte lynkestëve sovranitetin e tij. Në kushtet e reja të luftës së Peloponezit, kur shteti maqedon ishte ende i pakonsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika II përplasej sa në njërën anë në tjetrën, duke u lidhur herë me Athinën e herë me Spartën, mbreti i lynkestëve, Arrabeu, shfrytëzoi këtë situatë për t’u shkëputur nga varësia maqedone. Në përpjekjet e tij për të rivendosur gjendjen e mëparshme, Perdika kërkoi ndihmën e aleatit të vet, komandantit të forcave lakedemone, Brasidës, të cilit i kishte besuar luftën kundër Athinës në teatrin halkidik të veprimeve ushtarake. Një ekspeditë e fuqishme e përbërë nga forcat e Perdikës dhe të Brasidës provoi të thyente Arrabeun me anën e bisedimeve dhe të bëhej aleat i lakedemonëve. Por përpjekjet dështuan dhe bashkë me to dështoi edhe ekspedita kundër lynkestëve. Në kundërshtim me vullnetin e Perdikës, Brasida nuk guxoi të sulmonte dhe vendosi t’i tërhiqte forcat.
Pak kohë më vonë Perdika e bindi përsëri Brasidën për një fushatë të re kundër lynkestëve; forcat maqedone e ato lakedemone të përbëra prej 3 000 hoplitësh, 1 000 kalorësish dhe një numër barbarësh sulmuan Arrabeun. Por këtë radhë lynkestët kishin siguruar ndihmën e vëllezërve të tyre ilirë. Forcat e bashkuara të ilirëve dhe lynkestëve e shpartalluan veçmas mbretin maqedon dhe e detyruan të largohej në pështjellim të plotë, duke braktisur aleatin e tij. Kështu Brasida u gjend i rrethuar keq dhe vetëm me përpjekje të mëdha mundi t’i shpëtojë forcat e veta nga asgjësimi i plotë. Kjo luftë ndryshoi krejt drejtimin që kishin marrë ngjarjet në frontin halkidik. “I detyruar nga rrethanat e rënda,- shkruan Tukididi, - Perdika u përpoq të hynte sa më parë në marrëveshje me athinasit dhe t’i hiqte qafe peloponezasit”.
Duke i përshkruar këto ngjarje të shek. V, Tukididi na ka lënë edhe një shënim me mjaft interes për vlerësimin e jetës social-politike të ilirëve. Prej fjalimit, që sipas tij Brasida u mbajti ushtarëve të tij para tërheqjes, ne mësojmë se shoqëria ilire ruan ende në fundin e shek.V mbeturina të theksuara të rendit fisnor. Por midis njoftimeve të autorëve që bëjnë fjalë vetëm për inkursionet e ilirëve dhe atyre të Tukididit, që i përmend ata si një forcë aktive, pjesëmarrëse në ngjarjet më të rëndësishme të kohës, ku luajti ndonjëherë një rol jo pa rëndësi, ka një ndryshim të dukshëm. E re në njoftimet e Tukididit është se lufta e federatave ilire si në rastin e ndërhyrjes në luftën civile të Epidamnit, ashtu dhe në luftën kundër maqedonëve dhe aleatëve të tyre peloponezas, nuk kishte më karakterin e një inkursioni grabitqar, por synime politike të caktuara dhe kjo nënkupton një stad mjaft të avancuar të organizimit të tyre politik qoftë edhe në kuadrin e një federate fisnore.
I gjithë ky zhvillim social-politik, që vihet re, veçanërisht tek fiset ilire të jugut në fund të shek.V p.e.sonë, pasqyron qartë një shoqëri, që jetonte etapën e fundit të organizimit fisnor, atë kalimtare për në rendin skllavopronar. Mbi bazën e kësaj shoqërie do të lindin në fundin e shek. V - fillimin e shek. IV p.e.sonë formacionet e para shtetërore ilire.

[Laberia]

3. KULTURA ILIRE


Njësia dhe veçantitë kulturore lokale

Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike që e dallojnë nga kulturat e popujve fqinjë në periudhën e zhvilluar të epokës së hekurit. Ajo ishte një kulturë autoktone që u krijua në truallin historik të ilirëve, në procesin e formimit të vetë etnosit ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm social-ekonomik të shoqërisë ilire dhe pa dyshim edhe të marrëdhënieve me popujt fqinjë. Tiparet themelore të saj janë shprehur në arritjet më të rëndësishme të ilirëve në fushën e zhvillimit të tyre ekonomik e shoqëror, në mënyrën e të jetuarit dhe të kuptuarit të botës që i rrethonte, në mënyrën e të pasqyruarit të kësaj bote në artin e botëkuptimin e tyre.
Krahas tipareve themelore të përbashkëta të kësaj kulture, që janë karakteristike për gjithë truallin ilir, vihen re edhe veçanti lokale. Në kushtet e një territori të gjerë, me larmi të theksuara fiziko-gjeografike, siç ishte pjesa perëndimore e Gadishullit të Ballkanit, me lidhje fqinjësie e marrëdhënie me krahina që i karakterizonte një zhvillim i ndryshëm social-kulturor, sidomos i theksuar midis veriut të prapambetur qendërevropian dhe jugut më të përparuar egjeo-mesdhetar, këto ndryshime lokale në kulturë janë po aq të kuptueshme sa edhe zhvillimi jo i njëjtë social-ekonomik që njohën ilirët e kësaj kohe. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë për ndryshime lokale edhe në aspekte të veçanta të jetës dhe të krijimtarisë së ilirëve, ndryshime të cilat janë thjesht të karakterit etnografik.
Sipas të dhënave arkeologjike, në truallin ilir dallohen në epokën e hekurit disa grupe kulturore: grupi jonik ose epirot, që përfshin krahinën e banuar nga kaonët, thesprotët, molosët dhe fiset e tjera më të vogla të viseve më jugore; grupi adriatik-jugor ose taulanto-ardian, që shtrihet në gjithë ultësirën bregdetare nga Vjosa në Naretva dhe që banohej nga këto dy fise të mëdha si dhe fise të tjera më të vogla rreth tyre; grupi devollit ose dasaret në krahinën juglindore të Shqipërisë me qendër pellgun e Korçës; grupi pelagon në Maqedoninë Perëndimore dhe ai paion në atë lindore, grupi i Matit ose pirust, që përfshin krahinat e brendshme të Shqipërisë Verilindore (Mat, Dibër Kukës) dhe ai dardan në Kosovë; grupi i Glasinacit me qendër rrafshnaltën me të njëjtin emër në lindje të Sarajevës dhe rreth saj, që i përgjigjet krahinës së banuar nga autariatët; grupi dalmatin, që përfshin krahinën midis lumenjve Naretva e Krka; grupi japod në territorin e sotëm të Likës dhe grupi verior-adriatik ose liburn, që shtrihej në territorin midis lumenjve Krka e Zrmanje.
Çdo njeri nga këto grupe kulturore i përgjigjet kryesisht territoreve të banuara nga fiset ose bashkimet e mëdha fisnore ilire. Sa më të afërta gjeografikisht ishin këto grupe, aq më të mëdha ishin ngjashmëritë kulturore midis tyre. Kështu, p.sh., grupi japod paraqet mjaft paralele me atë fqinjë liburn. Në Ilirinë Qendrore grupi i Matit lidhet aq ngushtë me atë të Glasinacit dhe atë dardan saqë inkuadrohen me një kompleks të gjerë kulturor Mat-Glasinac; ndërsa në Ilirinë e Jugut grupi devollit afron në shumë aspekte me atë pelagon dhe epirot.
Këto ndryshime dhe ngjashmëri lokale, që burojnë nga baza e përbashkët etnike, kushtet herë të përafërta e herë të ndryshme të zhvillimit social-ekonomik dhe marrëdhëniet ndërkrahinore, shkrihen në tërësinë e bashkësisë kulturore ilire, të cilën e vërejmë si në gjuhë, ashtu dhe në kulturën materiale (vendbanimet, veglat e punës, armët, qeramikën, stolitë etj.) e atë shpirtërore (artin e botëkuptimin) të saj, pa kërkuar një unitet të plotë për këtë shkallë të zhvillimit të ilirëve. Veçoritë lokale etnografike në kulturë, ashtu sikurse dhe ato dialektore në gjuhë, nuk cenojnë unitetin e kulturës ilire dhe të bartësve të saj, ato janë shprehje e larmisë dhe e ndryshimeve brenda së njëjtës kulturë.


Gjuha

Ilirët flisnin një gjuhë që dallohej nga gjuhët e popujve të tjerë të kohës së lashtë të Ballkanit. Ajo ishte një gjuhë e veçantë indoevropiane, që kishte lidhje afërie ku më të largët e ku më të afërt me gjuhë të tjera të gadishullit dhe jashtë tij. Janë konstatuar elemente të përbashkëta sidomos me trakishten. Lidhur me vendin e ilirishtes në mes të gjuhëve indoevropiane është diskutuar mjaft dhe janë dhënë mendime të ndryshme.
Një varg dijetarësh të shquar historianë, arkeologë e gjuhëtarë, kanë sjellë një sërë argumentesh historike dhe gjuhësore për origjinën e shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Sintezën më të plotë, të shoqëruar me vështrimin kritik të mendimeve për origjinën e gjuhës shqipe, e ka dhënë gjuhëtari i shquar prof. Eqrem Çabej, i cili ka sjellë dhe argumentet e tij shkencore, në mbështetje të tezës ilire. Disa nga argumentet e parashtruara prej tij janë këto:
Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar popullsi ilire; nga ana tjetër, në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarëve nga vise të tjera në trojet e sotme; një pjesë e elementeve gjuhësore: emra vendesh, fisesh, emra njerëzish, glosa, etj., që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës shqipe. Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes, d.m.th. kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie shqipfolëse; marrëdhëniet e shqipes me greqishten e vjetër dhe me latinishten, tregojnë se shqipja është formuar dhe është zhvilluar në fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit; të dhënat arkeologjike dhe ato të kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë te shqiptarët e sotëm.
Nga të gjitha këto argumente, del si përfundim se teza e origjinës ilire të gjuhës shqipe, është teza më e mbështetur nga ana historike dhe gjuhësore. Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk është gjetur gjë e shkruar dhe është menduar se nuk ka qenë e shkruar. Dëshmohet e shkruar mesapishtja e Italisë Jugore, që është mbajtur e mbahet përgjithësisht si një degë e ilirishtes, në njëfarë mase si një dialekt i saj i zhvilluar më tej në kushtet e një veçimi prej disa shekujsh nga trungu i saj gjuhësor kryesor. Prej saj kemi rreth 2 000 mbishkrime të shkruara në një alfabet grek (dorik) me disa ndryshime për të riprodhuar disa tinguj të posaçëm të gjuhës së tyre. Një mbishkrim i Kalasë së Dalmaces afër Pukës, që për dekada të tëra qe mbajtur si i vetmi mbishkrim ilir, u provua nga gjuhësia e re shqiptare se nuk ishte tjetër veçse një mbishkrim greqisht i shek. VI-VII. Nëse do të kurorëzohen me sukses përpjekjet që po bëhen për leximin e një mbishkrimi të Muzeut të Shkodrës me prejardhje nga Dobraçi, shkruar me një alfabet të panjohur dhe të një mbishkrimi të gjetur në Bugojë të Bosnjës Perëndimore, mund të sillen të dhëna të reja e të hapen perspektiva. Zbulimet e mëtejshme arkeologjike mund të japin ndonjë tekst ilir të shkruar me alfabet të veçantë ose me alfabet grek a latin. Gjuhët greke dhe latine që hynë më parë në Iliri si gjuhë kulture, tregtare ose si gjuhë zyrtare administrative, nuk u bënë kurrë gjuhë të të gjithë popullit, i cili vazhdoi të ruajë në jetën e tij të përditshme të folmen amtare. Njoftimi i historianit grek të shek. II p.e.sonë, Polibit, për bisedimet e mbretit Gent me delegatët maqedonas përmes përkthyesit që njihte ilirishten, dëshmon se kjo gjuhë u praktikua edhe si gjuhë zyrtare deri në fund të jetës së pavarur politike të ilirëve.
Nga gjuha e ilirëve kanë mbetur disa materiale, por që nuk janë të mjaftueshme: elemente leksikore shumë të pakta të së folmes së përditshme përbërë nga disa glosa ilire, dhe sidomos një numër i madh (rreth 1 000) emrash të përveçëm, emra personash, perëndish, fisesh, vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh. Fjalët ilire i kemi në formën që na janë dhënë prej autorëve grekë e latinë, jo në formën autentike të tyre. Ndër ato fjalë mund të përmenden rhinos = mjegull, sabaia = birrë meli etj. Emrat e përveçëm ilirë që na janë transmetuar në burimet e shkruara antike (autorë grekë e latinë, mbishkrime greke e latine, monedha të territorit ilir) përbëjnë materialin kryesor që kemi prej ilirishtes së Ballkanit. Ato lejojnë që të nxirren disa elemente të fjalëformimit emëror të ilirishtes e ndonjë tipar fonetik i saj, ndonjë element i leksikut të saj dhe material krahasimi me gjuhët e tjera indoevropiane, po nuk japin mundësi të njihen gramatika dhe leksiku i saj.
Studiues të ndryshëm kanë përcaktuar si ilire edhe një numër fjalësh të ndeshura në gjuhët e tjera të lashta ose në gjuhët e sotme të Evropës, duke i marrë ato si huazime nga ilirishtja ose si të trashëguara prej saj. Shumica e tyre janë të diskutueshme, po disa kanë gjasa vërtetësie. Ndër to përmendim: lat. mannus = kalë i vogël, krhs. shqipen maz/mëz; gr. balios = i bardhë, me pulla të bardha, krhs. shqipen balë; gr. kalibe = kasollë; disa fjalë pararomane etj.
Material më të pasur jep mesapishtja e Italisë Jugore. Prej saj kanë ardhur një numër mbishkrimesh zakonisht të shkurtra e shpesh fragmentare të shek. VI-I p.e.sonë, që japin edhe fjalë, trajta e ndonjë frazë, përveç emrave të përveçëm që përmenden në to, por që janë kuptuar dhe shpjeguar deri më sot në një masë të vogël. Kemi disa glosa si brendon = bri, bilia = bilë, bijë etj., dhe shumë emra të përveçëm njerëzish, fisesh e vendesh.
Janë vënë re gjithashtu edhe bashkëpërkime të rëndësishme midis mesapishtes dhe shqipes në sistemin fonetik dhe gramatikor, si p.sh. reflektimi i |o|-së së shkurtër indoevropiane në |a|, evolucioni ?|-m|>|-n| i mbaresës së rasës kallëzore njëjës të emrave në të dyja këto gjuhë etj.


Arti dhe botëkuptimi

Arti ilir në periudhën e hershme të hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ të theksuar të epokës së bronzit, por lulëzimin e arrin në fillim të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII p.e.sonë në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të ilirëve. Kjo vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së Devollit, në atë të Mat-Glasinacit etj. Ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në objektet e veçanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por edhe në materialet që nuk i rezistuan kohës si në dru, kockë etj., përfaqësohet nga një gamë e pasur figurash gjeometrike, si rrathë të veçantë e bashkëqendrorë, rombe e trekëndësha me fusha të zbrazura ose të mbushura me vija paralele etj., të kompozuara me një fantazi të zhvilluar dhe në një sistem rigorozisht simetrik.
Ky stil do të jetojë në të gjitha periudhat e veçanta të zhvillimit dhe të dobësimit të tij, deri në fund të periudhës së hershme të hekurit, duke përbërë kështu bazën kryesore dhe më të qëndrueshme të koncepteve estetike të ilirëve në përgjithësi. Arti figurativ në Iliri u zhvillua më vonë; atë e shohim të përfaqësuar në figura njerëzish dhe kafshësh të trajtuara skematikisht ose në mënyrë të stilizuar si dhe në objekte të tjera, si art dekorativ i ndërthurur me motive gjeometrike.
Nga shek.VI p.e.sonë tek fiset e Ilirisë së Veriut nën ndikimin e fuqishëm të kulturave mesdhetare dhe në kornizën e lidhjeve të shumëfishta të popullsive përreth Adriatikut Verior, lindi një art i pasur figurativ, shprehjen më të lartë të të cilit e gjejmë tek situlat liburne e tek urnat japode. Në një stil të pjekur arkaik të kohës janë paraqitur në këto monumente pamje nga jeta e përditshme e ilirëve, në mënyrë të veçantë e shtresave të pasura të shoqërisë së tyre, midis të cilave skena argëtimesh, siç është rasti i një valleje grash lidhur dorë për dore, apo i një procesioni funeral, ku përcjellja është dhënë nëpërmjet një vargu të gjatë kurorash luftarake dhe kalorësish që marrin pjesë në ceremoninë solemne. Në raste të tjera paraqiten skena luftimesh, gjuetie, mundjeje etj. Këto manifestime artistike, megjithëse të ndikuara nga pikëpamja e stilit dhe e karakterit tregimtar të ornamentit prej artit arkaik grek dhe ai etniko-italik përsa i përket paraqitjes së figurave, motiveve reale dhe përmbajtjes së tregimit, kanë mjaft elemente vendëse, që tregojnë për natyrën vendore të prodhimit të shumë prej tyre. Në këtë drejtim përveç vlerave artistike, këto monumente përbëjnë edhe një burim historik të dorës së parë për njohjen e jetës dhe të koncepteve të shoqërisë ilire në shek. VI-V p.e.sonë.
Përsa u përket besimeve të ilirëve të epokës së hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre të epokës së bronzit. Një rol të madh vazhdon të luajë kulti i tokës mëmë i lidhur me pjellorinë e saj dhe me zhvillimin e bujqësisë në përgjithësi. Shumë e përhapur tek ilirët ishte heliolatria (adhurimi i diellit). Gjurmët e shumta të saj shprehen përmes motiveve të ndryshme, që zbukuronin objektet e veçanta dhe që në mënyrë grafike simbolizonin diellin. Të tilla ishin, p.sh.: rrathët bashkëqendrorë, svastikat, spiralja etj. Ky kult diellor tek ilirët shprehej dhe përmes varëseve të ndryshme në formë kali, kaprolli, zogu etj.
Një kult tjetër shumë i zhvilluar tek ilirët, sidomos tek ata të krahinave jugore, ishte dhe gjarpri si simbol i pjellorisë si totem, si qenie mbrojtëse nga syri i keq (apotropeike) etj.
Vendosja e varreve në tuma përreth një varri më të hershëm të pasur dhe qendror, si dhe shoqërimi i të vdekurit në varr me objekte të ndryshme, tregon se tek ilirët e periudhës së hershme të hekurit ishte i zhvilluar dhe kulti i të parëve, si edhe besimi mbi jetën e përtej varrit.
Ilirët besonin edhe në ekzistencën e fuqive mistike, që rronin midis tyre dhe u shkaktonin njerëzve sëmundjet dhe fatkeqësitë e tjera shoqërore. Për t’i larguar këto të këqija, ilirët sajuan forma të ndryshme varësesh (amuleta), me karakter apotropeik etj.


4. KOLONITË HELENE TË BREGDETIT ILIR


Themelimi i kolonive helene dhe marrëdhëniet me botën ilire

Vendosja e kolonive helene në bregdetin ilir është pjesë e drejtimit të lëvizjes kolonizuese helene, në të cilën më aktiv u tregua Korinthi. Kjo dukuri u zhvillua, nga njëra anë, me shtytjen e faktorëve ekonomikë e shoqërorë të metropoleve dhe, nga ana tjetër, qe një hap i mëtejshëm në përfshirjen e zonave ilire në sferën e ekonomisë së Mesdheut. Kolonitë më të hershme u vendosën në tokat e Ilirisë së Jugut. Këto zona të banuara nga ilirët kishin marrëdhënie tregtare me vendet e Greqisë që nga epoka kreto-mikene. Kjo tregti fitoi një bazë më të gjerë në kushtet e shthurjes së rendit fisnor tek ilirët. Vendosja dhe zhvillimi i mëtejshëm i kolonive ka qenë pasojë e këtij procesi. Në fillim u vendosën pranë vendbanimeve ilire pikat tregtare, të cilat me zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve me brendatokën ilire u populluan nga grupe kolonistësh helenë dhe u kthyen në qendra të shpërngulurish (apoike) të metropoleve greke.
Kolonia më e hershme u vendos në vitin 737 në ishullin e Korkyrës, që banohej atëhere nga liburnët. Nga këtej një valë kolonistësh u vendosën në Dyrrah (627 p.e.sonë, ka shumë gjasë edhe më herët). Apolonia, e cila u themelua në vitin 588, ngjan të ketë qenë populluar nga kolonistë të ardhur nga Dyrrahu. Për gjithë kohën antike midis dy qyteteve u mbajtën lidhje të ngushta ekonomike dhe politike, që janë karakteristike për marrëdhëniet midis metropoleve dhe apoikeve. Në të njëjtën kohë me Apoloninë u formua nga banorët të ardhur nga Eubea edhe kolonia helene në Orik, e cila për vetë mundësitë e kufizuara të kontakteve me prapatokën ilire nuk arriti kurrë rëndësinë ekonomike, as edhe famën e dy kolonive të tjera. Kaluan edhe dy shekuj të tjerë derisa kolonistët helenë të ardhur nga Parosi, Sirakuza e Sicilisë dhe Knidi të vendoseshin në ishujt e Ilirisë së Veriut, ku themeluan Faron (sot Hvar), Isën (sot Vish) dhe Korkyrën e Zezë (sot Korculla).
Në fillimet e veprimtarisë së kolonive peshën kryesore në ekonomi e zinte tregtia tranzite. Nga tokat ilire merreshin prodhime bujqësore, lëndë druri dhe minerale për nevojat e metropoleve, kundrejt shkëmbimit mall me mall me prodhime të zejtarisë.
Por në shek.V p.e.sonë kolonitë e bregdetit ilir nuk janë më shtojca të ekonomisë e furnizuese të thjeshta lëndësh të para të qyteteve mëma. Prodhimi lokal, i mbështetur kryesisht në shfrytëzimin e punës së skllevërve, arrin në këtë periudhë një shkallë të tillë zhvillimi saqë ishte në gjendje të mbulonte jo vetëm kërkesat e popullsisë së këtyre qyteteve, por edhe të botës ilire përreth, gjallëruese dhe nxitëse e drejtpërdrejtë e këtij zhvillimi. Importimet nga qytetet mëma dhe Greqia u kufizuan kryesisht në sendet e luksit dhe në veprat e artit. Dyrrahu dhe Apolonia vepronin tani si njësi ekonomike krejt të pavarura, duke e shprehur këtë edhe në prerjen e monedhave të tyre të veçanta.
Zejtaria u orientua nga prodhimi i sendeve të konsumit të gjerë: qeramika, veglat e punës, armët që hidheshin në tregun e brendshëm dhe në atë të prapatokës. Punishtet e prodhimit të gjerë të enëve prej balte, të tjegullave e të tullave, të punimit të gurit etj., ishin prona të skllavopronarëve dhe kishin karakterin e ergasterive antike.
Në marrëdhëniet tregtare me botën ilire, veç prodhimeve bujqësore e blegtorale, lëndës së drurit për ndërtimin e anijeve dhe skllevërve, për të cilat tregu grek kishte mungesë, vëmendja e kolonistëve u përqendrua në pasuritë minerale të Ilirisë së Jugut. Në shkrirjen dhe në përpunimin e hekurit, të bakrit dhe të argjendit, ilirët kishin një përvojë shekullore, nga e cila përfituan edhe kolonistët. Veçanërisht eksportimi i argjendit që nxirrej nga minierat e pirustëve dhe të Dardanisë, u bë një nga burimet kryesore të pasurimit e të lulëzimit të dy kolonive të mëdha, Dyrrahut dhe Apolonisë. Ai eksportohej kryesisht në formën e monedhave, të cilat gjetën një përkrahje të gjerë në krahinat e afërta dhe të largëta ilire.
Për të nxjerrë fitime sa më të mëdha nga marrëdhëniet tregtare me ilirët, sidomos nga tregtia me shumicë e lëndëve të para, e gjithë kjo veprimtari kryhej nëpërmjet një përfaqësuesi të veçantë të kolonive, të quajtur poleti.
Duke qenë se Dyrrahu dhe Apolonia ishin qendra zejtare e tregtare, bujqësia e blegtoria zinte në to një vend të dorës së dytë. Në rrethet e afërta të qytetit pronarët e pasur kishin tokat e kullotat e tyre me sipërfaqe e prodhim të kufizuar, sepse kufiri me ilirët nuk shtrihej shumë larg mureve të qytetit.


Rendi shoqëror dhe organizimi politik

Që në fillim në kolonitë helene të bregdetit ilir u vendos mënyra antike e prodhimit. Në ndarjen e shoqërisë në kolonitë rol të veçantë luante prejardhja shoqërore dhe etnike e njerëzve. Në kushte më të privilegjuara ishte shtresa me prejardhje aristokrate, që kishte qenë shpesh përkrahëse e themelimit të kolonive. Përbërja shoqërore e shtresave të lira ishte e larmishme. Krahas të mërguarve, për arsye politike gjatë luftërave të demosit me aristokracinë në metropole, kishte fisnikë të varfëruar, zejtarë të zhveshur nga mjetet e prodhimit, fshatarë të shpronësuar, tregtarë e detarë. Kjo masë e popullsisë shtohej vazhdimisht si rrjedhim i dyndjeve të herëpashershme nga metropolet. Në Dyrrah një kontingjent i madh njerëzish të tillë erdhi në gjysmën e dytë të shek.V.
Në Dyrrah e në Apoloni shtresa e skllevërve përbënte forcën kryesore të fuqisë punëtore. Ajo ndahej në tri kategori: në skllevër të qytet-shtetit skllavopronar, të cilët punonin në punishtet e tjegullave dhe të tullave, në thyerjen, transportimin dhe në skalitjen e gurëve, në përpunimin e metaleve e në prerjen e monedhave, pra në punët më të rënda. Të shumtë ishin edhe skllevërit privatë që përbënin kategorinë e dytë, të cilët përveç ergasterive shërbenin edhe në ekonomitë shtëpiake.
Një pjesë të popullsisë, gjithmonë në rritje, e përbënin “të huajt”, kategoria e tretë ose banorët me origjinë ilire. Këta në dhjetëvjeçarët e parë ishin të privuar nga të drejtat shoqërore dhe politike.
Në përputhje me këtë përbërje shoqërore të popullsisë, rendi politik në Apoloni e Dyrrah kishte në fillim karakter oligarkik. Pushteti i takonte një pakice me prejardhje aristokrate. Shumica dërrmuese e popullsisë, ashtu edhe ilirët, duke mos bërë fjalë për skllevërit, nuk gëzonte të drejta në qeverisjen e qytetit.
Zhvillimi i vrullshëm ekonomik i Dyrrahut dhe i Apolonisë në shek.VI-V shoqërohet me ndryshime në rendin shoqëror e politik të dy kolonive, si rrjedhim i një lufte të ashpër sociale e politike. Me zgjerimin e prodhimit zejtar dhe të shkëmbimit të mallrave me ilirët dhe me Greqinë, u pasuruan dhe u forcuan ekonomikisht shtresat tregtare e zejtare të kolonive. Këto shtresa dolën tani si forca të pavarura në arenën politike kundër grupit oligarkik, me synimin për të marrë pushtetin dhe për ta përdorur atë në dobi të interesave të tyre. Si rrjedhim i kësaj, në vitin 437 shpërtheu në Dyrrah një kryengritje e demosit, e njohur në historinë antike për rolin që luajti në prag të luftës së Peloponezit. Në arenën e kësaj lufte përveç forcave të demosit dhe aristokracisë, u duk edhe ndeshja e interesave të Korkyrës, prapa së cilës qëndronte Athina dhe Korinthi. Të dyja fuqitë synonin të përfitonin mundësi më të gjera në tregun ilir. Gjithashtu në këtë ndeshje morën pjesë aktive edhe ilirët fqinjë, të cilët duke ndihmuar aristokratët e dëbuar nga qyteti, u radhitën me forcat që përkahnin Athinën në luftën kundër lidhjes së Peloponezit.
Rrjedhimi kryesor i luftës civile në Dyrrah ishte triumfi i plotë i parimit të ndarjes klasore të shoqërisë, forcimi i polisit skllavopronar. Pushteti tani kalon nga rrethi i kufizuar i aristokracisë skllavopronare në duart e gjithë skllavopronarëve si klasë. Baza shoqërore e tij u zgjerua me pjesëmarrjen e shtresave më të gjera skllavopronare, të pronarëve të punishteve, të tregtarëve etj., duke bërë kështu më të theksuar mënyrën antike të prodhimit. Që nga kjo kohë u forcua edhe pozita shoqërore e ilirëve që banonin në qytet. Një dukuri e tillë e ngjashme u zhvillua edhe në Apoloni.
Këto ndryshime u pasqyruan edhe në përbërjen dhe në funksionet shtetërore. Vendin e krerëve (fylarkëve) aristokratë, në duart e të cilëve qe përqendruar pushteti gjatë regjimit oligarkik, e zuri tani një organ kolegjial, buleja (këshilli). Anëtarët e saj mund të ishin jo vetëm nga fisnikët, por edhe nga shtresat e tjera të skllavopronarëve. U krijua edhe organi i mbledhjes së përgjithshme të popullit, helieja. Detyrat kryesore të saj ishin miratimi i ligjeve, marrja e vendimeve me rëndësi dhe zgjedhja e kontrollimi i veprimtarisë së organeve ekzekutive të qytetit. Me gjithë pjesëmarrjen e popullit të lirë, edhe ky organ ishte në duart e skllavopronarëve, pa praninë e të cilëve helieja nuk kishte të drejtë të zgjidhte organet e larta ekzekutive të qytetit. Nga anëtarët e bulesë në krye të çdo viti zgjidhej prytani, i cili ishte funksionari më i lartë civil i qytetit. Me emrin e tij lidheshin të gjitha ligjet, dekretet e vendimet me rëndësi të shpallura gjatë vitit. Me çështjet që kishin të bënin me mbrojtjen ushtarake dhe me luftën merrej toksarku, që ishte komandanti i shigjetarëve. Sekretarit i binte për detyrë kryesore të kujdesej për ngulitjen mbi gur ose mbi tabela bakri të ligjeve, të dekreteve e vendimeve të marra nga helieja apo organet e larta ekzekutive dhe t’i shpallte ato publikisht. Të tre hieramnamonët, merreshin jo vetëm me çështjet e kultit, me organizimin e lojërave e të festave, por me sa duket edhe me çështjet financiare të qytetit. Veç këtyre kishte edhe nëpunës të tjerë, të një rangu më të ulët, por që në të vërtetë luanin një rol me rëndësi në jetën ekonomike. I tillë ishte nëpunësi i ngarkuar me prerjen e monedhave, i cili kishte për detyrë të kujdesej si për sigurimin e lëndës së parë, ashtu edhe për prerjen dhe shpërndarjen e monedhave. Mbi drahmet e argjendta emri i tij vendosej krahas atij të prytanit. Një funksionar tjetër ishte poleti që merrej me rregullimin e tregtisë me ilirët.
Kulti fetar ishte në harmoni me institucionet shoqërore e politike të qytetit. Kjo duket edhe nga shkrirja e funksioneve fetare me ato shtetërore (hieramnamonët). Hyjnitë më të adhuruara në Apoloni ishin Apoloni, që i dha emrin qytetit, hyjnesha ilire e brigjeve u unjisua nga kolonistët me Artemisin; Dionizi ishte hyu i vreshtave etj. Perënditë kryesore, të cilëve u faleshin më shumë dyrrahasit, ishin Zeusi, Dielli dhe bashkëthemeluesi legjendar i qytetit Herakliu.
Kolonitë helene u vendosën në Iliri në rrethanat e marrëdhënieve të ngushta ekonomike me ilirët, që kushtëzoheshin nga interesat reciproke. Fuqizimi i mëtejshëm i kolonive përkon me lindjen e qyteteve ilire dhe me formimin e shtetit ilir. Tek këta kolonitë do të gjejnë një bazë për t’u mbështetur në synimet e tyre për çlirimin e plotë ekonomik dhe politik nga metropolet. Nuk kanë munguar edhe konfliktet midis ilirëve dhe kolonive, me sa duket, si rrjedhim i shpërdorimeve të kolonistëve në marrëdhëniet me ilirët dhe për kufijtë midis tyre. Këto morën forma të armatosura në luftën e Apolonisë me qytetin ilir Thronion rreth mesit të shek.V dhe në luftën e ilirëve kundër Isës më 385 p.e.sonë.
Që nga gjysma e dytë e shek. IV p.e.sonë historia e kolonive helene të bregdetit të Ilirisë zhvillohet në marrëdhënie të ngushta me historinë politike të shtetit ilir dhe në kornizën e saj.

[Bosniensis]

Why not write in English so we can learn something as well?

[Diocleatian204]

Why not write in English so we can learn something as well?

qete faqe esht vetem shqiptar, jo boshnjaket, shkijet, greket, maqedonet dhe njerzet qe nuk jan shqiptar ose sdin me fol shqip.

[Laberia]

K R E U I I I

SHTETET ILIRE

Në fundin e shek. V p.e.sonë ilirët hynë në rrugën e zhvillimit skllavopronar. Në shekujt që pasuan e deri në pushtimin romak krahinat më të përparuara ilire, ato jugore, kryesisht bregdetare, njohën zhvillimin e tyre më të lartë shoqëror e politik të pavarur. Urbanizimi intensiv i kësaj treve dhe zhvillimi që mori, për pasojë, mënyra antike e prodhimit në shek. IV-III p.e.sonë çoi në krijimin e një shoqërie antike të mirëfilltë dhe në formimin e një vargu shtetesh ilire, të cilat u inkuadruan në qytetërimin e përparuar të botës mesdhetare.
Midis formacioneve shtetërore që u formuan në trevën e gjerë ilire, ai që arriti një shkallë të lartë të zhvillimit politik dhe që luajti një rol të shquar në ngjarjet politike të kohës qe Shteti Ilir apo Mbretëria Ilire. Që nga dukja e këtij shteti emrat ilir dhe Iliri morën, përveç kuptimit të gjerë etnik, edhe një kuptim të ngushtë politik, që u lidhën me fatet historike të këtij formacioni shtetëror dhe të popullsisë së tij, e cila në burimet e shkruara do të njihet me emrin Illyrii propriedictii (ilirë të mirëfilltë). Në kohë të ndryshme Mbretëria Ilire ushtroi pushtetin e vet, natyrisht me luhatjet që i imponuan rrethanat politike, në një territor të gjerë që përfshinte krahinat prej lumit Naretva (Narona) në veri e deri te lumi Vjosa (Aous), në jug me një shtrirje drejt lindjes deri te liqenet Lyhnide në kufi me Maqedoninë dhe më në veri me Mbretërinë Dardane.
Në krahinat më jugore ilire u formua një shtet tjetër i rëndësishëm ilir i njohur me emrin Shteti i Epirit, i cili shquhet sidomos në ngjarjet politike të fundit të shek. IV dhe të çerekut të parë të shek. III p.e.sonë. Në kohën e shtrirjes më të gjerë të tij, ai përfshinte tokat prej lumit Vjosa (Aous) e deri në gjirin e Artës (Nikopolit), duke u kufizuar nga jugu me Akarnaninë, kurse nga lindja me Thesalinë e Maqedonisë.
Në këtë hapësirë kanë ekzistuar si formacione shtetërore të pavarura edhe një varg qytetesh shtete, si Dyrrahu, Apolonia, Ambrakia, historia politike e të cilave u zhvillua herë në lidhje të ngushtë e herë në kundërshtim me atë të Shtetit Ilir dhe të atij të Epirit. Në rrethana të caktuara politike lindin gjithashtu formacione më pak të rëndësishme në formën e lidhjeve qytetare (Koinon), si ajo e Bylinëve etj., që kanë një peshë më të vogël në historinë politike të Ilirisë.
Në krahinat e brendshme jugore dhe qendrore ilire u formuan tri mbretëri të vogla ilire: e paionëve, e dardanëve dhe e athamanëve. E para shfaqet me një shkëlqim të shkurtër në shek. IV p.e.sonë për të rënë pastaj shpejt nën goditjet e politikës ekspansioniste të shtetit maqedon, kurse dy të fundit dalin në arenën politike në shek. III me një rol të parëndësishëm.
Popullsitë ilire të krahinave të brendshme qendrore e veriore nuk njohën deri në fillim të erës sonë një organizim politik shtetëror; edhe në këtë kohë ato arritën të organizohen vetëm në federata fisnore, siç është rasti i dalmatëve ose i fiseve të tjera.

1. ZHVILLIMI EKONOMIK E SHOQËROR I ILIRËVE NË SHEK. IV P.E.SONË

Lindja e qyteteve dhe e jetës qytetare
Zhvillimi ekonomik e shoqëror i Ilirisë gjatë epokës së hekurit dhe veçanërisht gjatë shek. VII-V p.e.sonë kishte përgatitur kushtet për lindjen e qyteteve dhe të jetës qytetare. Siç dëshmojnë të dhënat arkeologjike, qytetet ilire ngrihen mbi bazën e vendbanimeve të fortifikuara të epokës së hekurit dhe të qendrave protourbane që u krijuan si rezultat i zhvillimit të zejtarisë, të bujqësisë, të blegtorisë, si edhe të intensifikimit të marrëdhënieve të këmbimit me botën greke. Kjo dëshmohet nga prania e gjerë e qeramikës së importuar korinthike e jonike dhe më pas edhe nga prodhimet e kolonive greke në Dyrrah e në Apoloni, të cilat kishin hyrë në marrëdhënie të ngushta me prapatokën ilire.
Lindja dhe zhvillimi i jetës qytetare ishte një dukuri me karakter ekonomik e shoqëror tërësisht e re. Thelbi i saj ishte vendosja e ekonomisë antike të tregut që u materializua me krijimin e qyteteve si qendra prodhimi e shkëmbimi. Kjo është e lidhur me shkëputjen e plotë të zejtarisë nga bujqësia, me krijimin e mënyrës antike të prodhimit dhe me zbatimin e punës së skllavit në degët e ekonomisë.
Njoftimet më të hershme për ekzistencën e qyteteve në Iliri i takojnë mesit të shek. IV p.e.sonë. Historiani grek, Diodori, duke përshkruar fushatat e Filipit II kundër ilirëve thotë se mbreti i Maqedonisë “u lëshua mbi Ilirinë me një ushtri të fortë, plaçkiti vendin, nënshtroi shumë qytete të vogla dhe u kthye në Maqedoni me plaçkë të madhe”. Oratori i madh, Demosteni, duke paralajmëruar athinasit për rrezikun që i kërcënonte nga mbreti maqedon, vë në dukje gjithashtu se “Filipi po fortifikonte qytete në Iliri”. Pak më vonë historianët grekë të shek. II p.e.sonë Ariani e Rufi përmendin me emër Polionin si qytet i Dasaretisë, kurse historiani i shek. IV p.e.sonë Theopompi përmend qytetin Oidanton. Më në fund nga të dhënat numizmatike të fillimit të shek. IV p.e.sonë mësojmë emrin e një qyteti të rëndësishëm ilir, Damastion. Kuptohet se origjinën e këtyre qyteteve, që janë të pranishme në mesin e shek. IV p.e.sonë, (një rast vërtetohet qysh në fillim të këtij shekulli), duhet ta kërkojmë pak më parë, d.m.th. në fundin e shek. V p.e.sonë.
Nuk dihet me saktësi se ç’paraqesin në vetvete këto qytete të hershme ilire. Dëshmitë e autorëve antikë, përveç faktit që kumtojnë ekzistencën e tyre, janë tepër të varfra për të ndihmuar që të rindërtohet pamja reale e këtyre qendrave urbane.
Edhe nga pikëpamja arkeologjike nuk ka ende gjurmime të tilla, nëpërmjet të cilave të dallohet qartë qyteti i kësaj kohe. Megjithatë, prej qyteteve antike, rrënojat e të cilave ruhen në vendin tonë, mund të pohohet se qyteti i mirëfilltë në Iliri formohet kryesisht gjatë shek. IV p.e.sonë. Në këtë kohë kemi edhe dëshmitë e qarta si nga burimet e shkruara, ashtu edhe nga ato arkeologjike.
Këto qytete ashtu sikurse vendbanimet e fortifikuara të epokës së hekurit, ngrihen mbi kodra të mbrojtura nga pikëpamja natyrore, por shtrihen me sipërfaqe relativisht më të gjera, që arrijnë deri në 10-20 ha. Muret e tyre rrethuese janë ndërtuar me një teknikë më të përparuar me blloqe shumëkëndëshe, trapezoidale; ato janë mjaft të fuqishme dhe me një bukuri të rrallë (Amantia, Klos, Çuka e Aitojt etj.), por sistemi i fortifikimit në përgjithësi është ende i thjeshtë; ai nuk njeh kullat, rolin e të cilave e luajnë deri diku kthesat me kënd të drejtë, që bën muri herë mbas here për arsye qëndrueshmërie; edhe portat në këtë sistem janë të pakta e me një mbrojtje më të dobët.
Qytetet e mëdha zënë një pozitë qendrore në krahinën që zotërojnë dhe shtrihen në një hapësirë prej 30-40 ha, siç është rasti i Bylisit, i Antigonesë, i Lisit etj., dhe janë të mbrojtura me mure të fuqishme.
Duke folur për qytetet e kësaj kohe Diodori i quan ato me termin polisma, që do të thotë qytete të vogla, me sa duket ende në shkallën fillestare të zhvillimit të tyre. Demosteni, në shek. IV p.e.sonë përkundrazi, përdor termin poleis që do të thotë qytet. Ndryshimi që vërehet në termat e përdorur prej këtyre dy autorëve nuk duket të jetë i rastit; ai shpreh me sa duket një diferencim që u bëhet këtyre qendrave urbane ilire dhe që lidhet me karakterin e tyre. Pak dritë mbi këtë çështje hedh pohimi i Arianit, i cili e quan Pelionin si “qytetin më të fortë” midis qyteteve të Dasaretisë. Duket se disa qytete kishin mundur të ecnin përpara dhe të dalloheshin prej të tjerave. Interes të veçantë paraqet në këtë drejtim Damastioni, i cili është dhe i pari qytet ilir që pret monedha. Burimet tregojnë se ky qytet gjendej në shpinë të zonës bregdetare, diku midis kësaj zone dhe liqeneve lynkeste. Duke folur për këtë Straboni në shekullin e parë shkruan kështu: “Pas Epidamnit dhe Apolonisë gjer te malet Keraune ndodhen bylinët, taulantët, parthinët dhe brygët; aty afër gjenden dhe minierat e argjendit në Damastion, mbi të cilat diestët vendosën sundimin e tyre, si dhe enkelejtë, të cilët i quajnë dasaretë; afër këtyre vijnë lynkestët..”. Mungesa e të dhënave më të sigurta ka penguar që ky qytet të lokalizohet me saktësi, por duke u nisur nga arsenali i gjetjeve të monedhave të tij, ai duhet kërkuar në krahinat e brendshme ilire, diku në lindje të Drinit të Sipërm.
Pasazhi i Strabonit ka një rëndësi të veçantë dhe për një fakt tjetër. Ai tregon se Damastioni qe një qytet që lindi dhe u zhvillua në një zonë të pasur me miniera, të cilat, me sa duket përbënin edhe bazën ekonomike të tij. Shfrytëzimi i tyre dhe zhvillimi i zejtarisë së përpunimit të metaleve qenë degët kryesore të kësaj ekonomie. Karakteri i saj bëhet i qartë edhe nga simbolet që mbajnë monedhat e qytetit, të cilat paraqesin midis të tjerash çekanin e minatorit dhe shufrat metalike.
Damastioni është, kështu, shembulli i një qyteti zejtar të përparuar të kësaj kohe, por padyshim jo i vetmi. Pelioni shfaqet në burimet, jo vetëm si qyteti më i fortë midis qyteteve të Dasaretisë, por edhe si kryeqendër apo qendër rezidenciale e mbretit ilir. Ka mundësi që qytetet e tjera më të vogla, ato që Diodori i quan polisma, do të kenë qenë qendra njësish gjeografiko-ekonomike, ku do të ketë mbisunduar ekonomia bujqësore-blegtorale me ndonjë degë të kufizuar të zejtarisë.

Zejtaria, bujqësia e blegtoria
Lindja e qyteteve i dha një shtytje të re zhvillimit të degëve të ndryshme të ekonomisë ilire.
Zejtarinë e shfrytëzimit të minierave dhe të përpunimit të metaleve ilirët e njihnin dhe më parë, por asnjëherë si tani ajo nuk paraqitet si degë e veçantë e një qyteti, siç është rasti i Damastionit. Në shek. IV në zejtarinë e punimit të metaleve nuk vihet re ende ndonjë ndryshim cilësor, fjala vjen në punimin e veglave të punës, të armëve apo të zbukurimeve, në krahasim me shekujt pararendës. Por tani mund të flitet për një veprimtari më të gjerë e më intensive si në shfrytëzimin e minierave, ashtu edhe në prodhimtarinë e degëve të veçanta të zejtarisë metalpunuese. Bie në sy në mënyrë të veçantë rritja e prodhimit të armëve, që përbëjnë në këtë kohë gjetjet më të shumta nëpër nekropolet në krahasim me zbukurimet.
Megjithatë, nuk pati ndonjë përparim, në fushën e zejtarisë së prodhimit qeramik, madje importi e dobësoi për një kohë këtë degë të zejtarisë ilire.
Ndërkaq në fushën e ndërtimeve ndodh një revolucion i vërtetë. Mjeshtrat e ndërtimit shquhen në shek. IV për aftësitë e tyre arkitektonike e teknike dhe për njohuritë e thella në fushën e artit të fortifikimeve, që i zbatonin në nivelin më të përparuar të kohës, ashtu si në shumë vise të tjera të botës mesdhetare. Muret rrethuese të qyteteve të ndërtuara në stilin poligonal janë dëshmia më e qartë e arritjeve në këtë fushë.
Të dhënat për bujqësinë dhe blegtorinë e ilirëve për shek. IV janë të varfra. Autorët bashkëkohës, si Aristoteli, Skymni, Ariani etj., nuk bëjnë tjetër veçse përsërisin Hekateun, për shkak të njohjes ende të pamjaftueshme të Ilirisë; megjithatë Iliria për autorët grekë ishte vendi i një bujqësie e blegtorie të zhvilluar, tokat pjellore të së cilës shfrytëzoheshin vende-vende në mënyrë intensive dhe që krahas kulturave bujqësore (rritja e ullirit, kopshtaria e bletaria), në kullotat e pasura rritnin bagëti të mira të racës.
Të dhënat arkeologjike i vërtetojnë këto njoftime. Parmenda e paraqitur në buzët e një pitosi gjetur në fushën e Korçës, si dhe figurat simbolike të paraqitura në monedhat e Dyrrahut e të Apolonisë, apo në monumentet varrimore të kohës, si kalliri i grurit, dega e ullirit, bistaku i rrushit, bleta, lopa si dhe briri i bollëkut, simbol i pjellorisë dhe i begatisë, u bëjnë jehonë pasurive të tokës ilire dhe zhvillimit që kishin marrë bujqësia e blegtoria ilire në këtë kohë.

Tregtia dhe qarkullimi monetar
Si rrjedhim i zhvillimit të zejtarisë dhe të degëve të tjera të ekonomisë ilire u zgjeruan shkëmbimet dhe tregtia. Gjetjet arkeologjike dëshmojnë për një shtrirje të gjerë të prodhimeve të zejtarisë ilire. Tipat standardë të armëve, të zbukurimeve dhe të enëve prej balte që përsëriten në gjetjet nga një krahinë në tjetrën, dëshmojnë për marrëdhënie intensive midis popullsisë së krahinave të ndryshme dhe për një zhvillim të konsiderueshëm të këmbimeve midis tyre.
Një zhvillim më të gjerë morën në këtë kohë shkëmbimet me botën greke. Jo më kot pasuritë minerale dhe disa prodhime bujqësore tërhoqën vëmendjen e autorëve antikë të kësaj kohe. Duket se këto prodhime ishin ndër artikujt kryesorë të eksportit ilir. Një vend me rëndësi zinin këmbimet me kolonitë greke të bregdetit Adriatik dhe qytetet e Halkidës, të cilat merrnin nga Damastioni argjendin për prerjen e monedhave të tyre, kurse nga tokat e afërta të Atintanisë serën, që u duhej për ndërtimin e anijeve dhe lyerjen e enëve të transportit. Kundrejt tyre ilirët merrnin prodhime luksi të artizanatit grek, midis të tjerave prodhime atike e italike. Krahas prodhimeve të Dyrrahut e të Apolonisë, enët e këtyre qendrave janë gjetje jo të rralla në vendbanimet e zonës bregdetare. Por ato fillojnë të duken më dendur edhe në krahinat e brendshme ilire. Pas Trebenishtit ato shfaqen edhe në luginën e mesme të Drinit, në afërsi të Kukësit e të Krumës. Këto prodhime arrijnë këtu nëpërmjet rrugëve tregtare të shkelura qysh në shek. VI-V, duke ndjekur luginat e lumenjve me pikënisje si nga qendrat e bregut Adriatik, ashtu edhe të Egjeut.
Monedhat e argjendit përdoren gjerësisht si ekuivalent shkëmbimi. Në krahinat bregdetare gjejnë një përhapje të madhe monedhat e Dyrrahut e të Apolonisë, kurse në ato të brendshme dhe lindore monedha e Damastionit. Gjetjet e deritanishme tregojnë se kjo monedhë qarkulloi në një zonë të gjerë që përfshinte krahinën e diestëve, penestëve dhe pjesërisht atë të lynkestëve.
Prerja dhe hedhja në treg e monedhave nga një qytet ilir si Damastioni është një fakt me rëndësi të veçantë. Ai tregon se tani, në pjesën e parë të shek. IV p.e.sonë, krahas Dyrrahut dhe Apolonisë, të cilat me monedhat e tyre, qysh nga shek.V p.e.sonë kishin mbuluar krahinat e afërta të ultësirës bregdetare dhe i kishin tërhequr ato në orbitën e marrëdhënieve skllavopronare, një qytet ilir, Damastioni, lindi dhe u bë qendër e rëndësishme ekonomike e krahinave të brendshme. Ai hodhi në treg monedhën e vet dhe me këtë shënoi shtrirjen e mëtejshme të sistemit monetar në krahinat e brendshme të Ilirisë Jugore. Ekonomia monetare theu kështu dhe në këtë pjesë të Ilirisë ekonominë e prapambetur natyrore, për t’i hapur rrugën një sistemi të ri ekonomik, skllavopronarisë.

Vendosja e skllavopronarisë
Me lindjen e qyteteve u krijua edhe një popullsi qytetare, e cila më parë nuk njihej. Burimet nuk e bëjnë të qartë përbërjen dhe karakterin e kësaj popullsie, por meqë qytetet ishin qendra ekonomike dhe administrative, edhe popullsia e tyre përbëhej nga masa e gjerë e prodhuesve zejtarë, bujq e blegtorë, nga pronarët e punishteve zejtare, tregtarët dhe aristokracia e vjetër fisnore që përbënte parinë e qytetit. Si e tillë, popullsia e qytetit paraqitej e diferencuar në shtresa shoqërore, me interesa të ndryshme. Prej tyre, pronarët e punishteve dhe tregtarët formonin shtresën e re të pasuruar, e cila zhvendos përfundimisht në plan të dytë aristokracinë e vjetër fisnore.
Si qendra ekonomike e politike më vete qytetet i rrethonte një popullsi fshatare e lidhur me ta nëpërmjet interesave ekonomikë të ndërsjelltë. Në burimet këto popullsi njihen akoma si fise të mëdha apo të vogla, por fisi nuk ka më kuptimin e tij klasik. Vetë dukja e qyteteve dhe prerja e qarkullimi i monedhave janë elemente që nuk pajtohen me rendin fisnor, ato i japin bashkësisë një përmbajtje të re nga pikëpamja e marrëdhënieve ekonomike e shoqërore.
Ashtu si në Maqedoni, edhe në Epirin fqinjë të kësaj kohe, shumica e popullsisë në Iliri jetonte në fshatra; qytetet ishin ende në numër të vogël. Masën kryesore të kësaj popullsie e formonte fshatarësia e lirë, por burimet bëjnë fjalë edhe për një popullsi fshatare të varur. Theopompi në veprën e tij “Filipika” shkruan se “ardianët kanë 300 mijë prospelatë si helotë...”. Me prospelatë autorët e vjetër kuptonin një popullsi të varur që merrej me punimin e tokës dhe që u jepte zotëruesve të saj si detyrim një pjesë të prodhimit. Duke i krahasuar prospelatët e ardianëve me helotët e Spartës, Theopompi e përcakton edhe më mirë gjendjen e tyre sociale. Me sa duket edhe këta ishin, sikurse helotët, një popullsi e nënshtruar që pas pushtimit ishin shpronësuar dhe ishin kthyer në gjendje vartësie. Nuk kemi prova nëse kjo ishte një popullsi e huaj apo një fis tjetër ilir që pësoi këtë fat; numri i tyre gjithashtu duhet të jetë i tepruar, por mbetet i padiskutueshëm fakti që kemi të bëjmë me një masë popullsie mbi të cilën ushtrohet shtypje ekonomike dhe politike.
Midis ilirëve ky nuk ishte një fenomen i veçantë për ardianët. Një shekull më vonë Agatharkidi në veprën e tij “Evropaikon” do të pohojë se “dardanët kanë kaq shumë skllevër (ai i quan këta me emrin “dullos”), sa dikush kishte 1 000, kurse të tjerë edhe më shumë. Secili nga këta në kohë paqeje punon tokën, kurse në kohë lufte merr pjesë në ushtri duke pasur si prijës zotin (“despotes”) e tij”.
Edhe pse Agatharkidi përdor termin dullos, shpjegimet e mëtejshme e bëjnë të qartë se kemi të bëjmë me një popullsi të tipit të prospelatëve ardianë. Nuk ka asnjë dyshim që termi “dullos” përdoret këtu me kuptimin më të gjerë, ashtu sikurse ndodh shpesh që autorët antikë i quajnë helotët “dullë të lakeldemonëve”.
Një rast tjetër është ai që përmend Atheneu, për penestët. Sipas tij “thesalët quajnë penestë jo ata që lindin skllevër, por ata që shtihen në dorë me anë të luftës”. Dihet se me emrin penestë quhej një fis i tërë në territorin e Mbretërisë Ilire. Përkufizimi i Atheneut të çon në përfundimin se popullsia e këtij fisi duhet të ketë qenë e ngjashme nga pikëpamja e gjendjes shoqërore me prospelatët e ardianëve dhe dullët e dardanëve.
Prania e një popullsie të tillë të varur e të shfrytëzuar ekonomikisht midis ilirëve, është një dëshmi e rëndësishme për të përcaktuar karakterin dhe strukturën e shoqërisë ilire. Siç tregojnë të dhënat e autorëve antikë, popullsia e varur e tipit prospelatë-helotë-penestë përfaqësonte në këtë kohë në Iliri një formë të hershme të skllavërisë që ekzistonte në disa nga popullsitë kryesore ilire. Kjo kategori njerëzish përdorej në masë në punimet bujqësore dhe mbase edhe në shfrytëzimin e minierave. Zotërit e tyre (despotët) duket se banonin në qendrat e vogla të fortifikuara ose në qytete. Kohën më të madhe ata e kalonin në luftëra dhe jo rrallë me dëfrime. Theopompi na thotë se sunduesit e prospelatëve ardianë “çdo ditë deheshin, bënin mbledhje dhe shtroheshin në gosti, të dhënë pas të ngrënit e të pirit”. Pjesën tjetër të popullsisë e përbënte masa e fshatarëve të lirë që luante, me sa duket, ende një rol kryesor në prodhimin shoqëror.
Përveç përfitimit nga puna e popullsisë vendase, shtresa e pasur siguronte të mira materiale nëpërmjet grabitjes kolektive të popujve fqinjë me anë të luftërave. Tributet e përvitshme që detyroheshin të paguanin popujt e nënshtruar tregojnë se këto grabitje kryheshin në mënyrë sistematike.
Kështu në shek. IV p.e.sonë, shoqëria ilire paraqitet si një shoqëri e ndarë në klasa e shtresa shoqërore. Kjo shoqëri njihte atëherë format e hershme të varësisë skllavopronare, prandaj edhe ishte një shoqëri skllavopronare. Lindja e qyteteve ndihmoi për thellimin e diferencimit shoqëror, sepse duke u bërë qendra të rëndësishme të zejtarisë dhe të tregtisë ato i dhanë hov rritjes së prodhimit, shkëmbimit me para dhe shfrytëzimit të punës së huaj.
Pa mbivlerësuar peshën dhe rolin e qytetit ilir në këtë periudhë të hershme mund të thuhet se ai vepron jo vetëm si bartës i skllavopronarisë, por edhe si përçues i saj në botën fshatare që e rrethon. E lidhur me qytetin me anë të marrëdhënieve ekonomike dhe e varur prej tij përmes këtyre marrëdhënieve, bota fshatare ilire, sidomos ajo që ndodhej rreth qyteteve nuk është më bota e organizimit fisnor. Ajo njeh tani marrëdhënie vartësie në formën e skllavërisë së tipit helot.
Kështu, në shek. IV qyteti ilir na paraqitet me një rol e peshë të ndjeshme në jetën ekonomike e shoqërore të Ilirisë. Si i tillë ai shërbeu si bazë e organizimit politik shtetëror.

2. MBRETËRIA E PARË ILIRE. DINASTIA E BARDHYLIT
(FILLIMI I SHEK. IV - 335 P.E.SONË)

Ardhja në fuqi e Bardhylit
Shekulli i ri, i katërt, i gjen përsëri ilirët në konflikt me fqinjët e tyre maqedonë për çështjen e Lynkestisë. Në vitet e fundit të sundimit të mbretit maqedon, Arhelaut, në kapërcyell të shekullit, u zhvillua një luftë e re midis ilirëve dhe maqedonëve për këtë krahinë. Në këtë luftë mbreti i lynkestëve, Arrabeu, kishte si aleat mbretin Syra. Aristoteli, që e përmend këtë fakt, nuk e cilëson origjinën etnike të Syras, por burimet e tjera e bëjnë të qartë se ai ishte mbreti i ilirëve. Aleanca midis tij dhe Arrabeut ka të ngjarë ta ketë zanafillën e saj në ngjarjet e vitit 423 p.e.sonë dhe duket se ka qenë përforcuar me një martesë dinastike midis Syras dhe një vajze të Arrabeut. Rezultatet e kësaj lufte nuk njihen, por ngjarjet e mëpastajme tregojnë se nuk ndodhi ndonjë ndryshim në gjendjen ekzistuese.
Vrasja e mbretit Arhelau (viti 399 p.e.sonë), shënoi për Maqedoninë fillimin e një periudhe trazirash që zgjatën katër dekada me radhë. Kontradiktat e brendshme që u bënë shkak për këtë vrasje dhe për intrigat e mëvonshme dinastike, krijuan rast për hapjen e konflikteve midis Maqedonisë dhe fqinjëve të saj. Në fillim të sundimit të Amyntës II, që pasoi Arhelaun, u duk sikur konflikti iliro-maqedon gjeti një zgjidhje. Martesa e Amyntës me një bijë të mbretit Syra, të quajtur Eurydike, që ishte në të njëjtën kohë edhe mbesë e Arrabeut, fsheh në vetvete faktin që midis ilirëve e maqedonëve ishte arritur një marrëveshje pajtimi për çështjen e lynkestëve.
Por kjo gjendje nuk zgjati shumë. Ilirët, interesat e të cilëve ishin ndeshur prej kohësh me ato të Maqedonisë në Lynkesti, ishin të interesuar për dobësimin e mëtejshëm të Maqedonisë dhe jo për pajtim. Rasti i volitshëm për ta arritur këtë qëllim paraqitet pikërisht tani, që Maqedoninë e kishte pushtuar vala e turbullirave të brendshme. Në vitin 393 p.e.sonë, ilirët u dyndën në Maqedoni, pushtuan një pjesë të saj dhe pasi dëbuan Amyntën, vendosën në fron një farë Argeu, që thuhet se zbriste prej dinastisë së lynkestëve. Nën presionin e pushtimit ilir, një pjesë e tokave të Maqedonisë Lindore me pëlqimin e mbretit të rrëzuar hyri në Lidhjen e Olinthit. Amynta u strehua në Thesali dhe vetëm pas dy vjetësh mërgimi, ai mundi të kthehej në vend me ndihmën e thesalëve, të cilët preferonin më mirë sundimin e tij se atë të Argeut që përkrahej nga ilirët. Paqen me ilirët ai qe detyruar ta blinte me një tribut vjetor që do t’ua paguante atyre.
Rrethanat në të cilat ndodhi ky ndryshim në marrëdhëniet e vendosura së fundi midis ilirëve dhe maqedonëve nuk janë të qarta. Dihet vetëm se ngjarjet e mëpastajme nuk janë të lidhura me Syran, por me emrin e një mbreti të ri ilir, të quajtur Bardhyl. Megjithëse emri i tij shfaqet në burimet shumë më vonë, në ngjarjet e vitit 359 p.e.sonë, prapë se prapë duket se ai i udhëhiqte ilirët shumë kohë përpara. Sipas këtyre burimeve Bardhyli jetoi një kohë të gjatë dhe kur u ndesh me Filipin II (359 p.e.sonë), ose pak më vonë, ishte në një moshë të thyer, 90 vjeçare. Interes të veçantë lidhur me figurën e tij kanë lajmet që e paraqesin si një mbret me prejardhje të ulët, në fillim qymyrxhi e pastaj kryengritës (latro), që e pat fituar pushtetin me forcë dhe që gëzonte simpatinë e luftëtarëve, meqenëse në ndarjen e plaçkës ishte i drejtë e i paanshëm. Këto njoftime e paraqesin atë jo si një trashëgimtar të Syras, por si një përmbysës të tij. Vetëm duke pranuar këtë fakt, mund t’i jepet një shpjegim ndryshimit që ndodhi në marrëdhëniet e ilirëve me maqedonët në vitin 393 p.e.sonë. Duket se në Iliri forca të reja, në të cilat rol të rëndësishëm ka pasur Bardhyli, e kundërshtuan marrëveshjen me Amyntën II, rrëzuan Syrën dhe invaduan Maqedoninë. Pra, duhet të ketë qenë Bardhyli ai që udhëhoqi ilirët në fushatën e vitit 393 p.e.sonë kundër Amyntës dhe e detyroi atë t’i paguante tribut vjetor. Qe përsëri ai që theu përpjekjet e Aleksandrit II në vitin 369 dhe të Perdikës III më 360 p.e.sonë për t’u çliruar nga kjo gjendje. Tentativa e Perdikës përfundoi me dështim të plotë. Ai mbeti në fushën e betejës së bashku me 4 000 maqedonë të tjerë. Kjo qe humbja më e rëndë që pësuan maqedonët në vargun e përpjekjeve të tyre për t’u çliruar nga ilirët.
Gjatë gjysmës së parë të shek. IV p.e.sonë burimet përmendin edhe një ngjarje tjetër me rëndësi. Në vitin 385 p.e.sonë ilirët përfunduan një aleancë me tiranin e Syrakuzës, Dionizin. Ndërmjetës për këtë u bë mbreti i molosëve, Alketa, i cili qe dëbuar nga vendi i tij prej partisë filospartane dhe qe strehuar në Sirakuzë. Qëllimi i marrëveshjes ishte rivendosja e Alketës në fronin molos. Të dyja palët qenë të interesuara për këtë, sepse ilirëve kjo aleancë u siguronte dobësimin e ndikimit spartan dhe rrjedhimisht të atij maqedon në Epir, kurse Dionizit i jepte mundësi të forconte pozitat e tregtisë sirakuzane në brigjet e Adriatikut e të Jonit. Në tregimin e tij Diodori vinte në dukje se Dionizi u dërgoi ilirëve një ndihmë ushtarake prej 2 000 vetash dhe 5 000 armë “meqenëse ilirët ishin në luftë”. Por nuk thotë se me cilët luftonin ilirët në këtë kohë. Është supozuar se Diodori e ka fjalën për luftën që përfundoi me dëbimin e Amyntës, por kjo ngjarje me të drejtë është datuar në vitin 393 dhe jo më 385. Nuk qëndron as pikëpamja se ilirët qenë duke luftuar me molosët, kur Dionizi u dërgoi ndihmën dhe se ky e shfrytëzoi këtë luftë vetëm për të kthyer Alketën. Vetë Diodori e ka sqaruar këtë fakt kur pohon se ilirët hynë në Epir pasi u erdhi kjo ndihmë dhe “pasi mblodhën një fuqi të madhe”. Në këtë rast duhet të jetë fjala për faktin se ilirët ishin në gjendje lufte pothuajse të pandërprerë me fqinjët e tyre, maqedonët. Ndihma ushtarake e Dionizit duket se i lehtësonte pak ilirët nga kjo barrë. Ky fakt dhe pjesëmarrja aktive në aksion kundër molosëve për të sjellë në fronin e tyre Alketën e vuri Sirakuzën në pozitën e aleatit të ilirëve kundër armiqve tradicionalë të tyre, maqedonëve. Megjithatë forcat kryesore në këtë aksion ishin ato ilire; ushtarëve të Dionizit nuk iu caktua ndonjë rol i pavarur, përkundrazi Diodori thotë se “ushtrinë që u erdhi në ndihmë ilirët e përzien me trupat e tyre”. Ndërmarrja përfundoi me sukses të plotë. Në betejën e rreptë që u zhvillua ilirët dolën fitues dhe molosët lanë në fushën e luftës shumë të vrarë. Ndihma që u dërguan spartanët nuk u solli ndonjë dobi molosëve dhe Alketa zuri përsëri fronin e vet në Mbretërinë Molose. Kjo ngjarje sqaron politikën që Bardhyli ndiqte me fqinjët perëndimorë. Me sa duket, aleanca me Syrakuzën ishte për të një mbështetje e shëndoshë në luftën kundër Maqedonisë.

Fushata maqedone kundër Mbretërisë Ilire
Në vitin 359 Maqedonia mundi të dalë përsëri në fushë të betejës kundër ilirëve, por tani ajo e kishte kapërcyer gjendjen e kaosit të brendshëm politik dhe kishte mënjanuar rrezikun e sulmit nga kundërshtarët e tjerë. Sundimtari i ri i saj, Filipi II, filloi fushatën kundër Mbretërisë Ilire pasi ishte pajtuar me Athinën dhe kishte larguar rrezikun trak e paion.
I çliruar, në këtë mënyrë, Filipi u sul kundër ilirëve me një ushtri të madhe, të përbërë prej 10 000 këmbësorësh të armatosur rëndë dhe 600 kalorësish. Bardhyli i doli përpara armikut me një ushtri po kaq të madhe, 10 000 këmbësorë të zgjedhur dhe 500 kalorës. Megjithatë, mbreti plak e çmoi këtë radhë të pafavorshme ndeshjen e armatosur me maqedonët dhe bëri përpjekje për marrëveshje. Ai i propozoi Filipit paqe, me kusht që të dy palët të mbanin qytetet që kishin në zotërim në atë kohë; Filipi nuk e pranoi dhe kërkoi që ilirët t’i lironin të gjitha qytetet që i kishin pushtuar Maqedonisë. Meqenëse nuk u arrit marrëveshja, filloi përleshja. Të dy ushtritë u ndeshën me ashpërsi të madhe. Ushtria ilire i përballoi për mjaft kohë sulmet e armikut. Goditjeve të falangës maqedone Bardhyli u kundërvuri formacionin luftarak me radhë të shtrënguara në trajtë kuadrati. “Në krye, - shkruan Diodori, - fitorja nuk anoi as nga njëra, as nga tjetra palë, dhe kështu vazhdoi për një kohë të gjatë, sepse të dy ushtritë luftuan me një trimëri të rrallë. Nga të dy anët u vranë shumë veta dhe ca më shumë u plagosën”. Megjithëse maqedonët e fituan më në fund betejën, Filipi e pa se nuk qe në gjendje ta ndiqte armikun. Më vonë ilirët dërguan përfaqësues dhe përfunduan paqen, pasi liruan të gjitha qytetet e Maqedonisë që kishin pushtuar. Diodori bën të qartë edhe faktin se për cilat toka ishte fjala, kur thotë se, pasi i vuri nën zotërimin e tij gjithë banorët gjer në liqenin Lyhnid, Filipi u kthye në Maqedoni. Me këtë betejë, ai zgjidhi përfundimisht çështjen e Lynkestisë dhe e ndryshoi gjendjen në kufijtë perëndimorë në favor të Maqedonisë.
Në kushtet e krijuara rishtas ilirët u përpoqën të dilnin nga gjendja e krijuar duke kërkuar aleatë kundër Maqedonisë. Në vitet e fundit të jetës së tij Bardhyli u drejtua në jug, kundër molosëve, të cilët ndërkaq ishin afruar me Filipin, duke synuar që t’i shkëpuste nga ndikimi maqedon. Ushtria ilire invadoi tokat molose, por ndeshi në një qëndresë të fortë dhe u detyrua të tërhiqej. Në vitin 356 p.e.sonë ky synim u përsërit në përpjekjen për një aleancë të gjerë antimaqedone. Këtë ngjarje Diodori e përshkruan kështu: “tre mbretër, ai i Trakisë, i Paionisë dhe i Ilirisë, ishin bashkuar për të sulmuar Filipin. Këta mbretër fqinjë e shikonin tërë smirë rritjen e fuqisë së Filipit dhe duke qenë se nuk ishin aq të fortë për ta luftuar veçmas, u lidhën ndërmjet tyre me shpresë që t’ia arrinin më lehtë qëllimit”. Por ata ishin të zënë me grumbullimin e ushtrisë, kur ai i zuri në befasi dhe i theu para se të bashkonin forcat e tyre. Ky lajm vërtetohet edhe me një mbishkrim atik, që përkujton përfundimin e një koalicioni midis Athinës dhe tre mbretërve të përmendur më lart. Në këtë akt zyrtar mbreti i ilirëve quhet Grabo. Midis mendimeve të ndryshme që janë shfaqur rreth figurës së tij, duket më i pranueshëm supozimi sipas të cilit Grabo ka qenë pasardhës i Bardhylit, që në këtë kohë duhet të ketë vdekur.
Frenimi që arriti t’u bënte ilirëve nuk e kënaqte Filipin. Ai nuk e ndiente veten të qetë sidomos kur lufta për vendosjen e hegjemonisë maqedone në Greqi kërkonte gjithë energjitë dhe forcat e tij. Për t’u siguruar nga sulmet e shtetit ilir, Filipi u mundua ta vinte këtë shtet në pozita mbrojtjeje. Prandaj, në vitin 344 p.e.sonë, e sulmoi përsëri Ilirinë me një ushtri të fortë. Këtë radhë ilirët udhëhiqeshin nga mbreti Pleuria. Ata i bënë një qëndresë të ashpër dhe i shkaktuan armikut humbje të rënda. Vetë Filipi mbeti i plagosur dhe në fushën e betejës ranë shumë nga rrethi i tij i afërm. Megjithatë, ai mundi të hyjë në Iliri dhe të pushtojë disa qytete, të cilat më vonë i fortifikoi dhe vendosi në to garnizone. Pasi shkretoi vendin, Filipi u kthye në Maqedoni me plaçkë të madhe. Në burimet nuk thuhet se deri ku mundi të ketë arritur dhe për cilën pjesë të vendit është fjala kur flitet për qytetet e pushtuara, por dihet nga pohimet e Isokratit se në bregdet nuk mundi të dalë. Ka të ngjarë që ai të ketë vënë dorë mbi një pjesë të krahinës së banuar nga fisi i dasaretëve dhe si kufi të kenë shërbyer ato që në burimet quhen malet e Ilirisë ose të taulantëve dhe që mund të identifikohen me vargun e maleve të Polisit, të Kamjes dhe të Ostrovicës.

Kryengritja e vitit 335 p.e.sonë
Pas vdekjes së Filipit II, ilirët e krahinave të nënshtruara ngritën krye në vitin 355 p.e.sonë kundër pasardhësit të tij, Aleksandrit, kur ky ndodhej larg vendit, duke luftuar me tribalët dhe popullsi të tjera veriore. Këtu Aleksandrit i erdhi lajmi i kësaj lëvizjeje në Iliri. Kliti, i biri i Bardhylit, ishte shkëputur prej tij dhe me të ishte bashkuar edhe Glaukia, mbret i ilirëve taulantë. Si mësoi se Kliti kishte pushtuar qytetin Pelion, Aleksandri u drejtua me forcat e tij kundër këtij qyteti. Rufi dhe Ariani që bëjnë fjalë për këtë ngjarje, përshkruajnë me hollësi pozicionin e qytetit, vendosjen e forcave kundërshtare dhe stratagjemat që përdorën të dyja palët. Sipas tyre Pelioni ishte një qytet i Dasaretisë, buzë lumit Eordai, dhe më i forti në këtë vend. Ushtria ilire ishte ndarë në dy pjesë: garnizoni që mbronte qytetin dhe repartet e lëvizshme që kishin zënë rrugët dhe majat përqark tij. Aleksandri vendosi t’i shkëpusë lidhjet midis tyre; ngriti lëmin pranë qytetit dhe filloi ndërtimin e një muri që do të pengonte garnizonin të dilte për të marrë pjesë në luftimet e jashtme. Mbërritja e befasishme e Glaukisë me një ushtri taulantësh e vuri ushtrinë maqedone në pozitë të vështirë dhe vetëm në sajë të një manovre të shpejtë, Aleksandri mundi të tërhiqte pa humbje të mëdha trupat e veta. Por ilirët nuk ditën ta shfrytëzonin fitoren. Duke besuar në një sukses të plotë, ata e lanë ushtrinë e tyre pranë Pelionit në shkujdesje. Kjo i dha mundësi Aleksandrit, që tri ditë pas tërheqjes, të kthehej fshehtas përsëri në fushën e betejës dhe ta godiste natën ushtrinë ilire. Pasi pësoi humbje të mëdha, masa kryesore e ushtrisë ilire u tërhoq në malet e taulantëve. Vetë Kliti, pas dështimit të kryengritjes u mërgua në vendin e taulantëve, ndërsa garnizoni u largua duke i vënë zjarrin qytetit. Deri në prag të kryengritjes duket se Kliti sundonte në mbretërinë e tij të dobësuar, duke njohur sovranitetin e mbretit maqedon. Kjo të paktën mund të nënkuptohet nga shprehja e Arianit që thotë se ai “u shkëput” prej Aleksandrit, kur e njoftuan për fillimin e kryengritjes. Por në burimet nuk thuhet se cila qe gjendja juridike që u vendos në këtë pjesë të Ilirisë pas largimit të Klitit. Aleksandri duket se u kënaq me rivendosjen e gjendjes së mëparshme në këtë pjesë të shtetit të tij dhe nuk e vazhdoi më tej konfliktin me ilirët; telashe të tjera e prisnin në Greqi. Taulantët, të cilët Filipi nuk kishte mundur t’i shkelte, paraqiten në këtë konflikt si një fuqi më vete dhe me një mbret të tyre. Tokat e këtij fisi përbënin siç duket atë pjesë të Mbretërisë Ilire që kishte mbetur e pavarur.
Organizimi politik i Mbretërisë Ilire
Gjatë veprimtarisë së tij tridhjetëvjeçare deri në vitin 360 p.e.sonë Bardhyli e kishte rritur pushtetin e vet dhe kishte krijuar një mbretëri të fortë. Pellgu rreth liqenit Lyhnid ishte krahina ku u zhvilluan ngjarjet e rëndësishme të gjysmës së parë të shek. IV, por kjo krahinë nuk mund të identifikohet me territorin e shtetit ilir, shtrirja e plotë e të cilit është vështirë të rindërtohet. Sidoqoftë ai na paraqitet si një forcë që ishte në gjendje t’i kundërvihej me sukses Maqedonisë. Kuptohet vetiu që si i tillë ai përbënte një njësi të paktën të barabartë me të, si nga pikëpamja e territorit, ashtu edhe e forcës së gjallë njerëzore. Si rrjedhim, krahina të tjera të Ilirisë së Jugut, pa përjashtuar ultësirën bregdetare, duhet të kenë bërë pjesë në këtë njësi.
Organizimi politik i këtij formacioni shtetëror nuk njihet mirë. Bardhyli quhet prej autorëve antikë “mbret i ilirëve”; po kështu emërtohen dhe pasardhësit e tij. Kjo lejon që ky formacion të konsiderohet si një mbretëri, e cila nuk kishte marrë ende tiparet e qarta të një monarkie. Vetë Bardhyli, në fillimet e tij na paraqitet si një prijës i thjeshtë ushtarak që respekton shumë zakone të rendit fisnor. Duket më e besueshme, që mbretëria e tij të ketë qenë në fillim një bashkim i thjeshtë bashkësish ilire, të cilat i lidhnin interesa ekonomike dhe politike, në radhë të parë interesi i mbrojtjes nga rreziku i jashtëm. Çdo bashkësi kishte në krye mbretin e vet të vogël që njihte sovranitetin e mbretit të federatës dhe i nënshtrohej atij. Me kalimin e kohës, autoriteti dhe pushteti i Bardhylit si mbret u rrit e u forcua së tepërmi. Ky pushtet mbështetej në forcat e armatosura. Në vitet 60 të shek. IV p.e.sonë, ai kishte një ushtri të rregullt, me një organizim dhe taktikë luftarake të përparuar. Kjo ushtri formohej nga një këmbësori e organizuar dhe e armatosur mirë që përbënte bazën e forcave të armatosura dhe nga kaloria, e cila, megjithëse e vogël në numër, ekzistonte si njësi më vete me cilësinë e një force të manovrueshme goditëse.
Ngjarjet politike që jetoi Mbretëria Ilire e kohës së Bardhylit dhe e pasardhësve të tij tregojnë gjithashtu se ajo përfaqësonte një forcë serioze. Veprimet e saj nuk janë të shkëputura, por gjejnë vend në kuadrin politik të kohës dhe janë shprehje e një qëndrimi që ka si objektiv të qartë dobësimin e kundërshtarit kryesor dhe forcimin e pozitave të veta në raport me shtetet fqinje. Kjo politikë mbështetej në marrëveshje e aleanca politike e ushtarake. Nuk mund të përfytyrohet dot një organizim fisnor apo një demokraci ushtarake që të luajë një rol kaq aktiv në situatën ndërkombëtare dhe të ketë pikësynime kaq të qarta politike, të cilat kërkonin përqendrim forcash e mjetesh, siç është rasti i Mbretërisë Ilire të kësaj kohe. Një veprimtari kaq e gjerë dhe kaq e guximshme në politikën e jashtme mund të ketë vend vetëm në kushtet e një organizimi shtetëror.
Por nuk duhet të kujtojmë se shteti ilir i kësaj kohe ishte një organizëm i përkryer që u përgjigjej të gjitha kërkesave të këtij nocioni në kuptimin e plotë të fjalës. Megjithatë ai kishte tiparet thelbësore që i duhen një shteti: territorin, ndarjen territoriale të popullsisë sipas njësive gjeografike-etnografike dhe pushtetin publik në duart e klasës sunduese. Struktura social-ekonomike e krijuar në gjirin e shoqërisë ilire të kësaj kohe çoi gradualisht në lindjen e këtij shteti, si një mjet që i duhej klasës sunduese për të nënshtruar shtresat e tjera dhe për të mbrojtur interesat e saj. Nuk mund të detyrohej masa e madhe e prospelatëve-dulle të punonte për pjesën tjetër të shoqërisë ilire, për despotët pa një aparat shtrëngimi të përhershëm siç ishte aparati shtetëror. Kjo përbënte funksionin kryesor të brendshëm të shtetit ilir. Karakteri i shtetit shprehet edhe në funksionin e jashtëm që realizohet nëpërmjet ndeshjeve me popujt fqinjë me anë të fushatave pushtuese dhe ngarkimit të tyre me tribute. Shteti ilir ndodhej në stadin e tij fillestar dhe karakterizohej nga mbeturina të theksuara të rendit fisnor që gjenin shprehje në anë të veçanta të jetës shoqërore. Por qytetet dhe popullsia e tyre, që përbënin bazën themelore ekonomike e shoqërore të tij, kishin marrë një zhvillim të dukshëm. Pozita dhe roli i tyre në jetën politike u bë më i qartë në periudhat e mëpastajme, dora-dorës me zhvillimin e mëtejshëm të shoqërisë antike ilire.
Shteti ilir lindi si rezultat i zhvillimit të brendshëm të forcave prodhuese në Ilirinë e Jugut. Procesi i lindjes dhe i formimit të tij përkon me periudhën e sundimit të mbretit Bardhyl; ai mund të konsiderohet edhe si themeluesi i shtetit ilir. Luftërat me Maqedoninë qenë, nga ana tjetër, një faktor i jashtëm me rëndësi që e shpejtoi këtë proces. Dështimi i përkohshëm në luftërat me Filipin II dhe Aleksandrin nuk e ndërpreu jetën shtetërore të ilirëve. Këto luftëra përbëjnë vetëm një episod të shkurtër politik që nuk e ndali këtë proces të thellë shoqëror në Iliri.
Shteti ilir lindi brenda territorit, të cilin e banonin sipas Plinit dhe gjeografit romak të shek. I, Melës “ilirët e mirëfilltë” dhe do të zhvillohet më tej në kuadrin e po këtij territori.

[Laberia]

3. MBRETËRIA E DYTË ILIRE. DINASTIA E GLAUKISË
(335-231 P.E.SONË)

Rimëkëmbja e shtetit ilir
Shumë shpejt pasi pajtoi fqinjët veriorë dhe Greqinë, Maqedonia u drejtua nga lindja duke e lënë të qetë shtetin ilir. Fqinjësia me Maqedoninë nuk përbënte më atë rrezik serioz dhe ilirët u munduan ta shfrytëzonin gjendjen e krijuar për rimëkëmbjen e shtetit të tyre. Rufi njofton për trazira të reja në Iliri, por duket se ato nuk patën sukses, sepse në vitin 323 p.e.sonë, kur u bë ndarja e perandorisë së Aleksandrit, një pjesë e ilirëve ishte ende nën sundimin e Antipatrit, që u bë mbret i Maqedonisë, i Greqisë, i Ilirisë, i Epirit dhe i popullsive të tjera të pushtuara në Ballkan.
Gjendja e turbullt që u krijua në perandori pas vdekjes së Aleksandrit dhe shthurjes së perandorisë së tij krijoi kushte më të përshtatshme për çlirimin e tokave lindore ilire. Duke u lidhur me armiqtë e Maqedonisë, Glaukia, mbret i taulantëve, arriti t’i çlirojë këto toka dhe t’i bashkojë me mbretërinë e tij. Duket se pas kësaj ai mori edhe titullin “mbret i ilirëve” në vend të titullit të mëparshëm “mbret i taulantëve”.
Pasi realizoi bashkimin e tokave ilire dhe rimëkëmbi shtetin ilir, Glaukia u përpoq të dobësonte ndikimin maqedon në Epir. Për këtë qëllim ai u afrua me mbretin e molosëve, Ajakidin dhe u martua me Berojën, një bijë nga dera mbretërore molose. Në këtë politikë ai u ndesh me të birin e Antipatrit, Kasandrin, që pas shumë përpjekjesh ishte vendosur në krye të Maqedonisë. Në vitin 317 p.e.sonë, Kasandri rrëzoi nga froni molos aleatin e Glaukisë, Ajakidin, i cili kishte ndërhyrë në grindjet e brendshme për fronin maqedon, duke marrë anën e Olimbisë, nënës së Aleksandrit. Në këtë kohë Glaukia mori nën mbrojtje dhe mbajti në pallatin e tij birin e mbretit të rrëzuar, Pirron dyvjeçar. Me gjithë kërkesat këmbëngulëse të Kasandrit, Glaukia nuk e dorëzoi Pirron; ai nuk e bëri këtë as kur mbreti maqedon i premtoi si shpërblim shumën e madhe prej 200 talentesh, as kur ky e kërcënoi me luftë.

Shtrirja e sovranitetit mbi Dyrrahun e Apoloninë
Tre vjet mbas kësaj ngjarjeje, në vitin 314, Kasandri, duke u nisur nga Epiri, sulmoi nga deti Apoloninë, pastaj Dyrrahun dhe u fut në Iliri. Në këtë luftë Glaukia u mund dhe Kasandri u bë zot i dy qyteteve të mëdha të Adriatikut. Trazirat politike e detyruan të kthehej në Greqi pasi la këtu garnizone të fuqishme. Një vit më vonë, më 313 p.e.sonë, Glaukia rrethoi Apoloninë, por pa sukses. Sipas Diodorit, me ndërmjetësinë e spartanëve ai pranoi të heqë rrethimin dhe të përfundojë një traktat paqeje me apoloniatët. Kushtet e paqes nuk dihen dhe as që bëhej fjalë për vendosjen e ndonjë forcë maqedone në qytet; por ngjarjet e mëpastajme, të vitit 312 p.e.sonë, tregojnë se të dy qytetet mbroheshin nga garnizonet maqedone. Në këtë vit apoloniatët dhe dyrrahasit ngritën krye dhe i dëbuan forcat e Kasandrit nga qytetet e tyre. Një rol të veçantë u atribuon Diodori në këtë ngjarje korkyrasve, të cilët kishin ardhur për ndihmë. Sipas tij ata “çliruan Apoloninë dhe Dyrrahun ia dorëzuan Glaukisë, mbretit të ilirëve”. Burimet nuk japin një përgjigje të drejtpërdrejtë për çështjet se përse korkyrasit ua dorëzuan Dyrrahun ilirëve, cili ishte roli i ilirëve në këtë ngjarje, cilat kishin qenë raportet e tyre me Dyrrahun dhe ç’raporte u vendosën me Apoloninë. Megjithatë nuk është vështirë të kuptohet se korkyrasit në këtë rast vepruan si aleatë jo vetëm të apoloniatëve dhe të dyrrahasve, por edhe të ilirëve. Dalja e Maqedonisë në brigjet e Adriatikut cenonte interesat ekonomikë e politikë si të shtetit ilir, ashtu edhe të Dyrrahut, Apolonisë e të Korkyrës, prandaj ato u bashkuan kundër rrezikut maqedon. Dy qytetet e mëdha ishin, siç duket, për ruajtjen e marrëdhënieve të vjetra me shtetin ilir dhe nuk dëshironin t’i nënshtroheshin me dhunë mbretit të Maqedonisë. Dyrrahu duket se kishte qenë para kësaj në duart e ilirëve ose kishte njohur sovranitetin e mbretit ilir. Kundërshtimi që i bënë apoloniatët Glaukisë më 313 p.e.sonë tregon për një mbizotërim të përkohshëm në këtë qytet të një grupi promaqedon, i cili më vonë u përmbys nga kryengritja e qytetarëve që dëbuan forcat e Kasandrit.
Mbreti maqedon u shpejtua të vijë me forcat e tij përsëri para mureve të Apolonisë për të rivendosur gjendjen e mëparshme. Diodori pohon se “apoloniatët ishin lidhur me ilirët”. Megjithatë, nuk dihet nëse ishte kjo një aleancë e thjeshtë ushtarake apo diçka më tepër, por duhet nënkuptuar se ilirëve u ishte caktuar një rol i dorës së parë qëkurse forcat që mbronin qytetin “ishin më të mëdha” se ato maqedone. Kasandri u thye keqas dhe u detyrua të largohej, pasi kishte humbur një pjesë të mirë të ushtrisë. Përpjekjet e tij për t’u ngulur në Ilirinë bregdetare dështuan dhe pas kësaj ai nuk provoi më të kthehej në këto anë.
Luftërat me Kasandrin tregojnë se fuqia e shtetit ilir ishte rritur aq shumë saqë ai mundi të matej me sukses me Maqedoninë për zotërimin e bregdetit Adriatik. Qytetet e mëdha të këtij bregdeti prej kohësh kishin njohur sovranitetin e mbretit ilir; të paktën mbi Dyrrahun ishte vendosur ky sovranitet, por që nga viti 312 p.e.sonë edhe ndikimi mbi Apoloninë nuk duhet të ketë qenë më i vogël, megjithëse pozita juridike e këtij qyteti ndaj shtetit ilir formalisht mund të ketë qenë pak e ndryshme nga ajo e Dyrrahut.
Pas fitores mbi Kasandrin dhe forcimit të pozitës së tij në Dyrrah e në Apoloni, Glaukia u mor me përgatitjen e ekspeditës që do të vinte Pirron në fronin molos. Nuk ishte zemërgjerësia ndaj tij, as lidhjet që kishte me të nëpërmjet së shoqes, Berojës, bijë nga dera molose, ato që e shtynë Glaukinë në këtë ndërmarrje të guximshme. Epiri në këtë kohë ishte pika më nevralgjike e kontaktit dhe hallka më e rëndësishme në kontradiktat iliro-maqedone. Glaukia duhej ta shkëpuste këtë vend nga ndikimi maqedon dhe t’i rikthente shtetit ilir aleatin e humbur. Për këtë qëllim, në vitin 309 p.e.sonë, në krye të një ushtrie të madhe, ai hyri në Epir dhe pasi mposhti kundërshtimin e grupit promaqedon që përfaqësohej nga mbreti Alketa (ungji i Pirros), vuri në krye të shtetit molos 12-vjeçarin Pirro. Me këtë akt konflikti me Maqedoninë u zgjidh në favor të ilirëve. Veprimtaria politike dhe ushtarake e Glaukisë për rimëkëmbjen e forcimin e pozitave të shtetit ilir u kurorëzua me sukses.
Gjatë sundimit të Glaukisë, shteti ilir jetoi ditë lavdie; ai u bë një shtet i fuqishëm, duke përfshirë në gjirin e tij edhe qytetet Dyrrah e Apoloni. Ai ishte e vetmja forcë serioze që iu kundërvu Maqedonisë në këtë pjesë të Ballkanit, dhe u bë një faktor i rëndësishëm që ushtroi një ndikim të fuqishëm në ngjarjet politike të kohës.

Forcimi i pushtetit mbretëror
Në vitin 302 p.e.sonë Glaukia ishte ende në krye të shtetit ilir. Pas kësaj date ai nuk përmendet më. Periudha që pason është mjaft e errët dhe njihet vetëm nëpërmjet burimeve të fragmentuara, por ndonjëherë tepër të rëndësishme.
Rreth vitit 295 p.e.sonë si mbret i ilirëve përmendet Bardhyli i ri. Rrethanat në të cilat ai u gjend në krye të shtetit ilir dhe marrëdhëniet e tij me Glaukinë, të cilin e zëvendësoi, janë të paqarta. Një lidhje martesore e paraqet Bardhylin si aleat të Pirros. Plutarku thotë se pas vdekjes së gruas së parë, Antigonës, Pirroja “u martua me shumë gra, për arsye politike dhe për të rritur fuqinë e tij”. Një ndër to ishte edhe Brikena, bija e Bardhylit, mbretit të ilirëve. Historiani romak Justini dhe shkrimtari romak i shek. I Frontini njoftojnë nga ana e tyre për një fushatë të Pirros kundër ilirëve, në të cilën ai kishte dalë fitimtar dhe kishte pushtuar edhe qytetin që ishte kryeqendra e tyre, pa na thënë emrin e tij. Edhe historiani grek i shek. II Apiani, gjithashtu, i bën jehonë kësaj ngjarjeje, duke thënë se Pirroja zotëronte një pjesë të Ilirisë gjatë bregdetit Jon. Të gjitha këto burime nuk e përcaktojnë, megjithatë, se deri ku u shtri sundimi i mbretit molos mbi tokat ilire dhe si ndodhi që ai i rritur në oborrin e Glaukisë ndërhyri me forcë në shtetin e tij. Pas gjithë këtyre ngjarjeve fshihet një grindje e brendshme midis trashëgimtarëve apo pretendentëve për fronin e Glaukisë, e cila u shfrytëzua nga Pirroja. Por nuk është për t’u përjashtuar edhe pikëpamja sipas së cilës Bardhyli i ri të ketë qenë një pinjoll i Bardhylit I, që vjen në fuqi me ndihmën e Pirros, duke i lëshuar këtij të fundit një pjesë të Mbretërisë Ilire. Vetëm kështu mund të shpjegohet se si Pirroja u bë zot i krahinave perëndimore të Mbretërisë Ilire, ndofta edhe i Apolonisë, kurse Bardhylit i la krahinat lindore rreth liqenit Lyhnid, ose në perëndim të tij.
Por pushtimi i tokave ilire prej Pirros dhe sundimi i Bardhylit të ri si “mbret i lirëve” mbi një pjesë të shtetit ilir nuk duhet të kenë zgjatur shumë. Pasazhi i Apianit që thotë se këto toka i trashëguan dhe pasardhësit e Pirros bie në kundërshtim me zhvillimin e ngjarjeve të mëpastajme. Grindjet e brendshme për trashëgimin e fronit të Glaukisë duket se u kapërcyen shpejt. Në prologun e librit XXIV të historianit latin Trogut bëhet fjalë për “luftën që Ptolemeu e Kerouni (mbret i Maqedonisë) bënë me Monunin ilir dhe Ptolemeun, të birin e Lysimahut”. Ky lajm që i takon një ngjarjeje të vitit 280 p.e.sonë flet për një sundimtar ilir që ndërhyn në grindjet për fronin maqedon si aleat i pretendentit tjetër, birit të Lysimahut. Sipas renditjes së Trogut, Monuni është kundërshtar i parë i Keraunit dhe mund të supozohet edhe iniciator i kësaj lufte. Sidoqoftë ky Monun duhet të ishte sundimtar i një vendi, kufijtë e të cilit takonin me Maqedoninë.
Supozimi se ai ishte një mbret dardan, sot është zhvleftësuar duke i lënë vend mendimit se në rastin konkret kemi të bëjmë me një sundimtar të shtetit ilir. Figura dhe veprimtaria e tij bëhet më e qartë nëpërmjet një monedhe të Dyrrahut. Kjo është një tridrahme, e cila mban simbolet e njohura të tridrahmes së mëparshme autonome të Dyrrahut; në faqe ka një lopë duke e pirë viçi, në shpinë një katror të mbushur me zbukurime lineare; ndryshe prej së parës monedha e re ka një peshë më të vogël (10,3-10,5 gr. në vend të 10,4-11,5 gr.) dhe krahas legjendës ????? apo ??? ka edhe emrin e mbretit (??S???OS ?????????) dhe një nofull derri mbi lopën, që mungojnë në tridrahmat e vjetra. Në një variant tjetër monedhave të Monunit u është hequr legjenda e shkurtuar e qytetit dhe është zëvendësuar me një heshtë. Këto tridrahme janë datuar me të drejtë pas vitit 300 p.e.sonë dhe përputhen si kohë me Monunin e përmendur prej Trogut.
Njoftimi i Trogut dhe prerja e kësaj monedhe dëshmojnë se me gjithë tronditjen që kishte pësuar shteti ilir mbas vdekjes së Glaukisë nga ndërhyrja e Pirros, Monuni kishte mundur të rimëkëmbte shtetin e tij në të gjithë territorin e dikurshëm, prej brigjeve të Adriatikut deri në kufi të Maqedonisë. Si duket, ai përfitoi nga largimi i Pirros për në Itali për t’i rikthyer shtetit të vet tokat e pushtuara. Pushteti i tij mbi Dyrrahun ishte rritur. Duke vënë dorë mbi punishten e monedhave, ai i thelloi më shumë se paraardhësi i tij marrëdhëniet me këtë qytet. Varianti i fundit i prerjeve të Monunit tregon se mbreti ilir duhet ta ketë ndjerë veten mjaft të fortë qysh se hoqi prej kësaj monedhe emrin e shkurtuar të Dyrrahut. Nuk dihet se si kanë qenë marrëdhëniet e tij me Apoloninë, por s’ka ndonjë arsye për t’i konsideruar të ndryshme. Edhe ky qytet duhet të ketë njohur sovranitetin e plotë të mbretit ilir, duke iu nënshtruar atij si Dyrrahu politikisht dhe ekonomikisht.
Pasardhës i Monunit dhe i fundit prej dinastisë së Glaukisë ka qenë Mytili. Edhe për të si traditë letrare kemi vetëm një njoftim të shkurtër në prologun e librit XXV të Trogut ku thuhet se “... i biri i tij /Pirros/, Aleksandri bëri me Mytilin luftën ilire”. Një monedhë bronzi e prerë edhe kjo në punishten e Dyrrahut vërteton plotësisht natyrën historike të personit të Mytilit. Kjo monedhë, e cila ka si simbole kryet e Herakliut në faqe dhe armët karakteristike të këtij heroi (harkun, mëzdragun dhe millin) në shpinë, ndryshon prej prototipit të vet, sepse në vend të nëpunësit monetar të Dyrrahut atë e siglon këtë radhë mbreti Mytil (??S???OS ???????), i cili ka hequr përveç kësaj nga monedha edhe legjendën e qytetit. Vetë këto të dhëna të monedhës tregojnë se Mytili ishte zoti i Dyrrahut dhe ushtronte mbi këtë qytet po atë pushtet që kishte edhe paraardhësi i tij Monuni. Monedha është tepër e rrallë, gjë që tregon se sundimi i tij ka qenë i shkurtër.
Lufta midis Mytilit dhe Aleksandrit, për të cilën bënte fjalë Trogu, i takon vitit 270 p.e.sonë. Për fat të keq nuk është ruajtur ndonjë njoftim i saktë mbi shkaqet dhe përfundimet e kësaj lufte, gjë që ka dhënë shkas edhe për supozime të ndryshme. Mendimi se ajo përfundoi në favor të Aleksandrit dhe se ky u bë përsëri zot i krahinave jugore të shtetit ilir, madje edhe i Apolonisë, u referohet Frontinit dhe Apianit. Një shqyrtim më i kujdesshëm i njoftimeve të tyre tregon se këto përfundime nuk janë plotësisht të drejta. Është e vërtetë se Frontini, që plotëson Trogun, bën fjalë për një ndeshje në të cilën Aleksandri mundi ilirët, por përleshja zhvillohet në tokën epirote dhe nga ky lajm nuk del se ai pushtoi qoftë edhe ndonjë pjesë nga tokat e shtetit ilir. Sa për njoftimin e Apianit, ai ka karakter tepër të përgjithshëm dhe as ky dhe as ndonjë autor tjetër nuk paraqesin prova se Apolonia ka qenë nën sundimin e ndonjë mbreti epirot.

4. FUQIZIMI I SKLLAVOPRONARISË

Lulëzimi i qyteteve. Pamja e tyre
Periudha midis viteve 335-230 p.e.sonë është koha e shtrirjes së mëtejshme të jetës qytetare në Iliri, e zhvillimit të vrullshëm dhe e lulëzimit të qytetit ilir. Ajo përputhet me fuqizimin më të madh të shtetit ilir. Jeta qytetare u zhvillua veçanërisht në krahinat e ultësirës bregdetare, në shpinë të Dyrrahut e Apolonisë, zonë që përbënte tani qendrën e shtetit ilir. Për Damastionin dhe qytetet e tjera të brendshme në burimet nuk bëhet më fjalë. Duket se pas hyrjes së disa krahinave lindore në përbërjen e shtetit maqedon, këto qytete e humbën rëndësinë që kishin në kuadrin e shtetit ilir. Qytete të tjera, si Bylisi, Amantia, Kanina (Thronioni ?) janë ndër ato qytete të vjetra, që u rritën e u zhvilluan dhe luajtën në këtë kohë një rol të dorës së parë. Krahas tyre lindën në këtë zonë edhe një varg qytetesh të reja, si Dimli, Olympe (Mavrovë-Vlorë), Gurzeza (Cakran), Antipatrea, qytetet në Zgërdhesh (Albanopoli ?), në Gradishtën e Belshit, në Selcën e Poshtme, në Irmaj etj., të panjohura më parë. Që nga kjo kohë jeta qytetare shtrihet edhe në krahinat bregdetare në veri të lumit Mat. Qendrat e para urbane në këto anë, Lisi, Skodra, Meteoni, Ulqini, Rizoni etj., lindën vetëm në fundin e shek. IV - fillimin e shek. III p.e.sonë. Por në krahinat e brendshme të luginës së Matit e të Drinit të mesëm nuk ka ende dëshmi të qendrave urbane dhe duket se jeta qytetare këtu nuk u zhvillua.
Qytetet e reja si edhe më parë, zënë një vend qendror midis një krahine të pasur nga pikëpamja ekonomike dhe lidhen me rrugët më të rëndësishme të komunikacionit tokësor e detar. Procesi i lindjes së tyre ndjek në përgjithësi rrugën e njohur të zhvillimit të mëtejshëm të vendbanimeve të fortifikuara të epokës së hekurit, por në disa raste si në Dimale, Olympe, Selcë e Poshtme etj., qyteti lind mbi një truall të ri. Karakteristikë e veçantë e qyteteve në veri të lumit Mat është se ato janë të kthyera me fytyrë nga deti. Për ndërtimin e tyre janë zgjedhur gjiret e futura apo grykat e lumenjve, vende të lidhura me detin, por edhe të mbrojtura nga rreziqet dhe të papriturat e tij.
Pamja e përgjithshme urbanistike nuk është e njëjtë për të gjitha qytetet ilire të kësaj kohe. Ato dallohen sipas madhësisë dhe rolit ekonomik e politik të tyre: ka qendra të mëdha qytetare, si Bylisi, Dimale, Nikaja, Amantia, Antigona, Skodra, Lisi etj., ka edhe qendra më të vogla prodhimi, si Albanopoli, Belshi, Irmaj, Symiza, Gurzeza, Kanina, Treporti, Çuka e Ajtojt etj. Një kategori tjetër formojnë qendrat me fizionomi qytetare, por me funksione ushtarake dhe administrative, si Beltoja, Xibri, Dorezi, Peshtani, Rabija, Cerja, Lekli, Selo, Ripsi etj.
Duke u mbështetur në kushtet e terrenit dhe të rrethanave në të cilat lindi dhe u zhvillua qyteti ilir mund të veçohen tre tipa qytetesh.
Tipin e parë e përbëjnë ato qytete, të cilat kanë një akropol në majë dhe qytetin poshtë tij. Të tilla janë Lisi, Zgërdheshi dhe ndonjë qendër tjetër që u ndërtuan në faqe kodrash. Qendrat e vjetra që u dhanë jetë këtyre qyteteve zinin më parë majat e kodrave. Me kalimin e kohës kufijtë e ngushtë të këtyre qendrave u kapërcyen dhe qyteti u shtri nëpër faqet e kodrave. Kur u forcuan ekonomikisht qytetet rrethuan sipërfaqen e re me mure mbrojtëse, duke i zgjatur ato në vijim të mureve ekzistuese të vendbanimit të mëparshëm; muri i poshtëm i qendrës së vjetër u kthye në këtë rast në një mur të brendshëm të tërthortë, që ndante qytetin në dy pjesë: në atë të sipërm - akropolin, dhe në atë përfund tij - qytetin e poshtëm. Në Lis, ky tip qyteti pati një zhvillim të mëtejshëm, duke krijuar një ndarje të tretë, qytetin e mesëm, që veçohej prej pjesëve të tjera të qytetit me një mur të dytë të brendshëm.
Qendra e vjetër e tyre ishte ndërtuar mbi pllajën e vogël të një kodre të veçuar me faqe të thepisura, prandaj qyteti u zhvillua këtu rreth e qark qendrës së vjetër. U krijua kështu një tip qyteti me akropolin në mes dhe qytetin rreth tij. Qytetet e këtij tipi duket se nuk kishin një mur të jashtëm rrethues për lagjet e jashtme dhe mjaftoheshin vetëm me fortifikimin e akropolit.
Ndryshe prej këtyre qyteteve, Antipatrea, Dimale, Margëlliçi, Irmaj etj., u ngritën mbi kodra që kishin një syprinë kryesisht të rrafshtë me kurrize e thyerje të buta. Këto qytete që lindën mbi një truall të ri duket se nuk kanë pasur akropol dhe territoret e tyre rrethoheshin me një mur të vetëm. Ato përbëjnë tipin e tretë të qyteteve ilire.
Prej qyteteve të vjetra Bylisi ndoqi një rrugë të veçantë në zhvillimin e tij. Kodra e Klosit, mbi të cilën ishte ngritur qyteti i vjetër, në fund të shek. IV nuk i plotësonte më nevojat e zgjerimit të kësaj qendre. I vetmi vend që paraqiste kushte më të përshtatshme për këtë qëllim ishte kodra e Hekalit, 1 500 m prej Klosit, ku filluan të vendosen qytetarët, duke i dhënë jetë një vendbanimi të ri. Që nga kjo kohë të dyja qendrat u zhvilluan paralelisht si dy pjesë të veçanta, por të ndërlidhura, të një dyqytetshi, ku i riu fitoi epërsinë dhe u bë më përfaqësuesi. I parë më vete Bylisi ka të gjitha tiparet e qyteteve të tipit të tretë, pa akropol. por së bashku me Klosin ai përbën një kategori të veçantë qyteti.
Pavarësisht nga klasifikimet e ndryshme që mund t’u bëhen qyteteve ilire, trajtimi i tyre urbanistik u përgjigjej disa kërkesave themelore, siç ishin vendosja e qendrës së banuar në një terren jo të sheshtë, rrethimi i saj me mure, ndarja e territorit brenda mureve në tri pjesë kryesore, për banim, për veprimtari shoqërore e mbrojtje dhe krijimi sipas kushteve të terrenit, i unitetit midis agorasë dhe komplekseve të banimit.
Një nga kriteret bazë të qytetit ilir të asaj kohe ishte modelimi sipas vijës së jashtme i mureve rrethuese, traseja e të cilëve shfrytëzon sa më mirë mundësitë mbrojtëse të terrenit. Në këtë sistem fortifikimi muret e qendrave të vjetra të epokës së hekurit shfrytëzoheshin vetëm pjesërisht. Qytetet e ngritën mbrojtjen e tyre mbi një bazë krejt të re që u përgjigjej nivelit dhe kërkesave të kohës. Muret rrethuese të Lisit dhe të Shkodrës u ndërtuan në stilin e njohur trapezoidal-poligonal, kurse ato të Bylisit, Dimales, Margëlliçit, Irmajt e të Zgërdheshit, ndiqnin stilin kuadratik. Këto ishin mure të fuqishme të ndërtuara me blloqe të mëdha e të skalitura me një trashësi prej 2,70-3,50 m dhe që në kohën e vet arrinin një lartësi prej 10-12 m. Ato përforcohen tani me kulla të shumta.
Në qoftë se vendbanimet e para kishin një ose dy porta, qytetet që kanë tani një jetë më të dendur dhe lëvizje të madhe kanë porta të shumta, të mëdha e të vogla, për të lehtësuar hyrjen e daljen e qytetarëve. Meqenëse portat përbënin pikat më të prekshme, mbrojtjes së tyre i kushtohej një kujdes i veçantë. Ato zakonisht vendoseshin midis dy kullave dhe në rastin kur mbroheshin nga një e tillë e vetme, atëherë kulla ngrihej në anën e djathtë të hyrjes, me qëllim që të shfrytëzohej krahu i zbuluar i armikut.
Nuk njihet ende në masën e duhur ndërtimi i brendshëm i këtyre qyteteve, por edhe ato të dhëna të pakta që kemi dëshmojnë se ato janë ndërtuar sipas shembullit të qyteteve bashkëkohëse në Greqi, Maqedoni dhe në Epir, në bazë të parimeve urbanistike të njohura të kohës helenistike. Përveç ndarjeve të mëdha, akropolit dhe qytetit të mesëm e të poshtëm, në këto qytete dallohet edhe pjesa ku ndodheshin sheshi publik dhe tregu i qytetit. Skodra e Lisi dhe qytete të tjera të ngritura buzë detit apo lumenjve, kishin edhe skelat e tyre.
Rrugët ishin një element themelor urbanistik që e ndanin qytetin në insola, që niseshin nga hyrjet kryesore apo të dyta, përshkonin qytetin në drejtime të ndryshme dhe lidhnin në mënyrë organike pjesët përbërëse të tij.
Vendet më në dukshme janë përdorur në qytetet ilire për ndërtimin e godinave të rëndësishme shoqërore. Vende të tilla zinin tempujt, teatrot, portikët, stadiumi në Bylis, Amantie, Dimale etj., varret monumentale në Selcë të Poshtme etj. Kur terreni ishte i pjerrët, ai sistemohej për nevoja të ndërtimeve qytetare me anë tarracash.
Një kujdes i veçantë i kushtohej pajisjes së qytetit me kanale kulluese, të cilat shkarkonin ujërat jashtë mureve rrethuese. Furnizimi me ujë të pijshëm mbështetej kryesisht në sterat dhe rezervuaret që ndërtoheshin brenda qytetit ose në trashësinë e mureve rrethuese.
Një ide mbi madhësinë e qyteteve ilire e japin hapësira që ato zinin dhe perimetri i mureve të tyre rrethuese. Kështu, Lisi zinte një sipërfaqe prej rreth 20 ha dhe muret e tij kishin një gjatësi prej 2 200 m; Bylisi shtrihej mbi një sipërfaqe prej 28 ha, ndërsa muret ishin 25 550 m të gjatë, kurse Klosi kishte pushtuar në kodrën e vet 18 ha tokë, që rrethoheshin prej muresh me një gjatësi prej 1 850 m. Nuk dimë shtrirjen e saktë të Skodrës, por duket se ka qenë pak më e madhe se ajo e Lisit. Qytetet e tjera, si Antipatrea, Dimale, Zgërdheshi kishin një madhësi mesatare: sipërfaqja e shtrirjes së tyre arrinte deri në 10-15 ha, kurse muret perimetrale nuk i kalonin të 1 400 m. Një grup i tretë qytetesh, si Irmaj, Margëlliçi etj., ishin më të vegjël; muret e tyre ishin nën 1 400 m të gjatë dhe rrethonin sipërfaqe të vogla prej 5-7 ha. Megjithëse qytetet e kësaj kohe shtriheshin edhe tej mureve rrethuese (jashtë tyre gjejmë dendur gjurmë banesash, tempuj e ndërtime të tjera), prapëseprapë truallin kryesor të qytetit e përbënte territori brenda mureve rrethuese.
Muret rrethuese dhe godinat shoqërore që janë ruajtur dëshmojnë se ndërtimet e tyre u nënshtroheshin parimeve të njohura të urbanistikës antike. Vetëm ndërtues të aftë dhe me njohuri të thella teknike mund të zgjidhnin detyrat e ndërlikuara që paraqisnin ndërtimet mbrojtëse dhe ato me karakter publik e privat, në atë shkallë të gjerë dhe në atë nivel të lartë që njohin qytetet ilire që nga fundi i shek. IV deri në mesin e shek. III. Jeta dhe kërkesat e kohës i përgatitën këta ndërtues midis vetë popullsisë ilire. Realizimi i këtyre ndërtimeve ishte vepër e një shoqërie skllavopronare që kishte mundësitë e organizimit dhe të sigurimit të materialeve për një veprimtari kaq të gjerë ndërtuese.
Procesi i shndërrimit të disa qendrave të fortifikuara të epokës së hekurit në qytete nuk përfshin dhe as që mund të përfshinte të gjitha këto qendra. Midis tyre u veçuan dhe u kthyen në qytete vetëm ato që kishin një pozitë gjeografike të përshtatshme për një zhvillim më të lartë. Pjesa tjetër, më e madhja e tyre, ruajti pamjen e dikurshme me një jetë ekonomike të kufizuar. Nevojat e mbrojtjes dhe të tregtisë bënë, nga ana tjetër, që krahas këtyre qendrave të lindin në rrugët e komunikacionit ose rreth qyteteve edhe një varg vendbanimesh të vogla, të fortifikuara, me funksione ushtarake e administrative. Të tilla mund të konsiderohen kalaja e Xibrit në Mat, e cila zinte një pikë kyçe në rrugën që të çonte prej Dyrrahut në krahinat e brendshme lindore nëpër Shkallën e Tujanit - Qafë Murrizë - Dibër - Maqedoni; qyteza e Shkamit në rrugën e Krrabës, kulla e Kamunaut në Sulovë, në rrugën që lidhte ultësirën bregdetare pas Apolonisë me luginën e Devollit; pikëvrojtimi i Rabies në Mallakastër, në rrugën që ndjek krahun e djathtë të Vjosës e të tjera si këto, të cilat gjenden pa përjashtim në të gjitha rrugët e dorës së dytë që përshkonin truallin e vendit tonë. Tek autorët antikë dhe në burimet epigrafike këto qendra përmenden si kështjella apo fortesa rreth qyteteve me termat castellum apo peripolia. Ato janë në funksion të qyteteve qoftë nga pikëpamja strategjike dhe administrative, qoftë nga ajo ekonomike. E para duket në vendosjen e tyre pranë qafave ose rrugëve që të çojnë drejt qytetit, duke krijuar një kurorë fortifikimesh në zonën gjeografike ku qyteti mbizotëron me ekonominë e vet. E dyta shprehet në faktin se ato më tepër konsumojnë prodhimet e qytetit sesa prodhojnë vetë.

Rritja e prodhimit zejtar dhe e tregut
Në fushën e prodhimit kjo periudhë shënon përparime të dukshme. Punishte të shumta metalesh funksiononin në çdo qytet. Mbeturinat e farkave, zgjyrat, të cilat janë ndër gjetjet e zakonshme në trojet e këtyre qyteteve, dëshmojnë qartë për këtë. Pasuritë minerale të Ilirisë së Jugut, veçanërisht ato të bakrit dhe të hekurit u siguronin atyre lëndë të parë të bollshme. Në këto punishte farkëtoheshin veglat e punës, armët dhe punoheshin stolitë e enët metalike që u nevojiteshin qytetarëve dhe banorëve të rretheve në jetën e tyre të përditshme. Gjetja me shumicë e këtyre sendeve në qytetet dhe në varrezat e kësaj kohe dëshmon për karakterin intensiv të prodhimit zejtar dhe për konsumin e gjerë të këtyre mallrave.
Në qytete kishte edhe punishte zejesh të tjera si ato për regjjen e lëkurave, punimin e veshmbathjes, endjen dhe thurjen e rrobave etj. Një nga zejet më të rëndësishme ishte ajo e gurgdhendësve, të cilët angazhoheshin në ndërtimet monumentale të qytetit, si në ndërtimin e mureve rrethuese të qytetit, në godinat shoqërore, në ngritjen e varreve monumentale etj. Veprimtaria e grupeve të specializuara të gurgdhendësve provohet nga guroret e zbuluara në Selcë të Poshtme, Bylis, Amantia, në shkallët e Konispolit etj.
Zhvillim të dukshëm mori edhe zejtaria e prodhimeve qeramike. Enët prej balte që dilnin tani nga punishtet e qyteteve ishin të punuara kryesisht me çarkun e poçarit, kurse sasia e atyre të punuara me dorë është tepër e kufizuar. Kalimi në teknikën e re të prodhimit të enëve u shoqërua me largimin nga format tradicionale dhe me përshtatjen në shkallë të gjerë të formave greke. Nuk mungojnë edhe përpjekjet për të zhvilluar format e vjetra, por zakonisht ato çojnë në ndërthurje eklektike që nuk gjejnë përhapje të gjerë, me sa duket për shkak se nuk u përgjigjeshin kërkesave të tregut dhe shijeve të kohës. Prodhimi i enëve me forma greke merr përhapje të gjerë. Kështu nga furrat e punishteve qeramike të qyteteve ilire dalin tani enë të llojeve të ndryshme, duke filluar prej atyre të mëdha, si pitosa e amfora e deri tek enët e përdorimit të gjerë apo të luksit të lyera me vernik të zi apo të pikturuara. Një vend me rëndësi në këtë kohë zë edhe prodhimi i tullave e sidomos i tjegullave, që përdoreshin në ndërtimin e banesave dhe të godinave shoqërore. Sot njihen pothuajse për çdo qytet punishte qeramike të tilla që ishin pronë private e qytetarëve ilirë. Sipas vulave që kanë enët apo tjegullat del se një punishte në Lis ishte pronë e një farë Ortai; në Irmaj pronarët e punishteve quheshin Trito, Pato, Bato dhe Pito; një vulë me emrin e Kleitit, nga rrethi i Gramshit i takon një punishteje në Irmaj. Një Plator vulos buzën e një pitosi të gjetur në Tren të Korçës, kurse një Epikad te një enë tjetër e këtij lloji nga rrethi i Pogradecit. Pronari i një punishteje qeramike në Selcë të Poshtme (Polion) quhej Gent , në Bylis (Klos) një punishte e tillë i takonte Balaneut , kurse në Dimal kemi pronarët Epikad dhe Olnio. Në qytete të tjera, si në Zgërdhesh e Margëlliç vulat e pronarëve janë të shënuara me monograme apo shenja simbolike. Krahas këtyre, nëpër këto qendra ka edhe vula që mbajnë emra grekë e maqedonë. Prania e këtyre emrave në vulat e punishteve qeramike të qyteteve ilire nuk është domosdo e lidhur me qytetarë të origjinës greke apo maqedone në këto qendra. Në periudha të caktuara dhe aty ku pati vend një pushtim i qëndrueshëm maqedon, kjo gjë padyshim edhe mund të ketë ndodhur. Por kjo dukuri lidhet kryesisht me ndikime të karakterit kulturor, si pasojë e të cilave këta emra u përhapën dhe u adaptuan nga popullsia ilire. Dëshmi të gjalla të kësaj dukurie vihen re në mbishkrimet varrimore të Apolonisë e të Dyrrahut ku emri i parë është grek, kurse i dyti, ai i atit, është ilir ose anasjelltas. Në Apoloni kemi emra të tillë, si Nikanori i Gentit (???a???a Ge?????), ose në Dyrrah Anaia e Glaukisë (?????a G?a???a), Epiktesi i Tritos (?p??t???? ???t??), Teutaia e Aristionit (?e?t??a ??e?????), Euklidi i Tritos (?p??t?a?? ???t??), Teutaia e Aleksenit (?e?t??a ??e??????), Brygu i Afrodisit (?????? ?f??d?s?) etj.
Rritja e prodhimit zejtar i dha hov qarkullimit më të dendur të mallrave dhe zgjerimit të tregtisë. Prodhimet e zejtarisë së qyteteve ilire mbulojnë tani rrethin e tyre të ngushtë dhe lëvizin në drejtimet më të ndryshme për të ushqyer reciprokisht tregjet e njëri-tjetrit; jo rrallë ato shtrihen në krahina të brendshme. Në qoftë se deri në fund të shek. IV popullsia e këtyre krahinave të largëta kënaqej me prodhimet e qeramikës lokale të punuar me dorë ndërsa prodhimet e importit ishin sende luksi tepër të rralla, më vonë prodhimet e qeramikës qytetare ilire depërtojnë gjerësisht në këto anë dhe hyjnë në konsumin e përditshëm të popullsisë. Zonat e thella të dasaretëve dhe të fiseve të tjera më të vogla që banonin në krahinat malore të rrjedhjeve të sipërme të Shkumbinit, të Devollit dhe të Osumit furnizonin me prodhimet e tyre qytetet e jugut, të cilat ishin më të dendura dhe më të zhvilluara.
Marrëdhëniet e botës ilire me Dyrrahun e Apoloninë bëhen më intensive. Megjithëse këto nuk janë më qendrat e vetme që furnizojnë tregun ilir, prapëseprapë vazhdojnë të luajnë një rol të rëndësishëm. Midis tyre duket se ka një ndarje të qartë të zonave të tregtimit: ndërsa Dyrrahu shtrin veprimtarinë e vet kryesisht mbi krahinat në veri të Shkumbinit, në orbitën e Apolonisë hyjnë ato në jug të këtij lumi. Përmes këtyre dy qendrave përhapen gjerësisht në Iliri edhe prodhimet e qyteteve të Apulisë. Mallrat e qendrave greke që gjenden krahas tyre janë përkundrazi më të rralla, kurse ato maqedone dhe të Epirit ndeshen kryesisht në zonat kufitare.
Rrugët kryesore nëpër të cilat lëviznin mallrat dhe zhvillohej tregtia me botën ilire ishin luginat e lumenjve; ndër to ajo e Drinit, e Shkumbinit, e Devollit, e Osumit dhe e Vjosës formonin arteriet më të rëndësishme. Rrugë të tjera të shumta, të dorës së dytë, përshkonin grykat e ngushta dhe qafat e maleve për të lidhur njërën krahinë me tjetrën. Sado të vështira që ishin këto rrugë, asnjë krahinë e Ilirisë Jugore nuk mbeti në këtë kohë e izoluar dhe jashtë ndikimit të marrëdhënieve tregtare me qytetet. Më e rëndësishmja është se në tregun e brendshëm mbizotëronin prodhimet lokale, të cilat konkurronin si me prodhimet që vinin nga Dyrrahu e Apolonia, ashtu edhe me ato të importit dhe që ishin kryesisht sende luksi.
Fuqizimi ekonomik dhe rritja e prodhimit zejtar u lejoi qyteteve Skodra, Bylis, Amantia e Olympe të presin gjatë gjysmës së parë të shek. III monedhat e tyre prej bronzi në emër të bashkësive qytetare përkatëse.

Organizimi shoqëror e politik
Burimet nuk hedhin dritë plotësisht mbi strukturën shoqërore dhe organizimin politik të qytetit ilir. Megjithatë nuk është vështirë të kuptohet se një bazë ekonomike e tillë si ajo që u krijua në Iliri në kohën e lulëzimit të jetës qytetare i takonte një shoqërie antike të zhvilluar me të gjitha tiparet e saj.
Duke qenë qendra ekonomike, një vend me rëndësi në popullsinë e qyteteve zinte shtresa e prodhuesve zejtarë dhe e mjeshtërve ndërtues, të cilët mund të ishin qytetarë të lirë ose dhe skllevër. Prania e këtyre të fundit dëshmohet në qytetet ilire vetëm përmes burimeve që lidhen me ngjarjet e mbarimit të shek. III dhe ato të fillimit të shek. II p.e.sonë, por nuk ka dyshim se në këtë kohë ato nuk janë një dukuri e re, ashtu si nuk janë vetë qytetet që përmendëm. Shtresën tjetër të popullsisë e përbënin pronarët e punishteve zejtare, tregtarët dhe në qytetet bregdetare, detarët. Krahas tyre, në qytetet ilire jetonin, me sa duket, edhe përfaqësues të aristrokracisë së vjetër fisnore që mbështeteshin në pronën e tokave dhe të blegtorisë. Si e tillë popullsia e qyteteve paraqitej në këtë etapë e diferencuar shumë qartë në shtresa shoqërore me interesa të ndryshme.
Nga pikëpamja e organizimit politik mbi bazën e federalizmit qyteti së bashku me rrethinat fshatare dhe kështjellat që formonin sistemin e tij mbrojtës dhe u shërbenin nevojave të tregtisë, përbënin koinonin që mbante emrin e qytetit kryesor, i cili ishte qendra e kësaj njësie. Koinoni kishte organe që zgjidheshin çdo vit nga eklesia ose mbledhja e përgjithshme. Prej saj dilte këshilli legjislativ ose buleja, si dhe organi përfaqësues i njësive i përbërë nga damiorgët. Zbatimi i vendimeve bëhej nga një kolegj nëpunësish, të quajtur prytanë që zgjidheshin çdo vit, të shoqëruar nga një sekretar. Në krye të koinonit qëndronte strategu. Në koinonin e bylinëve strategu ishte një nëpunës ushtarak që shoqërohej në këtë funksion edhe nga hiparku, komandanti i kalorisë. Pastaj vinin me radhë nëpunësit e ngarkuar me edukimin e rinisë (gymnasiarkët), me organizimin e festave dhe të garave sportive (epimeletët), me drejtimin e rojeve (toksarkët, peripolarkët) etj.
Koinoni duke qenë një organizëm autonom përbënte një njësi administrative të shtetit ilir. Si rrjedhim, shteti përbëhej nga disa koinone të organizuara mbi bazën e federatizmit.
Veprimtari e rëndësishme e qyteteve ishte emetimi i monedhave. Skodra, Lisi, Bylisi, presin monedhat e tyre në emër të bashkësive qytetare, gjë që dëshmon jo vetëm për fuqinë ekonomike të këtyre qyteteve, por edhe për një autonomi politike që ato gëzonin në kuadrin e shtetit ilir. Simbolet e monedhave të tyre hedhin dritë, mbase edhe mbi karakterin e pushtetit politik në këto qytete. Pasqyrimi i anijes në monedhat e Skodrës ka mundësi të përfaqësojë një shenjë për tregtinë detare që zhvillonte qyteti dhe të jetë, në këtë mënyrë, një e dhënë e tërthortë për peshën sunduese të shtresës tregtare në qytet. Në Bylis, përkundrazi, përdoret si simbol fytyra e themeluesit legjendar të qytetit, duke theksuar me këtë traditën, me të cilën lidhej kryesisht shtresa aristrokratike e qytetit.
Pak më i qartë bëhet ky problem në burimet e çerekut të fundit të shek. III. Këtu për herë të parë bëhet fjalë se në krye të qyteteve qëndronin polidinastet (sundimtarë të qyteteve), të cilët i nënshtroheshin plotësisht pushtetit të mbretit.

Dyrrahu dhe Apolonia
Përfshirja e Dyrrahut dhe e Apolonisë në gjirin e shtetit ilir pati pasoja të rëndësishme si për jetën e këtyre qyteteve, ashtu edhe për vetë shtetin ilir.
Të dhënat arkeologjike tregojnë se qysh nga çereku i fundit të shek. IV p.e.sonë, lidhjet e këtyre qyteteve me botën ilire bëhen më të dendura dhe më të drejtpërdrejta. Tregtisë së Dyrrahut dhe të Apolonisë iu hapën lirisht rrugët e gjera të tregut ilir. Që nga kjo kohë në krahinat e brendshme ilire fillojnë të depërtojnë me lehtësi prodhimet e zejtarisë së zhvilluar të tyre. Nëpërmjet këtyre qyteteve, në Iliri hynin mallrat e importit, midis të cilave vendin më të rëndësishëm e zinin ato që vinin nga brigjet e përtejme të Adriatikut.
Dyrrahu dhe Apolonia fillojnë të hedhin në treg monedha të reja argjendi, ndër të cilat përhapje të gjerë merr drahma e argjendtë e këtyre dy qyteteve. Ajo ishte destinuar kryesisht për tregtinë me botën ilire, prandaj edhe me të drejtë është pagëzuar “drahma ilire”. Shfaqje e re e kësaj kohe është prerja nga këto qytete e monedhave të bronzit. Vënia në qarkullim dhe pranimi në masë, siç tregojnë gjetjet, i këtyre monedhave me vleftë shumë herë më të vogël se monedhat e argjendit, tregon se ekonomia monetare ishte zhvilluar në një shkallë të gjerë në Iliri.
Gjatë kësaj kohe Dyrrahu dhe Apolonia jetojnë një periudhë të vërtetë lulëzimi. Ndërtimet më të rëndësishme e më monumentale në këto qytete i përkasin periudhës pas mesit të shek. IV p.e.sonë. Forcimi ekonomik dhe pasurimi i tyre nga tregtia me botën ilire u lejuan të ndërtonin mure të fuqishme mbrojtëse, që përfshinin në gjirin e tyre sipërfaqe shumë më të mëdha nga ato që njihnin më parë, të ngrinin tregje e sheshe publike, shëtitore, tempuj, gjimnaze e godina të mëdha administrative.
Një dukuri e re filloi të përshkojë dhe të ndryshojë në një drejtim të caktuar jetën shoqërore të këtyre qyteteve dhe përbërjen e mëparshme etnike të tyre. Emrat ilirë që janë gjetur vitet e fundit mbi gurët e varreve të zbuluara në nekropolin e Dyrrahut, përbëjnë mbi 1/3 e tërësisë së emrave të njohur në këtë qytet nga monumentet epigrafike. Këto emra dëshmojnë praninë në masë të popullsisë ilire në to. Emrat ilirë të prytanëve dhe të nëpunësve monetarë që gjenden në të dyja faqet e monedhave prej argjendi dhe bronzi dhe emrat në vulat e tjegullave të Dyrrahut dhe të Apolonisë, tregojnë se popullsia ilire kishte një peshë me rëndësi në jetën ekonomike, dhe kishte siguruar të drejta qytetare të plota deri në zënien e posteve më të larta në jetën administrative e politike të qytetit. Midis emrave të shumtë ishin edhe këta: ??????, Ge?????, ?a????, ?aa???da?, ???ta???, ?????????, ???t??, për Dyrrahun, ?at??, ?p??ad?? etj., për Apoloninë.
Kështu qysh nga fundi i shek. IV p.e.sonë, Dyrrahu dhe Apolonia humbasin karakterin tipik të një kolonie, mbasi popullsia e tyre përbëhet në një përqindje të madhe edhe nga ilirët. Procesi i ilirizimit të këtyre qyteteve, rezultat i shtrirjes së sovranitetit ilir mbi to, ushtroi një ndikim të thellë mbi gjithë jetën sociale-politike e kulturore të Ilirisë në shekujt e mëpastajmë. Rezultati i këtij procesi qe shkëputja e plotë e Dyrrahut dhe e Apolonisë nga qytetet mëmë dhe integrimi i tyre i plotë në jetën ekonomike e politike të shtetit ilir. Këtë integrim e favorizonte përputhja e interesave të tyre ekonomike e politike me ato të shtetit ilir. Mbreti dhe shtresa sunduese e shtetit ilir lakmonin fuqinë ekonomike të këtyre qyteteve të mëdha, kurse skllavopronarët e Dyrrahut dhe të Apolonisë pushtetin e fuqishëm të sundimtarëve ilirë mbi një krahinë shumë më të gjerë se sa territoret e ngushta të qyteteve-shtete të tyre me pasuri dhe treg të gjerë. Rezultati u arrit, siç tregojnë faktet, sado të pakta, nëpërmjet një lufte të ashpër politike, mjaft të ndërlikuar, ku u përzien edhe fuqi të jashtme, por edhe si rrjedhojë e një domosdoshmërie të diktuar nga kushtet objektive të kohës.

5. RËNIA E DINASTISË SË GLAUKISË

Gjendja politike në vitet 270-231
Pas luftës së fundit të Mytilit kundër Aleksandrit II të Epirit, në vitin 270, nuk flitet më në burimet për shtetin ilir. Duke zbritur drejt vitit 230 dalin të dhëna të reja mbi këtë shtet.
Megjithëse në vështrimin e parë kjo duket si një periudhë e errët, ajo përbën në vetvete një faqe me shumë interes në historinë ilire. Gjatë gjysmë shekulli, që nga Glaukia deri te Mytili, shteti ilir kishte mundur t’i bënte ballë me sukses agresionit të Kasandrit dhe më pas të Pirros e pasardhësit të tij. Të gjithë këta kishin dështuar në ndërmarrjet e tyre dhe më në fund qenë detyruar të hiqnin dorë prej Ilirisë. Ndërkaq gjendja në Greqi mbetej e paqëndrueshme. Sundimtarët maqedonë, Antigon Gonata dhe i biri i tij Demetri, u gjendën tërësisht të angazhuar në teatrin grek të veprimeve politike e ushtarake për të ruajtur hegjemoninë e Maqedonisë në këto anë.
Për shtetin ilir kjo qe një periudhë qetësie në marrëdhëniet me fqinjët, veçanërisht me Maqedoninë, dhe me këtë duhet shpjeguar edhe heshtja e burimeve. Por nuk qe Gonata ai që “diti, siç pretendohet, t’u imponojë paqen fqinjëve veriperëndimorë”. Burimet nuk bëjnë fjalë për një gjë të tillë. Në qoftë se midis Ilirisë dhe Maqedonisë nuk pati në këtë kohë ndonjë konflikt, kjo duhet shpjeguar më tepër me faktin se ilirët, të lodhur nga luftërat e deriatëhershme, nuk mundnin, pra, edhe nuk kërkuan t’i shfrytëzonin vështirësitë e Maqedonisë në interes të tyre.
Ndërkaq ka të ngjarë që nga mesi i shek. III p.e.sonë ose pak më parë shteti ilir të ketë njohur një periudhë trazirash të brendshme, hollësitë e të cilave nuk njihen mirë. Nuk është çudi që zhvillimi i vrullshëm i qyteteve të veriut, të mbetura jashtë konflikteve luftarake që prekën pjesën jugore të shtetit ilir bashkë me qytetet e tij, të ketë ndryshuar raportin e forcave dhe të ketë ndikuar apo të jetë bërë bazë e ndryshimeve politike që pasqyrohen vetëm në zëvendësimin e dinastisë sunduese të Glaukisë me atë të Agronit dhe në shkëputjen e dy qyteteve të rëndësishme të Adriatikut Lindor, të Dyrrahut e të Apolonisë, nga shteti ilir.

[Laberia]

K R E U I V

SHTETI I EPIRIT


1. LINDJA E SHTETIT TEK EPIROTËT

Territori dhe popullsia
Në periudhën antike treva që nga malet e Llogarasë dhe të Kudhësit me rrjedhjen e mesme të Vjosës në veri dhe deri në gjirin e Ambrakisë dhe në kufijtë e Etolisë në jug, që nga malet e Pindit në lindje e deri tek brigjet e detit Jon në perëndim, përbënte një njësi gjeografike-politike më vete të formuar historikisht dhe të njohur me emrin Epir, nga greqishtja e vjetër Apeiros që do të thotë stere, tokë.
Me fjalën Epir autorët grekë nënkuptonin në fillim çdo vend kontinental përballë ishujve. Po me këtë kuptim, p.sh., Homeri e quan Akarnaninë Epir, gjithashtu më vonë edhe Tukididi. Kështu i quanin edhe brigjet përkundrejt tyre banorët e ishujve të Jonit, duke u nisur nga pozita e vet ishullore.
Ky emër i përdorur në fillim si një emër i përgjithshëm për të caktuar pozitën kontinentale të krahinës etnikisht ilire, që ndodhej përballë tyre, u shndërrua më vonë në një nocion të përveçëm gjeografik, që i atribuohej një krahine të veçantë me kufijtë pak a shumë të përcaktuar historikisht.
Në këtë kuptim emri Epir ndeshet për të parën herë tek shkrimtari grek i fundit të shek. VI p.e.sonë, Hekateu, kur thotë se Oriku është liman i Epirit, dhe pak më vonë tek Pindari, i cili e quan Epirin “të famshëm me hapësira kodrash të shkëlqyeshme ... që fillojnë nga Dodona e deri në brigjet e Jonit”.
Në gjysmën e dytë të shek. IV p.e.sonë, me transformimin e bashkësisë molose në një shtet të ri federativ, të quajtur epirot, që përfshinte pjesën më të madhe të popullsisë së këtij territori duke pasur një nënshtetësi të vetme, epirote, emri Epir merr tani një kuptim të përcaktuar qartë politik.
Shkrimtari grek i shek. IV p.e.sonë numëron në këtë kohë në Epir vetëm 14 fise, por nga burimet e tjera historike-epigrafike rezulton që ky numër të ketë qenë shumë më i madh. Nga fiset më kryesore ilire, të cilat luajtën një rol të rëndësishëm në historinë politike të kësaj krahine, përmenden sidomos thesprotët, kaonët, molosët etj. Ndërmjet këtyre fiseve ndodhnin luftëra të vazhdueshme për epërsi territoriale dhe politike dhe kishte një prirje për separatizëm midis sundimtarëve të veçantë të tyre. Kjo gjendje vazhdoi të paktën deri në fillim të shek. IV p.e.sonë, kur mbretërit molosë arritën t’u imponohen shumë prej fiseve fqinje epirote dhe të krijonin një mbretëri të fuqishme, me bazë federative, që autorët grekë e quanin Koinon të molosëve.

Premisat për krijimin e shtetit në Epir
Si rezultat i zhvillimit të mëparshëm ekonomiko-shoqëror, në shek.V p.e.sonë në Epir ishin krijuar të gjitha premisat për lindjen e formacioneve të hershme shtetërore.
Diferencimi social, sidomos tek fiset ekonomikisht më të përparuara të kësaj krahine, siç ishin molosët, kaonët, thesprotët etj., pasqyrohet qartë në burimet historike që në shek. VIII-VII p.e.sonë, por tani ai merr përpjesëtime më të gjera. Aristokracia epirote e tokës dhe e bagëtive, kishte arritur t’u impononte pushtetin e vet prodhuesve të vegjël fshatarë dhe të shfrytëzonte për interesat e saja ekonomike punën e shtresave të tjera e të skllevërve.
Në duart e kësaj aristokracie ishin grumbulluar tashmë pasuri të mëdha që i mundësonin asaj të hynte në marrëdhënie të ngushta me shoqërinë antike të Greqisë.
Në gjysmën e dytë të shek.V p.e.sonë, në Epir ekzistonin edhe shtresa të tjera; përveç aristokracisë së tokës, ishte fuqizuar edhe shtresa e zejtarëve e tregtarëve. Shumë kuptimplotë në këtë drejtim paraqitet një mbishkrim i vitit 427/426 zbuluar në sanktuarin e Poseidonit në Tenarë, sipas të cilit një farë Eskrioni, epirotas, liron skllavin e tij, Herakleid, duke ia kushtuar këtë akt hyut të detrave. Sipas përmbajtjes dhe vendgjetjes së mbishkrimit Eskrioni duhej të kishte qenë pikërisht njëri nga përfaqësuesit e tregtarëve skllavopronarë epirotas të lidhur me tregtinë detare. Kjo është prova më e hershme epigrafike, që dëshmon për ekzistencën e institucionit të skllavërisë në Epir të paktën që nga gjysma e dytë e shek. V p.e.sonë.
Mbi bazën e këtij diferencimi të brendshëm dhe të luftës së vazhdueshme që bënin sundimtarët e fiseve të veçanta për nënshtrimin e fqinjëve të tyre, në Epir lindën një tok federatash, sistemi politik i të cilave mbështetej në bashkimin e një grupi fisesh të federuara të quajtura koine.
Më herët këto bashkësi u krijuan rreth fiseve ekonomikisht dhe politikisht më të fuqishme të Epirit, si tek thesprotët, kaonët dhe molosët. Ashtu siç paraqiten në mesin e shek.V, ato ndryshonin midis tyre jo vetëm nga madhësia dhe rëndësia politike, por edhe nga struktura e tyre organizative. Sipas një lajmi të Tukididit, i cili u referohet viteve të para të luftës së Peloponezit, Koinonet e kaonëve dhe të thesprotëve nuk e njihnin pushtetin e mbretit. Në krye të tyre qëndronin dy magjistratë më të lartë ekzekutivë të quajtur në traditën historike, prostatë, të cilët zgjidheshin çdo vit nga rrethet aristokratike të fisit që kryesonte Koinonin.
Molosët, ndryshe nga dy koinonet e para, sundoheshin nga mbretër, pushteti i të cilëve tanimë ishte bërë i trashëgueshëm. Tukididi përmend që në vitin 470 p.e.sonë një mbret molos Admetin, që i dha strehim politik gjeneralit grek Themistokliut të dëbuar me ostrakizëm nga Greqia. Sipas përshkrimit të kësaj ngjarjeje, Admeti paraqitet si një sundimtar me origjinë fisnike, i fuqishëm dhe me influencë deri në rrethet qeveritare të Athinës.
Për veprimtarinë politike të federatave të Epirit burimet historike heshtin pothuajse fare. Ato i shohim të dalin në skenën e historisë vetëm në kohën e luftës së Peloponezit, kur ushtritë e kaonëve, të thesprotëve, të molosëve etj., me sundimtarët e tyre në krye, marrin pjesë në anën e Spartës në ekspeditën luftarake kundër qytetit Strato të Akarnanisë.
Midis këtyre bashkësive të veçanta rolin më të rëndësishëm dhe aktiv në historinë politike të vendit filloi ta luajë Mbretëria e Molosëve. Në qoftë se deri në fundin e shek. V p.e.sonë këto bashkësi vepronin të veçuara dhe në konflikte të brendshme me njëra-tjetrën, tani është Mbretëria Molose ajo që do të marrë iniciativën për të zgjeruar pushtetin e saj dhe për ta vënë Epirin në rrugën e bashkimit të tij politiko-ushtarak.

2. KOINONI (LIDHJA) E MOLOSËVE

Gjendja ekonomiko-shoqërore dhe kulturore e Epirit në fundin e shek. V dhe gjatë shek. IV p.e.sonë
Nga fundi i shek.V dhe sidomos gjatë shek. IV p.e.sonë, në Epir vihet re një zhvillim i mëtejshëm i ekonomisë në të gjitha degët e saj: në bujqësi, blegtori, e sidomos në zejtari; zhvillohet prodhimi i mallrave, zgjerohen lidhjet tregtare etj.
Në Epir shfaqet tani një faktor shumë i rëndësishëm që luan një rol të ndjeshëm në zhvillimin e mëtejshëm, ky është qyteti epirot. Kështu në fundin e shek. V dhe në gjysmën e parë të shek. IV, sipas të dhënave burimore historike dhe arkeologjike, lindin qytetet Kasope, në krahinën e Kasopisë në skajin jugperëndimor të Epirit dhe Elea afër Velianit në krahinën Eleatis të Thesprotisë. Në Epirin Qendror lindin qytetet Passaron (Gardhiqi), kryeqendra tradicionale e shtetit të molosëve dhe qyteti i Kastrisë që identifikohet me Euremenin ose Tekmonin antik.
Në gjysmën e dytë të shek. IV p.e.sonë urbanizimi në Epir mori përpjesëtime më të mëdha dhe rritet akoma më shumë pesha e tij në zhvillimin ekonomik dhe politik të vendit. Lindin qytete të reja, midis të cilave në Thesproti, Elina (Dymokastro), Kutçi dhe Gitana (Gumani) që sipas Tit-Livit, duhet të ishte qendra kryesore e Koinonit të thesprotëve; në Kaoni, Teqeja e Melanit, Himara, Foinike (Finiqi), që ishte qyteti më i madh dhe më i fortë i Kaonisë dhe kryeqendra e saj.
Qytetet e Epirit, ashtu sikurse dhe ato të Ilirisë, ishin të fortifikuara me mure të fuqishme prej blloqesh shumëkëndëshe ose të ndërthurura me teknikë muraturash trapezoidale apo kuadratike sipas kushteve të veçanta të terrenit ose të guroreve. Për përforcimin e mureve ngriheshin kulla në vendet më të atakueshme nga armiku. Në sistemet më të hershme fortifikuese këto kulla mungonin ose ishin dukuri të rralla. Vetëm nga gjysma e dytë e shek. IV, ato hynë në përdorim të gjerë si një komponent i nevojshëm dhe i domosdoshëm në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm të teknikës luftarake.
Mënyra antike e prodhimit i dha një hov të menjëhershëm prodhimit zejtar dhe sidomos atyre degëve që lidheshin me ndërtimet. Brenda mureve mbrojtëse të këtyre qyteteve kishte muratorë, gurskalitës, farkëtarë, poçarë, tjegullabërës, arkitektë etj. Zhvillimi i degëve të ndryshme të zejtarisë dhe shtimi i prodhimeve bujqësore dhe blegtorale nxitën dhe më tej zgjerimin e tregtisë brendapërbrenda, me kolonitë helene të bregut të Jonit dhe sidomos me krahinat fqinje mesdhetare. Kjo e fundit zhvillohej më tepër përmes trafikut detar, të përcaktuar nga vetë pozicioni i favorshëm bregdetar i krahinave, megjithëse funksiononin në këtë drejtim dhe rrugët tokësore.
Në qoftë se deri në shek. V p.e.sonë Epiri lidhjet ekonomike i mbante kryesisht me Korinthin dhe kolonitë e tij në brigjet e Jonit, nga fundi i këtij shekulli ai filloi të orientohet edhe nga Athina. Tani janë mallrat e prodhimit atik, ata që mbizotërojnë në tregjet e Epirit. Prej këtej Athina si këmbim tërhiqte prodhime bujqësore e sidomos blegtorale, lëkura, lëndë druri etj., për të cilat ajo kishte gjithnjë nevojë. Në zhvillimin e tregtisë detare rol të veçantë luanin edhe portet detare në brigjet e Kaonisë, si Onkesmi, Himara, Butrinti etj.
Zgjerimi dhe intensifikimi i tregtisë çoi nga ana e vet në shtimin progresiv të prodhimit të mallrave, bëri të nevojshme lindjen dhe qarkullimin e monedhës autonome. Në fillim ishte Lidhja e Molosëve ajo që hedh e para në treg monedhën e vet (rreth viteve 400 p.e.sonë). Këto ishin monedha kryesisht prej bronzi, megjithëse pati në këtë kohë edhe prerje jetëshkurtër dhe të kufizuar monedhash prej argjendi. Më vonë filluan të presin monedha edhe qytete të veçanta dhe në fund të shek. IV edhe shteti federativ i epirotëve.

Mbretëria e Molosëve gjatë sundimit të Tharypës (423-385 p.e.sonë)
Në çerekun e fundit të shek. V p.e.sonë shtetin e molosëve e kryesonte Tharypa (423-385 p.e.sonë), i cili, sipas një lajmi të Tukididit, e trashëgoi fronin mbretëror të babait në një moshë të mitur duke pasur për një kohë si tutor Sabylintin, prijësin e atintanëve.
Tradita historike i atribuon këtij sundimtari një seri reformash të karakterit ekonomik, ushtarak dhe kulturor, të cilat çuan në zgjerimin dhe në forcimin e mëtejshëm të Mbretërisë Molose. Në radhë të parë ato prekën formën e hershme të qeverisjes dhe legjislacionin e vjetër të vendit. Kuvendi i popullit si organ i trashëguar nga rendi i komunës primitive, mori tani përmbajtje të re. Në organet drejtuese të shtetit, rol të rëndësishëm fillon të luajë prostati, funksionari më i lartë i shtetit pas mbretit. Ky zgjidhej për çdo vit në Kuvendin e Popullit nga rrethet aristokratike, të cilat ushtronin fuqishëm autoritetin e tyre në kuvend. Duke qëndruar pranë mbretit, si mbrojtës i ligjeve të vendit, prostati në fakt e kufizonte shumë pushtetin mbretëror, dhe me këtë ai ruante të palëkundshme pozitat e aristokracisë në veprimtarinë politike të shtetit.
Kjo formë e kufizuar e pushtetit qendror nga aristokracia e tokës, si edhe ligjërimi i të drejtave të tjera të saj, i japin Mbretërisë Molose atributet e një shteti me mbeturina të theksuara të rendit fisnor.
Mbretëria Molose që në fillim të veprimtarisë së saj politike tërhoqi vëmendjen e shteteve fqinje të Mesdheut dhe sidomos të Athinës dhe të Spartës, të cilat sapo kishin nisur midis tyre konfliktin e armatosur për supremaci ekonomike dhe politike në Greqi. Në këtë konflikt historikisht të njohur si Lufta e Peloponezit dhe që, siç dihet, zgjati me ndërprerje të vogla plot 28 vjet (432-404 p.e.sonë) dhe pati pasoja të rënda për Greqinë, të dyja palët ndërluftuese bënë përpjekje që të siguronin përkrahjen e shtetit të ri të molosëve, meqë territori i tij zinte një pozicion mjaft të favorshëm strategjik me rrugën midis brigjeve veriperëndimore të Greqisë dhe të Maqedonisë e Thesalisë.
Në fillim ishte Sparta ajo që ushtroi ndikimin e saj mbi shtetin molos. Në vitin 429 p.e.sonë, molosët i ofrojnë asaj deri ndihmën ushtarake, duke dërguar kontingjente të konsiderueshme luftëtarësh për pushtimin e qytetit Stratos të Akarnanisë.
Mirëpo edhe pas kësaj fushate të pasuksesshme, e cila synonte të dobësonte ndikimin e Athinës në këtë zonë kufitare të Epirit, diplomacia athinjote nuk hoqi dorë nga përpjekjet e saj për të përmirësuar marrëdhëniet me shtetin e molosëve. Ajo kishte shumë nevojë për përkrahjen e këtij shteti të ri energjik në qendër të Epirit. Përmes territorit të tij Athina mund të kontrollonte nga shpina maqedonët e paqëndrueshëm të Perdikës si dhe thesalët, me të cilët ajo sapo kishte krijuar lidhje miqësore pas kryengritjes së lynkestëve (433 p.e.sonë).
Nga ana tjetër, me këto marrëdhënie Athina synonte të kishte edhe përfitime ekonomike. Se sa rëndësi i jepte Athina lidhjeve me shtetin molos, këtë e tregon dhe fakti se ajo në këtë kohë merr përsipër edukimin e Tharipës së vogël në një nga shkollat e Athinës dhe e pret atë më vonë në Athinë me nderime të veçanta duke e regjistruar si qytetar nderi.
Për vendosjen e marrëdhënieve të mira me Athinën ishte i interesuar gjithashtu edhe vetë shteti i molosëve, i cili kërkonte të siguronte përkrahje për politikën e zgjerimit territorial që projektoi Tharypa, të cilën ai filloi ta realizonte në vitet e fundit të jetës së tij.
Këto marrëdhënie të ngushta ekonomike dhe politike me Athinën i hapën rrugë depërtimit të ndikimit të qytetërimit helen, i cili u shfaq në strukturën organizative të shtetit, në ndërtimet, në përdorimin e gjuhës dhe të shkrimit grek në rrethet e aristokracisë dhe të administratës shtetërore, në trajtimin tipologjik dhe metrologjik të monedhave të para molose sipas prototipave të monedhës atike të fundit të shek.V dhe fillimit të shek. IV p.e.sonë. Ky ndikim do të shfaqet gjithashtu dhe në jetën kulturore e artistike, qendra e së cilës bëhen qytetet. Në Passaron, p.sh., mendohet të jetë ftuar dramaturgu i shquar grek Euripidi, për të vënë në skenë tragjedinë e tij “Andromaka”, ku lavdërohej origjina dinastike e mbretërve molosë. Kjo vepër ndikoi shumë në kultivimin e mitit gjenealogjik të molosëve, sipas të cilit zanafilla e tyre i referohet tani Molosit, biri i Neoptolemit të Akilit dhe i Andromakës, të vesë së Hektorit, që pas shkatërrimit të Trojës erdhën dhe u vendosën në Epir.

Lidhja Molose (çereku i parë i shek. IV p.e.sonë).
Struktura e saj organizative
Gjatë sundimit të Alketës, birit të Tharypës, shteti molos mori zhvillim të mëtejshëm. Nuk është përcaktuar me saktësi se në ç’kohë dhe në ç’rrethana e trashëgoi fronin. Dihet se në vitin 385 p.e.sonë ai gjendej i strehuar politik tek Dionizi, tirani i Sirakuzës. Në burimet historike nuk jepen as motivet që e shtynë Alketën të braktiste fronin. Ka mundësi që ky, duke dashur të vazhdonte politikën e aleancës me Athinën, në një kohë kur kjo kishte pësuar tashmë humbje ushtarake dhe diplomatike nga Sparta, të ketë ndeshur në kundërshtimin e partisë filospartane. Në këtë kohë kjo filloi të aktivizohej shumë, sidomos pas fitoreve të Agesilaut në Akarnani (389-388 p.e.sonë), që i hapën rrugën Spartës për të shtrirë ndikimin e vet jo vetëm në Greqinë Veriperëndimore, por edhe në Epir.
Dionizi që ishte interesuar dhe po vepronte aktivisht për të vendosur një kontroll efektiv në detin Adriatik dhe mbi rrugët që të çonin për në Epir, e mirëpriti Alketën dhe e ndihmoi atë që të rikthehej në fronin e humbur. Me këtë mënyrë tirani i Sirakuzës synonte të siguronte një aleat të ri, që do të përkrahte pikësynimet e tij politike dhe tregtare në brigjet e Ilirisë dhe të Epirit. Për këtë qëllim në vitin 385 p.e.sonë, Dionizi bëri një marrëveshje me Alketën për të ndërhyrë ushtarakisht në territorin e shtetit të molosëve duke i siguruar një ndihmë efektive në kontingjente luftarake dhe armatime. Ky sulm i papritur i forcave të bashkuara iliro-sirakuzane, u shkaktoi molosëve rreth 15 000 të vrarë sipas Diodorit të Sicilisë. Përforcimet që u dërgoi Sparta molosëve nuk e ndryshuan gjendjen e tyre të vështirë. Siç duket, ajo nuk u angazhua aq shumë në këtë luftë, pasi nuk ishte e interesuar të hynte në konflikt me Dionizin. Kështu ky aksion i nxitur prej tiranit të Sirakuzës përfundoi me sukses dhe me rivendosjen e Alketës në krye të shtetit molos.
Pasi përforcoi pozitat brendapërbrenda mbretërisë, Alketa vazhdoi politikën e zgjerimit territorial të shtetit të tij të filluar që në kohën e Tharypës, rivendosi marrëdhëniet e ndërprera për pak kohë, me Athinën. Në vitin 377 ndihmoi aktivisht Lidhjen e dytë detare të Athinës, duke lehtësuar veprimet e saj luftarake kundër Spartës në pellgun e Jonit. Në vitin 372 p.e.sonë Alketa i dha mundësi një reparti prej 600 pelltastësh të Stesiklit, të kalonin nëpër territorin molos dhe të lidheshin në Korkyrë përmes bregut të Epirit.
Me politikën e tij ekspansioniste, Alketa arriti të shtrijë sovranitetin e vet mbi një territor të konsiderueshëm të Epirit. Sipas një mbishkrimi dekretor të viteve 370-368 p.e.sonë kufijtë e Mbretërisë Molose që trashëgoi në këtë kohë i biri i tij Neoptolemi, shtriheshin në lindje deri në Hestiotiden perëndimore, në verilindje deri në kufijtë e Orestides në luginën e sipërme të Haliakmonit dhe në veriperëndim përmes një rripi toke deri në kufijtë e Parauejes në rrjedhjen e mesme të Vjosës. Molosët dolën në det siç duket në zonën e Kestrinës, në veri të lumit Kalama (Thiamis). Nga perëndimi pas aneksimit të Dodonës në fund të shek. V p.e.sonë, molosët e shtrinë kontrollin e tyre deri tek lugina e sipërme e Aheronit.
Kjo shtrirje territoriale e Mbretërisë Molose në kohën e Alketës, duket se përputhet plotësisht me cilësimin që i bën këtij sundimtari Polidami i Fardales në një fjalim të transmetuar nga historiani e gjenerali grek Ksenofoni, kur e quan atë “sundimtar suprem të Epirit”.
Këto të dhëna burimore dhe epigrafike tregojnë se në kohën e këtij sundimtari dhe të pasardhësit të tij kishte avancuar mjaft procesi i bashkimit politik të popullsive të veçanta të Epirit, proces ky që çoi në krijimin e organizimit më të gjerë shtetëror që njihet me emrin Lidhja e Molosëve.
Duke gjykuar nga të dhënat mbishkrimore të kësaj periudhe, në këtë Lidhje përveç molosëve bënin pjesë edhe shumë popullsi të tjera epirote, si tripolitët, kelaithët, paialët, arktanët, genoait, ethenestët, onopernët, etj. Këto grupe të veçanta etnike merrnin pjesë në qeverisjen e kësaj lidhjeje përmes përfaqësuesve të zgjedhur të tyre, të cilët në dekretet mbishkrimore quhen demiorgë ose synarhontë.
Një mënyrë e tillë qeverisjeje, i jepte këtij formacioni të ri shtetëror karakter federativ, por nën hegjemoninë e molosëve.
Lidhja Molose, e cila përfaqësonte etapën e parë në procesin e zgjerimit dhe të konsolidimit progresiv të shtetit federativ të Epirit, kishte një strukturë organizative të brendshme të përcaktuar qartë me institucione legjislative dhe ekzekutive. Në krye të Lidhjes së Molosëve qëndronte mbreti nga familja e Eakidëve. Por pushteti i tij, ashtu siç e thekson Aristoteli, ishte i kufizuar. Mbreti kur merrte pushtetin në dorë, ishte i detyruar të bënte fli në altarin e hyut të luftës në Passaron dhe të betohej përpara përfaqësuesve të shtetasve të tij, se do të sundonte sipas ligjeve të vendit. Përfaqësuesit nga ana e tyre, i premtonin mbretit se do ta përkrahnin atë gjatë sundimit të tij. Ky betim tradicional midis mbretit dhe përfaqësuesve, ishte një formë e trashëguar nga rendi i vjetër fisnor, por që tani merr një përmbajtje të re duke siguruar me këtë ndikimin e aristokracisë në drejtimin e kësaj lidhjeje shtetërore.
Mbreti ishte komandant suprem i ushtrisë së Lidhjes Molose dhe gëzonte një pushtet të padiskutueshëm në kohë lufte. Pas mbretit funksionari më i lartë në Lidhjen Molose vinte Prostati, një magjistrat eponym që zgjidhej për çdo vit nga komunitetet e ndryshme etnike të bashkuara në këtë lidhje. Ai kryesonte kuvendin e popullit, e thirrte atë, drejtonte punët e tij, paraqiste propozimet për t’u miratuar etj.
Në mbishkrime së bashku me prostatin përmendet edhe sekretari, që zgjidhej për çdo vit zakonisht nga i njëjti fis, të cilit i përkiste dhe prostati. Kuvendi i popullit përbëhej, me sa duket, nga të gjithë burrat e aftë për luftë, qofshin këta molosë apo anëtarë të bashkësive të tjera që përfshiheshin në Lidhjen e Molosëve. Ky kuvend votonte vendime, të cilat akordonin të drejta qytetarie, proksenie dhe privilegje të tjera. Në këtë kuvend legjislativ mund të merrnin pjesë të gjithë burrat e aftë për të mbajtur armë të të gjitha komuniteteve etnike të përfshira në Lidhjen e Molosëve. Kuvendi mund të mblidhej disa herë në vit, me përjashtim të rasteve të jashtëzakonshme. Vendi i mbledhjeve të tij ishte Passaroni, megjithëse ato mbaheshin edhe në qendra të tjera, si p.sh. në Dodonë etj.
Vendimet apo ligjet për të cilat votonte Kuvendi, përgatiteshin siç duket nga një institucion tjetër i veçantë, nga Këshilli. Ky ndoshta ishte ai senat për të cilin flet Justini duke ia atribuar krijimin e tij mbretit Tharypë.
Organ tjetër, i ndryshëm nga Këshilli, ishte dhe kolegji i përfaqësuesve të komuniteteve të ndryshme në Lidhjen e Molosëve, me anë të të cilëve ato merrnin pjesë në drejtimin e përbashkët të punëve të shtetit. Në krye të këtij kolegji, qëndronte mbreti nga familja e Eakidëve dhe dy magjistratët e zgjedhur çdo vit, prostati dhe sekretari, të cilët mund të ishin molosë ose jo. I tërë ky organizim shtetëror i jepte Lidhjes Molose, që përfaqësonte njëkohësisht dhe shtetin më të fuqishëm në Epir deri në çerekun e fundit të shek. IV p.e.sonë, formën e një shteti federativ monarkik.

Marrëdhëniet politike të Lidhjes me Maqedoninë
Pas viteve 60 të shek. IV p.e.sonë në politikën e jashtme të Lidhjes Molose vihen re ndryshime të dukshme, që çuan në zgjerimin territorial dhe në fuqizimin e mëtejshëm politik të saj.
Në këtë kohë në kufijtë verilindorë të Epirit filloi të mëkëmbet me shpejtësi shteti maqedon. Gjatë sundimit të Filipit II Maqedonia u shndërrua në një monarki të fuqishme të centralizuar, në një forcë kryesore politike dhe ushtarake në Ballkan.
Duke shfrytëzuar krizën e shteteve greke, Filipi pasi zgjeroi dhe konsolidoi shtetin e vet, nuk vonoi të ndërhynte edhe në çështjet e brendshme të tyre duke zhvilluar një politikë konsekuente hegjemoniste mbi to. Në këtë drejtim Epiri duhet të shërbente si një mbështetje për të shtrirë kontrollin maqedon në brigjet perëndimore të Greqisë, për këtë qëllim Filipi II i dha një rëndësi të veçantë vendosjes së një aleance të qëndrueshme me Lidhjen Molose. Për këtë aleancë ishte interesuar dhe vetë Lidhja, sa kohë që Maqedonia do t’i linte dorë të lirë për ta çuar më tej politikën e zgjerimit të mëtejshëm të kufijve të saj. Dhe jo rastësisht Arryba, i cili kryesonte në këtë kohë Lidhjen, shpejtoi të lidhte krushqi me Filipin II, duke i dhënë këtij të fundit në vitin 357 p.e.sonë mbesën e tij, Olymbinë për grua.
Midis viteve 360-344 p.e.sonë, Lidhja Molose shënon një zgjerim të mëtejshëm të territorit të saj nga verilindja duke arritur kufirin më të largët në këtë drejtim deri tek Parauejtë në pellgun e Përmetit, Timfejtë dhe Orestët në luginën e sipërme të Haliakmonit.
Por në vitin 344 p.e.sonë, Lidhja detyrohet të heqë dorë nga këto krahina, të cilat Filipi II ia kaloi Maqedonisë. Kur pak më vonë Athina nisi të përzihet në çështjet e brendshme të Epirit, duke rrezikuar pozitat e Maqedonisë në Epir, Filipi II sulmoi ushtarakisht Ambrakinë duke kaluar nëpër territorin shtetëror të Lidhjes. Pasi mposhti Ambrakinë dhe nënshtroi kolonitë helene të elejve në Kasopi, Buketin, Pandosinë dhe Eletren, zboi nga froni Arrybën, aleatin e lëkundur dhe të pabindur të Maqedonisë, i cili kërkoi strehim në Athinë. Në krye të Lidhjes Molose vuri kunatin e vet Aleksandrin 20-vjeçar, të mbiquajtur Molos, të cilit i dorëzoi dhe qytetet që sapo i kishte pushtuar. Për ta angazhuar edhe më shumë ndaj Maqedonisë, Filipi II i dha Aleksandrit për grua të bijën, Kleopatrën, dhe e përkrahu atë në politikën e zgjerimit territorial të shtetit molos. Gjatë sundimit të Aleksandrit (342-331 p.e.sonë), Lidhja Molose i zgjeroi shumë kufijtë e saj në drejtim të krahinave jugore dhe veriperëndimore të Epirit. Nën kontrollin e Lidhjes hynë tani jo vetëm kolonitë elease, por edhe tërë Kasopia fqinje, të cilat u bënë aleatë të saj (symnatios), duke gëzuar një farë autonomie dhe të drejtën që të prisnin monedhat e tyre.
Aleksandri arriti t’i imponojë pushtetin e tij dhe Koinonit të thesprotëve, deri atëhere i pavarur, megjithëse territorialisht në përfitim të Lidhjes Molose, e cila ushtronte mbi të presion të vazhdueshëm, për të dalë në det. Jashtë kontrollit të shtetit molos ende mbetej në këtë kohë Koinoni i kaonëve, që vazhdoi të ruante pavarësinë e tij. Zgjerimi territorial në drejtim të pjesës më të zhvilluar nga pikëpamja social-ekonomike të Epirit dhe në mënyrë të veçantë dalja e tij gjerësisht në det, e fuqizuan edhe më shumë ekonomikisht dhe politikisht shtetin molos, dhe hapën rrugë për një intensifikim të lidhjeve sidomos me brigjet perëndimore të Mesdheut.
Në vitin 334 p.e.sonë Tarenti kërkoi nga Aleksandri molos ndihmë ushtarake, meqenëse po rrezikohej pavarësia e qytetit dhe e aleatëve të tij nga lukanët. Aleksandrit do t’i jepej mundësia që të përhapte influencën e Epirit edhe në qytetet e tjera të Italisë së Jugut, për të cilën ishin të interesuara shtresat sunduese të vendit, që ai përfaqësonte dhe në mënyrë të posaçme ajo tregtare. Kjo u bë nxitje që Aleksandri të ndërhynte aktivisht në çështjet e qyteteve greke të Italisë së Jugut.
Pasi ia la sundimin e Mbretërisë Epirote gruas së vet sa kohë që ai do të mungonte, Aleksandri u nis për në Itali me forca të kufizuara, sipas Aristotelit me 15 anije ushtarake dhe mjaft anije tregtare. Me të zbritur në Itali, ai e zgjeroi bërthamën e ushtrisë së tij relativisht të vogël, me forca tarentine si edhe me mercenarë, me lukanë të dëbuar dhe me kontingjentet që i vunë në dispozicion qytetet e tjera greke të kërcënuara nga fiset italike.
Në fillim Aleksandri korri një sërë fitoresh kundër lukanëve dhe samnitëve, futi në dorë Heraklenë, koloninë e Tarentit, Sipontin e Apuljes etj., dhe për një kohë ai e konsideroi veten sundimtar të plotë mbi to. Nga kjo pozitë, ai bëri marrëveshje dhe me qytete të tjera, madje dhe me Romën. Nga vendet e kontrolluara prej tij dërgoi për në atdhe 300 familje të shquara si pengje. Më vonë lukanët dhe samnitët e morën veten dhe me forca të shumta të bashkuara, filluan të ushtrojnë përherë e më tepër presion mbi ushtrinë epirote dhe të aleatëve të saj numerikisht më të pakët, derisa në dimrin e vitit 331-330 p.e.sonë, pas një beteje të përgjakshme pranë Pandosisë, jo larg Kozencës, forcat e Aleksandrit u thyen keqas dhe ai mbeti i vrarë në këtë betejë.
Me rrjedhimet që patën këto ngjarje në Epir mbyllet dhe etapa e parë e zhvillimit historik të shtetit federativ epirot.

[Laberia]

3. ALEANCA (SYMAHIA) EPIROTE

Formimi i shtetit të epirotëve dhe organizimi politik i tij
Në gjysmën e dytë të shek. IV p.e.sonë ndodhën ndryshime të një rëndësie të veçantë në organizimin shtetëror të Epirit. Lidhja e Molosëve shndërrohet tani në një formë të re shtetërore të një karakteri gjithnjë federativ, si edhe më parë, por me një emërtim të ri kushtetues, të quajtur aleancë e epirotëve.
Ky shtet i epirotëve, siç rezulton nga të dhënat e ndryshme burimore të kohës, u formua nga bashkimi i shtetit të molosëve me aleatët (symahoi) e tij, me Kasopene dhe qytetet e Eleasë fqinje me të, si edhe me shtetin e thesprotëve.
Nuk njihen me saktësi motivet që çuan në konsolidimin juridik të këtij organizimi të ri shtetëror; po kështu ekzistojnë mendime të ndryshme rreth saktësimit të datës së kësaj ngjarjeje, duke e vendosur atë në kohën e Aleksandrit ose fill pas vdekjes së tij kur ishte regjente e shoqja e tij Kleopatra. Në qoftë se do të pranohet se organizimi i kësaj forme të re shtetërore u bë nga Aleksandri Molos, përpara se ai të fillonte fushatën luftarake në Itali, atëherë kjo duhet të ketë qenë rrjedhojë e fuqizimit të mëtejshëm të Mbretërisë Molose. Por, nëse formimi i saj do të ketë ndodhur fill pas vdekjes së Aleksandrit, ky organizim duhet parë si rrjedhojë e dobësisë së autoritetit të sundimtarëve molosë. Megjithatë, është e sigurt, se rruga drejt kësaj zgjidhjeje të re në organizimin shtetëror të vendit qe hapur nga Aleksandri me politikën e federimit të territoreve të reja që i ishin atashuar Lidhjes Molose.
Federata epirote nga pikëpamja e formës së qeverisjes, përfaqësonte një shtet federativ me bazë monarkike dhe me të drejta të barabarta të të gjithë pjesëmarrësve në të. Në kuadrin e kësaj federate çdo bashkësi e madhe apo e vogël etnike kishte organizimin e brendshëm të saj, Kuvendin e popullit, prostatin e tij. Bashkësitë merrnin pjesë në qeverisjen e shtetit epirot nëpërmjet kolegjit të përfaqësuesve (damiorgë) të tyre, që dilte nga çdo komunitet i veçantë etnik.
Institucionet drejtuese të këtij shteti nuk ndryshonin nga pikëpamja funksionale nga ato të Lidhjes Molose. Ndryshimi i emrave të tyre nga molos në epirot, nuk shprehin ende ndonjë diferencim real të institucioneve shtetërore. Në këtë drejtim mund të thuhet se Lidhja e Molosëve vazhdon, zgjerohet, por pa u dobësuar, në një formë të re, në atë të shtetit epirot.
Në krye të shtetit qëndronte mbreti, i cili zgjidhej gjithnjë nga familja mbretërore e molosëve të dinastisë tradicionale të Eakidëve, por tani si mbret i shtetit epirot. Si edhe më parë, pushteti i tij vazhdoi të ishte i kufizuar nga prostati, i cili megjithëse ruante titullin “i molosëve” ushtronte autoritetin e tij mbi të gjithë territorin e shtetit epirot. Ai kishte për detyrë të ruante ligjet, të organizonte mbledhjet e asamblesë të nënshtetasve epirotë, t’i drejtonte ato, të bëhej interpret midis mbretit dhe nënshtetasve në këmbimin e premtimeve reciproke në faltoren e Zeusit Arcios, në Passaron etj.
Eklesia e molosëve, ia lëshon vendin tani një asambleje të re më të gjerë ku merrnin pjesë popullsia e tërë shtetit epirot. Kjo asamble me funksione legjislative, që miratonte edhe dekretet shtetërore quhej Symahia e epirotëve.
Kjo federatë me karakter të theksuar politik-ushtarak merrej edhe me çështje të veçanta ekonomike dhe financiare që ishin në funksion të saj. Kështu p.sh. në bazë të një mbishkrimi dekretor të viteve 317-312 p.e.sonë, gjetur në Dodonë, nxirret përfundimi se të ardhurat doganore ishin caktuar të mblidheshin për llogari të kësaj aleance.
Me krijimin e kësaj kushtetute konfederale epirote, ndryshoi dhe sistemi i mëparshëm monetar. Monedhat e molosëve, të thesprotëve dhe të kasopasve, të cilat qarkullonin deri atëherë në Epir si monedha autonome, zëvendësohen tani me një prerje të përbashkët për të tërë Epirin, gjë që pasqyrohet qartë dhe në legjendën e tyre, “e epirotëve”. Nuk dihet me saktësi se ku qenë prerë këto monedha të Symahisë. Mund të mendohet të ketë qenë Dodona, ku më vonë do të provohet dhe ekzistenca e një punishteje monetare. Por kjo nuk përjashton mundësinë që ato të jenë prerë dhe në ndonjë vend tjetër, si p.sh. në Pasaron.
Aleanca epirote, me gjithë ndryshimet që mund të ketë pësuar gjatë jetës së saj, historikisht vazhdoi të ekzistonte rreth një shekulli deri në vitet 334-233 p.e.sonë, kur u zëvendësua nga Lidhja Republikane Epirote.

Shteti i ri epirot në çerekun e fundit të shek. IV p.e.sonë
Pas vdekjes së Aleksandrit molos, shteti i Epirit u gjet përpara vështirësive serioze, të shkaktuara nga grindjet e brendshme midis grupeve të ndryshme politike të shtresave sunduese, si edhe nga krijimi i situatave të jashtme të jo të favorshme, që çuan në prishjen e ekuilibrit në marrëdhëniet midis shtetit të Epirit dhe të Maqedonisë.
Në krye të luftës kundër Maqedonisë u vu tani Olymbia. Kjo, fill pas vdekjes së vëllait, qe kthyer në vendlindje për t’iu kundërvënë Antipatresit të Aleksandrit maqedon, me të cilin ishte në opozitë. Duke ardhur në Epir ajo zboi nga regjenca Kleopatrën (330-328 p.e.sonë) dhe filloi të sundojë shtetin epirot si tutore e të nipit të mitur, Neoptolemit II për një kohë dhe bashkë me Ajakidin të birin e Arrybës.
Në vitin 317 p.e.sonë, përpjekjet e Olymbisë për të marrë pushtetin në Maqedoni, u kurorëzuan me sukses, por vetëm për pak kohë, pasi qe e detyruar ta lëshojë atë nga presioni ushtarak që i bëri asaj Kasandri, i biri i Antipatrit. E ndjekur prej tij Olymbia u strehua në Pella, ku më kot priti ndihmën e Ajakidit, meqenëse një pjesë e madhe e ushtrisë së tij kundërshtoi vendimin për të hyrë në luftë me Maqedoninë. Kjo revoltë e ushtarëve, aktivizoi në prapavijë elementët promaqedonë, të cilët e detyruan këshillin e aleancës më në fund të dëbojë Ajakidin nga froni dhe të rivendosë lidhjet me Maqedoninë. Olymbia e lodhur nga rrethimi i gjatë, uria dhe nga sulmet e pareshtura të armikut, u dorëzua më në fund dhe u vra nga kundërshtarët e saj. Kjo disfatë në frontin e luftës, i dha shkas një vale të tërbuar ndjekjesh kundër përkrahësve të Ajakidit. Opozita kërkoi të zhdukte edhe të birin e tij, Pirron dyvjeçar, por nuk arriti, pasi njerëzit e tij e dërguan fshehurazi tek mbreti ilir Glaukia, me të cilin Ajakidët kishin lidhje.
Për të shuar qëndresën antimaqedone në vend, Kasandri vendosi në Epir një regjim pushtimi. Ai e bëri këtë siç duket, me qëllim që të ishte i lirë në zbatimin e politikës së tij pushtuese në brigjet e Jonit dhe të Adriatikut. Por ky presion i vazhdueshëm politik dhe shoqëror i Maqedonisë, shkaktoi një valë të papërmbajtur zemërimi midis popullsisë epirote, e cila u hodh në opozitë të hapur me shkelësit e të drejtave të saj. Këtë pakënaqësi e shfrytëzoi Ajakidi. Ky, pasi u kthye në atdhe në vitin 313 p.e.sonë, me ndihmën e përkrahësve të tij nga Etolia, mundi të organizojë me lehtësi ushtrinë epirote dhe sulmoi kundërshtarët e tij të brendshëm dhe të jashtëm. Kjo ndodhi në një kohë kur Maqedonia sapo kishte filluar luftën kundër etolëve dhe ilirëve. Megjithatë kjo fushatë e Ajakidit nuk pati sukses dhe vetë mbreti mbeti i vrarë në fushën e betejës.
Gjendja në Epir nuk ndryshoi as më vonë, kur në krye të shtetit epirot u vendos Alketa II, i biri i Ajakidit. Ai bëri shumë përpjekje për t’u shkëputur nga Maqedonia, por pavarësisht nga sukseset e përkohshme, ai u detyrua më në fund të pranonte paqen me kundërshtarin në kushte të favorshme për këtë. Alketës II iu desh të ndryshonte dhe politikën e vet dhe të bënte aleancë me Maqedoninë. Ky veprim krijoi një opozitë të fortë në Epir, kundër së cilës ai luftoi me ashpërsi, por pa rezultat. Ndërkaq, veprimet e tij arbitrare, shkaktuan zemërimin e popullsisë, që shpërtheu në një kryengritje hakmarrëse dhe që përfundoi me vrasjen e Alketës II dhe të bijve të tij.
Në vitin 307 p.e.sonë u duk sikur gjendja do të ndryshonte. Glaukia, duke mos e parë me sy të mirë fuqizimin e ndikimit maqedon në Epir, ndërhyri me forcë në punët e brendshme të tij dhe vendosi në fronin mbretëror Pirron 12-vjeçar dhe bashkë me të edhe ndikimin e tij. Por ky nuk zgjati më shumë se 5 vjet, pasi Kasandri organizoi me njerëzit e vet shfronësimin e Pirros, në një kohë kur ai ende nuk kishte forcuar mirë pozitat e tij, dhe vendosi në fron Neoptolemin II. I ndodhur në këtë kohë jashtë Epirit, Pirroja u vu në shërbim të sundimtarëve helenistikë, Demetër Poliorketit dhe Ptolemeut të Egjiptit për disa vite me radhë. Në këto vende ai pati rast që të shohë e të mësojë shumë si nga jeta shoqërore, ashtu edhe nga arti luftarak i këtyre vendeve, ku dhe u dallua së tepërmi duke treguar shkathtësi, guxim dhe trimëri të rrallë në një varg betejash.
Në vitin 297 vdekja e Kasandrit të Maqedonisë dhe zemërimi i popullsisë epirote ndaj sundimit arbitrar të Neoptolemit II, e ndihmuan Pirron që të rikthehej në atdhe. Për këtë veprim ai qe përkrahur dhe nga Ptolemeu, i cili shpresonte të kishte në personin e Pirros një mbështetje efektive për planet e tij në Greqi. Pasi zbarkoi në brigjet e Epirit me forcat e veta ushtarake të sjella nga Egjipti dhe duke gjetur përkrahjen e popullit që, sipas Plutarkut, e priti duke e përshëndetur me mbiemrin “Shqiponjë”, Pirroja u vendos më në fund në fronin e Mbretërisë Epirote. Në fillim ai u përpoq të përforconte pozitat e tij në Epir, dhe këtë e arriti me durim, duke e ndarë për një kohë fronin me Neoptolemin II, i cili kishte ende përkrahës në qarqet sunduese. Kur ia arriti këtij qëllimi, dhe, pasi mori vesh se rreth tij po kurdisej një kurth nga përkrahësit e Neoptolemit, Pirroja e vrau këtë, dhe pas kësaj shpejtoi të përqendronte të tërë pushtetin mbretëror në duart e veta.

Epiri në kohën e sundimit të Pirros (297-272 p.e.sonë)
Në fillim të shek. III p.e.sonë, Epiri del nga kriza e vështirë dhe me pasoja të rënda politike që e kishte mbërthyer pas vdekjes së Aleksandrit Molos dhe vihet në rrugën e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror dhe politiko-kulturor.
Nga një politikë e paqëndrueshme e brejtur nga kontradikta të brendshme dhe presione nga jashtë, shteti epirot kalon tani në një politikë energjike të pavarur, me një perspektivë të gjerë në fushën e forcimit të pushtetit shtetëror dhe të zgjerimit territorial të tij, që u realizuan me një shpejtësi dhe me një mënyrë të paparë deri atëherë. Gjatë sundimit të Pirros shteti epirot bëhet një fuqi imponuese e kohës me një pushtet të fortë mbretëror, me një potencial të madh ushtarak si dhe me një autoritet politik të shquar në botën mesdhetare të kësaj kohe.
Pirroja vendosi marrëdhënie diplomatike me disa shtete të fuqishme të asaj kohe dhe i forcoi lidhjet me martesa të shumta që bëri me bijat e sundimtarëve të tyre. Që kur ishte në oborrin e Ptolemeut I, Pirroja qe martuar me të bijën e tij Antigonën, më vonë pas vdekjes së saj, me Lanasen, të bijën e Agathoklit të Sirakuzës, prej së cilës mori si prikë dhe Korkyrën që ai kishte pushtuar dhe pastaj edhe me të bijat e sundimtarëve ilirë, Audoleonit të paionëve dhe të Bardhylit të Ri. Pirroja i kushtoi vëmendje të posaçme organizimit të ushtrisë, përpunimit të një strategjie efektive luftarake, për të cilat kishte njohuri të mëdha teorike, si dhe rritjes së aftësisë luftarake të ushtrisë. Ai favorizoi gjithashtu dhe përparimin ekonomik dhe kulturor të vendit që u pasqyrua në zhvillimin dhe në intensifikimin e mëtejshëm të urbanizimit të Epirit. U zhvillua një veprimtari e dendur ndërtuese në qytetet ekzistuese si në Dodonë, Ambraki apo në qytetet e tjera të reja epirote, midis të cilëve Berenike, Kasopi dhe Antigonea në Kaoni, të cilët mbajnë emra që kanë të bëjnë me siguri me kohën e sundimit të Pirros. Për një nivel të lartë të artit të ndërtimit në këtë kohë dëshmojnë edhe shtëpitë shumë të bukura dhe të ruajtura mirë të Amotoposit në Molosi, ku mendohet të ketë qenë dhe Fylakeja antike.
Pirroja projektoi një politikë të jashtme aktive ekspansioniste. Ai ndërhyri në çështjet e ndërlikuara të botës greko-maqedone dhe italike me mendimin që të krijonte një shtet të madh epirot, i cili do të përfshinte Ballkanin dhe përtej detit, Gadishullin Italik.
Së pari, Pirroja e drejtoi vëmendjen nga Maqedonia, ku pas vdekjes së Kasandrit kishin shpërthyer turbullira për trashëgimin e fronit. Këtë gjendje të vështirë të Maqedonisë e shfrytëzoi për të ndërhyrë në punët e brendshme të saj si përkrahës i Aleksandrit, të birit të Kasandrit. Me këtë rast Pirroja i shkëputi Maqedonisë mjaft krahina që gjendeshin në atë kohë nën kontrollin e saj dhe pikërisht Tymfenë e Paraunenë epirote të pushtuara nga Filipi II, Amfilokinë, Akarnaninë dhe Ambrakinë, të cilën e bëri kryeqytet të mbretërisë së tij.
Marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë me Maqedoninë nuk vazhduan shumë dhe u prishën në vitin 294 p.e.sonë, kur Demetër Poliorketi zhduku aleatin e tij Aleksandrin dhe mori në duar frenat e Mbretërisë Maqedone. Në këtë situatë Pirroja duke mos qenë më i sigurt në kufijtë lindorë të mbretërisë së tij, u vu në opozitë të hapur me sundimtarin e ri maqedon dhe aderoi në aleancën antimaqedone që u krijua pak më vonë në Greqi. Në vitin 289 p.e.sonë, Demetri duke dashur t’u imponohej kundërshtarëve të vet, pushtoi Etolinë dhe sulmoi Epirin, por Pirroja kundërveproi menjëherë. Pasi theu maqedonët në Etoli, duke u shkaktuar atyre humbje shumë të mëdha, i detyroi ata të tërhiqeshin dhe nga Epiri.
Kundër Demetrit të Maqedonisë filloi të veprojë pak më vonë koalicioni i sundimtarëve helenistikë: Ptolemeu i Egjiptit u nis me një flotë të madhe dhe ngriti kundër tij qytetet e Greqisë, kurse Lysimaku, sundimtar i Trakisë dhe i një pjese të Azisë së Vogël, hyri në Maqedoninë Veriore duke e shkretuar atë. Kjo gjendje vuri në lëvizje edhe Pirron, i cili e sulmoi Maqedoninë nga jugu. Ky iu drejtua qytetit Edisa, dhe e pushtoi atë pa hasur në ndonjë qëndresë të madhe, meqë forcat më të rëndësishme të ushtrisë së Demetrit ishin dislokuar në veri kundër Lysimakut. Pirroja ndërkaq përparonte pa ndonjë qëndresë nga ana e maqedonëve dhe arriti, madje, të shpallej mbret i tyre. Por kjo gjendje nuk zgjati shumë, pasi qe detyruar t’i ndante zotërimet e tij në Maqedoni me Lysimakun, i cili pretendonte se kishte dhënë ndihmesë në sukseset e Pirros duke mbërthyer për një kohë forca të shumta të Demetrit në kufirin verior të Maqedonisë. Këto lëshime të Pirros mënjanuan konfliktin e mundshëm me Lysimakun, por nuk zhdukën kontradiktat midis tyre.
Në këtë kohë, zotërimet e shtetit epirot në Ballkan arritën zgjerimin e tyre më të madh. Pirroja sundonte tani jo vetëm mbi tërë Epirin, por edhe mbi një pjesë të madhe të Maqedonisë dhe të Thesalisë në lindje, mbi krahinat greke në jug të Epirit, ku bënin pjesë Ambrakia, Amfilokia e Akarnania. Në veri zotërimet e tij shtriheshin dhe mbi një pjesë të vogël të Ilirisë, si edhe mbi disa ishuj të Jonit ku bënte pjesë edhe Korkyra. Kjo hapësirë territoriale, megjithatë, nuk përbënte një organizim të qëndrueshëm politik rreth një bërthame të fuqishme qendrore, as edhe një komunitet territoresh dhe popullsish të bashkuara me interesa të përbashkëta, por një konglomerat popujsh me zhvillim jo të njëllojtë social, ekonomik dhe politik, të nënshtruar nga ushtria epirote në krye të së cilës qëndronte si komandant Pirroja. Kjo ishte arsyeja që këto zotërime, në rastin më të volitshëm, u shkëputën nga varësia e Epirit. Dhe ky rast u shfaq menjëherë pas shpartallimit të Demetrit në Azi. Lysimaku që e ndiente tani veten të lirë dhe kohën të përshtatshme për të aneksuar tërë Maqedoninë, u drejtua me forca të mëdha kundër Pirros dhe e detyroi atë të hiqte dorë nga pushtimet në Maqedoni dhe në Thesali.
Ndërkaq në Italinë e Jugut u zhvilluan ngjarje, të cilat nuk lanë pa tërhequr vëmendjen e sundimtarit epirot, sidomos tani pas humbjes së Maqedonisë. Qytetet greke të Italisë së Jugut, me të cilat Epiri kishte vendosur me kohë lidhje tregtare, të dobësuara nga lufta e konkurrenca ndërmjet tyre, nuk qenë në gjendje të zhduknin kontradiktat e ashpra që karakterizonin marrëdhëniet midis tyre.
Këtë gjendje e shfrytëzoi me sukses Roma, e cila ndërhyri për t’i zgjidhur këto kontradikta në të mirën e vet. Por ky fakt ngjalli pakënaqësi tek Tarentinët, që hynë në konflikt të hapur me romakët. Duke mos e përballuar epërsinë e forcave romake, me të cilët u bashkuan si aleatë edhe lukanët, mesapët dhe tarentinët kërkuan ndihmën e Pirros.
Shtetit epirot iu dha për të dytën herë mundësia që të ndërhynte aktivisht në punët e brendshme të qyteteve të Italisë së Jugut. Qarqet sunduese të Epirit e mirëpritën këtë ftesë, duke shpresuar se lufta në Itali do t’u sillte përfitime të mëdha. Pirroja iu përgjigj me kënaqësi kësaj thirrjeje, duke menduar se kishte ardhur koha për të bërë hapin e rëndësishëm në formimin e një perandorie të madhe në perëndim.

Pirroja në Itali
Në vitin 280 p.e.sonë, në krye të një ushtrie të madhe të përbërë kryesisht nga kontingjente molosësh, thesprotësh dhe kaonësh (20 000 këmbësorë, 3 000 kalorës, 2 000 varkëtarë e 500 hobetarë), Pirroja u nis për në Itali, duke pasur me vete dhe 200 elefantë. Pasi arriti në Tarent ai mori menjëherë masa për ta vënë qytetin në pozita lufte; rekrutoi ushtarë nga popullsia qytetare dhe në krye të forcave të bashkuara i doli përpara ushtrisë romake që po përparonte në drejtim të qytetit. Të dy ushtritë kundërshtare u ndeshën pranë Heraklesë. Këtu u zhvillua beteja e parë, në të cilën Pirroja korri një fitore të shkëlqyer, që ia ngriti lart autoritetin mbretit epirot në sy të aleatëve. Në anën e tij kaluan tani dhe fiset italike kundërshtare të Romës, si edhe pjesa më e madhe e qyteteve greke të Italisë së Jugut.
Fitorja e Heraklesë, megjithatë nuk e zgjidhi fatin e luftës. Në vitin 277 p.e.sonë, Roma grumbulloi forca të tjera të mëdha dhe e detyroi Pirron të hynte përsëri në luftë me të. Por në një betejë të ashpër dhe të përgjakshme që u zhvillua pranë Askulit, Pirroja arriti t’i thyente për të dytën herë romakët. Ata nuk mundën t’i qëndronin manovrimit taktik luftarak të Pirros dhe aq më pak sulmit të tërbuar të elefantëve, të cilët sollën panik në ushtrinë romake. Pirroja fitoi edhe kësaj radhe, por kjo fitore i kushtoi atij humbje shumë të mëdha. Që atëherë fitore të tilla me humbje u bënë zakon të quhen fitore pirrike ose “fitore e Pirros”. Pavarësisht nga sukseset e para të shpejta dhe të bujshme të Pirros, gjendja e tij në Itali sa vinte e vështirësohej. Forcat epirote të ndodhura larg atdheut të tyre, vinin gjithnjë duke u pakësuar dhe duke u dobësuar, ndërsa Roma kishte ende rezerva të shumta materiale e njerëzore për të vazhduar luftën. Pirroja, megjithatë, nuk u tërhoq nga fushata e tij në Itali. Mirëpo, pa përfunduar ende paqen me romakët, ai u nis për në Sicili për t’i shkuar në ndihmë Sirakuzës, të cilën e kishin sulmuar kartagjenasit. Për të kontrolluar gjendjen në Itali, ai la vetëm disa garnizone.
Në vitin 276 p.e.sonë, forcat aleate epirote, greke dhe italike të udhëhequra nga Pirroja, i shpartalluan keqas pushtuesit e ishullit dhe i zbuan ata pothuaj nga tërë Sicilia. Kjo fitore e shpejtë dhe e shkëlqyer e rriti pushtetin politik dhe ushtarak të Pirros, saqë siciliasit e deklaruan atë prijës dhe mbret të tyre. Por Pirroja, si gjithnjë i papërmbajtur në aspiratat e tij të guximshme politike, filloi menjëherë të ushqejë mendimin për t’u hedhur në Afrikë edhe pse nuk e kishte të sigurt akoma gjendjen në Itali. I prerë në vendimin e tij, ai iu vu përgatitjes së flotës dhe organizimit të ushtrisë, pa menduar se ata kërkonin rezerva të mëdha njerëzore dhe financiare, të cilat siciliasit e lodhur nga luftërat dhe anarkia që kishte pllakosur vendin pas vdekjes së Agathoklit, nuk mund t’i siguronin. Nga ana tjetër, ndërhyrja arbitrare e Pirros në punët e brendshme të qyteteve të Sicilisë dhe shkelja nga ai e traditave të tyre demokratike, bëri që Pirroja të humbiste dita-ditës e më shumë besimin në ishull dhe të bëhej objekt sulmesh dhe komplotesh të rrezikshme për jetën e tij dhe fatin e ushtrisë epirote. Këtë situatë të brendshme plot turbullira dhe pasiguri, e shfrytëzoi menjëherë Kartagjena, e cila dërgoi ushtri të mëdha për ripushtimin e ishullit. Të përkrahur tani edhe nga qytetet opozitare, kartagjenasit arritën me lehtësi t’i shkaktonin humbje mbretit epirot. Në duart e tij mbeti vetëm Sirakuza, por edhe prej saj atij iu desh të hiqte dorë, meqenëse në këtë kohë romakët kishin rifilluar sulmet kundër aleatëve dhe garnizoneve të tij në Itali. Me t’u kthyer në Itali, Pirroja riorganizoi forcat e veta dhe të aleatëve të tij dhe u drejtua menjëherë kundër dy konsujve romakë, të cilët me legjionet e tyre po vepronin në drejtime të ndryshme. Në këtë situatë ai vendosi t’i thyejë ato veçmas, sa kohë që ende nuk ishin bashkuar. Sulmoi në befasi legjionin romak që gjendej pranë Beneventit. Këtu u zhvillua edhe beteja e tretë dhe e fundit për Pirron në Itali, ku pësoi disfatë të plotë. Pasi qe tërhequr me humbje të mëdha në Tarent, Pirroja provoi të kërkojë ndihma nga Antigon Gonata dhe Antiohu i Sirisë për ta vazhduar luftën kundër Romës, por më kot. I lodhur dhe pa pasur ndonjë shpresë për të realizuar i vetëm qëllimet e tij në Gadishullin Italik, ai u kthye në Epir me ushtrinë epirote që i kishte mbetur, duke lënë në Tarent vetëm të birin e tij Helenin.
Në luftën kundër Romës Pirroja angazhoi forca të mëdha epirote dhe aleate, që mbulonin mjaft mirë legjionet e kundërshtarit dhe manovroi me sukses për një kohë në operacionet luftarake, duke vënë në përdorim një sistem taktik luftimi nga më të përparuarit e kohës. Mirëpo ushtria që komandonte Pirroja, ndryshonte nga përbërja dhe fryma luftarake nga ajo e kundërshtarit. Ajo nuk e kishte kompaktësinë e ushtrisë romake të përbërë nga nënshtetasit e vet, por ishte një ushtri më tepër mercenarësh, të armatosur më së miri dhe të udhëhequr nga një strateg i talentuar, por që kishte hyrë në një aventurë ushtarake.
Pas dështimit të fushatës italike, Pirroja u përpoq të shfrytëzonte në favor të tij gjendjen e krijuar në Ballkan. Së pari, vendosi të shtinte në dorë Maqedoninë. Në vitin 274 p.e.sonë ai hyri në luftë me sundimtarin e saj Antigon Gonatën, i cili sa kohë që Pirroja luftonte në Itali, kishte arritur suksese në konsolidimin e pushtetit të tij qoftë në Maqedoni, qoftë dhe mbi një pjesë të Greqisë. Ai arriti të pushtojë një territor të gjerë të Maqedonisë. Antigonit i mbeti vetëm pjesa në lindje të lumit Vardar. Ishte e qartë se epirotët nuk mund të bëheshin zot të tërë Maqedonisë sa kohë që Antigoni mbante akoma në dorë Maqedoninë bregdetare dhe rrugët e komunikacionit detar. Në këto rrethana Pirroja vendosi ta luftonte kundërshtarin në Peloponez, i cili gjendej nën kontrollin e tij. Në vitin 272 p.e.sonë, pa siguruar ende mirë pozitat e tij në tokat e pushtuara të Maqedonisë, ai arriti në Lakoni. Këtu iu desh të përballonte presionin e forcave spartane dhe maqedone të bashkuara kundër rrezikut epirot. Pasi korri një sërë fitoresh të reja, Pirroja sulmoi më në fund Spartën dhe Argosin, me të cilat zhvilloi luftime të ashpra, por pa rezultate. Gjatë përleshjeve në rrugët e Argosit, Pirroja u plagos dhe ashtu siç ishte i dërrmuar, ra në duart e kundërshtarëve, të cilët e vranë. Ushtria epirote e mbetur pa prijës qe çorganizuar dhe më në fund u shpartallua.
Me luftërat e tij pushtuese në Ballkan, Itali dhe në Sicili, Pirroja e rriti shumë fuqinë politike të shtetit epirot dhe autoritetin e tij në botën mesdhetare. Gjatë sundimit të tij, Epiri arriti të bëhet një nga shtetet më të fuqishme të kohës helenistike.
Në këto luftëra Pirroja pati përkrahjen e plotë të aristokracisë e të skllavopronarëve epirotë, gjithnjë të etshëm për pushtime e lavdi, kurse si mbështetje kishte ushtrinë e vet të stërvitur mirë, të përbërë kryesisht nga fshatarë të lirë, të gatshëm për të luftuar, meqë lufta për ta ishte një mjet fitimi, burim plaçke dhe pasurie. Në këto suksese të veprimeve ushtarake ndikoi edhe situata e jashtme e favorshme për të, dhe pikërisht turbullirat e anarkia që krijoheshin herë pas here në shtetet fqinje nga rrethanat e ndryshme politike.
Këto suksese të shpejta luftarake, megjithëse jo të qëndrueshme, i duhen atribuar në një farë mase dhe vetë manovrimit taktik, të përsosur për atë kohë, të forcave ushtarake gjatë luftimit, që ishte kryesisht meritë e aftësive të shquara taktiko-luftarake të Pirros.
Fitoret e njëpasnjëshme dhe guximi i tij i provuar në beteja të shumta, e rritën së tepërmi autoritetin e Pirros në sy të bashkëluftëtarëve të vet dhe e forcuan aq shumë pushtetin e tij, sa që arriti të sundonte dhe të vepronte i lirë nga çdo kufizim kushtetues i aleancës epirote mbi territoret e pushtuara. Në këtë drejtim ai shkoi aq larg sa caktoi, siç duket, edhe fëmijët e tij si mbretër trashëgimtarë në Itali dhe në Sicili.
Në këto vende Pirroja preu, në kundërshtim me kushtetutën federative epirote, edhe monedha ari e argjendi personale me legjendë “Mbreti Pirro”; por ato, siç kuptohet nga mungesa e tyre në trevat e Epirit, nuk duhet të jenë lejuar të qarkullonin brenda territorit të Aleancës, ku vazhdonin të kishin vlerë vetëm prerjet tradicionale të Federatës së epirotëve.
Në qoftë se në territoret e pushtuara Pirroja sillej si monark i pakufizuar, brenda Aleancës ai mbetej ashtu si dhe më parë mbret i molosëve dhe udhëheqës me pushtet të kufizuar i Federatës epirote.
Pirroja qe një nga strategët më të mëdhenj të kohës helenistike. Kur e pyetën njërin nga shokët e Aleksandrit të Maqedonisë, se kush ishte tani strategu më i shquar, ai iu përgjigj: “Pirroja kur të arrijë moshën e pjekurisë”. Ndërsa më vonë Hanibali, një ndër komandantët më të përmendur të botës antike, i dha Pirros vendin e dytë pas Aleksandrit, kurse vetes vendin e tretë. Pirroja qe njëkohësisht dhe teoricien i madh në artin ushtarak, por planet e tij të gjera nuk ishin gjithnjë të studiuara dhe kishin karakterin e aventurave ushtarake. Talenti i tij ushtarak nuk plotësohej me largpamjen e një politikani të matur dhe të pjekur. Synimet e tij ambicioze u bënë pa llogaritur mirë tendencat e zhvillimit të vrullshëm ekonomik dhe politik të shtetit të ri romak dhe potencialin ushtarak të tij, si dhe mundësitë e kufizuara materiale e njerëzore të Aleancës Epirote. Për këtë arsye dhe humbja përfundimtare e Pirros në këtë ndërmarrje të madhe përtej Adriatikut qe një përfundim i natyrshëm dhe i pashmangshëm.

Fundi i sistemit monarkik në Epir
Pas vdekjes së Pirros, Aleanca Epirote filloi gradualisht të humbiste fuqinë e saj të mëparshme politike dhe ushtarake. Me gjithë përpjekjet e bëra për të ruajtur zotërimet e mëparshme në Maqedoni, në Greqi dhe në Iliri, ajo qe e detyruar më në fund të tërhiqej prej tyre. Trashëgimtarit të Pirros, Aleksandrit, që në fillim iu imponua një luftë e rrezikshme nga mbreti i ilirëve Mytili, të cilën më vështirësi mundi ta përballonte. Kurse Demetri II, e detyroi atë të hiqte dorë jo vetëm nga Maqedonia, por për një kohë dhe nga vetë Epiri, mbi të cilin vendosi kontrollin e tij. Pasi qe rikthyer në atdhe me ndihmën e etolëve, Aleksandri u përpoq edhe një herë që të rimëkëmbte fuqinë e dikurshme të Aleancës Epirote por më kot, pasi ajo kishte marrë tatëpjetën.
Në vitet 30 të shek. III p.e.sonë, Mbretëria Epirote përjetoi periudhën e fundit të ekzistencës së saj, e mbërthyer në një krizë të ashpër, e cila rrëmbimthi e çoi deri në brerjen e themeleve të regjimit monarkik. Depërtimi gjithnjë e më i thellë i skllavopronarisë në fshatin epirot, po shkatërronte dhe po shpronësonte përherë e më shumë prodhuesit e vegjël të lirë fshatarë, që dikur përbënin masën kryesore dhe më energjike të ushtrisë federative epirote dhe çoi në dobësimin e fuqisë dhe të kompaktësisë ushtarake. Kjo krizë e brendshme u acarua dhe më tepër nga situatat e jashtme jo të favorshme për Aleancën Epirote. Përreth saj vepronin tani shtete të tilla të fuqishme, si Maqedonia, Lidhja Etole dhe Shteti ilir, të cilët kërkonin secili të fusnin nën kontrollin e vet Epirin, meqë ai zinte një pozitë kyçe në planet e politikës së tyre pushtuese. Në këto situata sundimtarët epirotë u treguan të paaftë të qeverisnin vendin. Aristokracia epirote, duke parë më në fund se ata nuk ishin më në gjendje të mbronin dhe të përkrahnin si dikur qëllimet e saj, e shfrytëzoi pakënaqësinë e popullit për t’i dhënë fund njëherë e përgjithmonë regjimit të vjetëruar monarkik në Epir. Ajo e realizoi këtë me vrasjen në vitin 234/233 p.e.sonë të mbretëreshës Deidames, që ishte dhe sundimtarja e fundit prej dy shekujsh e dinastisë së Ajakidëve.

4. LIDHJA EPIROTE

Organizimi i Lidhjes Epirote dhe karakteri i saj
Kur kontradiktat e thella politike çuan në përmbysjen e regjimit monarkik në Epir, Aleanca Epirote që deri në atë kohë ekzistonte si një formë shtetërore federative nën hegjemoninë e mbretërve molosë, reformohet tani mbi një bazë të re republikane, pak a shumë sipas modelit të Lidhjes fqinje etole, duke u quajtur dhe Lidhja Epirote. Kjo ishte një lidhje politike që u siguronte të drejta të gjitha bashkësive të veçanta epirote që bënin pjesë në të dhe që ruanin, në kuadrin e kësaj federate, vetëqeverisjen e brendshme të tyre. Pra, edhe këtu si më parë mbetej parimi federativ i shtetit, por tani i bazuar mbi një konstitucion të ri, që nuk njihte më privilegje apo hegjemoni të ndonjërit prej anëtarëve të saj, siç ndodhte në Aleancën e mëparshme, ku kryesonte mbreti i molosëve. Në këtë aspekt Lidhja paraqitej si një formë më e lartë shtetërore, më kompakte dhe operative. Të gjithë anëtarët e saj kishin një shtetësi dhe njiheshin zyrtarisht me emrin e përbashkët epirotë. Lidhja, ashtu sikurse dhe aleanca epirote ruante të drejtën të merrte vendime në emër të të gjithë epirotëve, pavarësisht se kishte edhe bashkësi që qëndronin ende jashtë saj, siç ishin p.sh. kasopiasët dhe athamanët.
Organi më i lartë i Lidhjes ishte Kuvendi i Përgjithshëm me fuqi të mëdha këshillimore dhe vendimore, që nuk ishte i pranishëm, (të paktën nuk është provuar ende), në federatën e mëparshme monarkike. Këtu mund të merrnin pjesë të gjithë nënshtetasit e saj të lirë. Kuvendi zgjidhte magjistratët federativë dhe vendoste mbi çështje të karakterit politik, ushtarak, ekonomik e shoqëror. Kështu ai vendoste për luftë ose për paqe, për thirrjen e popullit nën armë, për aleanca me shtetet e tjera, për të zgjedhur dhe për të ftuar delegacione, për t’u dhënë të huajve të drejta qytetarie, pronësie etj. Ai ushtronte dhe funksionet e instancës më të lartë gjyqësore. Organi më i lartë ekzekutiv ishte Këshilli i Lidhjes, që përbëhej nga përfaqësues të zgjedhur të anëtarëve të saj. Në krye të këshillit qëndronte kolegji prej tre strategëve që duhet të përfaqësonin ndoshta të tri grupet më të mëdha etnike të Epirit: molosët, kaonët dhe thesprotët. Por mbi ta dominonte vetëm njëri, i ngarkuar me funksionin e komandantit ushtarak, funksion të cilin e ushtronte më parë mbreti i molosëve. Nëpunës të tjerë të Lidhjes ishin dhe sekretari i këshillit, hiparku, komandanti i kalorësisë etj.
Kryeqyteti i Lidhjes tani u bë Foinike, kryeqendra e Kaonisë. Këtu mblidhej zakonisht dhe Këshilli i Lidhjes, megjithëse të tilla mbledhje, siç duket, organizoheshin edhe në qytete të tjera të Epirit.

Zhvillimi ekonomik dhe politik i Epirit në kohën e Republikës (234/233 - 168 p.e.sonë)
Që në fillim të veprimtarisë së saj Lidhja u ndodh përpara vështirësive të mëdha të shkaktuara nga situata të brendshme dhe të jashtme jo të favorshme për të. Territorialisht ajo qe rrëgjuar afërsisht në kufijtë e shtetit epirot përpara sundimit të Pirros. Kështu nuk bënin më pjesë në të: Ambrakia, Kasopia dhe Athamania. Megjithatë, ajo mori një sërë masash për riorganizimin administrativ dhe ushtarak të vendit. Lidhja vuri dorë në sistemin e mëparshëm monetar të vendit. Të gjitha këto pasqyrojnë qartë ndryshimet që u bënë në organizimin e brendshëm politik dhe në zhvillimin ekonomik të vendit. Në periudhën e Republikës së Epirit u vu në qarkullim një masë e madhe monedhash, më e madhe se asnjëherë tjetër në Epir, prej bronzi dhe prej argjendi. Disa tipa të këtyre monedhave u përmbahen simboleve të vjetra të përdorura që më parë nga Lidhja Molose apo Aleanca Epirote, megjithëqë ishin në përshtatje edhe me një varg simbolesh të Aleksandrit dhe të Pirros të prera jashtë Epirit. Por, në monedhat e federatës republikane të Epirit shënohen për të parën herë edhe emrat e nëpunësve të lartë, që ka mundësi të lidhen dhe me strategët eponym të Lidhjes. Nuk dihet gjithashtu me saktësi se ku mund të jenë prerë këto monedha; supozohet të jenë prerë në Dodonë ndoshta dhe në Foinike, por nuk përjashtohet mundësia që një nga vendprerjet e tyre të ketë qenë dhe Antigonea, ku janë zbuluar tani së fundi monedha të pavulosura si dhe shufra bronzi për nxjerrjen e tyre. Përsa i përket zonës së qarkullimit të monedhave të Lidhjes Epirote, ato përhapjen më të madhe e kanë pasur brenda trevave të Epirit dhe sidomos në zonat veriore të tij. Pak prej tyre janë gjetur në Greqi e në Maqedoni, por kanë qarkulluar në sasira të konsiderueshme në qytetet dhe krahinat e Ilirisë së Jugut, sidomos në ato kufitare me Epirin. Kjo tregon se midis këtyre trevave fqinje në çerekun e fundit të shek. III dhe në fillim të shek. II p.e.sonë ekzistonin marrëdhënie të rregullta dhe intensive tregtare, që shprehen edhe në afërsitë stilistike dhe tipologjike të disa monedhave republikane epirote me ato të Amantisë, të Orikut, të Apolonisë etj.
Qytetet epirote, nga pikëpamja e sistemit të fortifikimit, urbanistikës, strukturës së ekonomisë dhe tipareve të kulturës ngjanin shumë me qytetet bashkëkohëse ilire; puna e skllevërve zinte një vend të rëndësishëm. Historiani grek Polibi duke përshkruar me hollësi pushtimin e Foinikes nga ilirët në vitin 228 p.e.sonë, thotë se sipas marrëveshjes së paqes, epirotët e lirë qenë liruar me anë shpërblimesh, ndërsa skllevërit e qytetit, ilirët i morën me vete së bashku me pasuritë e tjera, prej të cilave Teuta mbeti shumë e kënaqur.
Të dhëna të shumta për format klasike të skllavopronarisë në qytetet epirote të kohës helenistike, ofrojnë dhe materialet epigrafike të zbuluara kryesisht në Dodonë e në Butrot. Vetëm në hyrjen perëndimore të teatrit të Butrotit janë afishuar të skalitura në blloqet e gurëve, 29 akte lirimi. Sipas këtyre dekreteve shpallen të lirë rreth 400 skllevër, pjesa më e madhe e të cilëve vinte nga sferat e prodhimit, midis të cilëve gjysma ishin gra.
Në kohën e Republikës një rol të madh në jetën ekonomike dhe politike të vendit filluan të lozin qytetet e trevave veriore të Epirit. Foinike, sipas Polibit, dallohet në këtë kohë si qyteti më i fuqishëm dhe më i pasur i Epirit, ndërsa të dhënat arkeologjike të fituara në këto vitet e fundit në Antigone e paraqesin këtë qytet të madh, me një sistem të fuqishëm fortifikimi dhe me një planimetri shumë të rregullt urbanistike (sistemi hipodamik). Në këtë qytet funksiononin punishte të veçanta të specializuara në degë të ndryshme të zejtarisë dhe zhvillohej një veprimtari e gjerë tregtare, rrezja e shtrirjes të së cilës arrinte deri në brigjet e Mesdheut Lindor dhe Perëndimor.
Në politikën e jashtme, Lidhja Epirote që në fillim u tregua e paqëndrueshme dhe nuk kishte fuqi të mjaftueshme për të përballuar presionin diplomatik dhe ushtarak të shteteve fqinje dhe konkretisht të lidhjes etole në jug, të Maqedonisë në lindje, shtetit ilir në veri dhe atij romak në perëndim. E ndodhur në një pozitë tepër kyçe midis këtyre shteteve rivale, me një potencial të madh ekonomik dhe ushtarak, ajo u tërhoq më tepër pas politikës së aleancave dhe të qëndrimit asnjanës, që e çuan më vonë Epirin në humbjen e pavarësisë së tij të plotë ekonomike dhe politike.
Në fillim Lidhja Epirote pati marrëdhënie të mira me etolët. Në vitin 230 p.e.sonë, kur asaj iu imponua një luftë e rrezikshme nga ilirët, të cilët për një kohë e pushtuan dhe kryeqytetin Foinike, qenë pikërisht etolët ata që bashkë me akejtë e ndihmuan aleaten e tyre që të përballonte këtë provë të vështirë. Por kjo ngjarje e tronditi aq shumë Epirin sa bëri që Lidhja të ndryshonte menjëherë politikën e saj kundrejt etolëve, duke hyrë në aleancë me kundërshtarët e tyre, me shtetin ilir, të kryesuar nga Teuta dhe pak më vonë me atë maqedon, në krye të të cilit qëndronte Antigon Dosoni. Madje në vitet 219-217 p.e.sonë, epirotët e ndihmuan aktivisht pasardhësin e Dosonit, Filipin V kundër etolëve. Por këtë veprim ata e paguan shtrenjtë, pasi etolët duke kundërvepruar, hynë në Epir dhe shkretuan pjesë të tëra të tij duke mos kursyer as vetë Dodonën që ishte qendër e rëndësishme kulti. Edhe pas këtyre ngjarjeve Epiri e përkrahu Maqedoninë, madje edhe atëhere kur Roma hyri në luftë e vendosur për të zhdukur këta rivalë të fuqishëm të saj në Ballkan. Në vitin 205 p.e.sonë, Lidhja bëhet ndërmjetëse midis palëve ndërluftuese për vendosjen e një paqeje, që u nënshkrua në Foinike, për të cilën më tepër ishte e interesuar Maqedonia.
Në luftën e dytë maqedono-romake, Epiri u përpoq të ruante asnjanësinë midis Maqedonisë dhe Romës dhe të ndërmjetësonte rishtas në vitin 198 p.e.sonë për një paqe midis tyre, por kësaj radhe pa dobi, meqenëse kërkesat romake qenë të rënda për Filipin. Në këtë kohë tek një pjesë e epirotëve filluan të shfaqeshin tendencat e para për të përkrahur hapur Romën. Ndihma që u dha romakëve Karopsi, një prijës i kaonëve, për të thyer qëndresën e ushtrisë maqedone, e cila kishte zënë grykën e Vjosës midis maleve të Trebeshinit dhe Dhembelit, qe mjaft domethënëse në këtë drejtim dhe i kushtoi humbje të mëdha Filipit. Këto tendenca proromake u shfaqën më qartë, në prag të luftës së tretë maqedone. Të deleguar nga Roma erdhën në Epir dhe kërkuan nga Kuvendi i epirotëve, që ishte mbledhur në qytetin bregdetar Gitana (akoma i paidentifikuar), të përkrahte Romën në luftën e saj përfundimtare me Maqedoninë. Ky presion diplomatik i vuri në lëvizje përkrahësit e Romës në Epir. Mirëpo këta duke dashur t’i imponojnë këshillit të Lidhjes politikën e aleancës me Romën, ngjallën kundërshtimin e një pjese të anëtarëve të saj dhe në mënyrë të veçantë të molosëve, të cilët kërkonin të ruhej si dhe më parë politika e ekuilibrit midis palëve ndërluftuese, në sajë të së cilës Epiri kishte shpëtuar deri tani pa u dëmtuar. Më vonë këto kundërshtime dhe intriga të brendshme, çuan në dobësimin e unitetit të veprimit të Lidhjes. Në vitin 170 p.e.sonë molosët qenë hedhur më në fund definitivisht nga ana e Perseut, ndërsa kaonët e thesprotët u radhitën në luftë përkrah romakëve.
Në këto veprime arbitrare dhe të kundërta, Lidhja Epirote në fakt e humbi pavarësinë dhe funksionin drejtues të saj. Fatin e Epirit duhet ta vendoste tani lufta dhe rrjedhimet qenë katastrofike sidomos për krahinat që gjatë saj mbajtën qëndrim antiromak. Në vitin 169 p.e.sonë krahina të tëra të Epirit u shkretuan, rreth 70 qytete të tij u plaçkitën dhe u dogjën nga pushtuesit romakë, ndërsa 150 000 veta u kthyen në skllevër. Një numër i madh epirotësh të shquar u dërguan në Itali.
Pas vitit 168 p.e.sonë, vetëm disa krahina që përkrahën Romën në luftën e saj kundër Perseut ruajtën një farë autonomie formale; ato u riorganizuan në një Lidhje të re epirote, gjeografikisht të kufizuar, të quajtur sipas të dhënave epigrafike Lidhja e epirotëve përreth Foinikes, por që më vonë do të përmendet vetëm si Lidhja Epirote.
Qendra e jetës ekonomike dhe politike e kësaj Lidhjeje, qe përqendruar kryesisht në Foinike, por përveç Foinikes kishte edhe qendra të tjera të rëndësishme si Pandosia e Dodona, të cilat prenë në këtë kohë monedhat e tyre me legjendën e “Epirotëve”, por pa emra nëpunësish, siç ishin, p.sh. ato të prera nga Lidhja republikane para vitit 168 p.e.sonë. Lidhja Epirote përreth Foinikes u krijua si një njësi kinse autonome politike-administrative dhe ekonomike, por ndër rrethana pushtimi dhe nën kontrollin drejtpërdrejt të Romës, të cilin ajo e ushtronte përmes njerëzve të besueshëm në Epir. Kjo Lidhje e vazhdoi ekzistencën e saj, pavarësisht se politikisht nuk pati ndonjë rëndësi, deri në vitin 148 p.e.sonë, kur, bashkë dhe me pjesën tjetër të Epirit që kishte mbetur jashtë kësaj Lidhjeje, hyri më në fund në sferën e administrimit të provincës maqedone të porsakrijuar, ashtu sikurse dhe krahinat e tjera të Ilirisë të Jugut, në jug të lumit Mat.

[Lek]

Good way to learn more Albanian :thumb001:

[Laberia]

K R E U V

SHTETI ILIR - FUQI MESDHETARE.

LUFTËRAT KUNDËR ROMËS
(231 - 168)

Në historiografinë moderne është bërë zakon që shtetin ilir të mesit të shek. III ta quajnë shteti ardian. Studiuesit që e pagëzuan me këtë emër ia atribuojnë formimin e këtij shteti fisit të ardianëve. Sipas tyre, ky fis, i shtyrë nga keltët që vinin nga veriu u bart gjatë shek. IV në bregun e djathtë të Naronës, përballë ishullit Far, në jug të dalmatëve; pa i braktisur këto krahina, aty nga mesi i shek. III p.e.sonë në kohën e sundimit të Pleuratit, atit të Agronit, ardianët zbritën gjatë bregdetit deri thellë në jug. Nën goditjet e ardianëve, sipas këtyre studiuesve, ranë mbretëritë e vjetra të enkelejve dhe të taulantëve dhe ardianët u imponuan pushtetin e tyre gjithë fiseve të Ilirisë së Jugut; u krijua kështu një mbretëri e re, shumë më e gjerë sesa të parat, që shtrihej nga kufijtë e Epirit deri përtej Naronës në veri.
Kjo tezë, ndonëse përfaqësonte mendimin më të përhapur, nuk mbeti pa u kundërshtuar. Studiues të tjerë vunë në dyshim rolin e ardianëve në formimin e shtetit dhe u përpoqën që t’i zëvendësonin ata me labeatët, të cilët kishin një pozitë qendrore në mbretëri ndaj asaj periferike të ardianëve. Nuk u pranua gjithashtu origjina ardiane e dinastisë themeluese të Agronit, e cila u kërkua përsëri te labeatët; u vu në dukje me të drejtë, se Agroni njihej si mbret i ardianëve, vetëm te historiani Dion Kasi, një burim i vonë i shekullit II të erës sonë, kurse autorë të tjerë, më të hershëm e më të besueshëm, e përmendin si një mbret të ilirëve. Më në fund u përjashtua mundësia e lindjes së këtij shteti, si rrjedhojë e pushtimeve të një fisi dhe u paraqit si krijesë e një grupi sundimtarësh, të cilët bashkuan fise që kishin interesa të përbashkëta dhe lidhje afërie me dinastinë pushtuese.
Me gjithë ndryshimet që paraqesin pikëpamjet e shqyrtuara, ato bashkohen në vështrimin që i bëjnë thelbit të çështjes: formacioni politik për të cilin bëhet fjalë paraqitet si një shtet fisnor dhe si një vepër personale e një sundimtari, qoftë ky Pleurati apo i biri i tij, Agroni.
Teza mbi zhdukjen pas vitit 270 të mbretërisë së enkelejve dhe të taulantëve dhe formimi rreth mesit të shek. III p.e.sonë i një mbretërie ardiane shumë më të gjerë e më të fuqishme se të parat paraqitet sot si një trajtesë mekanike. Me të drejtë është vënë në dukje se kësaj teze i mungon argumentimi historik dhe se e ashtuquajtura mbretëri e enkelejve është një krijesë e historiografisë moderne.
Nga ana tjetër, shteti ilir i mesit të shek. III shihet si një dukuri krejt e re në botën ilire. Sipas autorëve të kësaj pikëpamjeje ilirët nuk njihnin më parë veçse një rend fisnor dhe vetëm pas mesit të shek. III u krijua ky “entitet politik krejtësisht i ri”. Analiza objektive e burimeve tregon se mbretëria e Agronit është trashëgimtare e drejtpërdrejtë e shtetit të mëparshëm ilir, pa asnjë ndërprerje në traditën e vet politike. Qendra e këtij shteti ka qenë më në jug se sa pranohet dhe bërthamën e tij kryesore e përbënin tokat e shtetit të vjetër ilir, të cilat gjatë konfliktit me Romën u bënë teatri i veprimeve më të rëndësishme ushtarake. Ardianët banonin gjithashtu më në jug; sipas autorëve antikë ata nuk janë veçse një nga popullsitë e rëndësishme që bënin pjesë në shtetin ilir dhe nuk u njihet ndonjë rol i veçantë në formimin e mbretërisë së Agronit. Përfshirja e tyre në përbërjen e shtetit ilir ndodhi, sikurse është vënë në dukje me të drejtë, në drejtim të kundërt nga ai i pranuar, nëpërmjet shtrirjes së këtij shteti në veri. Burimet tregojnë qartë se banorët e këtij shteti quhen si më parë “ilirë”, vendi “Iliri” dhe sundimtarët “mbretër ilirë”.
Meqë në jetën politike të shtetit ilir nuk ka pasur asnjë ndërprerje, dinastia e Agronit duhet të ketë qenë e re dhe me origjinë veriore. Midis asaj dhe sundimtarëve të mëparshëm nuk ka pasur asnjë lidhje. Ka të ngjarë që në mesin e shek. III p.e.sonë ose pak më parë, shteti ilir të ketë njohur një periudhë trazirash të brendshme, hollësitë e të cilave nuk i dimë. Nuk është çudi që zhvillimi i vrullshëm i qyteteve të Veriut, të mbetura jashtë konflikteve luftarake që prekën pjesën jugore të shtetit ilir bashkë me qytetet e tij, të ketë ndryshuar raportin e forcave dhe të ketë ndikuar apo të jetë bërë bazë e ndryshimeve politike që pasqyrohen vetëm në ndryshimin e dinastisë sunduese dhe në shkëputjen e dy qyteteve të rëndësishme të Adriatikut Lindor, Dyrrahut e Apolonisë, nga shteti ilir.
Historia e 60 vjetëve të fundit (231-168 p.e.sonë) të shtetit ilir është kryesisht historia e luftërave me Romën. Ngjarjet që u zhvilluan në prag të këtyre luftërave janë vetëm një prelud i tyre. Megjithatë këto janë një dëshmi e rëndësishme për vendin që zinte ky shtet midis fuqive të tjera të Ballkanit dhe për rolin e tij historik në ngjarjet politike të kohës.
Burimi më i rëndësishëm për këto luftëra është vepra e historianit grek Polibi. Por, kjo vepër e shek. II p.e.s., që përfaqëson një histori të përgjithshme, përshkohet nga një tendenciozitet dhe subjektivizëm i theksuar, ku nuk fshihet simpatia ndaj Romës. Historia e ilirëve, ashtu sikurse në përgjithësi historia e kundërshtarëve politikë të Romës, paraqitet e shtrembëruar. Qëllimi kryesor i Polibit është të justifikojë në këtë vepër pushtimet romake, të cilat i quan të drejta, të nevojshme dhe të dëshirueshme nga popullsitë vendase. Për Polibin këto pushtime ishin të pashmangshme, sepse “fati i kishte caktuar Romës misionin të sundojë botën”. Një pjesë e burimeve që ka përdorur Polibi vjen nga historiani më i lashtë romak Fabi Piktor dhe, sipas një mendimi të përgjithshëm, ka karakter thjesht propagandistik.
Burimet e tjera për këtë periudhë, duke qenë nën ndikimin e një tradite të korruptuar rëndë paraqiten më të pasakta. Kjo vihet re në radhë të parë tek Livi, i cili i kushton më tepër vëmendje efektit retorik e moralizues sesa të vërtetës historike. Për hir të paraqitjes së bukur dhe tërheqëse të ngjarjeve, ai shpeshherë sakrifikon këtë të vërtetë. Tregimet e tij janë të veshura me petkun moralizues dhe në mjaft raste me hollësi fantastike.
Shumë të pasigurta janë edhe njoftimet e shkrimtarëve të tjerë, Dion Kasi e Apiani, që përfaqësojnë ritransmetime të cunguara, dhe më tepër të pasakta të tradicionit të vjetër.

1. NGJARJET NË PRAG TË LUFTËS ME ROMËN

Aleanca iliro-maqedone.
Sulmi kundër Medionit
Në vitet 30 të shek. III p.e.sonë shteti ilir kishte arritur kulmin e fuqisë së vet. Polibi thotë se “Agroni, mbreti i ilirëve dhe i biri i Pleuratit, kishte një fuqi detare dhe tokësore shumë më të madhe nga ajo që kishin pasur mbretërit e mëparshëm të Ilirisë”. Kufijtë e shtetit të tij përfshinin një trevë të gjerë që nga Narona deri në Aoos me përjashtim të Dyrrahut e të Apolonisë. Qytetet e veriut, Lisi, Skodra, Ulqini e Rizoni, me limanet e gjiret e tyre të mbrojtura, strehonin flotën e fuqishme ilire dhe përbënin bazën e shtetit ilir.
Ndër fqinjët e shtetit ilir vetëm Mbretëria Dardane ishte në ngjitje, ndërsa vendet jugore jetonin ditë të vështira. Epiri, Maqedonia dhe Greqia ishin të kapërthyera nga luftërat e ashpra socialo-politike dhe rivaliteti midis tyre. Në mesin e shek. III pozita e Maqedonisë ishte lëkundur përsëri. Përpjekjet e Antigon Gonatës për të ruajtur hegjemoninë e saj në Greqi nuk sollën rezultatet e pritura. Pasardhësi i tij Demetri II u gjet në një situatë edhe më të vështirë. Lëvizja antimaqedone ishte forcuar, sepse më në fund dy lidhjet e mëdha greke, ajo Etole dhe Ahease ishin bashkuar kundër Maqedonisë. Përmbysja e monarkisë në Epir (viti 234) dhe dalja e këtij vendi nga aleanca me Maqedoninë për t’u bashkuar me koalicionin republikan, antimaqedon, e rëndoi edhe më shumë gjendjen. Raporti i forcave ndryshoi në dëm të Maqedonisë. Në vitin 231 të dy lidhjet e shtuan presionin e tyre ushtarak mbi Maqedoninë, duke ndërhyrë me forca të armatosura kundër Akarnanisë, një vend i vogël që gëzonte mbrojtjen e Maqedonisë. Pothuajse në të njëjtën kohë një sulm i furishëm dardan i pavarur apo i bashkërenduar, shpërtheu mbi Maqedoninë nga veriu. I ndodhur ngushtë, si rrallë ndonjëherë, Demetri kishte nevojë për aleat dhe këtë e gjeti te sundimtari i shtetit ilir, Agroni.
Kushtet e marrëveshjes nuk pasqyrohen në burimet historike të kohës. Versioni i Polibit, që është edhe burimi i vetëm për këtë çështje, sipas të cilit se Demetri ia mbushi mendjen Agronit me të holla për të ndihmuar qytetin akarnan Medionin, që mbahej i rrethuar nga etolët, duket se shpreh tendencën e këtij autori për t’u rezervuar ilirëve një pozitë të padenjë. Ngjarjet konkrete që u zhvilluan pas kësaj e sqarojnë më mirë politikën e shtetit ilir, si edhe domethënien e përmbajtjen e kësaj marrëveshjeje.
Sidoqoftë një aleancë midis Maqedonisë dhe Ilirisë qe përfunduar dhe ajo i vinte këto dy shtete kundër koalicionit republikan në Greqi dhe kundër rrezikut që vinte prej tij. Ky rrezik qe bërë real në Epir dhe mund të ndikonte keq edhe përtej kufijve të tij. Ky ishte shkaku i kësaj aleance, për hir të së cilës Maqedonia do të sakrifikonte, siç do ta shohim, disa nga interesat e saj në Epir dhe në brigjet e Jonit, për të kënaqur aspiratat ilire në këto anë.
Aleanca hyri në veprim; ndërsa Demetri ishte i zënë me dardanët, një flotë ilire prej 100 anijesh me 5 000 veta u dërgua nga Agroni kundër etolëve në Medion. Etolët, që e mbanin të rrethuar qytetin, prisnin dorëzimin e tij nga çasti në çast. Ata ishin aq të sigurt saqë kishin filluar të bënin llogaritë për ndarjen e plaçkës. Të shkujdesur nga çdo problem i karakterit ushtarak, etolët u gjetën përpara të papriturës së hidhur. Ilirët që ishin futur në liman natën pa u ndjerë, zbritën me të shpejtë nga anijet dhe pasi u rreshtuan në formacion luftarak u sulën kundër lëmit etol. Ilirët ditën ta maskojnë mirë lëvizjen e flotës së tyre të madhe dhe të hyjnë në gjirin e Ambrakisë, pa u diktuar. Por edhe sikur të kishte ndodhur ndryshe, asnjëra nga flotat e dobësuara greke nuk qe në gjendje t’u dilte atyre përpara. Duke përshkruar këtë fushatë, Polibi i atribuon një rol të veçantë befasisë në taktikën ilire dhe qëndrimit të shkujdesur të armiqve të tyre. Në të vërtetë ruajtja e fshehtësisë në lëvizjen e forcave, ashtu sikurse befasia janë elemente të domosdoshme të taktikës luftarake. Por këta nuk qenë faktorët kryesorë që vendosën fatin e betejës. Nga vetë zhvillimi i saj nuk është vështirë të kuptohet se rolin vendimtar në këtë ndeshje e luajti organizimi më i mirë i ushtrisë ilire dhe epërsia e saj taktike në manovrimin e forcave. Pesha që kishte “rreshtimi i tyre” dhe përqendrimi i forcës goditëse në pikën më të dobët të armikut, pohon Polibi, bënë që ilirët të shkulnin armikun nga pozicionet e tij. Të thyer nga ilirët, etolët u gjetën pas kësaj midis dy zjarreve. Medionasit, që deri atëherë qëndronin të mbyllur në qytet, dolën dhe i ranë armikut në shpinë. Të asgjësuar, etolët lanë në fushën e betejës shumë të vrarë e të plagosur dhe gjithë pajisjet e tyre luftarake.
Përshtypja që bëri në Greqi kjo ngjarje qe shumë e madhe. Ushtria që mbahej si më e forta ndër ushtritë greke, që krenohej me traditat e saj luftarake, për fitoren mbi galët në vitin 270 dhe që për gati 10 vjet me radhë i kishte shkaktuar kaq telashe Demetrit II të Maqedonisë, kishte marrë papritur një grusht dërrmues. Jo më i vogël qe edhe shqetësimi që ngjalli në botën greke kjo ngjarje, që nuk dihej se ç’pasoja mund të kishte. Por ilirët nuk kishin detyrë tjetër këtë radhë veç zhbllokimit të Medionit, gjë që u dha mundësi të izolonin Epirin nga kontakti me etolët, duke përgatitur kështu kushtet për një ndërhyrje të gjerë në këtë vend. Pas përfundimit të betejës ata ngarkuan menjëherë plaçkën në anijet e tyre dhe morën rrugën e kthimit. Në atdhe fitorja mbi etolët u kremtua me të madhe dhe Polibi tregon se mbreti Agron u dha aq shumë pas të pirit dhe dëfrimeve saqë ato i shkaktuan vdekjen.

Fushata e vitit 230 kundër Epirit
Trashëgimi në fron i takonte të birit, Pinit, që Agroni e kishte me gruan e dytë, Triteutën. Meqë ky ishte i mitur, sundimin e mori në dorë bashkëshortja e tij e parë, Teuta. A ishte ky një veprim i ligjshëm apo një uzurpim nuk dihet me saktësi, por ardhja e saj në fuqi paraqet një rast të veçantë në të drejtën e trashëgimisë. Mundet që paaftësia e së ëmës t’i ketë lënë vendin thjeshtrës; mundet gjithashtu që në vijën mashkullore të mos ketë pasur një tjetër më të afërt me trashëgimtarin e ligjshëm, por më shumë ka të ngjarë që thjeshtra energjike nuk donte t’ia kalonte këtë të drejtë një dege tjetër të familjes mbretërore, e cila mund të sillte më vonë ndërlikime në fatin e pinjollit të Agronit. Sidoqoftë ardhja e saj në fuqi nuk u bë në rrugë të zakonshme dhe vdekja e papritur e Agronit, ka të ngjarë të ketë krijuar në oborrin ilir një gjendje të nderë. Por çështja gjeti zgjidhjen e vet. E përkrahur nga përfaqësuesit më të fuqishëm të shtresës sunduese ilire, “miqtë” e mbretit, ajo u vu në krye të shtetit dhe me ta “ushtroi - siç thotë Polibi, - drejtimin e punëve”.
Teuta nuk e ndryshoi politikën e jashtme të shtetit ilir dhe veprimtaria e mëtejshme e tij u zhvillua në frymën e aleancës së farkëtuar nga Agroni me Maqedoninë. Në vitin 230, një vit pas fitores mbi Medionin, një forcë ushtarake dhe detare ilire, “jo më e vogël se ajo e Agronit”, u vu përsëri në lëvizje drejt jugut. Këtë radhë ajo kishte si objektiv kryesor aleatin verior të etolëve dhe aheasve, Epirin. Njëkohësisht flota ilire kishte marrë urdhër të konsideronte troje armike gjithë anëdetjen dhe t’i shtrinte veprimet deri thellë në Elidë dhe në Meseni, krahina që ishin nën ndikimin etol. Me këtë aksion flota do të mbante nën presion armikun deri në skajet më të largëta dhe do të përcaktonte qëndrimin e shtetit ilir ndaj aleatëve të etolëve e të aheasve, kurse forcat kryesore do të godisnin nga deti dhe nga toka objektivin kryesor, Epirin. Forcat detare ilire zbritën në afërsi të kryeqendrës së Lidhjes Epirote, Foinikes, dhe u drejtuan kundër saj. Pasi bindën mercenarët galë t’u dorëzonin qytetin, e zunë atë pa vështirësi. Epirotët të shqetësuar dërguan forcat e tyre në ndihmë të Foinikes. Por pa arritur mirë të vendosin lëmin e tyre buzë lumit, që rrjedh pranë qytetit (Bistrica e sotme), morën vesh se një ushtri tjetër ilire prej 5 000 vetash, nën komandën e Skerdilaidit, ishte drejtuar kundër tyre, duke kaluar nëpër ngushticën e Antigonesë (gryka e Tepelenës). Forcat epirote që u dërguan kundër tyre nuk e ndaluan dot marshimin ilir. Ndërkaq ilirët që kishin zënë Foiniken ndërmorën një sulm të fuqishëm kundër lëmit epirot që ndodhej në anën e përtejme të lumit (Bistricës). Epirotët u shpartalluan plotësisht, duke lënë në fushë të luftës shumë të vrarë e të plagosur; vetëm një pjesë mundën të shpëtojnë e të ikin tek atintanët. Por edhe këtë radhë dështimin e epirotëve Polibi e shpjegon me befasinë e goditjes ilire dhe shkujdesjen e armiqve të tyre.
Pas këtij dështimi epirotët e humbën çdo shpresë në fuqitë e veta dhe iu drejtuan për ndihmë aleatëve të tyre etolë e aheas. Ndihma nuk vonoi t’u jepej dhe forcat e të dy lidhjeve arritën në vendin e quajtur Helikanon (një vend i paidentifikuar) diku në pellgun e Vurgut. Këtu erdhën dhe pushtuesit e Foinikes bashkë me forcat e Skerdilaidit, që duhet të kenë ndjekur rrugën më të shkurtër nga qafa e Skarficës për të arritur në Foinike. Të dyja palët u radhitën përballë njëra-tjetrës, por nuk arritën të përleshen, sepse, siç thotë Polibi, ilirët morën urdhër nga Teuta të tërhiqeshin nga Epiri, për t’u dalë përpara dardanëve që po sulmonin nga lindja dhe për të qetësuar disa nga fiset që ishin bashkuar me ta.
Sa qe real dhe serioz ky rrezik dardan nuk mund të thuhet, por fakti është se ilirët nuk u shqetësuan shumë dhe nuk u shpejtuan të largohen nga Epiri pa i rregulluar mirë punët e tyre. Ata përfunduan më parë një armëpushim me epirotët, në bazë të të cilit u kthenin atyre qytetin dhe robërit që ishin qytetarë të lirë, kundrejt një shpërblimi, kurse skllevërit dhe plaçkën i mbajtën për vete. Ushtria dhe flota morën rrugën e kthimit duke marrë me vete, me sa duket, edhe premtimin për një aleancë të ardhme. Dhe me të vërtetë kjo nuk vonoi të përfundohet. Përfaqësuesit epirotë arritën me të shpejtë te mbretëresha ilire dhe përfunduan me të një aleancë, duke marrë përsipër të ndihmonin ilirët dhe të jenë armiq të etolëve dhe të ahejve. Po këtë gjë bënë edhe akarnanët, të cilët kishin ardhur së bashku me epirotët. Rezultati u arrit: Epiri u shkëput nga etolët dhe aleanca me akarnanët krijoi tani një kufi të largët, por të drejtpërdrejtë midis lidhjeve greke dhe shtetit ilir.

Shqetësimet në Romë. Përgatitjet për luftë
Shqetësimet në Greqi qenë të mëdha, por më të mëdha ishin ato në Romë. Reagimi romak është transmetuar në dy versione. Versioni i parë i përket Polibit. Sipas tij, në këtë kohë senati dërgoi te mbretëresha ilire dy delegatë për t’u ankuar kundër sulmeve të piratëve ilirë, të cilët prej kohësh u binin në qafë tregtarëve italikë, por që e kishin tepruar sidomos gjatë fushatës kundër Foinikes. Bisedimet përfunduan në grindje dhe fyerje, që çuan në vrasjen, me urdhrin e Teutës, të njërit prej delegatëve, gjatë rrugës duke u kthyer. Bisedimet janë dhënë me hollësi megjithatë vërtetësia e tyre është e dyshimtë. Teutës, i është veshur një qëndrim mendjelehtë prej gruaje, që me të drejtë është konsideruar si një formulim tipik i huajtur nga historiografia helenistike e llojit sensacional.
Versioni i dytë, ai i Apianit, ndryshon shumë prej atij të Polibit. Sipas tij Agroni kishte pushtuar disa vise të Epirit dhe Korkyrën, pastaj Epidamnin dhe Farin dhe kishte vendosur garnizone në to. Por meqë zuri të sulmojë me flotën e tij edhe vise të tjera, ishulli Isa kërkoi ndihmën e romakëve. Këta atëherë dërguan delegatë së bashku me isejtë, por delegatëve u dolën në det anijet ilire dhe vranë përfaqësuesin e Isës dhe një romak. Pra në versionin e dytë motivi nuk është aspak pirateria, por mbrojtja e Isës dhe e qyteteve të tjera të bregdetit; delegatët vriten, por pa arritur të zhvillojnë bisedime dhe Teuta nuk zihet aspak në gojë.
Sidoqoftë në të dy rastet, sipas këtyre burimeve, Romës i bëhej një fyerje dhe shkelej “e drejta njerëzore”. Ky ishte motivacioni me të cilin do të nxitej opinioni publik dhe do të justifikoheshin veprimet e mëtejshme të Republikës, një motivacion banal, të cilin politika romake do ta përsëriste të paktën edhe një herë tjetër më vonë kundër ilirëve dalmatë. Por këtë herë prej gojës së Polibit mësojmë, për çudi, se romakët u shpallën luftë dalmatëve për t’i nënshtruar, “por përpara popujve të tjerë hiqeshin se e bënin këtë për shkak të sjelljes së keqe të dalmatëve kundrejt përfaqësuesve të tyre”.
Roma filloi të përgatitej haptazi për luftë. Edhe mbretëresha ilire nga ana e saj nuk vonoi të marrë masa mbrojtëse. Më parë ajo u kujdes për forcimin e rendit të brendshëm dhe qetësoi fiset që qenë shkëputur pas sulmit dardan. Por vëmendjen kryesore Teuta ia kushtoi sigurimit të bregdetit. Ajo e dinte se në gjendjen e krijuar një pozitë me rëndësi zinin Isa në veri, Korkyra në jug dhe dy qytetet e mëdha të bregdetit, Dyrrahu e Apolonia. Ishte e qartë se këto ishin pikat më delikate që do të synonte armiku dhe zotërimi i tyre do të luante një rol të dorës së parë për fatin e luftës. Prandaj mbretëresha shpejtoi të vërë dorë mbi to.
Isa u sulmua e para, por meqenëse nuk u dorëzua, ilirët vendosën bllokadën e saj. Pak më vonë, në pranverë të vitit 229, një ekspeditë e madhe u vu, njëkohësisht në lëvizje, kundër Epidamnit dhe Korkyrës. Ndërsa shumica e flotës vazhdoi lundrimin drejt jugut, një pjesë e saj u ndal në Epidamn. Orvatja për pushtimin e qytetit dështoi. Atëherë ilirët u tërhoqën në anijet e tyre dhe pasi dolën në det të hapur, u bashkuan përsëri me forca të tjera për të vazhduar lundrimin drejt Korkyrës. Sapo mbërritën këtu, forcat ilire zbarkuan dhe rrethuan qytetin. Korkyrasit e rrethuar kërkuan ndihmën e etolëve dhe të aheasve. Në të njëjtën kohë erdhën për të kërkuar ndihmë tek ata edhe delegatë nga Epidamni dhe Apolonia. Kërkesa u mor parasysh. Flota ahease prej 10 anijesh të mëdha lufte nxitoi drejt Korkyrës. Ilirët, si morën dhe 7 anijet që u kishin dërguar akarnanët, sipas marrëveshjes, u dolën ahejve përpara. Ndeshja u zhvillua afër ishullit Paksos. Flota ahease u shpartallua. Katër anije u kapën dhe një e pestë u fundos, të tjerat u detyruan të sprapsen me shpejtësi për t’i shpëtuar fatit të të parave. Lembet e lehta e të shpejta ilire vendosën fatin e kësaj beteje. Të përdorura me guxim e shkathtësi nga detarët ilirë, ata triumfuan mbi anijet e rënda katër e pesërremëshe greke. Pas kësaj Korkyra iu dorëzua ilirëve. Si morën në dorëzim qytetin, ilirët lanë këtu një garnizon nën komandën e Demetër Farit, kurse forcat kryesore u kthyen dhe bllokuan përsëri Dyrrahun.
E tillë ishte gjendja kur forcat e paftuara romake u nisën kundër Ilirisë.

2. LUFTA E PARË ILIRO-ROMAKE

Shkaqet e luftës. Veprimet ushtarake
Problemi i ndërhyrjes romake në Iliri ka qenë për historiografinë një tezë e parapëlqyer, rreth së cilës janë zhvilluar mjaft diskutime. Pikëpamja që ka qenë për një kohë të gjatë më e pranuar është se shkaku kryesor i kësaj ndërhyrjeje ka qenë pirateria ilire, që i sillte dëme të rënda tregtisë italike. Duke përsëritur Polibin, kjo ndërhyrje u paraqit si një konflikt që iu imponua senatit romak, në kundërshtim me vullnetin e tij, “për të frenuar veprimet e sundimtares mendjelehtë ilire”. Tezës që e shikonte ndërhyrjen romake si pjesë të një plani për një ekspansion më të gjerë në lindje iu kundërvu versioni se Roma as në këtë kohë e as më parë nuk ka pasur një politikë orientale. Më vonë kjo teori u përsërit dhe në ditët tona. Pasues të saj i atribuojnë monarkisë ardiane një “rol organizues” që i dha piraterisë ilire “pamjen e një imperializmi fillestar” dhe si pasojë bëri që “zgjerimi ilir të ndeshet me interesat romake”.
Është e rëndësishme të sqarohet në këtë rast nëse ishte pirateria ilire ajo që çoi në konfliktin iliro-romak dhe që bëri të pashmangshme luftën apo shkaqe të tjera më të thella.
Pirateria lindi dhe u zhvillua tek ilirët, ashtu sikurse dhe te popujt e tjerë të Mesdheut, në një stad të caktuar të zhvillimit të tyre historik. Kështu, burimet i përshkruajnë etruskët, në gjysmën e dytë të shek. IV, si një popull që terrorizonte lundrimin në Adriatik dhe në Egje; etolët në shek. III kishin gjithashtu një nam të keq si piratë. Edhe vetë romakët, pretenduesit e mbrojtjes së rendit, e kanë ushtruar piraterinë në prag të erës sonë. Tek ilirët ajo luajti një rol të dukshëm qysh nga fundi i shek. IV. Ky mendim pajtohet si me njoftimet e autorëve antikë, ashtu dhe me vetë zhvillimin shoqëror e politik të ilirëve në këtë kohë. Pirateria ishte një dukuri e pandarë e shoqërisë skllavopronare, që e shoqëroi atë në forma të ndryshme gjatë gjithë ekzistencës së saj.
Por veprimet ilire që përshkruan Polibi dhe që kanë të bëjnë me ngjarjet në prag të konfliktit të armatosur me Romën, nuk kanë aspak karakter piratesk. Ato ishin pjesë e politikës së shtetit ilir lidhur me gjendjen e krijuar në Greqi. Prandaj përpjekja e studiuesve për t’i shpjeguar shkaqet e ndërhyrjes romake me anë të piraterisë ilire nuk është e përligjur. Nuk kanë munguar orvatjet për të kërkuar shkakun e luftës edhe te “frika e zakonshme e romakëve ndaj fqinjit të fortë”. Por edhe ky nuk është një shpjegim i plotë. Ndërhyrja e Romës lidhej në rastin konkret me rrezikun që paraqiste ky fqinjë i fortë, aleati i Maqedonisë për aspiratat e saj në kushtet e një Greqie të dobësuar nga lufta e brendshme. Sukseset në perëndim e kishin rritur oreksin e qarqeve sunduese skllavopronare romake dhe e kishin bërë më të fuqishme tendencën për të mos e ndarë sundimin e Mesdheut me fuqi të tjera, kurse dalja e shtetit ilir në arenë u shkonte ndesh këtyre tendencave. Midis kontradiktave të thella që kishin përfshirë në këtë kohë botën mesdhetare, ato të shtetit ilir me Romën dolën në plan të parë dhe shkaktuan konfliktin e armatosur të vitit 229. Në të ardhmen këto kontradikta do të thellohen e do të shtrihen gjithnjë më në lindje, duke sjellë me vete konflikte të reja të armatosura.
Që nga sulmi kundër Foinikes deri tek ardhja e delegatëve kishte kaluar një vit. Megjithatë, kjo çështje ziente qysh prej 2 vjetësh, nga ngjarja e Medionit. Gjatë kësaj kohe Roma kishte arritur të bënte, siç e pamë, hapat e nevojshëm diplomatikë për përgatitjen e opinionit publik. Ishin grumbulluar gjithashtu forca të konsiderueshme ushtarake, të cilat në rastin e rënies së Korkyrës u vunë menjëherë në lëvizje. Një flotë prej 200 anijesh dhe një ushtri prej 20 000 këmbësorësh do të merrte pjesë në këtë operacion, të cilin do ta drejtonin dy konsujt që ishin në fuqi atë vit. Kjo tregon se sa i madh ishte preokupacioni i romakëve për fushatën ilire dhe sa të ndërgjegjshëm ishin ata për vlerën reale të kundërshtarit të tyre. Nuk ishte kjo, pra, një çështje kaq e lehtë dhe e thjeshtë, siç është bërë zakon të paraqitet.
Por zhvillimi i ngjarjeve tregon se mbretëresha nuk arriti t’i dalë rrezikut përpara. Qytetet e mëdha të bregdetit, Dyrrahu, Apolonia dhe Korkyra, të cilat do të përbënin pikëmbështetjet kryesore të mbrojtjes, kishin mbajtur një qëndrim negativ. Plani për pushtimin me forcë të tyre nuk pati sukses. Kur romakët iu drejtuan Korkyrës, flota dhe forcat ilire ishin të shpërndara dhe të angazhuara në bllokadën e Dyrrahut dhe të Isës. Garnizoni ilir i Korkyrës kishte mbetur i izoluar dhe kësaj iu shtua tradhtia e Demetër Farit. Romakët, që edhe kështu kishin ardhur me forca të mëdha (200 anije), i gjetën portat e hapura dhe e zunë qytetin pa vështirësi. Forca të tjera të nisura nga Brindisi dhe ato të Korkyrës, pasi u bashkuan, iu drejtuan Apolonisë e më pas Dyrrahut dhe i zunë po me kaq lehtësi. Shtresa sunduese e këtyre qyteteve, e cila e kishte përcaktuar pozitën e vet që më parë, i mirëpriti pushtuesit; ajo u tregua e gatshme të hyjë në ombrellën romake mjaft që të ruante pozitat e veta dhe të siguronte pasurinë e tregtinë. Këtë politikë ndoqi edhe aristokracia parthine e atintane, e cila ishte e lidhur ngushtë me interesa ekonomike me qytetet fqinje, Dyrrahun dhe Apoloninë, ajo shpejtoi gjithashtu, siç thotë Polibi, “t’u nënshtrohej me dashje” romakëve dhe të sigurojë “miqësinë e tyre”.
Të mbështetur në planin fillestar të mbrojtjes së vijës bregdetare, ilirët nuk qenë në gjendje dhe nuk patën kohë të organizonin një qëndresë serioze. Vetëm në krahinat në veri të Dyrrahut romakët ndeshën në kundërshtimin ilir. Këtu ardianët i pritën me armë në dorë. Polibi nuk jep hollësira për luftën e tyre, thotë vetëm se i “i nënshtruan”, por këtë radhë nuk përdor më shprehjen “me dashje” si në rastin e parthinëve dhe atintanëve. Ai nuk ka mundur, gjithashtu, të heshtë për qëndresën e fortë të qytetit Nutria, pushtimi i të cilit u kushtoi romakëve shumë ushtarë dhe oficerë të vrarë. Duke përparuar drejt veriut gjatë bregdetit, thuhet se romakët morën edhe qytete të tjera, por emrat e tyre nuk zihen në gojë. Dimë që Isën e bllokuan romakët dhe ilirët, që e mbanin të rrethuar, u strehuan në qytetin Arbone, kurse Teuta me forca të vogla u mbyll në qytetin e fortifikuar të Rizonit.
Fushata e asaj vere thuajse e kishte zgjidhur përfundimisht fatin e luftës. Viset e pushtuara në veri, konsujt i lanë nën mbikqyrjen e Demetër Farit dhe vetë u kthyen në Dyrrah me flotën dhe forcat e tyre tokësore. Njëri prej tyre u nis për në Romë duke marrë me vete pjesën më të madhe të forcave; tjetri mbeti në Iliri me 40 anije dhe si rekrutoi ushtarë në qytetet që ishin rreth e rrotull, vendosi ta kalojë aty dimrin për të vigjëluar ardianët dhe popullsitë e tjera që ishin vënë nën “mbrojtjen” e Romës.

Paqja e vitit 228 dhe pasojat e luftës së parë
Ndërkaq Mbretëria Ilire kishte filluar të shpërbëhej. Duke parë këtë gjendje, në pranverë të vitit 228, Teuta dërgoi në Romë përfaqësuesit e saj që përfundoi paqen me senatin. Kushtet e paqes qenë të rënda. Sipas Polibit, Teuta detyrohej: 1. t’u paguante romakëve një tribut, 2. të hiqte dorë nga pjesa më e madhe e Ilirisë duke mbajtur për vete vetëm pak vende dhe 3. të mos lundronte në jug të Lisit me më shumë se dy anije, por edhe këto të paarmatosura. Të formuluara me terma kaq të përgjithshëm këto kushte janë bërë objekti i diskutimeve të shumta. Përpjekjet që janë bërë për të shpjeguar ndryshimet territoriale që iu bënë Mbretërisë Ilire dhe për të përcaktuar gjendjen juridike të tokave të shkëputura prej saj kanë çuar në përfundime të ndryshme, të cilat në ndonjë rast ishin të tilla që nuk mund të cilësohen as si hipoteza.
Për një kohë ka zotëruar një mendim, sipas të cilit, romakët i ndanë pushtimet e tyre në dy pjesë. Në veri krijuan një shtet të vogël që përbëhej nga ishulli i Farit dhe disa toka të bregdetit përballë. Në krye të atij ata vunë tradhtarin Demetër Farin, me qëllim që të vëzhgonte dhe të njoftonte për çdo veprim të Mbretërisë Ilire. Me tokat e tjera të pushtuara në jug romakët krijuan një protektorat, që shtrihej prej Lisit e deri tek malet Akrokeraune dhe ato Kaone. Në këtë protektorat u përfshinë, përveç Dyrrahut, parthinëve dhe atintanëve, edhe qytetet Dimale, Aulona, Oriku, Bylisi, Amantia e deri Antigonea e largët. Këtyre u shtoheshin edhe ishujt Isa e Korkyra.
Ndryshe nga kjo pikëpamje, më realist është mendimi që nuk njeh ndonjë teprim lidhur me të ashtuquajturin protektorat romak në Iliri. Me të drejtë është vënë në dukje se ai nuk ka përbërë kurrë një rrip të pandërprerë toke, që nga Lisi e deri te bregu kontinental përballë Korkyrës, por ka qenë përbërë, ashtu si e nënkupton Polibi dhe e shpreh Apiani, nga Apolonia, Dyrrahu dhe territoret e tyre, nga ishujt Korkyra, Isa dhe nga parthinët e atintanët, pa asnjë territor më tepër nga ato që i ishin dorëzuar Romës. Lisi, i cili në bazë të traktatit përbënte një kufi detar, nuk pranohet edhe si kufi tokësor midis Mbretërisë Ilire dhe protektoratit romak. Duke u nisur nga kjo është shprehur mendimi se disa toka në jug të protektoratit mbetën përsëri nën vartësinë e Mbretërisë Ilire, me gjithë vështirësitë që paraqiste kjo vartësi për të qenë reale. Me këtë sistem, traktati i siguronte Romës lundrimin e qetë në ngushticën e Otrantos dhe mbikqyrjen me anë të protektoratit të Mbretërisë Ilire, duke i hequr kësaj çdo mundësi që të bëhej përsëri një fuqi e madhe.
Kohët e fundit janë bërë përpjekje që këto mendime të zëvendësohen me një tezë të re, sipas së cilës zotërimet romake kufizohen gjithashtu me tokat e Dyrrahut, të Apolonisë, të parthinëve dhe të atintanëve, por parthinët shtriheshin në luginën e mesme dhe të epërme të Shkumbinit, kurse atintanët në Çermenikë. Kështu protektorati ngushtohet, por shtrihet thellë në lindje. Rreth tij pastaj vendosen një sërë zonash të pavarura, që shërbejnë, sikurse thuhet, si amortizatorë për zotërimet romake. Në veri të Dyrrahut deri në afërsi të Skodrës vendoset zotërimi i Demetër Farit, që ndante protektoratin nga Mbretëria Ilire; në lindje zotërimet romake, duke depërtuar thellë deri në burimet e Drinit të Zi, ndanin mbretërinë ardiane nga aleatët e saj maqedonë dhe bllokonin rrugët nga Maqedonia për në brigjet e Adriatikut; më poshtë Dasaretia, që zinte territorin midis Devollit dhe Osumit, u bë gjithashtu një zonë e pavarur dhe formoi një amortizator tjetër ndaj Maqedonisë; më në fund, në jug zona që hyri në vartësinë e Romës përfundonte në territorin e Apolonisë, që takonte bregun e Vjosës, por nuk përfshinte Aulonin, Orikun, Bylisin dhe Amantien. Këto katër qytete formonin një grup të pavarur ose neutral, me fjalë të tjera një amortizator tjetër ndaj Lidhjes Epirote.
Është e pabesueshme që romakët të kenë projektuar dhe realizuar një sistem të tillë mbrojtës, të paktën në mënyrë të ndërgjegjshme, siç na paraqitet. Senati nuk mund të zbatonte një politikë jo realiste. Shtete të tilla të vogla nuk mund të kishin një vlerë reale, sepse fuqitë që qëndronin pas këtyre të ashtuquajturve amortizatorë nuk do t’i përfillnin ato, nuk do t’i konsideronin si pengesë. Në fakt të gjitha sulmet që shpërthyen më vonë prej Mbretërisë Ilire apo Maqedonisë kundër zotërimeve romake nuk kanë ndeshur në pengesën e këtyre lloj shteteve dhe nuk ka të dhëna që mbrojtja romake të jetë mbështetur në to. Përveç kësaj, disa fakte të veçanta që përfshihen në këtë tezë janë krejt arbitrare. Kështu, është e pabazuar vendosja e zotërimeve të Demetër Farit në veri të Dyrrahut deri në afërsi të Skodrës dhe, po kështu, nuk qëndron lokalizimi i atintanëve në Çermenikë.
Duke pranuar si të drejtë mendimin që zotërimet romake në tokën ilire formoheshin nga Dyrrahu, Apolonia dhe parthinët e atintanët, mbetet sidoqoftë e paqartë shtrirja territoriale e këtyre zotërimeve. Përpjekjet për lokalizimin e parthinëve dhe të atintanëve nuk kanë dhënë përfundime të kënaqshme. Në qoftë se për parthinët ka ardhur duke u saktësuar mendimi që ata, si banorë të tokave në shpinë të Dyrrahut, shtriheshin prej Ardaksanit e deri në Aps (Apsos), për atintanët mendimet e studiuesve ende nuk përkojnë. Megjithatë, po t’i çlirojmë këto pohime nga ndonjë interpretim jo i drejtë i burimeve dhe të lëmë mënjanë si të dyshimta, ato burime që i shtrijnë atintanët deri në Dodonën e largët apo në luginën e Drinos, atëherë do të vërejmë se burimet kryesore e më të besueshme e vendosin këtë popullsi në shpinë të Apolonisë, në Mallakastrën e sotme. Kështu, parthinët e atintanët së bashku zinin gjithë bregdetin prej Ardaksanit deri në Aps (Apsos) me një shtrirje në lindje që përfshinte edhe brezin kodrinor të ultësirës bregdetare. Në këtë territor bënin pjesë një varg qytetesh ilire, midis të cilave ka të ngjarë edhe Dimale, por jo Bylisi, që zinte skajin më jugor.
Me vënien nën sundimin e tyre të tokave më të rëndësishme të bregdetit, romakët likujduan kështu zotërimet e Mbretërisë Ilire në jug. Edhe në qoftë se në këto anë mbeti ndonjë zonë që nuk u përfshi në zotërimet romake, siç mund të ishte Bylisi me rrethin e afërt të tij, Dasaretia apo ndonjë zonë tjetër e brendshme malore, ato në fakt mbetën të shkëputura nga Mbretëria Ilire, me të cilën edhe më parë, për vetë natyrën e shteteve antike, jo gjithmonë kishin lidhje të forta. Koinoni i bylinëve, si një bashkim i popullsisë dhe i qendrave të vogla përreth, që na përmendet në burimet epigrafike i takon, me sa duket, kësaj kohe.
Nga analiza e pikave të traktatit arrihet në përfundimin se Roma e reduktoi shtetin ilir në një mbretëri të vogël në veri të Lisit. Në jug ajo krijoi një zotërim të vetin që formohej nga Dyrrahu, Apolonia, parthinët dhe atintanët. Këtë zotërim ajo do ta përdorte si një bazë për të garantuar respektimin e traktatit dhe për të shtypur çdo përpjekje për rimëkëmbjen e shtetit ilir. Zotërimet (dinasteia) e Demetër Farit përbënin gjithashtu një kundërpeshë ndaj Mbretërisë Ilire në veri, kurse krahinat apo qytetet e tjera të jugut, që mbetën të shkëputura nga kjo mbretëri, u lanë të papërfillura me besimin që, si njësi të vogla, favorizonin pozitën e Romës në këto anë. Ndalimi, sipas traktatit, i lundrimit në jug të Lisit kishte për qëllim të kufizonte nga ana tjetër fuqinë detare të Mbretërisë Ilire; për këtë do të shërbenin në mënyrë të veçantë zotërimi i Isës dhe i Korkyrës. Kështu me anë të këtij traktati Roma siguronte të gjitha masat e mundshme për ta dobësuar shtetin ilir dhe për ta mbajtur atë nën kontroll, por jo për ta asgjësuar plotësisht.
Në marrëdhëniet me Romën Mbretëria Ilire mbeti, pas përfundimit të traktatit, një shtet tributar. Është thënë se tributi ka qenë një dëmshpërblim që do të paguhej me këste, megjithëse masa dhe mënyra e shlyerjes së tij në traktat nuk përcaktohet. Gjendja juridike e qyteteve dhe e popullsive që u përfshinë në zotërimet direkte të Romës nuk është gjithashtu e qartë. Marrja e tyre nën të ashtuquajturën mbrojtje nga Roma lejon të nënkuptohet se ato qenë vënë nën një lloj varësie. Ka shumë të ngjarë që këto të jenë konsideruar nga ana formale si “aleatë” apo “miq” që u lejohej e drejta e një vetadministrimi të kufizuar. Por në fakt ato ishin të varurit e Romës dhe si të tillë nuk mund të hynin në marrëdhënie të lira me shtetet e tjera. Përveç kësaj, ata ishin të detyruar të pranonin në çdo kohë ushtritë romake dhe t’i furnizonin ato me ushqime apo t’i plotësonin me kontingjente ndihmëse tokësore e detare, siç ndodhi, qysh në vitin e parë të pushtimit, në dimrin e vitit 229/228 dhe më vonë. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për Demetër Farin, që u vu në shërbim të Romës, si dinast i varur i një zotërimi të vogël në ishullin e Farit dhe brigjet e Dalmatisë.
Gjatë konfliktit Maqedonia, Lidhja Epirote dhe Akarnania kishin mbajtur një qëndrim që nuk pajtohej me detyrimet e tyre si aleatë të shtetit ilir dhe me interesat e tyre politike në përgjithësi. Ky qëndrim shpjegohet me një varg rrethanash. Sado me rezerva ta kenë parë këta aleatë rritjen e fuqisë ilire, dalja e Romës në brigjet lindore të Adriatikut nuk mund të ishte për ta më e mirë. Por, nga ana tjetër, nuk shohim, të paktën burimet nuk na e thonë, që krahas masave mbrojtëse me karakter ushtarak, shteti ilir të ketë marrë edhe masa për vënien në lëvizje të aleatëve të tij. Duket qartë se ilirët, ashtu edhe aleatët e tyre nuk arritën t’i përfundonin përgatitjet për t’i dalë përpara rrezikut që po i kërcënonte. Jo vetëm kaq, por vetë Maqedonia u gjend në këtë kohë e rrezikuar seriozisht nga një sulm dardan, i cili i kushtoi jetën sundimtarit të saj, Demetrit II. Ky fakt nuk ishte pa rëndësi në zgjedhjen e momentit të përshtatshëm për shpërthimin e konfliktit të armatosur kundër ilirëve. Edhe në qoftë se ky sulm ishte krejt i pavarur, nuk mund të mos merret parasysh fakti që ai përkon në kohë me ngjarjet e përshkruara më lart. Në këto rrethana romakëve nuk u mbetej gjë tjetër veçse të ndanin dhe të paralizonin aleatët jugorë, Lidhjen Epirote dhe Akarnaninë prej mbretërive ilire. Këtë detyrë ata e zgjidhën duke drejtuar goditjen e tyre të parë kundër Korkyrës dhe Apolonisë.
Pasi rregulluan punët në Iliri, romakët përcaktuan edhe qëndrimin e tyre ndaj aleatëve dhe armiqve të shtetit ilir. Në gjendjen e re të krijuar senati deshi t’u jepte atyre një provë më të qartë të pozitës së Republikës. Menjëherë pas përfundimit të traktatit të paqes, konsulli që mbeti në Iliri u dërgoi një delegacion etolëve dhe ahejve për t’u shpjeguar arsyet e ndërhyrjes dhe të luftës në Iliri dhe për t’u bërë të ditur kushtet e paqes që u kishin imponuar ilirëve. Përfaqësuesit bënë çmos të justifikonin këtë iniciativë të Romës, duke nxjerrë në pah pasojat e “lumtura” që rridhnin prej saj për helenët. Kujdesit dhe mirësjelljes së tyre të shtirë, lidhjet e mëdha greke qenë detyruar t’u përgjigjeshin duke i pritur këto delegacione plot respekt dhe duke dhënë kështu, miratimin e tyre për këto veprime të Republikës. Më vonë delegatët vizituan edhe dy qytete të mëdha tregtare, Korinthin dhe Athinën, që përfaqësonin kundërshtarin më të vendosur të Maqedonisë dhe jo vetëm gjetën të njëjtën pritje, por si asnjëherë më parë, u lejuan të merrnin pjesë në lojërat istmike. Krenaria greke ishte thyer dhe Roma kishte bërë në këtë drejtim hapin e parë konkret. Nga ana tjetër, Maqedonia, Epiri dhe Akarnania, aleate të Mbretërisë Ilire, nuk u vizituan. Me këtë qëndrim mospërfillës Roma u dha të kuptojë atyre se në cilën anë ishin simpatitë e saj.

[Laberia]

3. LUFTA E DYTË ILIRO-ROMAKE

Përpjekjet për t’u shkëputur nga varësia romake.
Lufta e dytë
Në vështrimin e parë mund të duket se punët në Iliri u rregulluan në atë mënyrë që garantonin respektimin e traktatit të paqes dhe një sundim të qetë për pushtuesin. Megjithatë, ngjarjet politike treguan se as ilirët, as fqinjët e tyre maqedonët, nuk donin të pajtoheshin me gjendjen e krijuar.
Në vitet që pasuan luftën e parë, Demetër Fari u bë regjent i Mbretërisë Ilire, në vend të Teutës, që thuhet se kishte vdekur apo abdikuar. Nuk dihet nëse ky akt u krye me pëlqimin e Romës, por është e sigurt se duke shtrirë pushtetin e tij mbi gjithë Mbretërinë Ilire, Demetri u forcua mjaft. Nuk duhet përjashtuar që në këtë rast ai të ketë pasur edhe përkrahjen e komandantit të njohur të Teutës, Skerdilaidit, me të cilin bashkëpunoi për një kohë.
Pas vitit 225 ose pak më vonë vihet re largimi i Demetrit nga miqësia me Romën, që u pasqyrua në veprimet e pavarura të tij. Në vitin 223 ai mori pjesë në invadimin e Peloponezit si aleat i mbretit të Maqedonisë, Antigon Dozonit dhe në vitin pasues forcat ilire të komanduara prej tij luajtën një rol vendimtar në betejën e Selanisë. Këto veprime të Demetrit, megjithëse nuk drejtoheshin haptazi kundër Romës, shprehnin qartë tendencën e tij për t’u shkëputur nga varësia romake dhe preknin me këtë pozitën e Republikës në Iliri.
Është pohuar se Farosiani mundi të veprojë lirisht për shkak të “indiferentizmit” që treguan romakët ndaj ngjarjeve në Lindje, ose sepse ekzistonte një keqkuptim në përcaktimin e marrëdhënieve midis ilirëve dhe Republikës, që buronte nga mënyra e ndryshme e të menduarit dhe të kuptuarit të këtyre marrëdhënieve nga palët. Por do të ishte gabim të hidhej poshtë vlerësimi që i bënte Polibi situatës dhe të nënvleftësohet ndikimi që patën ngjarjet në Itali dhe Greqi ndaj qëndrimit të Demetrit. Nuk ka dyshim se sulmi gal dhe rreziku kartagjenas lehtësuan veprimet e Dozonit në Greqi dhe përcaktuan pozitën e Farosianit. Para Romës së kërcënuar në Perëndim Demetri preferoi aleancën me Maqedoninë. Roma në fund të fundit nuk i kishte kënaqur ambicjet e tij pas luftës së parë, kurse ai tani donte të forconte pozitat e fituara si sundimtar i shtetit ilir, duke shfrytëzuar vështirësitë e Republikës.
Senati e kuptoi atë që po ndodhte në Iliri dhe provoi ta frenonte Demetrin. “E thirri në Romë, sepse ishte bërë kryelartë dhe i rëndë...”, por pas kësaj ai u tregua edhe më i pabindur dhe u hodh në veprim të hapur kundër Romës. Në vitin 221 bëri për vete istrianët dhe së bashku me ta sulmoi anijet italike, kurse më 220 ndërmori veprime edhe më të guximshme; pushtoi disa nga qytetet e Ilirisë që ishin nën vartësinë e Romës dhe nxiti një kryengritje të atintanëve, rezultat i së cilës qe largimi i tyre prej romakëve. Më në fund, në përkrahje të veprimeve maqedone në Greqi, ai ndërmori së bashku me Skerdilaidin një ekspeditë detare kundër Pylosit (në Meseni) dhe këndej u hodh me anijet e tij kundër Cykladeve.
Për shumë vite me radhë, Roma nuk qe në gjendje të merrte masa kundër Demetrit, por sidoqoftë në vitet e fundit gjendja për të qe bërë më e favorshme. Ajo ishte lehtësuar nga pesha e rëndë e luftës me galët, kurse në Greqi pas vdekjes së Antigon Dozonit ishin riaktivizuar, jo pa nxitjen e saj, armiqtë e Maqedonisë, me shpresën se pasardhësi i tij, Filipi V, për moshën e re nuk do të ishte në gjendje të mbante frenat e vendit.
Ndërsa Demetri po e forconte aleancën me pasardhësin e Dozonit, një e çarë u vërtetua edhe në marrëdhëniet e tij me Skerdilaidin. Ajo u shfaq pas dështimit të sulmit kundër Pylosit, por shkaqet duhen kërkuar më thellë. Skerdilaidi nuk e ndoqi Demetrin në ekspeditën e tij në Iliri. Rrugës u ndal në Naupakt. Këtu, me ndërmjetësinë e mbretit të athamanëve, që e kishte të tijin, ai mori një vendim të papritur: u lidh me etolët dhe i ndihmoi në veprimet e tyre kundër aleatëve të Maqedonisë. Shenja të mospajtimit me politikën e Demetrit ishin shfaqur në Iliri edhe më parë. Forca ilire të kundërta me të kishin sulmuar Maqedoninë në kohën kur Demetri luftonte përkrah Dozonit në Selasi dhe mbreti maqedon qe detyruar të kthehej me të shpejtë për të shpëtuar vendin nga ky rrezik. Edhe më vonë Demetri qe detyruar të merrte masa të rrepta ndaj kundërshtarëve të tij në qytetet e Ilirisë e t’ua jepte pushtetin miqve të besuar. Tani që Skerdilaidi kishte marrë vendim, Filipi V u detyrua të ndërhynte vetë për ta neutralizuar dhe në takimin që pati me të mundi ta bindë që të largohej nga etolët me premtimin se “do ndihmonte për të rregulluar punët e Ilirisë”; megjithëse Skerdilaidi pranoi të lidhte aleancë me Filipin, marrëdhëniet me Maqedoninë nuk gjetën në vitet që pasuan terren të përshtatshëm për t’u zhvilluar e forcuar.
Veprimet e etolëve e kishin detyruar Filipin, nga ana tjetër, t’u shpallte këtyre luftë, por si përgjigje pati një kryengritje të “kleomenistëve”, miq të Etolisë në Spartë. I tërhequr nga ngjarjet në Greqi, Filipi qe detyruar të lërë mënjanë çështjet e Ilirisë dhe Farosiani mbeti i vetmuar përballë Romës.
Gjendja e turbullt në Iliri dhe në Greqi i lejoi senatit të ndërhyjë me forca të armatosura për të rivendosur autoritetin e tronditur në brigjet lindore të Adriatikut. Kjo i duhej Romës edhe për një arsye tjetër të rëndësishme: në perëndim kishin filluar të bëheshin gjithnjë më të qarta shenjat e një konflikti të afërt me Kartagjenën.
Në pranverën e vitit 219 romakët zbritën për të dytën herë me ushtritë e tyre në brigjet e Ilirisë. Këtë radhë ata e drejtuan goditjen kundër pikave më të rëndësishme të mbrojtjes së Demetrit në jug kundër qytetit Dimale, kurse në veri kundër kryeqendrës së tij, Farit. Megjithëse këto dy qendra ishin shumë të fortifikuara dhe me gjithë masat mbrojtëse që kishte marrë Demetri, Dimale nuk i qëndroi sulmit romak veçse një javë. Fari ra gjithashtu shumë shpejt si rezultat i një dredhie taktike të romakëve; konsulli e shkatërroi krejt qytetin. Demetri mundi të shpëtojë duke u larguar fshehurazi me një anije të vogël dhe arriti te Filipi, ku qëndroi deri në fund të jetës së tij si këshilltar i keq i mbretit të Maqedonisë.
Polibi tregon se pas kësaj konsulli “pushtoi dhe pjesën tjetër të Ilirisë dhe i rregulloi punët si deshi vetë”. Ky pohim nuk duhet të jetë i saktë, sepse po ky autor e përmend Skerdilaidin ende të pavarur në veprimet e tij dhe si aleat të Filipit në vitin 218. Me sa mund të gjykohet prej Apianit, vetëm Pineu iu nënshtrua romakëve dhe nënshkroi me ta marrëveshje e traktate të dyta, kurse Skerdilaidin ata nuk e prekën dhe me sa duket e kursyen, megjithëse edhe ai kishte shkelur traktatin e vitit 228. Kjo mund të mendohet edhe për atintanët kryengritës apo për ndonjë nga popullsitë dhe qytetet e tjera. Konsujt duhet të kënaqeshin këtë radhë me dëbimin e Demetrit dhe të ktheheshin me të shpejtë në atdhe, sepse Hanibali e kishte sfiduar keq Republikën me veprimet e tij në Spanjë. E konsideruan se me këtë aksion kishin treguar në mënyrë të mjaftueshme forcën e Romës, pa e zgjeruar luftën në Iliri dhe pa hyrë në konflikt të hapur me Maqedoninë; morën me vete skllevër dhe plaçkë të shumtë dhe u kthyen në Romë ku festuan fitoren mbi Farin me një triumf të bujshëm, megjithëse lufta që kishin bërë nuk e meritonte këtë.

Lufta për ribashkimin e shtetit ilir
Lufta e dytë e la shtetin ilir të përçarë dhe në një kaos të brendshëm politik. Ndërsa Pineu u mbeti “besnik” romakëve, Skerdilaidi vepron ende më 218 si aleat i Maqedonisë, duke përkrahur Filipin në ndërmarrjet e tij detare të atij viti. Por i penguar nga komplotet dhe trazirat që i kishin shkaktuar dinastët e qyteteve të Ilirisë, nuk mundi të dërgonte më shumë se 15 anije, baras me gjysmën e atyre që kishte premtuar. Nga ana tjetër, kontingjente ilire, nën komandën e Demetrit vepronin krahas forcave maqedone në Greqi dhe luanin një rol të parëndësishëm në operacionet e mbretit maqedon kundër etolëve dhe aleatëve të tyre.
Gjendja në Iliri ishte shumë e rëndë edhe për shkak të luftës së brendshme, e cila po ziente në qytete prej disa vitesh. Polibi e paraqet këtë si një luftë që zhvillohej në sferat e larta sunduese, midis dinastëve të qyteteve dhe sundimtarëve të lartë të shtetit ilir. Megjithatë nuk ka dyshim se ajo ishte shumë më e ndërlikuar. Në situatën e rëndë që jetonte Iliria, ajo shprehte si kontradiktat në gjirin e shtresës sunduese, ashtu edhe ato midis saj dhe shtresave të tjera të ulëta qytetare. Orientimet promaqedone dhe proromake, si edhe rrymat decentralizuese dhe centralizuese ishin shprehja e jashtme e saj.
Ndërkaq, ndërsa në Greqi vazhdonte me furi lufta midis Maqedonisë dhe Lidhjes Etole, në të cilën qenë tërhequr edhe ilirët përkrah aleatëve të njërës apo tjetrës palë, në perëndim shpërtheu lufta vendimtare midis Romës dhe Kartagjenës, e njohur si Lufta e Dytë Punike. Kontradiktat midis fuqive të mëdha mesdhetare dhe rezultatet e kësaj lufte patën një ndikim të thellë në orientimet politike të fuqive ndërluftuese në Greqi dhe rënduan edhe më shumë gjendjen e Ilirisë. Kështu me gjithë dështimet që kishte pësuar në vitin 217, Roma nuk ngurroi të dërgonte përfaqësues në Iliri për të bërë presion politik me qëllim që të ruante pozitat e saj në brigjet e Adriatikut dhe të mënjanonte një qëndrim eventualisht të kundërt nga ana e Pineut. Ajo nuk la mënjanë edhe Maqedoninë, të cilën e konsideronte si armike potenciale të saj. Të dërguarit e senatit i vunë në dukje Pineut se ishte vonuar në shlyerjen e tributit dhe se po të donte ta shtynte duhej të jepte pengje, kurse Filipit i kërkuan dorëzimin e Demetrit pa përfilluar kështu pozitën e tij të pavarur.
Por rezultatet e luftës me Hanibalin ishin të tilla që nuk mund të mos errësonin këto hapa të senatit. Në Maqedoni ato u pritën me entuziazëm dhe ngjallën një shpresë për largimin e rrezikut romak, i cili qëndronte pezull mbi këtë vend qysh nga lufta e parë iliro-romake. Lajmi i fitores së Hanibalit, pranë liqenit të Trazimenit e bëri më të vendosur Filipin. I nxitur edhe nga Demetri, ai mori aty për aty vendimin të çlirohej nga lufta në Greqi për t’u drejtuar kundër Romës.
Kur Filipi nuk kishte përfunduar ende paqen me etolët në Naupakt (verë e vitit 217), ishte hedhur në luftë kundër tij Skerdilaidi. Polibi tregon se një flotë e tij kishte dalë papritmas në Leukas, sulmoi dhe rrëmbeu disa anije të Filipit dhe pastaj vazhdoi lundrimin drejt Maleas, duke zënë e plaçkitur rrugës tregtarët. Në të njëjtën kohë, Skerdilaidi kishte sulmuar Filipin nga toka, kishte pushtuar Piseun, një qytet i vogël në Pelagoni, dhe, pasi kishte bërë për vete qytetet e Dasaretisë, midis të cilave edhe qytetin e rëndësishëm Antipatrean, kishte kryer sulme edhe kundër një pjese të Maqedonisë në kufi me këto qytete.
Shkakun pse sundimtari ilir, ish-aleat i Maqedonisë, u gjend papritur në luftë me Filipin dhe u prish me të, Polibi e shpjegon në mënyrë të thjeshtëzuar. Ai thotë se Skerdilaidi ishte zemëruar me mbretin maqedon, sepse “nuk i kishte dhënë të hollat që i detyrohej sipas marrëveshjes”. Një shpjegim i tillë nuk mund të jetë bindës edhe në qoftë se ky fakt është i vërtetë; shkaqe më të thella duhej të kenë tronditur marrëdhëniet e tij me Maqedoninë.
Ajo që preokuptonte Skerdilaidin vitet e fundit ishte kapërcimi i vështirësive të brendshme që vinin nga trazirat e dinastëve të qyteteve. Në verën e vitit 217 ai i kishte eleminuar ato me sukses dhe mbase përmes tyre kishte arritur t’i jepte fund përçarjes politike që ekzistonte midis tij, Demetrit dhe Pineut. Nuk ka dyshim se pas kësaj ai u bë sundimtar i vetëm i shtetit ilir dhe është fakt që për Pineun nuk bëhet fjalë më në burimet. Roma duhet të mos i jetë kundërvënë Skerdilaidit, në veprën e tij të ribashkimit, kurse për Maqedoninë kjo nuk mund të thuhet. Përveç premtimeve, Filipi, që përkrahte Demetrin, nuk i kishte dhënë atij asnjë ndihmë konkrete. Shtrirja e pushtetit të Skerdilaidit mbi qytetet e Dasaretisë, që u bashkuan me të vullnetarisht, nuk duhet të jetë mirëpritur në oborrin mbretëror në Pela dhe ka shumë të ngjarë që këtu të ketë zanafillën e vet edhe konflikti i armatosur midis sundimtarit ilir dhe Filipit.

[catgeorge]

What a shame, Laberia.

Google Translate does not understand neo-languages.

[Laberia]

4. LUFTA MAQEDONO-ROMAKE DHE NGJARJET NË ILIRI

Agresioni i Filipit V kundër Ilirisë
Koha të cilën Skerdilaidi e kishte zgjedhur për t’i rikthyer shtetit ilir Dasaretinë nuk ishte aspak e përshtatshme. Filipi sapo ishte çliruar nga lufta në Greqi dhe nuk kishte asnjë vështirësi për t’u drejtuar kundër tij. Aq më tepër që kjo ndërmarrje përputhej edhe me planin e tij të madh për të dalë në brigjet e Adriatikut prej nga ëndërronte të hidhej në Itali. Me një fushatë të shpejtë ai pushtoi qytetet rreth liqenit Lyhnid dhe ato të Dasaretisë, deri në Antipatrea.
I vendosur në ndërmarrjen e tij, Filipi e zgjeroi vitin tjetër ndërhyrjen në Iliri, duke iu drejtuar asaj këtë radhë nga deti. Pasi ndërtoi në skelat e Maqedonisë 100 anije, në verë të vitit 216 doli në ishujt e Jonit. Kur u sigurua se flota romake ishte larg, lundroi për në brigjet e Ilirisë. Në planin e tij ishte pushtimi i Apolonisë, të cilën e mendonte si bazën më të përshtatshme për aksionin e tij të ardhshëm. Por, kur iu afrua grykës së Aosit, mori papritur, lajmin se anijet romake ishin drejtuar për në Apoloni. Pa sqaruar ende fuqinë e kundërshtarit, flota maqedone u tërhoq në panik. Skerdilaidi që e kishte ndjerë rrezikun e një sulmi nga deti ua kishte bërë të ditur këtë gjë romakëve dhe kishte kërkuar ndihmën e tyre. Në përgjigje të kësaj kërkese romakët shkëputën nga flota e tyre e Sicilisë 10 anije pesërremëshe dhe i dërguan në Apoloni. Ishte kjo skuadër e vogël që shkaktoi panik te maqedonët dhe dështimin e tyre.
Pasojat e kësaj ngjarjeje qenë edhe më serioze. I kërcënuar nga Maqedonia, sundimtari ilir qe detyruar të kthehej me fytyrë nga Roma, pasi kishte luftuar kaq vjet për të shpëtuar prej saj. Me agresionin kundër Ilirisë, Filipi kishte bërë një hap fatal për vetë fatin e Maqedonisë dhe të Ballkanit në tërësi: kishte bërë që interesat e sundimtarit ilir të përputheshin detyrimisht me ato të Republikës. Që nga kjo kohë Skerdilaidi do të vepronte si aleat i Romës, duke i dhënë politikës së shtetit të tij një kurs të ri që do të ndiqej për rreth katër dekada me radhë.
Drejtimi që kishin marrë punët qysh prej vitit 217 u përcaktua edhe më qartë pas fitores së Hanibalit në Kanë. Në vitin 215 Filipi dhe Hanibali përfunduan një traktat aleance sipas të cilit zotoheshin të ndihmonin njëri-tjetrin në luftën kundër Romës. Në traktat nuk përfilleshin aspak interesat e shtetit ilir. Klauzola sipas së cilës romakët nuk duhet të mbeteshin “zotër të Korkyrës, as të Apolonisë e Epidamnit, as të Farit, as të parthinëve dhe Dimales, as të Amantisë”, i njihte praktikisht Maqedonisë të drejtën e sundimit në Iliri. Po të pranojmë se përfundimi i një aleance midis Kartagjenës dhe Maqedonisë ishte objekt bisedimesh qysh prej kohës së Dozonit dhe se qe vonuar për shkak të pavendosmërisë së Filipit, atëherë në dritën e klauzolës së sipërme ka arsye të mendohet se lakmitë e Maqedonisë kanë qenë prej kohësh një shqetësim për Ilirinë dhe mbase kanë pasur edhe ato ndikimin e tyre në marrëdhëniet midis Skerdilaidit e Filipit.
Duke përcaktuar sferat e interesave marrëveshja përcaktonte edhe zonat e veprimeve ushtarake. Në frymën e marrëveshjes të dyja palët ndërmorën në vitin 214 veprime të përbashkëta në Itali dhe Iliri. Ndërsa Hanibali sulmoi Tarentin, Filipi u drejtua sërishmi kundër qyteteve bregdetare të Ilirisë. Me një flotë prej 120 lembesh u fut në Aos dhe provoi të merrte Apoloninë, por shpejt u bind se kjo nuk ishte një punë e lehtë. Atëherë papritmas u drejtua kundër Orikut, të cilin e pushtoi me sulmin e parë, sepse nuk ishte aq i mbrojtur. Ndërkaq mbante të ngujuar Apoloninë dhe shpresonte ta merrte me qetësi, duke menduar se romakët nuk do të ishin në gjendje ta shqetësonin në operacionet e tij. Por ndodhi e kundërta. Reagimi i romakëve qe i menjëhershëm: një flotë prej 50 anijesh pesërremëshe u nis nga Brindisi dhe pushtoi Orikun që Filipi e kishte lënë në duart e një garnizoni të vogël. Pastaj pa u vonuar forcat romake u gjendën në Apoloni, ku hynë natën pa u diktuar. Këndej së bashku me forcat e qytetit, sulmuan në befasi kampin e Filipit, të cilin e gjetën krejt të pambrojtur. Afër 3 000 maqedonë mbetën në fushën e betejës ose u zunë robër. Mbreti provoi të ikte nga deti, por si e gjeti grykën e lumit të mbyllur nga flota romake, dogji anijet e veta dhe u tërhoq nga toka për në Maqedoni me mbeturinat e ushtrisë.
Dështimi para mureve të Apolonisë i tregoi Filipit se plani për daljen në brigjet e Adriatikut dhe kalimi në Itali nuk ishte një punë e lehtë. Në të dy vitet që pasuan ai e ndryshoi drejtimin e sulmit të tij: nënshtroi atintanët, parthinët bashkë me qytetin e tyre Dimalin dhe u fut në tokat e ardianëve, duke u shtyrë në veri deri në Lis. Mendimi se atij iu nënshtrua edhe Skodra, madje se u shtri deri përtej lumit Narona, nuk qëndrojnë dhe kanë gjetur pak përkrahje. Veprimet e dy viteve të fundit dëshmojnë për një strategji të re politike-ushtarake të Filipit, që synonte të zgjeronte pushtimet në Iliri. Marrja e Lisit, megjithëse i siguroi një dalje në det, nuk mund të lidhet me planin e vjetër të kalimit në Itali. Qyteti ishte shumë larg brigjeve të përtejme të Adriatikut dhe sa kohë që Dyrrahu dhe Apolonia ishin në duart e romakëve, çdo kalim përmes detit ishte i paracaktuar të dështonte. Duket më e besueshme që Filipi të jetë interesuar në këto çaste në radhë të parë për vendosjen e një sundimi të shëndoshë në Iliri me perspektivën e dëbimit të plotë të romakëve prej këndej, kurse plani i kalimit në Itali të ketë ardhur duke u zbehur. Pushtimet e tij ishin padyshim një rezultat me rëndësi: ato ngushtuan shumë zotërimet romake në Iliri dhe duke hyrë si pykë midis tyre dhe shtetit ilir, e ndanë këtë të fundit prej romakëve.

Koalicioni antimaqedon
Në qoftë se më 213 dhe 212 Filipi i kishte duart e lira në Iliri, më vonë punët ndryshuan. Me marrjen e Syrakuzës dhe të Kapuas (212-211), romakët filluan të shijojnë frytet e para të epërsisë së armëve të tyre mbi Hanibalin. Pas kësaj ata riaktivizuan politikën e tyre në lindje: më 211 përfunduan një aleancë me etolët, në të cilën tërhoqën më vonë edhe disa shtete të tjera greke, Atalin e Pergamit si dhe shtetin ilir, të përfaqësuar nga Skerdilaidi dhe i biri i tij Pleurati. Duke shfrytëzuar me kujdes armiqësitë e popujve të ndryshëm ndaj politikës pushtuese të Filipit, romakët arritën kështu të krijojnë në Ballkan një koalicion të fuqishëm antimaqedon, që ua lehtësoi shumë peshën e luftës përtej Adriatikut.
Filipi u njoftua për aleancën në Pela ku ishte duke dimëruar. Duke ditur se gjendja e krijuar në Greqi do ta tërhiqte plotësisht andej, ai vendosi të siguronte më parë shpinën e mbretërisë nga rreziku ilir; ndërmori papritur një ekspeditë kundër tokave të Orikut dhe Apolonisë dhe shkretoi viset fqinje të Ilirisë me Maqedoninë, me qëllim që të linte pas frikë dhe terror. Në pranverë iu kthye Greqisë, por aleatët ia kishin marrë iniciativën dhe duke e goditur në shumë anë e detyruan të vihet në pozita mbrojtëse.
Në 209 Filipi i mbante ende tokat e pushtuara në Iliri, sepse në bisedimet për paqe, që u zhvilluan midis tij dhe etolëve në Falaia dhe pastaj në Aigon, mbretit iu kërkua t’u kthejë romakëve Atintaninë dhe Skerdilaidit ardiejtë, pra pushtimet e tij më veriore. Bisedimet dështuan dhe problemi në këtë rrugë nuk gjeti zgjidhje. Por, po këtë vit, Skerdilaidin e gjejmë në Etoli duke luftuar kundër maqedonëve dhe një vit më vonë, më 208, midis panikut që kishte kapur aleatët e Maqedonisë në Greqi, Filipit i erdhi lajmi shqetësues nga mbretëria: “Skerdilaidi dhe Pleurati ishin vënë në marshim”. Hollësitë rreth këtij sulmi ilir dhe rezultatet e tij nuk dihen, por fakti që ky marshim kishte ngjallur shqetësime në Maqedoni tregon se sundimtarët ilirë kishin zbritur thellë në jug dhe si pasojë i kishin dëbuar forcat maqedone të paktën nga pushtimet e tyre veriore, Lisi dhe tokat e ardiejve.
Ndryshe nga këto përfundime, vitet 207 dhe 206 shënojnë një rënie të luftës kundër mbretit maqedon. Romakët që deri atëherë kishin luftuar kundër Filipit me forca të pakta, u tërhoqën nga fusha e betejës, duke menduar se ia kishin arritur qëllimit të tyre për të larguar Filipin nga ndërhyrja në perëndim. Shembullin e tyre e ndoqi dhe Atali, i thirrur në atdhe për nevoja të mbretërisë. Pesha e luftës mbeti kështu mbi aleatët ballkanikë. Duke shfrytëzuar këtë gjendje, Filipi përqendroi goditjen mbi etolët dhe më 206 i detyroi ata të bëjnë paqe të veçantë.
Në këto rrethana romakët u detyruan të dërgojnë me të shpejtë forca në Iliri. Në pranverë të vitit 205 zbritën në Dyrrah me 10 000 këmbësorë dhe 1 000 kalorës me 35 anije. Sapo mësuan ardhjen e romakëve, parthinët dhe popuj të tjerë fqinjë u ngritën kundër maqedonëve. Duke pushtuar pa vështirësi tokat e tyre, romakët arritën në Dimale, të cilin e rrethuan. Ndërkohë ata dërguan një pjesë të forcave të tyre me 15 anije në Etoli me shpresë se mund të prishnin paqen.
Këtu në Apoloni të dyja palët, nën ndikimin e disa rrethanave, shprehën dëshirën për të mos e vazhduar më tej luftën. Gjendja në Itali kishte ndryshuar; Hanibali kishte pësuar humbje të rënda në Itali dhe aleanca me të kishte humbur çdo kuptim për Filipin. Edhe romakët e ndienin veten të lodhur nga lufta e gjatë me Kartagjenën. Të dyja palët ishin të prirura për një paqe ose të paktën për një armëpushim të gjatë. Epirotët u vunë në rolin e ndërmjetësit dhe Foinike, kryeqyteti i tyre, u bë qendër e bisedimeve. Paqja u vendos dhe sipas kushteve të marrëveshjes, romakëve u njihej e drejta mbi parthinët e Dimalen dhe dy qytete të vogla pranë tij, kurse Filipi mbante Atintaninë dhe, kuptohet, Dasaretinë. Midis aleatëve të Romës është përfshirë edhe sundimtari i shtetit ilir, Pleurati, i cili tani përmendet pa të atin, Skerdilaidin. Në marrëveshje nuk thuhet shprehimisht cilat qenë të drejtat që i njiheshin atij. Paqja, pa dyshim, i jepte fund gjendjes së luftës midis mbretit ilir dhe Maqedonisë ndërsa çështje territoriale, të pazgjidhura midis tyre, me sa duket, nuk kishte. Fakti që në bisedimet e Foinikes nuk bëhet fjalë më për Lisin dhe ardianët tregon se çështja kishte gjetur zgjidhje që më parë, mbase që në vitet 209 ose 208.

Lufta e dytë maqedono-romake. Dështimi i Filipit V
Paqja e Foinikes, ashtu sikurse u përfundua, i la hapur kontradiktat midis Romës dhe Maqedonisë. Pozita që ruajti Maqedonia në Iliri nuk ishte aspak e favorshme për Republikën, por ajo e bënte këtë hap vetëm e vetëm që të çlirohej dhe të përqendronte forcat për betejat e ardhme vendimtare me Hanibalin. Filipi nga ana e tij e kishte kuptuar se për të nuk kishte rrugë tjetër, veçse të forconte pozitat në Ballkan dhe në Lindje, ku ai parashikonte ndeshjen e ardhme me Romën.
Këtë drejtim morën, në fakt, edhe ngjarjet në vitet që pasuan. Ndërsa Roma ishte duke përfunduar luftën me Hanibalin, Filipi ndërmori një varg veprimesh diplomatike dhe ushtarake në Lindje: përfundoi një aleancë me Atalin III të Sirisë, zgjeroi pushtimet në Egje, duke u shtrirë deri në Helespont, shtoi presionin mbi Greqinë dhe u mori disa toka etolëve, goditi në veri dardanët dhe në kundërshtim me traktatin e Foinikes bëri pushtime të vogla në Iliri që i lejuan t’u shkëpuste romakëve parthinët.
Ndërkaq në vitin 201 romakët e thyen përfundimisht Hanibalin dhe e detyruan Kartagjenën të përfundonte paqen. Fitimtarët, që edhe më parë nuk e kishin duruar Filipin, nuk mund të lejonin tani që t’u cenoheshin interesat e tyre në Iliri dhe në përgjithësi nuk mund ta shihnin me sy të mirë forcimin e pozitave të tij në Lindje.
Goditjen vendosën t’ia japin nga Iliria. Në vjeshtë të vitit 200 dy legjione zbritën në Apoloni dhe ngritën lëmin në afërsi të lumit Aps. Këtej filloi sulmi kundër pozitave të Filipit në Dasareti. U dërgua menjëherë një ekspeditë kundër Antipatreas, sepse ky qytet i rëndësishëm ishte pika më e përparuar e Filipit në Iliri dhe zinte një pozitë kyçe në rrugën që kalonte përmes luginës së Devollit për në Maqedoni. Me një sulm të shpejtë forcat romake zunë tri kështjella në rrethet e qytetit (Karagun, Geruntin dhe Orgesin) dhe sakaq u gjendën para mureve të tij. Komandanti romak u mundua të hyjë në Antipatrea me anën e marrëveshjes, por paria, duke pasur besim te madhësia e qytetit, te muret dhe pozita e tij e mbrojtur kundërshtoi të dorëzohet. Atëherë romakëve iu desh ta merrnin me sulm, gjë që u kushtoi shumë shtrenjtë. Për këtë arësye komandanti romak u soll në mënyrë barbare. Ai urdhëroi masakrimin e popullsisë prej 16 vjeç e lart dhe pasi plaçkiti qytetin, e dogji dhe i shkatërroi muret mbrojtëse të tij. Pas kësaj romakët pushtuan edhe dy qytete më të vogla në thellësi: Kodrionin dhe Knidin dhe pasi lanë një garnizon në Kodrion u kthyen në lëmin e tyre në Aps. Kjo ekspeditë e përmirësoi shumë pozitën e romakëve; ata kishin asgjësuar një bastion të Filipit siç ishte Antipatrea, kurse me vendosjen e garnizonit në Kodrion kishin shtyrë në thellësi pikën e kontaktit me armikun dhe kishin hapur rrugën për operacionet e ardhshme.
Gjatë dimrit konsulli romak u kujdes të siguronte aleatë. Thirri në lëmin e tij në Aps mbretërit e vendeve fqinje me Maqeoninë, midis të cilëve Pleuratin e Ilirisë, Baton e Dardanisë dhe Aleksandrin e Athamanisë dhe u mori atyre premtimet për ndihmë në luftën kundër Filipit. Por përpjekjet për të tërhequr etolët përsëri në luftë dështuan, kurse Epiri i mbeti besnik Filipit.
Mbreti i Maqedonisë po përgatitej në mënyrë të ethshme për fushatën e stinës së ardhshme të vitit 199. I siguruar nga qëndrimi i Epirit dhe i Lidhjes etole në jug ai i përqendroi forcat në veri. Me qëllim që të mënjanonte rrezikun e një depërtimi dardan në Maqedoni, dërgoi forca për të mbyllur grykën e Pelagonisë. Me forcat kryesore u vendos diku në afërsi të malit Lynkus duke pritur një sulm të konsullit dhe të Pleuratit, që mendonte se do t’i vinte përmes luginës së Genusit në drejtim të Lyhnidit. Por u gabua. Konsulli nuk e ndryshoi drejtimin e tij. Duke rimarrë operacionin u shty më tej në Dasareti dhe nëpër luginën e Apsosit (Devollit) doli në fushën e Korçës. Këtu u furnizua me drithë nga hambarët e pasur të Dasaretisë dhe prej këndej mbërriti në Oresti dhe Elimioti.
Kur mësoi për drejtimin që kishte marrë konsulli, Filipi shpërnguli forcat nga Pelagonia dhe Lynku në drejtim të jugut. Por me këtë i hapi rrugën Pleuratit i cili, me sa duket, pasi çliroi parthinët, ndoqi luginën e Genusit dhe arriti në Lyhnid. Edhe dardanët vërshuan nga veriu në Maqedoni. Në këtë kohë romakët u kthyen përsëri në Dasareti dhe pushtuan qytetin Peilon. Meqenëse qyteti kishte një pozitë të përshtatshme për të sulmuar Maqedoninë, konsulli la këtu një garnizon dhe si mori me vete plaçkën dhe skllevërit, e solli ushtrinë përsëri në krahinën e qetë të Apolonisë, aty prej nga ishte nisur.
Filipit, përkundrazi, iu desh të bëjë përpjekje të mëdha për të përballuar pas kësaj, në veri ilirët e Pleuratit dhe dardanët që kishin hyrë në Maqedoni, kurse në jug athamanët dhe etolët, të cilët pas sukseseve të romakëve kishin vendosur të hynin përsëri në luftë kundër mbretit të Maqedonisë. Kështu në dy fushata gjatë viteve 200 dhe 199 Filipi u dëbua nga tokat e parthinëve dhe Dasaretia, ndërsa kundër tij u ngritën përsëri etolët dhe popullsi të tjera të vogla fqinjë.
Në vitin e tretë të luftës (198) veprimet ushtarake u shpërngulën në jug, në luginën e lumit Aos. Operacionet e dy viteve të para u kishin treguar romakëve se rruga për në Maqedoni, përmes Dasaretisë ishte e lidhur me vështirësi serioze përsa i përket furnizimit dhe rezervat e kësaj krahine nuk i përballonin dot nevojat e ushtrisë romake. Duhej kërkuar një rrugë tjetër më e sigurt. E tillë paraqitej lugina e Aosit që të çonte në Maqedoni përmes Thesalisë. Kjo krahinë ishte një hambar i sigurt për një ushtri që do të shkëputej kaq shumë nga bazat e saj. Përveç kësaj, me hyrjen e etolëve në luftë gjendja në jug ishte bërë më e favorshme për romakët, prandaj depërtimi në zemër të Greqisë përmes luginës së Aosit u siguronte romakëve bashkimin me aleatët e tyre.
Filipi që e kishte ndjerë këtë rrezik dërgoi në pranverë të vitit 198 një pjesë të forcave që të zinin grykën e Antigonesë, duke menduar se romakët mund të merrnin rrugën përmes luginës së Drinos dhe fushës së Malësisë për të dalë në Thesali. Mbas disa ditësh arriti edhe vetë me forcat kryesore dhe, si e pa gjendjen, vendosi t’ia kushtojë vëmendjen kryesore mbrojtjes së ngushticës së Aosit, e cila megjithëse nëpër një rrugë më të vështirë, por më të shkurtër, të çonte gjithashtu në Thesali. Pa lëshuar grykën e Antigonesë ai vendosi forcat në të dyja anët e lumit Aos. Mbrojtjen e krahut të majtë, nga ana e malit Asnau (mali i Golikut), dhe grykën e Antigonesë ia besoi komandantit të tij, Atenagorës, kurse krahun e djathtë, d.m.th. atë nga ana e malit Merop (mali i Shëndëlliut) dhe rrugën që kalonte nga kjo anë buzë lumit, e mbajti vetë.
Romakët që kishin ngritur lëmin e tyre përballë të dyja grykave qëndruan për një kohë të gjatë të pavendosur për të sulmuar, sepse pozitat e mbretit maqedon ishin shumë të forta. Gjatë kësaj kohe nuk munguan edhe përpjekjet për të arritur në një marrëveshje, por Filipi shpresonte në rezultate më të mira dhe nuk i pranoi kushtet e konsullit.
Ndërkaq romakët mundën të siguronin një dalje në shpinë të Filipit me ndihmën e njërit prej parisë epirotase. I zënë në befasi nga mbrapa dhe i goditur me forcë në ballë, Filipi u detyrua të lërë pozicionet e tij të fuqishme dhe të tërhiqej me humbje të mëdha. Duke ndjekur armikun, romakët u bënë shumë shpejt zotër të një pjese të mirë të Greqisë Qendrore.
Pas kësaj Lidhja Epirote, deri tani aleate e Filipit, por që nuk kishte hyrë në konflikt të armatosur, u afrua me romakët. Së shpejti edhe Lidhja Epirote-Ahease u shkëput nga aleanca me Maqedoninë.
Në vitin 197 ushtria romake dhe ajo e aleatëve ishin përqendruar në Thesali. Në betejën që u zhvillua në afërsi të Kinoskefales, Filipi mori goditjen vendimtare dhe u detyrua të kërkonte paqe. Kushtet e paqes qenë shumë të rënda. Filipi detyrohej të hiqte dorë nga gjithë Greqia dhe nga zotërimet e tij aziatike, t’u kthente romakëve tokat e pushtuara në Iliri që ishin njohur nga paqja e Foinikes dhe të prishte flotën, duke e zbritur atë në pesë anije. Për të kënaqur kërkesat e aleatëve të tyre, romakët bënë shumë ndryshime territoriale dhe u njohën autonominë disa krahinave të vogla, të cilat ishin ngritur kundër Filipit, gjë që e thelloi edhe më tepër përçarjen politike në Greqi. Me pushtimin e Dasaretisë dhe të Atintanisë, romakët i zgjeruan zotërimet e tyre në Iliri dhe e shtynë kontaktin me Maqedoninë në thellësi. Pleuratit i njohën të drejtën mbi parthinët dhe Lyhnidin dhe me këtë i zgjeruan kufijtë e shtetit ilir nga jugu deri në Genus, kurse në lindje përfshinë penestët deri te liqenet Lynkeste, duke vënë kështu edhe shtetin ilir në kontakt direkt me Maqedoninë në kufijtë e vjetër lindorë.
Por duke e detyruar Filipin të kthehej në kufijtë e vjetër e të ngushtë të Maqedonisë dhe duke u asgjësuar si fuqi detare, romakët nuk kishin ndërmend të asgjësonin tani për tani shtetin maqedon dhe as të shfarosnin vetë Filipin. Duke iu përgjigjur shqetësimeve të aleatëve grekë lidhur me këtë çështje, konsulli u tha se “ishte e qartë se liria e Greqisë kërcënohej nga forca e mbretërve maqedonë, por po të shkatërrohej kjo mbretëri ... trakët, ilirët, grekët ... do të dyndeshin në Greqi”.

Pasojat e luftërave romako-maqedone për Ilirinë
Luftërat që u zhvilluan në truallin ilir gjatë çerekut të fundit të shek. III p.e.sonë patën pasoja të rënda për Ilirinë.
Mbretëria e cunguar dhe e dobësuar ilire, pasi kishte dështuar në përpjekjet e saj për të dalë nga gjendja e krijuar prej dy luftërave të mëparshme, u gjend këtë radhë në një aleancë të detyruar me Romën. Si e tillë asaj i takoi të mbante një pjesë të peshës së luftës në dobi të Republikës. Krahinat në jug, që ishin shkëputur nga mbretëria prej kohësh, u kthyen në rezerva strategjike të Romës; qytetet e parthinëve dhe të atintanëve qenë detyruar të kontribuojnë në këto luftëra pushtuese të Romës me trupa ndihmëse dhe të strehojnë e të furnizojnë ushtritë pushtuese. Duke u kthyer në fushë lufte, këto krahina kaluan herë në duar të romakëve, herë të maqedonëve dhe më se një herë u grabitën dhe u shkretuan.
Gjatë luftës së dytë maqedone u dëmtua në mënyrë të veçantë Dasaretia. Qytetet e saj u plaçkitën e u rrënuan; Antipatrean e shkatërruan nga themelet dhe popullsia e saj u masakrua; Pelioni u plaçkit dhe i morën skllevër banorët e qytetit që përbënin forcën prodhuese kryesore; fshatarësia dasarete u detyrua të braktiste vatrat e saj dhe të merrte malet në kohën kur ushtritë pushtuese romake grabisnin hambaret e saj.
Luftërat e vazhdueshme ndikuan rëndë edhe mbi gjendjen ekonomike të Dyrrahut dhe të Apolonisë. Si aleatë të Romës këto qytete qenë detyruar të përballonin një varg detyrimesh ushtarake dhe ekonomike. Dyrrahu, i cili mbeti pak i mënjanuar nga teatri kryesor i veprimeve luftarake, duket se i përballoi më me lehtësi këto detyrime. Ruajtja e standardeve dhe e simboleve tradicionale në prerjet e tij monetare dëshmon për një farë stabiliteti në jetën ekonomike e politike të qytetit. Por Apolonia, e cila shërbeu si kryeura e zbarkimit të trupave romake në Iliri dhe si pika më e synuar e maqedonëve në kundërveprimet e tyre ndaj Romës, e ndjeu më shumë peshën e luftës. Barra e rëndë e detyrimeve që rridhnin nga aleanca me Romën dhe shkretimi i tokave nga sulmet e Filipit V e rënduan shumë gjendjen ekonomike të këtij qyteti. Për ta përballuar këtë gjendje apoloniatët u detyruan të intensifikojnë prerjen e monedhave prej bronzi dhe të hidhnin në treg variante të reja monedhash që ndryshojnë herë pas here simbolet e tyre. Me detyrime të rënda ngarkuan romakët edhe qytetet e afërta me Apoloninë: Bylisin, Orikun dhe Amantien. Është për t’u shënuar se në këtë kohë monedhat e këtyre qyteteve huazojnë simbolet e prerjeve apoloniate, gjë që u imponohet me dashje ose pa dashje, nga nevoja për të përballuar së bashku peshën e luftës.
Kështu, paqja e vitit 196 e gjeti Ilirinë të raskapitur nga luftërat e gjata dhe të dobësuar ekonomikisht e politikisht.

[Laberia]

5. LUFTA E TRETË ILIRO- ROMAKE.
RËNIA E SHTETIT ILIR

Gjendja politike në Ballkan e në Iliri pas vitit 196.
Ardhja në fuqi e Gentit dhe gjallërimi i forcave antiromake në Iliri
Pasi fitoi luftën e dytë me Maqedoninë, Roma u kujdes të forconte pozitat e saj në Greqi dhe të zinte këtu vendin e Maqedonisë. Për këtë qëllim ajo shfrytëzoi me mjeshtëri kontradiktat që ekzistonin midis shteteve greke; duke përkrahur Lidhjen e Ahesë asgjësoi lëvizjen e Nabisit në Spartë, më pas u dha fund pretendimeve të Lidhjes Etole për hegjemoni në Greqi dhe njëherësh me këtë u preu rrugën synimeve të Antiohut të Sirisë mbi këtë vend.
Në këto ngjarje Mbretëria e dobët Ilire, e varur dhe e lidhur me detyrime ndaj Romës, veproi si aleate e saj. Pleurati qe detyruar të dërgonte flotën e tij kundër brigjeve të Greqisë dhe të ndihmonte me këtë për fitoren romake mbi etolët në vitin 189.
Edhe Filipi V mori anën e romakëve. Ai i ndihmoi ata kundër Nabisit dhe pastaj edhe në luftën kundër etolëve dhe Antiohut. Duke u përzier në këtë luftë Filipi shpresonte të përmirësonte pozitat e tij dhe u mundua t’i kthejë Maqedonisë një pjesë të tokave të humbura, por romakët e detyruan të tërhiqej në kufijtë e vitit 196, duke i dhënë të kuptonte se nuk kishin ndërmend të ndanin me të pozitat e tyre në Greqi.
Interesat e Maqedonisë u ndeshën përsëri me politikën agresive të Romës. Filloi një periudhë e re marrëdhëniesh të acaruara, që çuan dalëngadalë në konfliktin e fundit të armatosur midis tyre. Përgatitjet për luftë gëlltitën për shumë vite me radhë burimet më të rëndësishme ekonomike dhe ngritën në këmbë forca ushtarake që nuk kishte njohur më parë historia e luftërave të këtyre dy vendeve. Me luftën e ashpër politike për të bërë aleatë dhe përkrahës ato e shtrinë konfliktin mbi një zonë të gjerë të Ballkanit dhe të Lindjes. Shtetet e kësaj zone dhe shtresat e ndryshme shoqërore u tërhoqën në konflikt sipas interesave të tyre politike dhe ekonomike.
Historia e shtetit ilir në këtë kohë është e lidhur ngushtë me përpjekjet që bëhen në Maqedoni dhe në Ballkan për të përballuar rrezikun e ri romak. Gjendja që u krijua pas luftës kundër etolëve dhe Antiohut dhe ngjarjet e lidhura me marrëdhëniet midis Maqedonisë e Romës gjetën një vlerësim të ri në Iliri. Politika agresive e Romës që synonte tani asgjësimin e plotë të shtetit maqedon nuk mund të pritej mirë nga shtetet e vogla të Ballkanit, duke përfshirë këtu edhe shtetin e dobësuar ilir. Gjendja e ekuilibruar që ishte krijuar nga prania përballë njëra-tjetrës në Gadishull e forcës maqedone dhe asaj romake, ishte i vetmi faktor që kishte siguruar, në një mënyrë ose në një tjetër, mbijetesën e këtyre shteteve. Prishja e kësaj gjendjeje nuk ishte në interesin e tyre. Duke vlerësuar drejt këtë rrezik u gjallëruan dhe u aktivizuan forcat antiromake në Iliri. Si pasojë, në vitet e fundit të sundimit të Pleuratit vihet re një kthesë në marrëdhëniet e mbretit ilir me Romën, që u shpreh në afrimin e tij me Maqedoninë. Të dhënat numizmatike dëshmojnë për vendosjen e lidhjeve të ngushta ekonomike dhe politike midis shtetit ilir dhe Maqedonisë. Edhe prania e trupave ilire në përbërjen e garnizonit të Kasandresë që provohet nga Livi dhe që sipas fjalëve të tij “i pat dërguar prej kohësh Pleurati”, vërteton këtë mendim.
Senati reagoi me forcë të madhe kundrejt qëndrimit të ri ilir, veçanërisht pas ardhjes në fuqi të Gentit, i cili pasoi Pleuratin në vitin 181. Politika romake u drejtua kundër mbretit të ri me tërë ashpërsinë e saj. Ai u akuzua si nxitës për rifillimin e piraterisë nga ana e ilirëve dhe për trajtimin e keq që po u bëhej gjoja aleatëve të Romës dhe qytetarëve romakë në Korkyra Nigra. Me këtë pretekst senati caktoi në vitin 178 një flotë të posaçme prej 10 anijesh, e cila do të vepronte në Adriatik për të ruajtur nga flota ilire ujërat midis Ankonës dhe Tarantos.
Brenda vendit mbreti u vu, jo pa nxitjen e Romës, përpara vështirësive edhe më serioze. Kundër tij u ngritën dalmatët, të cilët u shkëputën nga mbretëria. Përpjekje të tilla u bënë edhe nga krerë të fiseve të tjera. Gentit iu desh të bënte një luftë të ashpër kundër aristokracisë së lartë me tendenca proromake, e cila kishte përkrahës edhe në oborrin mbretëror. Në këtë luftë ai nuk u ndal as përpara sakrifikimit të vëllait, Platorit, që Roma synonte ta vinte në fron në vend të tij.

Përpjekjet për forcimin ekonomik e politik të Mbretërisë
Kërcënimi i ri romak diktonte nevojën e përgatitjeve për t’i dalë përpara një konflikti të hapur, i cili siç tregojnë ngjarjet, ishte i pashmangshëm. Duke e kuptuar qartë këtë detyrë, Genti i kushtoi gjithë vëmendjen e tij forcimit ekonomik dhe politik të mbretërisë.
Midis masave me karakter ekonomik ajo që na dëshmohet më mirë nga burimet është veprimtaria e dendur monedhaprerëse që zhvilloi Genti. Krahas Skodrës dhe Lisit mbreti u njohu të drejtën e prerjes së monedhave edhe dy qyteteve të tjera të mëdha, Rizonit dhe Lyhnidit, si dhe dy fiseve të rëndësishme Labeatëve e Daorsëve. Kjo zgjeroi shumë qarkullimin monetar dhe e shtriu atë në viset më të thella të mbretërisë. Rëndësi të veçantë patën përpjekjet e Gentit për vendosjen e një sistemi të përbashkët monetar në mbretërinë e tij. Për këtë qëllim ai ndërpreu prerjet e vjetra të punishtes së Skodrës dhe në vend të tyre hodhi në treg monedha të reja. Tani monedha kryesore e Skodrës në vend të Zeusit, mban në faqe portretin e mbretit, kurse në shpinë, duke ruajtur si simbol anijen ilire, vendin e legjendës së qytetit e zë titulli dhe emri i mbretit.
Monedhën me mburojë përkrenare që u fut në sistemin monetar të Skodrës qysh prej kohës së Pleuratit, Genti vazhdoi ta presë, por edhe kësaj i hoqi legjendën e vjetër dhe në vend të saj vuri titullin dhe emrin e vet. Kjo tregonte se Genti i kishte hequr Skodrës autonominë monetare dhe punishten e bashkësisë qytetare e ktheu në punishte mbretërore.
Ndryshe prej Skodrës mbreti u njohu Lisit, Labeatëve dhe Daorsëve të drejtën që monedhat e tyre t’i siglojë me emrin e bashkësisë qytetare apo fisnore (?as????? Ge?????), por edhe këta i detyroi të respektojnë standardin shtetëror: të pajisin monedhat e tyre me portretin e mbretit dhe anijet ilire, si dhe t’u japin të njëjtën masë e peshë që kishin monedhat e prera në punishten mbretërore të Skodrës.
Më vonë mbreti shtiu në dorë edhe punishten monetare të Lisit dhe i ndaloi qytetit prerjen e monedhave autonome; që nga kjo kohë ai krijoi për Skodrën, Lisin dhe krahinat qendrore të mbretërisë, një sistem monetar të përbashkët të përbërë nga tri monedha: dy prej tyre ishin monedhat e njohura që priteshin në punishten mbretërore të Skodrës; njëra me portretin e mbretit - anijen ilire, dhe tjetra me mburojë - përkrenare. Monedha e tretë ishte monedha e vjetër, e vogël e Lisit, e cila paskëtaj do të siglohej me titullin dhe emrin e mbretit. Në sistemin e ri monedha e parë përfaqësonte nominalin, kurse dy të tjerat nëndarjet e tij.
Sistemi monetar që vendosi Genti në zonën qendrore nuk u shtri edhe në qytetet periferike të mbretërisë. Monedhat prej argjendi të Rizonit me mburojë - pegas dhe ato prej bronzi të Lyhnidit me mburojë gjysmë anije, të prera në emër të bashkësisë qytetare (??ss?t??, ?aß?at??, ?a??s??) dëshmojnë për një farë autonomie në marrëdhëniet ekonomike të këtyre qyteteve me mbretërinë.
Gjatë sundimit të Gentit, Skodra, Lisi dhe qytete të tjera të mbretërisë fituan një gjallëri të madhe ekonomike. Rrezja e qarkullimit të monedhave të prera në emër të mbretit apo të qyteteve e të fiseve në punishtet e Skodrës, Lisit, Rizonit, Lyhnidit etj., u shtrinë në skajet më të thella të Mbretërisë Ilire dhe në disa raste edhe përtej kufijve të saj. Në jug monedhat e Gentit zbresin deri në Dyrrah e Apoloni. Vetë prerjet e daorsëve dhe të labeatëve si dhe monedhat e gjetura në Mat, Peshkopi, Malësi e Madhe dhe në krahinat e thella të Malit të Zi, tregojnë se qarkullimi monetar kishte depërtuar dhe në krahinat e brendshme malore.
Politika e ndjekur prej Gentit në fushën e prerjeve monetare mund të konsiderohet një reformë e vërtetë, që i lejoi mbretit të përqendrojë në duart e tij mjete të fuqishme financiare. Dëshmi e qartë e kësaj është përmbajtja e thesarit mbretëror që u kap nga romakët. Livi na thotë se në arkën e mbretit u gjetën 27 ponde ari, 19 ponde argjendi, 13 000 denarë dhe 120 000 monedha ilire argjendi. Kjo ishte një shumë e madhe që mbreti e kishte grumbulluar nga të ardhurat e pronarëve mbretërorë dhe taksat e rënda që u kishte vënë nënshtetasve.
Dendësimi i prerjeve monetare dhe përpjekja për të përqendruar në arkën shtetërore sa më shumë mjete financiare diktohej në radhë të parë nga gjendja ndërkombëtare. Rreziku romak sa vinte bëhej më i qartë dhe mbreti duhej të shtonte përpjekjet e tij për forcimin e ushtrisë dhe të flotës. Fakti që në kohën e shpërthimit të konfliktit efektivi i ushtrisë ilire numëronte 15 000 veta, me të cilët Genti u drejtua kundër romakëve (pa llogaritur këtu garnizonet e veçanta të qyteteve) dhe fakti që flota ilire numëronte ende në fund të luftës 220 anije, tregon se sundimtari ilir e kishte vlerësuar drejt këtë rrezik dhe u kishte kushtuar gjithë vëmendjen përgatitjeve për ta përballuar atë.
Ato elemente të organizimit shtetëror që në burimet e periudhës së sundimit të Agronit apo të pasardhësve të tij dolën në mënyrë sporadike, tek Genti vijnë e plotësohen dhe problemi bëhet më i qartë në tërësinë e tij.
Në kohën e Gentit, edhe pse e cunguar, Mbretëria Ilire shtrihej ende në një territor mjaft të gjerë dhe përfaqësonte fuqinë e dytë pas Maqedonisë, në pjesën perëndimore dhe jugore të Gadishullit. Pasi i dhanë Pleuratit Parthen dhe Lyhnidin, romakët i njohën Mbretërisë Ilire si kufi jugor Genusin; në lindje ajo përfshinte edhe tokat e Penestisë, kurse në veri pas shkëputjes së dalmatëve nuk shtrihej më tej se krahina rreth gjirit të Rizonit.
Kryeqytet i mbretërisë ishte Skodra. Njësitë administrative të saj duket se përputheshin me territorin rreth qyteteve. Ato kishin si qendër një qytet të rëndësishëm dhe rreth tij një varg kështjellash, të cilat mbronin kryeqendrën dhe gjithë krahinën. Një njësi të tillë formonte Rizoni me kështjellat e vogla rreth këtij gjiri. Që nga koha që Skodra u bë kryeqytet i mbretërisë duket se qendra e Labeatëve kaloi në Meteon. Në jug, si shembull mund të sillet krahina e penestëve, për të cilën burimet lejojnë të nënkuptohet se formonte një tërësi të tillë. Uskana, qyteti më i madh i penestëve, ishte kryeqendra e krahinës, kurse kështjellat që përmenden rreth saj ishin, me sa duket, qendra me funksione më të ngushta administrative e mbrojtëse.
Burimet nuk sjellin të dhënat e nevojshme për të përcaktuar sa njësi të tilla kishte mbretëria, megjithatë, duhet menduar se atje ku kemi një qytet të rëndësishëm, rreth tij kemi dhe një krahinë që formonte një njësi administrative të mbretërisë. Nuk mund të kërkohet kjo për krahinat e thella malore ku jeta qytetare nuk u zhvillua. Rolin e qendrave kanë mundur ta luajnë këtu vetëm fortesat e vogla që shërbenin si seli e aristokracisë së fiseve.
E mbështetur në ekonominë e përparuar skllavopronare të qyteteve Mbretëria Ilire e Gentit paraqitet me tipare të qarta të një monarkie të tipit helenistik. Pushteti më i lartë ishte në duart e mbretit. Ashtu si dhe parardhësit e tij ai mbante titullin “mbret i ilirëve” dhe sundonte si një mbret romak dhe nuk njihej në burimet ndonjë organ tjetër që të kufizonte veprimet e tij. Anëtarë të veçantë të familjes mbretërore zinin detyra me përgjegjësi në punët e shtetit, por rolin më të rëndësishëm në jetën politike e luanin “miqtë” e mbretit. Ata ishin bashkëpunëtorët më të afërt e më të besuar të tij. Këtë institucion, që ishte tipik helenistik e ndeshim në Mbretërinë Ilire për herë të parë gjatë sundimit të Teutës; “miqve” ajo u besoi drejtimin e punëve të shtetit. Në kohën e Gentit “miqtë” e mbretit luanin një rol të dukshëm në qeverisjen e vendit dhe ngarkoheshin me misione të rëndësishme diplomatike.
Mbreti ishte kryekomandant i forcave të armatosura tokësore dhe detare. Veprimet ushtarake i drejtonte vetë ose ua besonte komandantëve të veçantë. Bërthamën kryesore të ushtrisë që ishte mbështetja kryesore e pushtetit mbretëror e përbënin kontingjentet e rregullta, të cilat sipas rastit qëndronin si garnizone në qytete ose përqendroheshin për të ndërmarrë një ekspeditë apo për të përballuar luftimet në një front të caktuar. Burimet nuk bëjnë fjalë për forca ndihmëse në përbërjen e ushtrisë ilire, por nuk duhet përjashtuar mundësia që fiset malore të kenë ushqyer ushtrinë mbretërore me forca të tilla, sa herë që i thërriste mbreti, duke qenë të komanduara nga krerët e tyre.
Njësi e flotës ilire është lembi, një anije e vogël, por e shpejtë dhe e manovrueshme. Çdo lemb, përveç rremtarëve, kishte edhe 50 luftëtarë që përbënin njësinë bazë të forcave ushtarake detare dhe mbase edhe tokësore ilire.
Mbreti kishte nën kontroll punishtet monetare dhe autorizonte prerjen e monedhave në emër të vet ose të bashkësisë qytetare e fisnore. Një aparat fiskal vilte taksat me të cilat Genti kishte ngarkuar shtetasit; kurse burgjet dhe nënkuptohet, një aparat dhune garantonin rendin e vendosur nga shtresa sunduese dhe përfaqësuesi i saj më i lartë, mbreti.
Në marrëdhëniet me botën e jashtme shtetin e përfaqësonte gjithashtu mbreti; ai shpallte luftën dhe përfundonte paqen, lidhte aleanca, zhvillonte bisedime të drejtpërdrejta ose përmes përfaqësuesve caktonte pengje për të garantuar një marrëveshje, merrte hua etj.
Administrimi i qyteteve dhe i krahinës që lidhej me to u besohej dinastëve, të cilët mbreti mund t’i zëvendësonte. Në zonën qendrore të mbretërisë Genti arriti ta kufizonte shumë autonominë e qyteteve dhe ta dobësonte autoritetin e dinastëve lokalë, të cilët në burimet njihen ndryshe dhe si “principa illyriorum”.
Siç shihet, në këtë periudhë shteti ilir paraqitet me një strukturë të gjithanshme dhe me organe administrative që ishin ngarkuar me funksione të ndryshme në veprimtaritë për forcimin e pushtetit qendror dhe konsolidimin e shtetit. Reforma monetare ishte një shprehje e qartë e kësaj politike. Kontradiktat në plan ndërkombëtar që mplekseshin me ato sociale, të brendshme, e diktonin një politikë të tillë. Genti e përçoi këtë pa ngurrim dhe me rezultat në zonën qendrore të mbretërisë.

Politika e jashtme e Gentit
Duke qenë në marrëdhënie të ndera me Romën, Genti u kujdes të vendosë marrëdhënie të mira me fqinjët ballkanikë. Qysh në fillim të sundimit të tij, ai ia arriti të vendoste lidhje miqësore me fqinjën lindore, Mbretërinë Dardane. Këto marrëdhënie mbreti i përforcoi me një martesë dinastike dhe sado e ndërlikuar që u bë më vonë gjendja politike në Ballkan, nga burimet nuk del që ato të jenë prishur.
Por bazën e politikës së jashtme të shtetit ilir në këtë kohë e përbënin marrëdhëniet miqësore me Maqedoninë. Synimet ekspansioniste të Romës kishin diktuar një politikë të tillë qysh në vitet e fundit të sundimit të Pleuratit. Tani në kohën e Gentit, vazhdimi i kësaj politike bëhej edhe më i nevojshëm, sepse, në fund të viteve 80 dhe sidomos gjatë dekadës së re, senati e shtoi presionin politik mbi shtetet e Ballkanit dhe në mënyrë të veçantë mbi Maqedoninë dhe Mbretërinë Ilire. Burimet letrare nuk hedhin dritë mbi marrëdhëniet e tij me sundimtarin e Maqedonisë Perseun, në vitet e para të sundimit të Gentit, por në to vihet re qartë një paralelizëm në qëndrimin armiqësor të Republikës (Romës) ndaj tyre. Nga ana tjetër, materiali numizmatik dëshmon për lidhje të ngushta ekonomike dhe si rrjedhim edhe politike, midis Mbretërisë Ilire dhe Maqedonisë.
Marrëdhëniet e Gentit me Perseun dokumentohen më mirë në prag të luftës së fundit. Dy lajme të Livit që lidhen me fundin e vitit 173 dhe fillimin e vitit pasues hedhin dritë mbi këto marrëdhënie. Njëri ka të bëjë me vrasjen e Artetaurit, një dinasti të vogël që përkrahte politikën romake diku në Iliri, ndoshta në zonën e pushtuar nga romakët dhe që në burime paraqitet si një aksion i kombinuar i Perseut dhe i Gentit. Lajmi tjetër bën fjalë për dy sulme të Gentit kundër tokave të Isës dhe përkon në kohë me aktivitetin që zhvillon Perseu për të përmirësuar pozitat e tij në jug dhe në lindje. Këto ngjarje që shkaktuan shqetësimin e romakëve dhe të aleatëve të tyre nuk mund të merren thjesht si një produkt i propagandës romake që synonte t’i paraqiste të dy sovranët si provokatorë. Livi, sipas Polibit, pohon se, krahas delegatëve që vijnë nga Lindja me ankesa kundër Perseut, delegatë nga Isa vijnë para senatit për të akuzuar Gentin për atë që “ishte në një mendje me mbretin e Maqedonisë dhe që të dy së bashku po përgatitnin luftën kundër romakëve”. Gjendja ishte e tillë që u impononte të dy sovranëve nevojën e veprimeve të bashkërenditura për të përballuar rrezikun romak që sa vinte bëhej më kërcënues. Megjithatë është fakt se duke u përgatitur për t’i bërë ballë këtij rreziku, të dy sovranët nuk donin një konflikt të hapur me Romën, fuqia e së cilës nuk ishte për të mos u përfillur. Prandaj Genti, ashtu siç bën edhe Perseu, u shpejtua të dërgonte delegatë në Romë “për të larë nga fajet që i ngarkonin isasit”. Senati nuk pranoi të bisedonte me të dërguarin e mbretit dhe i bëri të ditur pakënaqësinë e tij duke e shoqëruar me kërcënime. Duke dashur, nga ana tjetër, që ta izolonte plotësisht Perseun, senati provoi ta bindë Gentin që të shkëputej nga miqësia me mbretin maqedon dhe të bashkonte armët e tij me ato të romakëve. Genti qëndroi në pozitat e tij dhe delegati romak u kthye në atdhe i dyshuar se ishte korruptuar me të hollat e mbretit ilir. Me këtë ndërpriten përpjekjet romake për të tërhequr Gentin nga ana e tyre.
Kështu në pragun e luftës kundër Maqedonisë, kur Roma zhvillonte një veprimtari të etshme diplomatike, të shoqëruar me presion të madh politik, për të izoluar Perseun, sundimtari ilir nuk mori anën e Republikës. Livi e paraqet Gentin të lëkundur, por faktet tregojnë se as këtë radhë, as më pas, mbreti ilir nuk tregon shenja lëkundjeje në qëndrimin e tij ndaj Romës. Ishte vetëm përgatitja e pamjaftueshme që do ta pengonte për të dalë në fushën e betejës kundër saj.

Lufta e tretë romako-maqedone, veprimet luftarake të vitit 171
Krahas përgatitjeve diplomatike, Roma po merrte edhe masat ushtarake për të asgjësuar Maqedoninë dhe Mbretërinë Ilire që ishin dy forcat kryesore, të cilat pengonin planet e saj ekspansioniste në Ballkan.
Në nëntorin e vitit 172 senati urdhëroi dërgimin e forcave të para në brigjet e përtejme të Adriatikut, të përbëra nga 5 000 këmbësorë dhe 300 kalorës. Ky kontingjent i vogël që dërgohej si pararojë e ushtrisë konsullore, pasi zbriti në Epir, me sa duket në Orik, ngriti lëmin e vet në afërsi të Nymfeut, në tokat e Apolonisë. Këndej një njësi prej 2 000 vetash u dërgua menjëherë për të zënë, siç na thuhet, “fortesat e dasaretëve dhe të ilirëve”. Po të gjykojmë nga të dhënat e mëvonshme, forcat romake duhet të jenë vendosur në këtë kohë në Lyhnid, Uskanë dhe në disa kështjella rreth saj, aty ku prania e tyre na del papritur në ngjarjet e dimrit të vitit 170/169. Ky aksion kishte një qëllim të largët strategjik. Ai duhet të siguronte pozitat romake në Iliri, të mbante të hapura rrugët kryesore për në Maqedoni dhe të bënte presion mbi Mbretërinë Ilire, duke e ndarë atë territorialisht nga Maqedonia.
Më vonë forca të pakta u dërguan në Greqi dhe u vendosën nëpër qytete si garnizone të vogla që kishin më tepër karakter simbolik. Një kontingjent i veçantë u dërgua në Thesali për të zënë Larisën si një pikë me rëndësi strategjike. Pasi ishin zënë pozitat e përparuara në Iliri e Thesali, në pranverën e vitit 171, senati vendosi të fillonte luftën kundër Perseut. Goditja do të jepej nga Thesalia. Ushtria konsullore pasi zbriti në Apoloni, përshkoi Epirin dhe ra në ultësirën thesale; këtu ajo u gjend përpara forcave të Perseut që kishin zënë rrugën e hyrjes për në Maqedoni; 40 000 ishin forcat konsullore përballë 43 000 forcave të Perseut, megjithatë të dyja palët iu shmangën betejave vendimtare dhe stina e verës së vitit 171 u mbyll pa ndonjë rezultat të shënuar, duke i lënë kundërshtarët në pozitat e mëparshme, fillestare.
Ndërkaq Roma nuk e la krejt pas dore edhe Mbretërinë Ilire. Ndërsa ushtria konsullore u nis për të zbritur në Apoloni, flota romake vuri dorë mbi 54 anije të Gentit, pa marrë pëlqimin e mbretit dhe i përfshiu në përbërjen e forcave detare që do të zinin Qefaloninë dhe do të vepronin gjatë bregdetit grek në mbështetje të forcave tokësore romake. Më vonë romakët duket se ndërmorën një aksion të dytë, shumë të rëndësishëm, kundër Mbretërisë Ilire. Ndërsa po zhvillohej fushata verore në Thesali, konsulli urdhëroi të nënshtroheshin disa qytete në Iliri. Midis tyre Karnunti, një qytet i paidentifikuar, u bëri një qëndresë të fortë pushtuesve, prandaj pretori që komandonte forcat romake, urdhëroi plaçkitjen e këtyre qyteteve. Nuk është thënë qartë për ç’qëllim u organizua kjo fushatë, megjithatë një ngjarje që ndoshta mund të lidhej me të, do të ishte ajo që ka të bëjë me ndryshimet në kufirin jugor të Mbretërisë Ilire. Duke qenë në marrëdhënie të ndera me Gentin dhe pasi dështuan përpjekjet për ta bërë atë për vete, senati urdhëroi aneksimin e tokave dhe të qyteteve parthine që i pat njohur Pleuratit më 196 dhe e shtyu kufirin e Mbretërisë Ilire nga Genusi në Ardaksan, aty ku shënohet disa vite më vonë. Në këtë rast Karnunti dhe qytetet e tjera që u sulmuan bashkë me të duhen kërkuar në veri të Genusit. Është për t’u shënuar se si për rastin e grabitjes së anijeve, ashtu dhe për ndryshimet që ndodhën në kufirin jugor të mbretërisë, sundimtari ilir nuk jep asnjë shenjë kundërshtimi, sepse, me sa duket, nuk ishte në gjendje ta bënte një gjë të tillë.

Fushata e Perseut në Iliri në dimrin e vitit 170/169.
Aleanca iliro - maqedone
Gjendja në frontin thesal edhe në vitin 170 mbeti e pandryshuar. Në Iliri përkundrazi u zhvilluan ngjarje të rëndësishme. Në verën e këtij viti romakët i shtuan forcat e tyre rreth Mbretërisë Ilire. Garnizoni i Isës që kishte më parë vetëm 12 anije të vogla vendase u përforcua me 18 anije të tjera pesërremëshe dhe 2 000 ushtarë, që do të ishin të gatshëm për çdo rast kundër Gentit. Nga ana tjetër, Senati dërgoi në Iliri edhe 4 000 këmbësorë dhe kjo forcë u rrit më vonë me 8 000 veta, me trupat ndihmëse që u mobilizuan midis aleatëve të Romës. Kështu forcat romake nga 5 000 që ishin në fillim të konfliktit u rritën në vitin 170 në 15 000 veta. Kjo forcë e konsiderueshme që ushtronte presionin e vet të vazhdueshëm mbi Mbretërinë Ilire, kishte krijuar një gjendje lufte të pashpallur.
Gjendja e krijuar në Iliri shqetësonte mjaft edhe Perseun, sundimtarin e Maqedonisë. Forcat romake që ishin grumbulluar këtu po bëheshin një rrezik gjithnjë më serioz për të dhe po e ngushtonin Gentin që ai e quante aleatin e tij të natyrshëm. Prandaj, pasi përfundoi fushatën kundër dardanëve, Perseu vendosi t’i godiste pozicionet romake në Penesti dhe, duke u shtyrë në thellësi të Ilirisë, të vendoste kontaktet me Gentin. Si kohë të përshtatshme për këtë ekspeditë, Perseu zgjodhi mesin e dimrit (dhjetor-janar 170/169), kur një sulm romak kundër Maqedonisë nga ana e Thesalisë ishte pothuajse i pamundshëm, meqenëse bora e madhe i bënte të pakapërcyeshme malet që ndanin këto dy vende. Pasi përqendroi një forcë goditëse prej 12 500 vetash në Stuberë u drejtua kundër Uskanës, qytetit më të madh të tokës së penestëve dhe e rrethoi atë. Mbas një qëndrese të vogël garnizoni romak prej 4 000 vetash dhe forcat ndihmëse të mobilizuara tek ilirët u dorëzuan. Romakët i ndanë në grupe të vogla dhe i shpërndanë nëpër qytete për t’i mbajtur në rojë, kurse uskanasit dhe ilirët e zënë rob i shitën.
Pas kësaj Perseu u drejtua kundër qytetit Oene, që zinte një pozitë strategjike në rrugën për në krahinën e labeatëve, qendër e mbretërisë së Gentit. Por më parë iu desh të nënshtronte një varg kështjellash, midis të cilave Draudakun, një qendër e fortë dhe me një popullsi të dendur, që zinte një vend me rëndësi në mbrojtjen e Oenes. Vetëm pasi zuri këto kështjella dhe bashkë me to edhe garnizonet e vogla romake, gjithsej 1 500 veta, Perseu arriti në Oene. Qyteti ishte vendosur në një vend të mbrojtur mirë nga lumi që i kalonte pranë dhe një mal i lartë në shpinë të tij. Meqenëse nuk pranoi të dorëzohej, mbreti qe i detyruar ta merrte me forcën e armëve pas një rrethimi të gjatë e të lodhshëm. I zemëruar, Perseu urdhëroi të masakroheshin të gjithë burrat; gratë e fëmijët i mori rob dhe qytetin ua la ta plaçkisnin ushtarakëve.
Pas kësaj fitoreje ekspedita i kishte arritur objektivat e saj: kishte larguar njëherë për njëherë rrezikun e një invazioni romak nga perëndimi dhe kishte çelur rrugën për tek Genti. I kënaqur Perseu u kthye në Stuberë dhe menjëherë u kujdes për të hyrë në lidhje me mbretin ilir, aleancën me të cilin në këtë çast e çmonte shumë. Për këtë qëllim, nisi dy përfaqësues të vet, Adeun nga Maqedonia, dhe ilirin Pleurat, i cili gjendej pranë tij i mërguar dhe që do të shërbente si përkthyes. Delegatët u porositën të informonin Gentin mbi rezultatet e luftës kundër romakëve dhe dardanëve, në mënyrë të veçantë t’i vinin në dukje fitoret që kishte korrur Perseu gjatë fushatës së fundit në Iliri dhe t’i propozonin aleancë. Pasi përshkuan një rrugë të gjatë, përmes krahinave malore të Ilirisë delegatët arritën në Skodra. Genti ndodhej në Lis, prandaj i ftoi ta gjenin atje. Bisedimet që filluan këtu në janar të vitit 169 dhe që u rimorën disa herë gjatë këtij viti, përfunduan vetëm në janarin tjetër të vitit 168. Që në takimin e parë Genti e pranoi idenë e një aleance, por u tha të dërguarve të Perseut se nuk kishte armë dhe të holla të mjaftueshme për t’u shpallur luftën romakëve. Pas kësaj përgjigjeje të Gentit, tradicioni antik dhe pas tij gjithë historiografia moderne, kanë parë gjithmonë lëkundjet dhe pavendosmërinë e mbretit ilir për t’u prishur haptazi me romakët dhe dëshirën e tij për të përfituar sa më shumë të holla. Perseu, nga ana tjetër, paraqitet gjatë traktativave si një koprac që do t’ia arrijë qëllimit me një çmim sa më të lirë, prandaj humbet kohën me bisedime të zgjatura dhe pa rezultat. Nuk ka dyshim se qëndrimi proromak i Polibit, që i transmeton këto bisedime, ka bërë që të errësohet përmbajtja racionale e këtyre traktativave. Rezerva që bën Genti në lidhje me mungesën e armëve dhe të të hollave dëshmon vetëm se ai ishte i papërgatitur për të hyrë në luftë. Kjo vërtetohet edhe me atë që një vit më vonë ai do ta bënte këtë pa ngurrim. Fakti që Genti nuk iu përgjigj menjëherë kërkesës së Perseut tregon se midis tyre kishte, me sa duket, vështrime të ndryshme të karakterit taktik për çështjen e luftës. Ndërsa mbreti maqedon, mbasi kishte hyrë në luftë, donte që me aksionet e tij ushtarake dhe politike t’u imponohej romakëve, t’i bindte se ishte e pamundur fitorja mbi maqedonët, dhe t’i bënte të pranonin një zgjidhje kompromisi, Genti që e shikonte ende të balancuar forcën romake me atë maqedone, donte të fitonte kohë për një përgatitje të mjaftueshme para se të hynte në luftë, në qoftë se kjo do të ishte e pashmangshme.
Ndërsa këta dy sovranë mendonin dhe vepronin me mënyrën e tyre, romakët merrnin masa për të kaluar në veprime vendimtare. Në muajt e fundit të dimrit të vitit 169, aksionet e tyre në Iliri ishin ende të parëndësishme: ata ndërmorën një sulm që përfundoi pa sukses, për të ripushtuar Uskanën dhe më pas u kujdesën që të forconin kontrollin mbi krahinat e pushtuara të Ilirisë, duke marrë për këtë qëllim pengje nga parthinët dhe disa qytete të penestëve, që kishin mbetur në duart e tyre. Romakët nuk patën sukses në një aksion që ndërmorën në Epir. Por në prag të verës gjendja ndryshoi. Në frontin thesal romakët, me një manovër të shkathët kaluan masivin e Olimpit dhe papritur u gjendën në Maqedoni, duke e detyruar Perseun të tërhiqej në pozita të reja mbrojtëse.
Ndërkaq forcat romake në Iliri u rritën në 30 000 veta. Në numrin e përgjithshëm të forcave tokësore dhe detare që përqendroi Republika në fillim të vitit 168, kjo ishte një fuqi e konsiderueshme. Në kundërshtim me tendencën e historiografisë antike dhe moderne për të minimizuar rolin e Mbretërisë Ilire, kjo shifër tregon qartë se ç’vend zë ajo në këtë luftë vendimtare për fatet e popujve të Ballkanit, sa kohë që Roma qe detyruar të drejtonte kundër saj një forcë të tillë ushtarake.
Përpjekjet që u bënë nga Perseu gjatë dimrit 169/168 për të gjetur një zgjidhje diplomatike të konfliktit, duke përdorur si ndërmjetës shtetet helenistike, dështuan. Në këto rrethana u bë e qartë se fati i luftës do të zgjidhej vetëm në fushën e betejës.
Në janar të vitit 168 bisedimet midis përfaqësuesve të Perseut dhe Gentit morën fund pasi pala maqedone kishte marrë përsipër të jepte një ndihmë financiare prej 300 talentesh për nevojat e luftës dhe “gjithë sigurimet e domosdoshme”. Kjo frazë që mbase nënkuptonte rregullimin e gjithë marrëdhënieve midis dy mbretërive gjatë dhe mbas luftës, mbetet për fat të keq te Polibi e papërfunduar. Menjëherë pas kësaj Genti ratifikoi marrëveshjen në Meteon dhe pasi bëri betimin, u dorëzoi përfaqësuesve të mbretit maqedon pengjet. Perseu që i jepte një rëndësi të veçantë kësaj aleance, në këtë çast kritik për Maqedoninë, e shpalli përfundimin e marrëveshjes me një solemnitet të veçantë: ai organizoi në Dium ceremoninë e betimit dhe të këmbimit të pengjeve në prani të kalorisë maqedone, duke llogaritur kështu edhe efektin psikologjik që do të kishte kjo ngjarje në trupat e tij.
Përveç delegacionit që asistoi në ceremoninë e ratifikimit të marrëveshjes, Genti dërgoi në Maqedoni edhe dy përfaqësues, të cilët së bashku me një delegacion maqedon do të shkonin në Rod për ta tërhequr këtë fuqi detare në aleancën e tyre. Këtij misioni sovranët i jepnin një rëndësi të madhe, sepse sipas tyre po të bënin për vete këtë qytet, romakëve nuk do t’u mbetej asnjë shpresë për fitore as në tokë, as në det. Ata kishin shumë besim në suksesin e këtij misioni, sepse edhe Rodi, me pozitën hegjemone në Mesdheun Lindor nuk e donte daljen e Republikës në këto anë.
Pas kësaj Genti mori qëndrimin e parë të hapur kundër romakëve, të cilët kohët e fundit kishin riaktivizuar diplomacinë e tyre për ta bërë për vete mbretin ilir. Dy delegatë që senati kishte dërguar për këtë qëllim i arrestoi dhe menjëherë kaloi në masat efektive për fillimin e veprimeve luftarake. Në këtë pikë tradita polibiane i atribuon Perseut një veprim të pandershëm që e shpjegon me vesin e tij të kopracisë. Sipas Polibit, mbreti maqedon i bindur se me këtë hap Genti ishte komprometuar në marrëdhëniet me romakët, ndërpreu dërgimin e ndihmës financiare, lejoi vetëm dërgimin e 10 talenteve, kurse shumën tjetër të parave, të vulosura me simbole ilire, që kishte arritur në kufi, urdhëroi ta kthenin mbrapsht. Ky pasazh i Polibit, për vërtetësinë e të cilit e mbrojnë me forcë edhe autorë modernë, është vënë në dyshim me të drejtë, si një shprehje e qëndrimit të tij, përgjithësisht armiqësor ndaj Perseut, ashtu sikurse edhe ndaj Gentit, figurat e të cilëve ky historian dhe pas tij gjithë burimet antike i paraqisnin në një dritë të rreme.

Lufta e tretë iliro-romake
Kështu në çastin kur konflikti kishte arritur kulmin e tij, mbreti ilir kishte vendosur të hynte në luftë kundër Romës, duke e zgjedhur këtë si të vetmen rrugë për mbrojtjen e pavarësisë politike. Vendimi i tij u prit me entuziazëm në Maqedoni, në Rod dhe duhet menduar edhe në vise të tjera të Ballkanit, sepse ngjallte shpresa për fitoren mbi romakët.
Genti nuk vonoi të vepronte. Pasi kishte grumbulluar në Lis një forcë të konsiderueshme prej 15 000 vetash, u hodh në sulm. Me forcat kryesore u drejtua kundër qytetit Basania, i cili siç na ka mbërritur në tekstin e Livit, ishte 5 milje nga Lisi. Ky qytet ishte në aleancë me romakët. Genti u mundua ta bëjë për vete atë me anë të bisedimeve, por mbasi nuk pranoi të nënshtrohej, e rrethoi. Ndërkaq të vëllanë Karavandin e dërgoi me 1 000 këmbësorë dhe 50 kalorës, në veri për të nënshtruar fisin e Kavëve. Qyteti Durn e priti mirë, kurse qyteti tjetër i mbylli dyert Karavandit. Genti nuk pati sukses edhe në operacionet detare. Flota e tij prej 80 anijesh që ishte dërguar të godiste tokat rreth Dyrrahut dhe Apolonisë dhe, me sa duket, të vendoste kontrollin mbi rrugën detare që lidhte të dy brigjet e Adriatikut, u thye në afërsi të Apolonisë në ndeshjen me flotën romake dhe qe e detyruar të tërhiqej në drejtim të veriut.
Pas kësaj romakët, që kishin përqendruar ndërkaq forcat e tyre në Genus, u drejtuan kundër mbretit në Basania. Forcat romake, dy herë më të mëdha në numër, mbasi pushtuan qendrat e rëndësishme gjatë rrugës, u gjendën para mureve të Skodrës. Boshllëku që është krijuar në tekstin e Livit nuk jep mundësi për të njohur hollësitë e këtyre veprimeve luftarake.
Qëndresën e fundit Genti e bëri në Skodra. Ai shpresonte shumë në këtë qytet që e kishte zgjedhur si kryeqendër të mbretërisë, sepse pozita e tij ofronte një mbrojtje të sigurt. Dhe me të vërtetë i rrethuar nga dy lumenj, Klausali dhe Barbana dhe i fortifikuar mirë, qyteti mund të përballonte me sukses një rrethim të gjatë. Por mbreti nuk diti ta organizonte mirë mbrojtjen. Në vend që forcat ilire të qëndronin brenda mureve rrethuese të qytetit dhe t’i shmangeshin përleshjes në fushë të hapur, u futën në betejë aty ku armiku kishte epërsi numerike, dhe i theu keqas. Pasi dështuan edhe përpjekjet e vëllait të tij, Karavandit, për të grumbulluar forca të tjera nga krahinat përqark, Genti u dorëzua.
Dhjetë ditë më vonë pas rënies së Skodrës, në betejën që u zhvillua në Pydna u shkatërrua përfundimisht dhe ushtria maqedone. Njëherësh me Ilirinë dhe Maqedoninë romakët nënshtruan dhe Epirin. Genti dhe Perseu bashkë me familjet e tyre, me plaçkë e robër të shumtë lufte u dërguan në Romë.
Kështu u nënshtruan dy shtetet e fuqishme të Ballkanit dhe u vendos në këto krahina sundimi romak.

Copëtimi i tokave të shtetit ilir
Menjëherë pas mbarimit të luftës romakët u morën me ndarjen administrative të tokave të shteteve të mundura. Senati romak i shpalli “të lirë” ilirët e maqedonët; në të vërtetë, sikurse e treguan ngjarjet e mëvonshme, ai shpalli humbjen e pavarësisë së tyre. Në një mbledhje që u bë në Skodra, në vitin 167 p.e.sonë, ku morën pjesë pesë të dërguar të posaçëm nga Roma dhe përfaqësuesit e parisë ilire proromake, komandanti i ushtrisë Lue Anici shpalli vendimet e senatit romak. Tokat e shtetit ilir u ndanë në tri njësi administrative të veçanta. Në krahinën e parë, me qendër Lisin, qenë përfshirë tokat përreth këtij qyteti deri te lumi Mat në jug. Njësia e dytë administative përbëhej nga krahina e banuar prej labeatëve, qendra e së cilës ishte Skodra. Në krahinën e tretë bënin pjesë viset bregdetare ilire në veri të Skodrës deri te lumi Narona, duke përfshirë qytetet Rizen e Olcin. Pushtuesit romakë shpallën gjithashtu se të gjithë ilirët, që nuk ishin bashkuar me Gentin në luftën kundër Romës nuk do të paguanin taksa, kurse ilirët e tjerë do t’i jepnin shtetit romak gjysmën e taksave që i kishin paguar mbretit Gent. Romakët larguan nga qytetet dhe kështjellat ushtritë e tyre dhe në krye të njësive administrative të formuara rishtas vunë përfaqësues nga paria ilire, përkrahëse të politikës pushtuese të Romës në Iliri.
Çfarë fshihej prapa “Lirisë” së dhënë nga Roma? Për të kuptuar këtë duhet marrë parasysh pohimi i autorëve antikë, që theksojnë se Iliria e Maqedonia, të mundura ishin vënë “nën pushtetin e popullit romak” dhe se ilirët e maqedonët do të jetonin “të lirë” vetëm mbasi romakët t’u jepnin atyre kushtetutën, duke rregulluar ligjet dhe duke caktuar taksat. Pastaj tri krahinat ilire të ndara dhe të bazuara mbi autonominë e “civitates-ve” bashkësive, do të kishin organet e tyre administrative, por nuk do të kishin të drejtë për të pasur asnjë lloj marrëdhënie gjinie, ekonomike e politike midis tyre. Në këtë mënyrë ndërpriteshin lidhjet ekonomike, bëhej i pamundur një bashkim ushtarak i tyre dhe shmangej kështu rreziku i një kryengritjeje.
Krahinat e qytetet ilire në jug të lumit Mat, të cilat nuk kishin bërë pjesë në shtetin ilir të Gentit, sundimtarët e paria e të cilëve qysh në dy luftërat e para iliro-romake kishte mbajtur krahun e Romës, siç qenë parthinët e atintanët, romakët i mbajtën nën protektoratin e tyre. Të tjerët që nuk kishin marrë pjesë në luftë, si bylinët, amantët, dasaretët etj., i lanë përsëri më vete. Qytetet greke Korkyra, Apolonia e Dyrrahu ruajtën autonominë e tyre, por mbetën baza të rëndësishme ushtarake për veprimet luftarake të mëvonshme të Romës në Ballkan. Për pjesëmarrjen në luftën kundër shtetit ilir senati romak u ndau atyre 220 anijet që ishin pjesë e plaçkës së zënë në Iliri.
Në tokat e shtetit të Epirit, ku romakët kishin hasur gjatë veprimeve ushtarake një qëndresë të fortë, pas shkatërrimeve të mëdha, pas masakrave që bënë legjionet romake dhe shndërrimit në skllevër të një pjese të madhe të popullsisë, u vendos një regjim i rreptë ushtarak. Vetëm qytetit Foinike, bashkë me një territor të vogël të banuar nga kaonët, romakët u lanë një farë autonomie, sikurse tregojnë disa mbishkrime dhe monedhat e prera prej këtij qyteti.
Kështu pas mbarimit të luftës së tretë iliro-romake, Iliria e Jugut u copëtua ekonomikisht e politikisht. Të vëna nën protektoratin e Romës ose duke pasur një farë autonomie, krahinat e qytetet ilire nuk mundën të zhvillonin si më parë ekonominë e tyre. Disa degë të prodhimit, si nxjerrja e metaleve e ndërtimi i anijeve u ndërpre dhe kaluan në duart e romakëve. Megjithëse disa qytete të Ilirisë së Jugut vazhduan prerjen e monedhave autonome, qarkullimi monetar dhe marrëdhëniet tregtare nuk kishin më atë intensitet që kishin pasur para luftërave iliro-romake. Në këtë kohë u forcua edhe më tepër pozita e shtresës së pasur ilire, e skllavopronarëve të mëdhenj, të cilët e mbështetnin politikën e Romës dhe kërkonin të përfitonin nga rrethanat e reja ekonomike e politike për të shtuar pronat e pasuritë e tyre.
Kjo gjendje që u krijua në Ilirinë e Jugut në fund të shek. III dhe gjatë shek. II p.e.sonë nuk zgjati shumë. Ajo qe e varur në përgjithësi nga politika që Republika do të ndiqte në Gadishullin Ballkanik dhe nga synimet pushtuese të saj. Dy ngjarje që ndodhën brenda një kohe të shkurtër, agresioni romak ndaj krahinave veriore ilire dhe kthimi i Maqedonisë në provincë e bënë të qartë qëndrimin që do të mbante Roma kundrejt ilirëve. Romakët, pas kryengritjes maqedone të vitit 149 p.e.sonë, krijuan provincën e Maqedonisë dhe përfshinë në të të gjitha krahinat ilire në jug të lumit Mat.

[Laberia]

K R E U VI

MBRETËRIA E DARDANISË

Mbretëria Dardane doli në skenën historike në shek.IV p.e.sonë dhe u bë një prej faktorëve relevantë, politikë dhe ushtarakë në Evropën Juglindore gjatë shekujve III-I p.e.sonë Shteti i Dardanisë, duke i bërë sfidë dominimit romak për një kohë të gjatë, ra nën pushtetin e Perandorisë Romake. dhe iu bashkangjit Provincës së Mezisë së Epërme (Moesia Superior) në vitin 44 e.sonë. Mëvehtësia e dikurshme, që krijoi identitetin dardan dhe rezistenca e vazhdueshme, bënë që në vitin 279 e.sonë të krijohej njësia e veçantë administrative-politike romake, Provinca e Dardanisë.

Territori dhe popullsia
Dardania shtrihej në territorin e Kosovës së sotme, të Maqedonisë Veriperëndimore, të Serbisë Jugore dhe në një pjesë të Sanxhakut. Në gjysmën e dytë të shek.III p.e.sonë, në kuadër të mbretërisë hyri edhe Peonia dhe qyteti me rëndësi gjeo-strategjike Bylazora (Veleshi i sotëm). Kosova, duke përfshirë edhe territorin e Shkupit, përbënte hapësirën qëndrore të kësaj mbretërie.
Dardania kishte një pozitë të volitshme gjeografike dhe gjeostrategjike, që mundësoi krijimin e ndërlidhjeve me hapësirat fqinje dhe ato më të largëta. Territori i saj, duke u përshkuar nga luginat e lumenjve Vardar, Drin, Moravë, Ibër dhe Sitnicë, përbënte një udhëkryq të rrugëkalimeve të rëndësishme ballkanike që shpinin drejt Egjeut, Adriatikut dhe Detit të Zi.
Falë edhe pasurive natyrore (arit, argjendit, hekurit, fushave pjellore, pyjeve, kullotave), si dhe të klimës së përshtatshme, kontinentale dhe mesdhetare, Mbretëria Dardane në shek.IV-II p.e.sonë njohu lulëzimin më të madh.
Në Dardani jetonin një varg fisesh, por nga burimet e shkruara ngelën të njohur vetëm fisi i dardanëve, galabrëve, daunëve dhe i thunatëve Pa dyshim, fisi i dardanëve, pas konsolidimit dhe fuqizimit të aristokracisë fisnore, në shekujt VI-IV p.e.sonë, mori rolin udhëheqës mbi bashkësitë fisnore duke i dhënë emrin mbretërisë. Në shek.V p.e.sonë këto fise banonin në hapësirën midis lumenjve Axios (Vardar), Drilon (Drin), Margus (Moravë) dhe Timakus (Timok).
Etimologjia e emrit dardan, përkatësisht e Dardanisë, lidhet me glosën indoevropiane dardh -a, shqip: dardha, dhe do të thotë vendi i dardhave. Edhe qytetet antike dardane e përcjellin zhvillimin fonetik të shqipes, si Naissus-Nish, Scupi-Shkup, apo emrat e maleve e të lumenjve në Dardani, si Scardus mons (Mali Sharr), Drinus (Drini) etj.
Dardanët janë një nga fiset e mëdha ilire. Në epokën e hekurit, ata formuan një kulturë me veçori lokale duke ruajtur tiparet e përbashkëta me kulturën ilire. Vendbanimet në këtë kohë janë ngritur në kodra gjeostrategjike, pranë burimeve të qëndrueshme ekonomike. Vendbanimet rrethohen me ledhe prej dheu, përforcohen me gjerdhe, apo me ledhe prej gurësh, të ngritura me teknikë të thatë. Këto vendbanime njihen sot me emrat gradina, gadisha e gradisha, disa prej tyre që banuan edhe në antikitetin e vonë e në mesjetë, njihen me toponimet gjytet dhe kala.
Deri në shek. IV p.e.sonë varrimi kryesor është bërë në nekropole tumulare, si në gjithë trevën tjetër ilire. Në fazat e hershme të epokës së hekurit ka edhe varrime me urna - kultura Bërnicë (shek. XI-IX p.e.sonë).

Dardania paraurbane
Bazat për lindjen e shtetit dardan vërehen në protohistorinë dardane gjatë shek. VI-IV p.e.sonë. Në këtë fazë protourbane fuqizohet aristokracia fisnore, e cila akumulon pushtetin, duke krijuar kështu bazë për një shtresë të ardhshme skllavopronare.
Lidhjet me jugun e zhvilluar, gjatë shek. VI-V p.e.sonë shpejtuan procesin e diferencimit shoqëror. Tregtarët sollën në trojet dardane importe të shumta luksoze për të plotësuar nevojat e aristokracisë vendëse gjithnjë në rritje.
Prodhimtaria e mjeshtërve dardanë u intensifikua nga mesi i shek.V p.e.sonë. Zejtarët poçarë, prodhonin enë me çark sipas traditës vendëse dhe sipas modeleve helene.
Vendbanimet e fazës protourbane gjenden ende në kodra, por me elemente më të avancuara arkitektonike, siç janë themelet me gurë e me lidhje të thatë. Ato zgjerohen në shpate kodrash, me tendencë të vendosjes së tyre rrëzë kodrave apo në rrafsh, gjë që bëhet tipike në fazën vijuese, me krijimin e qendrave urbane.
Nekropolet e shek. VI-IV p.e.s. vazhdojnë të jenë të tipit tumular duke qenë pjesë e traditës së hershme ilire.

Dardanët në shek. IV p.e.sonë.
Lindja dhe forcimi i Mbretërisë Dardane
Lajmi i parë për dardanët i përket mesit të shek. IV p.e.sonë dhe tregon për një përpjekje të mbretërisë së Maqedonisë, që ishte bërë asokohe fuqia politike-ushtarake më e madhe në Ballkan, për të forcuar kufijtë veriorë. Sipas historishkruesit romak, Justinit, Filipi II kishte mundur të mposhte e të nënshtronte dardanët e fqinjët e tjerë. Kjo luftë e sundimtarit maqedon lidhet me pushtimin e Paionisë dhe në përgjithësi me veprimet e tij ushtarake kundër ilirëve, sepse në vitin 344 p.e.sonë ai sulmoi edhe shtetin ilir.
Gjendja që Filipi II vendosi në kufirin me dardanët qe e përkohshme dhe më tepër një sigurim i kufijve me fqinjët ilirë, të cilët e kundërshtonin politikën hegjemoniste të Maqedonisë në Ballkan. Në kufirin me dardanët shteti maqedon kishte arritur pasi kishte pushtuar viset e paionëve. Ngjarjet që ndodhën pas kësaj lufte, duke filluar me kryengritjen e vitit 335 p.e.sonë tregojnë qartë se dardanët nuk u pajtuan me politikën pushtuese të Maqedonisë dhe me gjendjen e krijuar në kufirin jugor, prandaj edhe u bashkuan me koalicionin antimaqedon.
Duke përshkruar ngjarjet e mësipërme, autorët antikë nuk përmendin asnjë qendër banimi të dardanëve dhe nuk thonë asgjë për organizimin e tyre të brendshëm. Madje, ata nuk përmendin as sundimtarin e tyre. Por ngjarjet e mëvonshme dhe të dhëna të tjera burimore dëshmojnë se në gjysmën e dytë të shek. IV p.e.sonë ishte kryer bashkimi i fiseve në një bashkësi të fuqishme. Dardania asokohe përbënte një tërësi gjeografike e politike më vete. Në bashkësinë e dardanëve ishte rritur mjaft pushteti i parisë pronare të tokave. Nga gjiri i kësaj parie doli më vonë dinastia mbretërore, që i vazhdoi luftërat me Maqedoninë, shkaku i të cilave nuk qe vetëm plaçka. Këto luftëra u nxitën, në radhë të parë, nga politika e sundimtarëve maqedonë, të cilët duke mbajtur të pushtuar Paioninë kishin ndërprerë marrëdhëniet miqësore midis dy fqinjëve dhe kërcënonin në mënyrë të vazhdueshme dardanët.
Në fillim të shek. III p.e.sonë në trevën qendrore të Ballkanit del Mbretëria Dardane si një organizëm politik i rëndësishëm. Në vitet 80 të atij shekulli, në trevën e mësipërme ndodhën dy ngjarje të rëndësishme, të cilat lidhen njëra me tjetrën: invazioni i keltëve, kalimi i tyre në drejtim të Greqisë e të Maqedonisë dhe ndihma që dardanët i ofrojnë Maqedonisë për t’u mbrojtur nga ky invazion. Sipas njoftimit të Justinit, në vitin 279 p.e.sonë “mbreti i dardanëve” kishte dërguar delegatë te mbreti maqedon Ptoleme Kerauni për t’i ofruar një ndihmë ushtarake prej 20 mijë luftëtarësh në luftën kundër keltëve. Por Ptoleme Kerauni e përbuzi ndihmën dhe iu përgjigj me fjalë fyese delegatëve dardanë. Dardanët morën masa mbrojtëse kundrejt keltëve. Pas disfatës në Greqi, keltët të mundur e të shpartalluar u tërhoqën drejt veriut. Tepricat e ushtrisë së tyre “u asgjësuan të gjitha në tokën e dardanëve, nëpër të cilën deshën të kalonin”, kështu shkruante Diodori në tregimin e tij për përfundimin e invazionit të keltëve.
Ngjarjet që lidhen me invazionin e keltëve janë një burim i çmuar për të njohur gjendjen e krijuar te dardanët në fillim të shek. III p.e.sonë. Ndonëse nuk njihet emri i sundimtarit të dardanëve, dihet se këta të fundit kishin mbretërinë e tyre, e cila tashmë ishte një forcë politike-ushtarake e fuqishme. Ndryshe nuk ka si shpjegohet ndihma prej 20 000 luftëtarësh që mbreti dardan i ofroi shtetit maqedon. Ky veprim i sundimtarit të dardanëve duhet parë si një tregues i fuqisë së Mbretërisë së Dardanëve dhe, ndoshta, edhe si një përpjekje për të ndryshuar marrëdhëniet me fqinjët jugorë.
Pas këtyre ngjarjeve, në burimet e shkruara antike, për katër dekada nuk ka ndonjë lajm për dardanët. Së pari mund të mendohet se gjatë kësaj kohe dardanët qenë të shtrënguar të merrnin masa për zhdukjen e pasojave të invazionit kelt. Duke u mbështetur në përhapjen e onomastikës dardane dijetarët kanë shfaqur edhe një mendim tjetër: gjatë periudhës së mësipërme Mbretëria e Dardanëve u forcua edhe më tej duke zgjeruar njëkohësisht kufijtë e saj në veri e në jug.
Në gjysmën e dytë të shek. III p.e.sonë rifilluan luftërat midis Mbretërisë Dardane dhe shtetit maqedon. Shkaku i fillimit të luftërave duket se ka qenë politika pushtuese e sundimtarëve maqedonë kundrejt fqinjëve të tyre iliro-veriorë dhe në mënyrë të veçantë pushtimi i truallit të paionëve. Paionët herëpashere janë ngritur kundër pushtuesve maqedonë dhe, duke u bashkuar në aleanca antimaqedone, kanë mundur të çlirohen. Një aleancë e vjetër, më tepër se sa një pushtim, duhet të ketë ekzistuar midis dardanëve e paionëve, sepse nuk mund të shpjegohen ndryshe të dhënat e autorëve antikë sipas të cilëve, sa herë që paionët fitonin pavarësinë, dardanët e kishin të hapur rrugën drejt Maqedonisë.
Një politikë të tillë ndoqi edhe sundimtari i parë dardan që njohim me emër, Longari, i cili, pasi çliroi Paioninë në vitin 231 p.e.sonë, luftoi kundër Demetrit II të Maqedonisë duke kundërshtuar kështu përpjekjet e shtetit maqedon për të zgjeruar kufijtë veriorë. Mbretëria Dardane ishte forcuar shumë dhe prej kësaj kohe sundimtarët maqedonë u detyruan të angazhonin forca të mëdha ushtarake në konfliktin me dardanët, çka ndikoi negativisht në veprimet e tyre luftarake në Greqi dhe në përgjithësi në dobësimin e shtetit maqedon.
Në këtë periudhë ngritjeje të mbretërisë së tyre sundimtarët dardanë bënë përpjekje për ta forcuar pozitën e tyre në zemër të Ballkanit edhe kundrejt shteteve të tjera fqinje. Në vitin 229 p.e.sonë, duke përfituar nga rasti që shteti ilir, në krye të të cilit ndodhej Teuta, ishte i zënë në veprime ushtarake në jug, në Epir, “një pjesë e ilirëve, - shkruan Polibi, - ishin shkëputur dhe ishin hedhur nga ana e dardanëve”. Teuta dha urdhër për të bërë paqe me epirotët dhe për kthimin e ushtrisë, e cila duhet të nënshtronte popullsitë e shkëputura nga varësia e shtetit ilir. Polibi nuk thotë nëse shteti ilir i futi nën vartësinë e tij ata ilirë që u bashkuan me dardanët. Trazirat, me të cilat, sipas tij, u ndesh dhjetë vjet më vonë Skerdilaidi, të çojnë në mendimin se shteti ilir nuk mund t’i mbante nën vartësi këto fise. Dardanët, po atë vit, duke shfrytëzuar gjendjen e vështirë që kalonte mbretëria maqedone sulmuan tokat e saj. Maqedonia e dobësuar e përballoi me vështirësi sulmin e dardanëve, gjatë të cilit u vra edhe sundimtari i Maqedonisë Demetri II.
Luftërat dardano-maqedone vazhduan edhe gjatë sundimit të Antigon Dozonit, kur iniciativa e luftës kaloi në duart e Maqedonisë, e ndihmuar edhe nga gjendja e re e krijuar nga aleanca me shtetin ilir. Antigon Dozoni mundi të nxirrte dardanët jashtë Maqedonisë e Paionisë dhe nga të gjitha viset që kishin pushtuar në vitet e fundit të sundimit të Demetrit II. Në qytetin paion Bylazora, në luginën e lumit Aksios, maqedonët vendosën një garnizon të fortë ushtarak. Ky qytet kishte një rëndësi të madhe strategjike, sepse duke u ndodhur në luginën e Aksiosit u mbyllte dardanëve rrugën në drejtim të Maqedonisë. Një forcim i tillë i maqedonëve në kufirin me dardanët ishte i domosdoshëm për mbrojtjen e hegjemonisë mbi Greqinë, aq më tepër kur në brigjet perëndimore të Adriatikut kishin zbarkuar legjionet romake dhe Republika e Romës kishte ardhur në kontakt me Maqedoninë. Kjo gjendje herët a vonë do t’i çonte të dyja palët në luftë.
Politikën antidardane e zbatoi më me konsekuencë pasardhësi i Dozonit, Filipi V. Siç tregojnë burimet e shkruara, Mbretëria Dardane edhe gjatë sundimit të këtij mbreti nuk u pajtua me gjendjen e krijuar në Paioni, as me pretendimet hegjemoniste të Maqedonisë. Në vitin 219 p.e.sonë, kur Filipi V ndodhej në Peloponez ushtria dardane çliroi atë pjesë të Paionisë që mbanin të pushtuar maqedonët dhe bashkë me të edhe qytetin Bylazora. Filipi V u detyrua të ndërpriste luftën në Greqi dhe ta dërgonte ushtrinë e tij në kufijtë veriorë. Veprimet ushtarake u përqendruan përreth Bylazorës dhe luginës së Aksiosit. Forcimi i kufirit verior të mbretërisë maqedone dhe zotërimi i Bylazorës, që sipas Polibit do ta vështirësonte hyrjen e dardanëve në Maqedoni, nuk i ndali sulmet e këtyre të fundit. Në një pasazh të Livit tregohet se sundimtari maqedon u kthye përsëri në vitin 211 në kufirin dardan dhe kësaj radhe pushtoi edhe qytetin Sintia në pjesën jugperëndimore të Dardanisë, dhe në veri të Pelagonisë (rrafshi i Manastirit) një pikëmbështetje tjetër e rëndësishme e sulmeve të dardanëve.
Luftërat që Mbretëria e Dardanëve bëri me shtetin maqedon gjatë sundimit të Filipit V, pavarësisht që nuk arritën të zgjidhnin në favor të tyre çështjen e vartësisë së paionëve, e dobësuan mjaft Maqedoninë dhe u bënë një pengesë serioze për realizimin e ndërhyrjeve ushtarake që synonin rivendosjen e hegjemonisë maqedone në Greqi. Për Mbretërinë Dardane u krijua një situatë e favorshme në konfliktin me Maqedoninë pas agresionit të Filipit V në Ilirinë e Jugut. Në vitin 208 p.e.sonë, dardanët në aleancë me Eropin, sundimtarin e një krahine ilire juglindore, sulmuan Maqedoninë. Ndërsa ky i fundit i kufizoi veprimet ushtarake në qytetin Lyhnid dhe në zonën përreth tij, ushtria dardane zbriti deri në Orestidë, një krahinë në kufirin jugperëndimor të Maqedonisë. Kësaj radhe, duke bashkëpunuar me forcat ilire të Dasaretisë, ushtria dardane kaloi nëpër Pelagoni në kufirin perëndimor të mbretërisë maqedone. Futja e ushtrive ilire në tokat e shtetit maqedon dhe sidomos pushtimi i Orestidës nga ana e ushtrisë së dardanëve e detyruan mbretin maqedon të hiqte dorë nga lufta e Ahesë dhe të kthehej në Maqedoni. Sulmet e dardanëve, shkruante Livi, bënë që Filipi “të tërhiqej edhe nga lufta kundër romakëve dhe e vunë përpara domosdoshmërisë që të mbronte mbretërinë e vet”. Me këto ngjarje të fundit duhet të lidhet edhe një lajm i Justinit, sipas të cilit “dardanët kishin filluar të shkretojnë krahinat kufitare të Maqedonisë dhe kishin marrë 20 mijë robër”. Më pas, vazhdon ai, Filipi V duke analizuar situatën e vështirë në të cilën gjendej Maqedonia dhe marrëdhëniet me kundërshtarët kryesorë të saj, vendosi që fushatën e parë ta bënte kundër dardanëve, sepse ata përbënin një kërcënim serioz dhe zotëronin fuqi të mëdha ushtarake. Për zbatimin e këtij vendimi ai luftoi kundër dardanëve në vitet 208 e 206 para e.sonë.

Bashkëpunimi dardano-romak kundër maqedonëve
(Shek. II p.e.sonë)
Gjendja e krijuar në Ballkan në fund të shek. III p.e.sonë, pas paqes që shteti maqedon bëri me etolët dhe romakët, që i dha mundësi atij për të sulmuar dardanët, nuk vazhdoi gjatë. Livi shkruan se në vitin 200 p.e.sonë, pas ekspeditës së suksesshme të romakëve në Dasareti (kundër Maqedonisë) tek lëmi i romakëve erdhën mbretër të ndryshëm e prijësa fqinjë të maqedonëve, midis të cilëve Pleurati, i biri i Skerdilaidit dhe Batoja, i biri i Longarit. Ata i ofronin komandantit romak ndihmë ushtarake kundër maqedonëve. Dardanët u futën përsëri në koalicionin antimaqedon, por tani të përgatitur nga Roma për qëllimet e saj. Ky koalicion e afroi Mbretërinë e Dardanëve edhe me shtetin ilir. Duke bashkëpunuar me ushtrinë romake që kishte arritur në kufijtë e Maqedonisë dhe duke i bashkërenditur me të veprimet luftarake, paria sunduese dardane shpresonte se me premtimet territoriale që i kishte bërë Roma, do të realizonte aspiratën e saj të vjetër, futjen e Paionisë nën varësinë e saj. Kështu në luftën e dytë romako-maqedone morën pjesë edhe dardanët.
Veprimet e para që ndërmori shteti maqedon në luftën kundër romakëve qenë ato kundër aleatëve të tyre, dardanëve, të cilët, sipas Livit, bashkë me etolët formonin dy mbështetje të mëdha për romakët. Këto veprime u përqendruan në mbylljen e në forcimin e grykës së Pelagonisë, një rrugë tjetër kalimi e përdorur nga dardanët sidomos pas afrimit të tyre me sundimtarët e Ilirisë së Jugut. Në vitin 199 p.e.sonë, nën presionin e ushtrive romake Filipi V i largoi forcat ushtarake të komanduara nga djali i tij Perseu që mbanin ngushticat e Pelagonisë dhe në këtë mënyrë u hapi rrugën për në Maqedoni ushtrive ilire të Pleuratit e të dardanëve. Edhe në këtë luftë maqedonët i konsideruan dardanët si armiq më të rrezikshëm. Duke u tërhequr para forcave kundërshtare, sundimtari maqedon mori masa vetëm kundër dardanëve, të cilët pasi kishin plaçkitur Maqedoninë e Sipërme bashkë me romakët, u tërhoqën drejt viseve të tyre. Ushtria dardane që po largohej nga Maqedonia, e sulmuar nga maqedonët u detyrua të rreshtohej për luftim. Beteja që vuri përballë ushtrinë e armatosur rëndë të dardanëve kundër kalorisë e këmbësorisë së lehtë të stërvitur mirë të Maqedonisë përfundoi pa fitoren e asnjërës palë. Taktika që përdori ushtria dardane bëri që në këtë betejë ajo të mos kishte humbje të mëdha dhe të mos mbetej asnjë rob në duart e armikut.
Në vitin 197 p.e.sonë, pas betejës së Kinokefalit që përfundoi në favor të romakëve, u vendos një armëpushim midis Romës e Maqedonisë. Dardanët, megjithëse luftuan përkrah romakëve, ndryshe nga shteti ilir, nuk patën asnjë përfitim, kështu u bë e qartë politika e diferencuar e Romës dhe synimet e qëndrimi i saj ndaj shteteve të ndryshme ballkanike. Pakënaqësia e krijuar tek paria dardane ndaj romakëve, pas ngjarjeve të mësipërme, shkaktoi një të çarë të thellë në marrëdhëniet midis tyre. Ata filluan përsëri të bëjnë një politikë të pavarur që e provon edhe fakti se etolët në vitin 190 p.e.sonë, u kërkuan dardanëve ushtarë me pagesë në luftën kundër romakëve.
Nga ana tjetër, maqedonët përfituan nga paqja e qëndrimi hakmarrës i romakëve kundër dardanëve, të cilëve iu desh të luftojnë të vetëm kundër një armiku të egërsuar. Për këtë qëllim, Filipi V, me forca të shumta sulmoi dardanët dhe në betejën që u bë pranë qytetit Stobi në Paioni e theu ushtrinë e tyre. Por dardanët mbetën për maqedonët gjithnjë kundërshtarë të fortë që nuk e ndërprenë luftën kundër tyre. Duke e ndjerë forcën e Mbretërisë Dardane dhe mospajtimin e saj me politikën maqedone, sundimtarët e Maqedonisë menduan ta shkatërrojnë atë me anën e forcave të treta. Për këtë Filipi V i shfrytëzoi bastarnët që banonin në krahinën e Danubit.
“Qëllimi i Filipit, - thotë Tit-Livi, - ishte që të zhdukte fisin e dardanëve dhe të vendoste në tokat e tyre bastarnët. Ai [Filipi V], mendonte se prej kësaj do të kishte një përfitim të dyfishtë, nga njëra anë, do të zhdukej fisi i dardanëve, i cili gjithmonë kishte qenë armik i rrezikshëm i Maqedonisë dhe shqetësonte mbretërit e saj në çaste të vështira, kurse, nga ana tjetër, do të dërgonte bastarnët në Itali që ta shkretonin atë pasi të linin në Dardani gratë dhe fëmijët e tyre”.
Bastarnët invaduan viset dardane në vitin 179 p.e.sonë të ndihmuar edhe nga trakët e skordiskët, fqinjë veriorë e lindorë të tyre. Invazionet dhe qëndrimi i bastarnëve në viset e dardanëve krijoi për këta të fundit një situatë shumë të vështirë, kurse Perseu, pasardhësi i Filipit V, mundi ta vazhdonte i qetë luftën kundër Romës. Dardanët e pësuan për të dytën herë nga aleatët e tyre romakë. Roma nuk i dha asnjë përgjigje ankesës së delegatëve dardanë që njoftonin senatin romak se invazioni i bastarnëve ishte i përgatitur dhe i nxitur nga Maqedonia. Të mbetur përsëri vetëm, sundimtarët dardanë grumbulluan ushtrinë e tyre dhe i sulmuan bastarnët. Beteja përfundimtare, tregon Tit-Livi, u zhvillua nën muret e një qyteti dardan. Kjo betejë, të cilën e fituan dardanët, edhe pse Livi nuk e përmend këtë, përfundoi me largimin e bastarnëve nga Dardania në dimrin e vitit 176-175 p.e.sonë.
Atë që shteti maqedon nuk mundi ta bëjë me anën e bastarnëve, u përpoq ta bënte me forcën e armëve të tij. Në vitin 172 p.e.sonë në krye të ushtrisë maqedone që sulmoi Mbretërinë Dardane u vu vetë mbreti Perseu. Fitorja e përkohshme nuk i lëkundi dardanët dhe nuk pati ndonjë rëndësi të madhe, sepse në dy vitet që pasuan Mbretëria e Dardanëve përmendet si një fuqi e rëndësishme në brendi të Ballkanit. Në këtë kohë ata e forcuan miqësinë me shtetin ilir nëpërmjet një lidhje martesore të Teutës, bijës së mbretit Monun, me Gentin. Kjo aleancë u shoqërua me një veprimtari ushtarake të përkohshme kundër Maqedonisë në kufijtë perëndimorë të saj, por sukseset e Perseut në krahinën e banuar nga penestët dhe politika antiromake që filloi të bënte Genti e afruan shtetin ilir me shtetin maqedon. Koniunktura politike që u krijua në prag të luftës së fundit të romakëve kundër shtetit maqedon e shtetit ilir e detyroi Mbretërinë Dardane të afrohej përsëri me romakët, etolët e penestët kundër maqedonëve. Por me gjithë pjesëmarrjen e tyre në koalicionin antimaqedon edhe pas mundjes përfundimtare të Maqedonisë, dardanët nuk e morën Paioninë. “Dardanëve, të cilët kërkonin Paioninë, pasi ishin kufitarë me tokat e tyre, komandanti romak, - thotë Livi, - iu përgjigj se u jepte liri gjithë atyre që qenë nën sundimin e Perseut. Duke mos u dhënë Paioninë e kërkuar prej tyre, u dha të drejtën të tregtonin kripë”.

Organizimi politik dhe zhvillimi ekonomiko-shoqëror i dardanëve në shek. III-II p.e.sonë
Mbretëria Dardane në shekujt III e II p.e.sonë u shfaq në ngjarjet historike të Ballkanit si një formacion politik i fuqishëm dhe i rëndësishëm. Treva në të cilën u krijua kjo mbretëri ndodhej në zemër të Ballkanit dhe identifikohet me truallin në të cilin autorët antikë kanë vendosur fisin e madh ilir të dardanëve. Kjo trevë në kohën e lulëzimit të Mbretërisë së Dardanëve arrinte në veri deri në lumenjtë e Angros (Morava e Ibari) dhe te qyteti Nais, në kufirin me autariatët e skordiskët. Në jug ajo shkonte deri te rrjedha e lumit Aksios (Vardar), duke u kufizuar me Paioninë, Pelagoninë e Penestinë. Në lindje lumi Margos (Morava Perëndimore) e ndante Dardaninë nga Trakia, kurse në perëndim lumi Drin e mali i Sharit e kufizonin me truallin e shtetit ilir. Dardania e lashtë në vija të përgjithshme i përgjigjet krahinës së sotme të Kosovës.
Për mungesë të dhënash burimore nuk e njohim ende mirë organizimin e brendshëm të Mbretërisë së Dardanëve.
Nga të dhënat burimore të derisotme, që janë të pamjaftueshme, arrihet në përfundimin se dardanët nuk arritën atë zhvillim ekonomik e shoqëror dhe atë organizim politik e shtetëror që patën shtetet fqinje bashkëkohëse të Ilirisë së Jugut e të Maqedonisë. Por kjo nuk do të thotë se dardanët qenë në një shkallë të tillë të zhvillimit që përjashtonte praninë tek ata të një organizimi shtetëror. Nga pikëpamja e strukturës shoqërore dhe ekonomike Mbretëria Dardane, e lindur mbi bazën e një bashkësie fisnore, nuk ka qenë thjesht një organizëm fisnor, primitiv. Gjatë gjithë ekzistencës së saj Mbretëria Dardane ka pasur synime politike të qarta dhe me një veprimtari të organizuar, ku vendin kryesor e zënë natyrisht luftërat me Maqedoninë. Nuk është vetëm “etja për plaçkë” ajo që i shtynte dardanët në luftë me maqedonët. Luftëra plaçkitëse nuk ka bërë vetëm Mbretëria Dardane, ato i kanë bërë në Greqi edhe sundimtarët maqedonë, sikurse edhe më vonë komandantët romakë. Luftërat dardano-maqedone kanë pasur si burim politikën e dy palëve ndërluftuese. Në plan të parë qëndronte politika hegjemoniste e Maqedonisë, por duhet thënë se në kohën e lulëzimit të saj edhe Mbretëria Dardane ka pasur prirje ekspansioniste, kryesisht kundrejt fqinjës së saj, Paionisë.
Në marrëdhëniet me fqinjët Mbretëria Dardane, ashtu si shtetet e tjera, përfaqësohej nga mbretërit, të cilët janë përpjekur të mbrojnë interesat e shtetit të tyre edhe nëpërmjet lidhjeve martesore.
Në Mbretërinë Dardane pushteti mbretëror ishte i trashëgueshëm. Mbreti komandonte dhe dispononte fuqinë ushtarake të të gjithë dardanëve. Nga ato pak burime që njihen, del se ushtria dardane ka qenë një ushtri e rregullt, e organizuar mirë, në bazën e së cilës qëndronte falanga me tetë mijë luftëtarë. Ajo ishte një ushtri e përbërë nga këmbësorë të armatosur rëndë, që manovronte në luftë sipas një taktike të veçantë. Në vitin 199 p.e.sonë kur ushtria dardane po tërhiqej nga Maqedonia u sulmua nga ushtria maqedone; “dardanët, - shkruan Tit-Livi, - kthyen flamujt dhe u vendosën në radhë të rregullta përballë armikut, beteja u zhvillua njëlloj si në një luftë të vërtetë”. Dhe më poshtë ai shton: “Por sapo dardanët viheshin në rrugë, njerëzit e mbretit [Filipi V] i bezdisnin me kalorinë e këmbësorinë e tyre të lehtë, kurse dardanët nuk kishin ushtri të këtij lloji dhe ishin ngarkuar me armë të rënda... U vranë pak, të plagosur pati më shumë, por asnjë nuk u zu, sepse në raste të rralla dalin nga radhët e tyre dhe të shtrënguar të gjithë së bashku luftojnë ose tërhiqen”. Një ushtri e tillë nuk mund të ishte një ushtri fisnore. Në Mbretërinë Dardane ushtria përbënte një forcë të madhe. Në vitin 279 p.e.sonë mbreti dardan i ofron si ndihmë Ptoleme Keraunit një ushtri prej 20 mijë luftëtarësh. Shtatëdhjetë vjet më vonë, pasi kishte hyrë në Maqedoni, ushtria dardane duke u tërhequr mori me vete 20 mijë robër, kurse në betejën e vitit 170 p.e.sonë kundër Perseut ajo humbi 10 mijë luftëtarë. Këto shifra të larta, të cilat tregojnë fuqinë ushtarake të Mbretërisë Dardane, edhe pse mund të duken të tepruara, bashkë me të gjitha veprimet luftarake të saj, janë dëshmi e pranisë së një organizimi shtetëror në Dardani.
Mbretëria Dardane, si një organizëm politiko-ushtarak i veçantë ka pasur mënyrën e vet antike të prodhimit. Jeta ekonomike në Dardani ka qenë mbështetur në radhë të parë në zhvillimin e bujqësisë. Rrafshinat e Dardanisë kanë qenë pjellore dhe të përshtatshme për të gjitha degët e bujqësisë. Bujqësia duke qenë dega kryesore e ekonomisë, ka bërë që te dardanët të mbizotërojë popullsia fshatare dhe njëkohësisht të ruhet karakteri rural i popullsisë. Një burim me vlerë për të njohur zhvillimin ekonomiko-shoqëror dhe format e pronësisë tokësore te dardanët në shek. III p.e.sonë janë të dhënat e Agatharkidit. Në veprën e tij “Evropaikon”, ai shkruan se “dardanët kanë kaq shumë skllevër sa dikush kishte një mijë... kurse një tjetër edhe më shumë. Secili nga këta [skllevër] në kohë paqe punon tokën, kurse në kohë lufte merr pjesë në ushtri, duke pasur si prijës të zotin e vet”. Duke pranuar mendimin e përgjithshëm se me termin dulloi=skllevër, duhet kuptuar një popullsi fshatare e varur, vërtetohet prania te dardanët e një shtrese të pasur që zotëronte prona të mëdha tokësore dhe të një popullsie të shpronësuar, e cila kishte detyrime ndaj parisë ose shtresës sunduese dardane. Paria dardane shfrytëzonte jo vetëm “skllevërit” që përmend Agatharkidi, por edhe robërit e luftës. Kjo duhet të ketë qenë arsyeja që në luftën e vitit 216 p.e.sonë ushtria dardane mori me vete 20 mijë robër nga Maqedonia. Por kjo nuk ka qenë forma e vetme e pronësisë së tokës në Mbretërinë Dardane. Te dardanët ka pasur edhe një shtresë të fuqishme fshatarësh të lirë, të cilët bashkë me zejtarët e lirë kanë luajtur një rol të rëndësishëm në jetën ekonomike të vendit. Edhe gjatë pushtimit romak, kur skllavëria si sistem ekonomiko-shoqëror u përhap në një shkallë të gjerë, fshatarët e lirë mbetën një forcë e madhe në provincën e Dardanisë. Një degë gjithashtu e rëndësishme në jetën ekonomike të dardanëve ka qenë xehtaria, nxjerrja dhe përpunimi i metaleve. Në mungesë të të dhënave të mjaftueshme të drejtpërdrejta duhet marrë parasysh shfrytëzimi i madh i burimeve metalifere në kohën e pushtimit romak, përvoja e xehtarëve dhe e metalpunuesve dardanë.
Nga mesi i shek. IV p.e.sonë disa nga vendbanimet e fortifikuara të tipit gradina zëvendësohen me qendra urbane. Ato u ngritën pranë xeherorëve ose në rrafsh e në udhëkryqet tregtare. Damastioni ishte një prej qyteteve të hershme, i cili u ngrit afër minierave të argjendit rreth shek. V p.e.sonë. Në njoftimet fragmentare të autorëve antikë ato quhen me termat polis, urbs, oppidum. Straboni përmend si të tilla Scupi, Naisi, Ulpiana pararomake, Novobërda etj. Qyteti Sitnia, në veri të Pelagonisë, përmendet si qendër e rëndësishme. Ptolemeu, autor i shek. II e. sonë përmend katër qytete të vjetra dhe të rëndësishme të Dardanisë: Naissos, Arribantion, Ulpianon dhe Scupi.
Duke iu referuar burimeve e të dhënave arkeologjike mund të mendohet se në shek. III-II ato kishin filluar të merrnin tiparet e qendrave urbane. Objekte të tilla, si vegla pune, stoli e prodhime qeramike që janë zbuluar në disa qendërbanime të fortifikuara dhe që janë prodhime vendase, dëshmojnë për transformimin e tyre në qendra zejtare. Monedhat maqedone, ato të Damastionit e të qyteteve Dyrrah e Apoloni etj., si edhe objekte të ndryshme të importuara duhen marrë si tregues të këmbimit mall-para dhe të një veprimtarie tregtare mjaft të gjerë që arrinte deri në Adriatik e në detin Egje.

Mbretëria Dardane në luftën kundër Romës
Pas pushtimit të Paionisë e të Maqedonisë nga romakët marrëdhëniet e dardanëve me ta ndryshuan. Që nga kjo kohë për parinë sunduese dardane u bë e qartë se me romakët nuk kishte vend më për bashkëpunim, i cili nuk u kishte sjellë përveç dëmeve, asnjë përfitim. Në kufijtë jugorë vendin e shtetit maqedon e kishte zënë Roma, synimet e së cilës për nënshtrimin e plotë të ilirëve nuk mund të fshiheshin. Tradhtisë së romakëve dardanët iu përgjigjën, në fillim me sulme kundër viseve të pushtuara prej tyre ose duke mbrojtur kundërshtarët e Romës. Më vonë, pas largimit të skordiskëve, të cilët me sulmet e tyre kishin dobësuar Mbretërinë Dardane, dardanët u radhitën në luftë kundër romakëve përkrah fqinjëve të tyre lindorë, medëve. Veprimet e përbashkëta të medëve e të dardanëve, për disa dekada e penguan depërtimin e ushtrisë romake në viset e tyre. Ekspeditat e ndryshme romake të viteve 97 e 85 p.e.sonë gjetën një qëndresë të fortë te medët e dardanët dhe përpjekjet për t’i nënshtruar jo vetëm që nuk patën sukses, por përfunduan me humbje për Romën. Në vitin 84 dardanët bënin pjesë në fiset ballkanike që duke sulmuar provincën romake të Maqedonisë arritën deri në Delf. Për komandantët e mëkëmbësit romakë u bë e qartë se dardanët ishin kundërshtarë të fortë dhe për nënshtrimin e tyre duheshin forca të mëdha ushtarake dhe një përgatitje e veçantë për luftë në të cilën objekti kryesor i goditjes do të ishin dardanët.
Këto masa i mori konsulli romak Gai Skribon Kurioni, i dërguar në vitin 76 p.e.sonë në provincën e Maqedonisë në krye të pesë legjioneve. Me këto operacione luftarake Roma donte të arrinte nënshtrimin sistematik të fqinjëve veriorë të provincës maqedone. Kryengritja që bëri njëri nga pesë legjionet fill pas zbarkimit në Iliri tregon se në qarqet ushtarake të Romës jehona e ekspeditave të dështuara kundër dardanëve dhe qëndresa e këtyre të fundit ishin një fakt tanimë i njohur. Frontini shkruan në Stratagemat, se “kur në luftën e Dardanisë, njëri nga pesë legjionet, e vendosura në rrethinat e Dyrrahut ngriti krye, iu shmang shërbimit ushtarak dhe tha se nuk kishte ndërmend të ndiqte komandantin e paarsyeshëm dhe një ekspeditë të vështirë e të rrezikshme, Konsulli G. Kurioni, urdhëroi katër legjionet të dilnin të armatosura dhe të radhiteshin në formacion luftarak me armë të zhveshura”. Katër legjionet e sjella nga Kurioni dhe ushtria romake që ndodhej në provincën e Maqedonisë sulmuan Mbretërinë Dardane dhe u futën në Dardani. Burimet e shkruara romake nuk japin të dhëna të drejtpërdrejta për atë se si u zhvillua kjo “luftë me dardanët”, që qe një luftë e vërtetë për nënshtrimin e Dardanisë, si dhe për përfundimin e saj. Por dihet se ushtria romake ka gjetur një qëndresë të fortë dhe u soll mizorisht me dardanët. Kujtimi i masakrave romake në Dardani u ruajt për një kohë të gjatë. Në shek. IV e.sonë Amian Marcelini, duke shkruar për dënimet me dhjetim që perandori Valentinian i dha ushtrisë së tij, e krahasonte atë me mizorinë e Skribon Kurionit në Dardani. Ky i fundit pas kësaj lufte arriti me ushtrinë e tij deri në Danub dhe më vonë festoi edhe triumfin në Romë. Por në burimet e shkruara dardanët dalin edhe më vonë si kundërshtarë të romakëve. Në bazë të këtyre të dhënave kuptohet që edhe pas ekspeditës së Kurionit nuk ndodhi një nënshtrim i plotë i Dardanisë, por më tepër një varësi nëpërmjet së cilës dardanët kishin disa detyrime kundrejt romakëve. Disa ngjarje të mëvonshme tregojnë se dardanët edhe pse të dobësuar nga luftërat kundër romakëve dhe nga pasojat e tyre, vazhduan të kundërshtonin politikën pushtuese të Romës.

[Laberia]

K R E U VII

QËNDRESA E ILIRËVE KUNDËR PUSHTUESVE ROMAKË

Luftërat e gjata të shtetit ilir dhe atij maqedon ishin bërë pengesa më e fuqishme kundër pushtuesve romakë. Thyerja e këtyre dy fuqive më të rëndësishme në Ballkan i kishte hapur Romës rrugën për të vazhduar më tej politikën e saj ekspansioniste në këtë gadishull dhe më tej në Lindje. Në shekullin II p.e.sonë dhe në shekujt që pasuan, Roma i shtriu luftërat e saj pushtuese edhe mbi krahinat e tjera të Ilirisë së brendshme dhe të asaj veriore.
Objekt i synimeve të Romës u bënë, në radhë të parë Mbretëria Dardane dhe federata e dalmatëve, dy formacione shtetërore ilire, të cilat dolën në skenën politike më vonë. Mbretëria Dardane, siç u pa në kreun e mëparshëm, përmendet në burimet e shkruara edhe para këtyre luftërave dhe del si kundërshtare e fortë e ekspansionit maqedon në Ilirinë Verilindore, duke arritur zhvillimin e saj më të madh në pjesën e dytë të shek. III dhe gjatë shek. II p.e.sonë. Në këtë shekull të fundit dardanët u bënë gjithashtu edhe kundërshtarët më të fortë të pushtuesve romakë.
Flamurin e luftës e morën dalmatët dhe fiset e tjera të veriut, që u bënë simbol i qëndresës kundër romakëve për një shekull e gjysmë. Kryengritjet e njëpasnjëshme të ilirëve morën karakter të gjerë duke përfshirë thuaj gjithë trevën ilire nga Danubi në veri deri në skajet jugore të Ilirisë.
Në prag të erës sonë shpërtheu kryengritja e madhe e ilirëve, e quajtur kryengritja e Batos, e cila qe kurorëzim i të gjitha kryengritjeve të mëparshme dhe i solli dëme të ndjeshme Perandorisë Romake duke e detyruar të hiqte dorë nga politika e saj agresive në Evropën Qendrore.

1. FEDERATA E DALMATËVE

Në veri të shtetit ilir dhe të Mbretërisë Dardane banonin popullsi të ndryshme ilire, të cilat me përjashtim të ilirëve të bregdetit të Adriatikut. dalin vonë në burimet e shkruara antike. Midis tyre ata që përmenden më herët janë “liburnët” të njohur si një nga popullsitë ilire që zhvilluan detarinë. Por nga ilirët veriorë, të cilët njihen më mirë dhe që zënë një vend të rëndësishëm në ngjarjet e shekujve II-I p.e.sonë e në qëndresën kundër pushtuesve romakë, kanë qenë dalmatët.
Kjo gjendje e trashëguar nga përshkrimet e autorëve antikë për ilirët e veriut është pasqyruar në një farë mënyre edhe në historiografinë e sotme. Nuk mund të thuhet se mungojnë studimet për ilirët e veriut, por këto studime lidhen më tepër me popullsi të veçanta, me shtrirjen e tyre gjeografike dhe nuk ka një trajtim të përgjithshëm të historisë së tyre. Këto studime mbështeten pak nga të dhënat e arkeologjisë, edhe pse këto janë të pasura në krahinat veriore ilire për periudhat prehistorike e protohistorike dhe për periudhën e pushtimit romak.

Federata e dalmatëve dhe luftërat kundër pushtuesve romakë
Në shek. II p.e.sonë, dalmatët shfaqen në Ilirinë e Veriut si një fuqi politike aktive. Tokat e banuara prej tyre deri në atë kohë ndodheshin në krahinën e brendshme, në jug të Alpeve Dinarike, ku gjendej edhe kryeqendra politike e tyre, kështjella e Delminit. Në këtë krahinë dalmatët krijuan një federatë të fuqishme, e cila erdhi duke u shtrirë në drejtim të bregdetit. Në federatën e dalmatëve u përfshinë edhe disa popullsi fqinje. Gjatë shek. II p.e.sonë territori i saj u zgjerua mjaft, në këtë territor qenë përfshirë jo vetëm tokat e brendshme, por edhe ato bregdetare. Në veri treva e federatës arriti deri te lumi Titius (Krka e sotme), duke pasur si fqinjë liburnët. Në jug, në fillim ishte lumi Tilur (Cetina), por më vonë kufiri arriti deri te rrjedhja e poshtme e Naronës (lumi i sotëm Neretva), në brigjet jugore të së cilës banonin daorsët. Më i vështirë është përcaktimi i kufirit lindor, pasi kemi të bëjmë me një krahinë malore, por ka shumë të ngjarë që ai të arrinte deri tek viset e banuara nga desidiatët, në Bosnjë. Pjesa më e madhe e trevës së federatës së dalmatëve, brenda këtyre kufijve dhe detit Adriatik ishte thuajse tërësisht malore, por nuk mungonin edhe disa pllaja të mëdha. Kjo veçori e relievit të viseve dalmate dhe kullotat e pasura të rrafshnaltave favorizonin zhvillimin e blegtorisë, kanë bërë që blegtoria të ishte baza kryesore e ekonomisë dhe që vetë dalmatët të njihen më tepër si blegtorë. Bujqësia vinte në rend të dytë, kurse xehtaria ka qenë më pak e zhvilluar.
Të dhënat e arkeologjisë tregojnë se edhe te dalmatët sikurse tek ilirët e tjerë, në periudhën e parë të hekurit kishte filluar shthurja e bashkësisë primitive dhe diferencimi ekonomik e shoqëror. Në gjirin e shoqërisë së dalmatëve ishte krijuar një shtresë e veçantë që zotëronte kope të mëdha bagëtish të imta, nga e cila doli paria fisnore, që u vu në krye të federatës dhe e udhëhoqi në luftërat e ndryshme. Kësaj kohe i përkasin edhe një tok qendërbanimesh të fortifikuara, të quajtura zakonisht “gradina” të ngritura përreth pllajave të brendshme, rrënojat e të cilave janë ruajtur deri në ditët tona. Këto qendërbanime të fortifikuara apo kështjella ngriheshin në majat e sheshuara të disa kodrave të ulta dhe janë të njëkohshme. Ato përveç mbrojtjes natyrore ishin të fortifikuara me ledhe gurësh që dalmatët bënë kundër pushtuesve romakë. Ndryshonte prej tyre Delmini, kryeqendra e dalmatëve, të cilën Straboni e ka quajtur një qytet të madh; sikurse del nga përshkrimet e disa autorëve të tjerë antikë, ai ka qenë shumë i fortifikuar, i rrethuar me mure të larta dhe i vështirë për t’u pushtuar. Për të njohur natyrën e qendërbanimeve të fortifikuara të dalmatëve mund të ndihmonte arkeologjia; por ato qendërbanime kanë mbetur ende të pastudiuara mirë. Sidoqoftë ato nuk u zhvilluan si qendra qytetare, veçse me ndonjë përjashtim të rrallë, por i shërbyen kryesisht popullsisë blegtorale. Duke qenë blegtoria degë kryesore e ekonomisë së viseve të brendshme dalmate, në këto vise u zhvilluan ato zeje që lidhen me blegtorinë. Kështu pasuria e madhe me dhen i dha shkas punimit të leshit dhe krijimit të punishteve të tekstilit. Në popullsinë blegtorale të dalmatëve pati një zhvillim edhe punimi i drurit, i ndihmuar nga pyjet e pasura të viseve të tyre.
Të dhënat burimore të shkruara dhe arkeologjike, tregojnë se te dalmatët e viseve të brendshme u ruajt më gjatë organizimi fisnor; për marrëdhëniet ekonomike e shoqërore të ruajtura te dalmatët e brendshëm bën fjalë Straboni kur shkruan se, ende në kohën e tij, dalmatët e ndanin tokën çdo tetë vjet dhe se ndryshe nga banorët e bregdetit, përdornin monedhat. Nga kjo e dhënë e Strabonit kuptohet se nuk ishte fjala për tokat e kulturave bujqësore, ku ekzistonte prona private, por për kullotat, pyjet etj., të cilat vazhdonin, si edhe tek ilirë të tjerë, të ishin prona të përbashkëta. Por, në të njëjtin vend Straboni shkruan se Salona ishte një skelë e dalmatëve dhe se në viset e tyre ka pasur qendërbanime të shumta (sipas tij numri arrinte në 50); qytete të rëndësishme, përveç Salonës e Delminit, kanë qenë Propona, Ninia, Andetri etj. Është e qartë se njoftimi i parë i Strabonit u përket viseve të brendshme, kurse në krahinën bregdetare gjendja ishte krejt ndryshe. Në ishujt fqinjë dhe në bregdet ndodheshin kolonitë greke të Farit e të Isës dhe qytetet Tragur e Epeti, të varura prej kësaj të fundit. Në krahinën bregdetare ku ndodheshin të gjitha qendrat qytetare që u përmendën më sipër, janë gjetur materiale arkeologjike e monedha, midis të cilave edhe monedha të Dyrrahut e të Apolonisë, tregues të një zhvillimi ekonomik e shoqëror të përparuar. Në këtë krahinë të gjerë të federatës së dalmatëve organizimi fisnor po ia lëshonte vendin shoqërisë skllavopronare. Ka qenë ky zhvillim që pati treva e federatës së dalmatëve, i cili e bëri këtë të fundit një fuqi politike të rëndësishme në brigjet e Adriatikut Verior në shek. II-I p.e.sonë.
Në fillim të shek. II p.e. sonë, gjatë sundimit të Pleuratit dalmatët qenë në vartësinë e shtetit ilir, por për një kohë të shkurtër. Me vdekjen e Pleuratit dhe me ardhjen e Gentit në krye të shtetit ilir në vitin 181 p.e.sonë ata u bënë përsëri të pavarur. Pas shkëputjes nga shteti ilir federata e dalmatëve u forcua shumë. Në këtë kohë dalmatët bashkuan rreth vetes edhe popullsi të tjera ilire, të cilat qenë detyruar t’i jepnin federatës si tribut, bagëti dhe grurë. Në viset bregdetare adriatikase, Traguri e Epeti, dy qytete që ishin nën varësinë e kolonisë sirakuziane, Isës, dhe që ndodheshin pranë Salonës, qenë detyruar t’i jepnin gjithashtu një tribut federatës së dalmatëve. Dalmatët u përpoqën njëkohësisht të nënshtronin daorsët, të cilët zotëronin vetëm krahinat pas bregut të majtë të rrjedhjes së poshtme të lumit Naretva. Daorsët para vitit 168 p.e.sonë bënin pjesë në shtetin ilir dhe me rënien e këtij të fundit kishin hyrë nën protektoratin e Romës.
Forcimi i federatës së dalmatëve sidomos në viset bregdetare jugore, nuk mund të mos ngjallte shqetësime në shtetin romak, që ndiqte një politikë pushtuese në viset veriore ilire. Këtë politikë pushtuese shteti romak e justifikonte, gjoja për të mbrojtur kufijtë lindorë të Italisë. Kështu pati vepruar që në kohën e luftërave iliro-romake, ndërsa në vitin 178 p.e.sonë ushtria romake, pasi kishte thyer qëndresën e istrëve, kishte pushtuar gjithë gadishullin e banuar prej tyre. Duke zbatuar më tej politikën pushtuese Roma sulmoi edhe federatën e dalmatëve. Për luftën kundër dalmatëve romakët përdorën si pretekst ankesat e daorsëve e të Isës, të cilët ishin nën tutelën e Romës, dhe sjelljet e këqija të dalmatëve kundër delegatëve të tyre. Vepra e Polibit, që është burimi kryesor për këto ngjarje, tregon se nuk qenë veprimet e dalmatëve shkaku i luftës, por plani i Romës, i përgatitur me kohë për të pushtuar trevën veriore ilire. “Duke ndërmarrë një fushatë kundër dalmatëve, shkruan Polibi, në njërën anë do të nxitnin, do të ngrinin shpirtin luftarak të popullit të tyre dhe, në anën tjetër, do t’u jepnin një mësim ilirëve dhe do t’i detyronin t’i nënshtroheshin sundimit të Romës. Për këto arsye romakët u shpallën luftë dalmatëve, por përpara popujve të tjerë hiqeshin se e bënë këtë për shkak të sjelljes së keqe të dalmatëve ndaj përfaqësuesve të tyre”.
Në vitin 156 p.e.sonë ushtria romake duke pasur si bazë rrjedhjen e poshtme të lumit Naretva filloi sulmin kundër dalmatëve. Përpjekja e parë e ushtrisë romake për t’u futur në viset e dalmatëve përfundoi keq dhe ajo u detyrua të kthehej përsëri në bazën e nisjes. Konsulli romak G. Mark Figuli, duke shpresuar se do t’i zinte dalmatët në befasi, i sulmoi përsëri ata në fillim të dimrit. Dalmatët e përballuan me sukses sulmin që ushtria romake i bëri kryeqendrës së tyre Delminit, por një vit më vonë, pas përgatitjesh të mëdha, romakët duke përdorur të gjitha mjetet mundën të pushtojnë Delminin. Burimet e shkruara nuk bëjnë fjalë për gjendjen që u krijua pas luftës. Ngjarjet e mëpastajme tregojnë se lufta vërtet përfundoi keq me pushtimin e Delminit, por jo me nënshtrimin e dalmatëve. Pas kësaj lufte romakët e zgjeruan agresionin e tyre në Ilirinë e Veriut duke sulmuar japodët e panonët. Kësaj radhe sulmet e romakëve patën si pikënisje kufirin verilindor të Gadishullit Italik dhe si bazë për fushatat e tyre kundër ilirëve shërbeu qyteti Akuilea, në Gadishullin e Istrisë, ku shteti romak kishte vendosur një koloni me qytetarë romakë. Japodët e panonët, ashtu si dalmatët i vazhduan për një kohë të gjatë luftërat kundër pushtuesve romakë. Me qëndresën që i bënë shtetit romak për më se njëqind vjet - nga gjysma e dytë e shek. II deri në gjysmën e dytë të shek. I p.e.sonë - popullsitë ilire të veriut, e detyruan atë të dërgonte në viset e tyre ushtri të reja, por pa arritur rezultate të dukshme. Në krye të popullsive veriore ilire, në luftën kundër romakëve, qëndronin dalmatët, të cilët për shumë vjet me radhë mbetën kundërshtarët më të fortë të Romës.
Në gjysmën e dytë të shek. II p.e.sonë kundër pushtuesve romakë luftuan edhe ardianët. Ardianët ishin një nga popullsitë e mëdha ilire që jetonte në brigjet e Adriatikut të Mesëm deri në afërsi të liqenit të Shkodrës. Viset e tyre, që bënin pjesë në shtetin ilir, pas vitit 168 p.e.sonë, ishin futur në njërën nga krahinat pseudoautonome të krijuara nga shteti romak. Nën ndikimin e luftës dhe të qëndresës së federatës së dalmatëve kundër Romës, ardianët e ndryshuan statusin e vendosur në vitin 168 dhe u bënë të pavarur. Në përpjekjet për të forcuar pozitën e tyre në një krahinë të varur politikisht nga shteti romak, ata u ndeshën së pari me “aleatët” e këtij shteti. Sipas Tit Livit ardianët e pleurejtë “shkretonin Ilirinë që ishte nën romakët”. Përpjekjet e ardianëve e të pleurejve për të forcuar pavarësinë e tyre, në një kohë kur edhe fise të tjera ilire luftonin kundër pushtuesve romakë, krijuan për Romën një situatë të vështirë, të rënduar edhe nga kryengritja e skllevërve në Sicili. Për të dalë nga kjo situatë shteti romak dërgoi në viset e ardianëve e të pleurejve një ushtri relativisht të madhe, të përbërë nga 10 mijë këmbësorë e 600 kalorës. Mënyra se si u zhvilluan luftimet tregon se sulmi romak i gjeti ardianët e pleurejtë të papërgatitur për një luftë e qëndresë të gjatë. Burimet japin njoftime vetëm për një betejë që u bë në vitin 135 p.e.sonë, ku romakët i thyen ardianët e pleurejtë. Pas kësaj lufte shteti romak, për të shmangur një kryengritje e re, i shpërnguli me forcë ardianët nga bregdeti në viset e brendshme malore të Hercegovinës së sotme.

2. KRYENGRITJET E ILIRËVE

Kryengritjet e ilirëve në mesin e shek. I p.e.sonë
Megjithëse popullsitë e ndryshme ilire ishin mundur në beteja të veçanta nga ushtria romake, kjo e fundit nuk e kishte thyer përfundimisht qëndresën e tyre. Pas luftërave mbrojtëse filluan kryengritjet. Mizoritë e ushtrive romake, veprimet arbitrare të komandantëve e të qeveritarëve romakë, taksat e rënda, plaçkitjet e grabitjet e pushtuesve i shtynë në kryengritje ilirët e veriut dhe të jugut. Pushtimi romak bëhej përherë e më i rëndë; në krahinat e pushtuara nuk ishin të siguruara as gjëja, as nderi dhe as jeta e ilirëve.
Kjo bëri që në gjysmën e dytë të shek. I p.e.sonë, gjatë krizës politike që kaloi Republika Romake për shkak të luftës civile, lufta çlirimtare e ilirëve të zgjerohej edhe më shumë. Në krahina të ndryshme të Ilirisë, sidomos në ato bregdetare u krijua një situatë e favorshme, e cila u dha shkas përpjekjeve për çlirim. Duke pasur synime të qarta politike, ilirët u përpoqën të përfitonin nga konfliktet që lindën në gjirin e klasës sunduese romake. Kështu në vitet 50 të shek. I p.e.sonë një pjesë e qyteteve (ku ishin vendosur qytetarë italikë) që kishin filluar të zhvilloheshin ekonomikisht, morën anën e Cezarit; paria ilire, e nisur nga interesat e saj jetësore, përkrahu kundërshtarin e tij, Pompeun.
Të parët që morën armët dhe u ngritën kundër romakëve qenë pirustët; në vitin 50 p.e.sonë ata sulmuan krahinat jugore të vëna nën administrimin e Cezarit. Shteti romak mori masa mbrojtjeje kundër pirustëve kryengritës, dërgoi forca të reja ushtarake dhe fortifikoi qytetet. Ne kemi dëshminë e tri mbishkrimeve latine të gjetura në Lezhë dhe të vetë Cezarit për rindërtimin e fortifikimeve të Lisit, që duhet të ketë qenë një nga qytetet e para të sulmuara nga pirustët.
Atë që nuk mundën ta bënin pirustët, dëbimin e pushtuesve romakë nga vendi i tyre, e bënë dalmatët. Në vitet 50 të shek. I p.e.sonë dalmatët rimëkëmbën federatën e tyre. Në kufirin verior me liburnët ata çliruan qytetin Promona dhe thyen ushtrinë e fortë romake të dërguar kundër tyre nga Cezari. Në vitet 47-48 në një betejë të madhe ata shkatërruan tërësisht ushtrinë romake të përbërë nga 15 kohorta këmbësorësh e 3 000 kalorës. Më shumë se 2 000 ushtarë, 30 centurionë e 4 tribunë romakë u vranë në këtë betejë. Me disfatë përfunduan edhe operacionet e tjera të ushtrisë romake, e cila u thye, duke humbur edhe flamujt. Sipas Apianit, dalmatët pas këtyre betejave “nga plaçka e shumtë që zunë jo vetëm u pasuruan në të holla, por rritën fuqinë e tyre ushtarake”. Dalmatët mbetën të pavarur dhe të fuqishëm edhe pas vdekjes së Cezarit.
Kundër pushtuesve romakë u ngritën edhe parthinët, tokat e të cilëve gjatë luftërave u bënë shesh lufte. Me pasoja për ta qe lufta midis Cezarit e Pompeut që shkatërroi ekonominë e tyre. Gjatë kësaj lufte ushtritë romake grabitën popullsinë parthine dhe krijuan aty një gjendje pasigurie. Për herë të parë parthinët ngritën krye në vitin 48 p.e.sonë, por kryengritja më e madhe e tyre ka qenë ajo e vitit 39, gjatë së cilës u shkaktuan pushtuesve romakë humbje të mëdha. Por në luftimet u vranë rreth 5 000 kryengritës. Sipas tregimit të Apianit, edhe pasi ishte shtypur kryengritja, njëri prej komandantëve romakë, Mark Antoni, do të ndihmonte ushtrinë që kishte në tokat ilire dhe me qëllim që ta bënte të pasur dhe njëkohësisht ta stërviste, e hodhi këtë ushtri kundër parthinëve.
Gjatë gjysmës së dytë të shek. I fise të tjera kryengritëse ilire të veriut vazhduan të luftojnë kundër pushtuesve romakë. Oktaviani, që ishte bërë në vitet 40 sundimtar i vetëm i shtetit romak, u detyrua të vinte vetë në viset ilire të çliruara në krye të një ushtrie prej 8-10 legjionesh (pothuaj 1/5 e ushtrisë së tij). Me këtë fushatë të madhe ushtarake Oktaviani kërkonte të forconte njëkohësisht edhe pozitën e tij në Itali. Në vitin 35 p.e.sonë ushtria i sulmoi nga toka dhe nga deti liburnët, kaonët dhe japodët. Këta të fundit u bënë legjioneve pushtuese një qëndresë të madhe. Në qëndresën ilire të kësaj kohe mbetet si një shembull i madh lufta për mbrojtjen e Metulit, qytetit kryesor të japodëve. Romakët mundën të pushtonin këtë qytet vetëm kur ai u shkatërrua i tëri dhe kur ishin vrarë mbrojtësit e tij. Për të mos rënë në duart e armikut, gratë metulase me fëmijët e tyre u hodhën në zjarrin që përfshiu qytetin. Shteti romak sulmoi pastaj edhe fise të tjera ilire si panonët, dalmatët e dardanët.
Pas kësaj fushate të përgjakshme që u kushtoi rëndë romakëve, këta të fundit arritën deri në Danub, duke hapur edhe rrugën tokësore që lidhte krahinat danubiane me detin Egje. Ilirët kryengritës, që luftonin jo të bashkuar u mundën nga ushtria e madhe romake e armatosur dhe e organizuar mirë. Por popullsitë ilire nuk iu nënshtruan pushtuesit as pas fushatës së viteve 30, me gjithë masat e marra nga shteti romak, largimin me forcë prej vendit të tyre të shumë kryengritësve dhe kthimin në skllevër të robërve të zënë gjatë luftërave pushtuese.

Kryengritja e ilirëve e viteve 6-9 të erës sonë
Kryengritja më e madhe ilire kundër pushtuesve romakë ka qenë ajo e viteve 6-9 të e.sonë. Ajo dallohet nga kryengritjet e tjera për shtrirjen e gjerë të saj, pjesëmarrjen e popullsive të tëra ilire, për luftën e paepur të kryengritësve dhe për gjendjen e vështirë që krijoi për shtetin romak. Kryengritja filloi në një kohë kur Perandoria Romake, duke vazhduar politikën pushtuese të saj, po përgatitej për luftën kundër markomanëve gjermanikë, të cilët kishin krijuar në tokat e Çekisë së sotme një federatë fisnore të fuqishme. Shteti skllavopronar romak kishte ngarkuar me tribute popujt e pushtuar dhe i kishte detyruar të jepnin rekrutë për luftërat e reja pushtuese. Për luftën kundër markomanëve ishte përgatitur një ushtri e madhe prej 12 legjionesh, e cila do të plotësohej me reparte ndihmëse. Ushtarët e këtyre reparteve do të rekrutoheshin kryesisht tek fiset e mëdha të veriut: dalmatët, desidiatët, panonët etj. Rekrutimi i bërë me forcë i shtyti përsëri në kryengritje ilirët, që ishin rënduar edhe nga pagesa e taksave. Dalmatët edhe para kësaj kryengritjeje kishin qëndruar të qetë. Të parët u ngritën desidiatët dhe shumë shpejt kryengritja u përhap edhe tek popullsitë e tjera ilire, nga lumenjtë Sava e Dava në veri, deri tek lumi Mat në jug, ku u ngritën pirustët. Kjo ka qenë kryengritja më e madhe ku, për të parën herë, një tërësi popullsish ilire rrokën armët së toku dhe u hodhën në luftë kundër pushtuesve romakë. Ushtria kryengritëse ilire përbëhej nga 200 mijë këmbësorë e 9 000 kalorës dhe udhëhiqej nga tre komandantë: nga Bato Desidiati dhe nga një tjetër Bato e Pini nga fisi i breukëve panonë. Duke bashkërenditur veprimet e tyre, kryengritësit ilirë filluan operacionet në tri drejtime: 1) Një grup kryengritësish u drejtuan nga krahinat bregdetare adriatikase dhe, duke çliruar mjaft qytete e kështjella, zbritën në jug deri në afërsi të qytetit të Apolonisë, në provincën e Maqedonisë. 2) Një grup tjetër kryengritësish u drejtua nga veriperëndimi, për të çliruar krahinat ilire në kufi me Italinë dhe për të forcuar mbrojtjen në këto vise. 3) Një pjesë tjetër e kryengritësve qëndroi në brendësi të viseve dalmate, duke pasur si detyrë jo vetëm çlirimin e plotë të vendit, por edhe organizimin e mbrojtjes.
Lufta çlirimtare e ilirëve dhe fitoret e para të tyre u bënë shqetësuese për romakët, të cilët po humbnin kështu tokat e pushtuara në pjesën veriore të Ballkanit. Vrulli i kësaj lufte e tronditi shumë pushtetin qendror romak. Në Romë u shpall mobilizimi i përgjithshëm. Vetë perandori Oktavian lëshoi kushtrimin në senat, se “në dhjetë ditë, po të mos merren masa mbrojtjeje, armiku mund të hyjë brenda në Romë”. Perandori kërkoi që për nevojat e ushtrisë shtresat e pasura të jepnin një pjesë të pasurisë së tyre. U thirrën nën armë veteranët e luftërave të mëparshme dhe u pranuan në ushtri edhe skllevërit e liruar. Me markomanët shteti romak bëri një marrëveshje, e cila u lehtësua edhe nga fakti që nuk kishin filluar veprimet e luftës. Legjionet romake, të dërguara kundër markomanëve dhe të vëna nën komandën e Tiberit, morën urdhër të drejtohen për në Iliri, ku ziente kryengritja.
Me gjithë masat e forta që mori Perandoria Romake, gjatë dy viteve të para të luftimeve me legjionet romake, iniciativa ishte në duart e kryengritësve, të cilët duke vepruar me shpejtësi dhe shkathtësi e goditnin ushtrinë romake në befasi dhe në disa drejtime në një kohë, sulmonin kolonat e furnizimit etj. Në luftë kundër kryengritësve ilirë, shteti romak solli nga Siria dy legjione nga më të fortat, kërkoi ndihmën e aleatit të tij Remetalkut, mbretit të Trakëve dhe dërgoi në Ilirik komandantët më të mirë ushtarakë. Ushtria romake gjatë operacioneve në viset ilire përdori të gjitha mjetet për të mposhtur qëndresën e ilirëve, forcën e armëve, djegien e qendërbanimeve të ilirëve kryengritës, shkatërrimin e arave, të kopshteve e të pyjeve, vrasjen e kthimin e popullsisë ilire në skllevër. Në vitin e tretë të kryengritjes duke shfrytëzuar gjendjen e vështirë të krijuar pas dimrit të fortë në vitet 7/8, duke përdorur intrigat dhe përçarjet, romakët mundën me anë premtimesh të bënin për vete Baton, njërin prej prijësve breukë. Megjithëse Batoja i breukëve u kap shpejt nga kryengritësit dhe u dënua si tradhtar, kryengritësit panonë ishin përçarë dhe ushtria romake mundi ta shtypte qëndresën e fiseve kryengritëse të Panonisë.
Në vitin 9 vatra kryesore të kryengritjes mbetën krahinat dalmate. Shteti romak, në luftën kundër kryengritësve ilirë angazhoi të gjitha forcat ushtarake të grumbulluara. Kryengritësit ilirë, ndër të cilët forcën kryesore e përbënin dalmatët, qenë të detyruar t’u bënin ballë sulmeve të një ushtrie armike disa herë më të madhe dhe që zotëronte mjete të shumta lufte. Kryengritësit dalmatë treguan në luftimet kundër legjioneve romake një trimëri e vendosmëri të madhe dhe u shkaktuan dëme të shumta armiqve. Nën muret e kështjellës së Andetrit, në Dalmati romakët nga rrethues u shndërruan në të rrethuar dhe shpëtuan nga një katastrofë e madhe, të ndihmuar përsëri nga tradhtia e disa përfaqësuesve të parisë vendase. Në mbrojtje të një kështjelle tjetër, Arbudës, me kryengritësit u bashkuan edhe gratë, të cilat për të mos rënë në duart e armiqve u hodhën me fëmijët e tyre në zjarrin që kishte përfshirë kështjellën dhe në humnerat poshtë saj. Kështjellat dalmate, të mbrojtura nga kryengritësit ranë në duart e pushtuesve romakë si gërmadha dhe pa banorë. Popullsi të veçanta ilire e vazhduan qëndresën edhe pas rënies së kështjellave dalmate. Të fundit që u mposhtën qenë desidiatët e pirustët, të cilët sikurse shkruan historishkruesi romak Velei Paterkuli, pjesëmarrës në luftën kundër kryengritësve ilirë, “ishin pothuaj të pathyeshëm në sajë të pozitës së vendeve dhe të maleve, të natyrës së tyre të egër, të zotësisë së tyre të çuditshme për të luftuar...”.
Kryengritja e ilirëve e viteve 6-9 të e.sonë, sipas historishkruesit romak Suetonit, “ishte më e tmerrshme nga të gjitha luftërat e jashtme pas luftës punike”. Gjatë luftës për mposhtjen e kryengritjes shkruan një tjetër historianshkrues antik, “shumë njerëz humbën dhe u shpenzua një sasi e madhe të hollash. Sepse gjatë kësaj lufte u desh të mblidhej shumë ushtri, ndërsa plaçka e luftës ka qenë shumë e paktë”. Pasojat e kryengritjes së madhe ilire, dobësimi i fuqisë ushtarake të Perandorisë Romake, që nuk dispononte mjete të mjaftueshme për një luftë të re, u dukën shumë qartë në disfatën e në humbjen e tri legjioneve në pyllin e Teutiburgut në viset gjermane. Kryengritja e madhe e ilirëve e viteve 6-9 krijoi në Perandori një situatë të nderë e të vështirë. Ajo i dha fund periudhës agresive të politikës së jashtme të Oktavianit. Shteti romak u detyrua të hiqte dorë nga politika e tij pushtuese kundër markomanëve gjermanikë dhe Evropës Qendrore.
Raprezaljet që bënë romakët në viset ku shpërtheu kryengritja qenë të tmerrshme. Kryengritësve iu mor toka dhe çdo gjë që kishin; disave u prenë duart, kurse shumë të tjerë u shitën si skllevër. Vetëm pas më shumë se një shekulli e gjysmë luftimesh pushtuesit romakë mundën të mposhtnin qëndresën e armatosur të ilirëve dhe t’i nënshtronin “në një farë mënyre”. Straboni shkruante asokohe se shkretimi i Ilirisë “ka filluar prej shumë kohësh dhe në disa vise nuk ka pushuar as sot e kësaj dite për shkak të kryengritjeve...”. “Romakët po ngrehin lëmet në shtëpitë e tyre”.
Pas kryengritjes së madhe të viteve 6-9 të e.sonë ndonëse nuk pati lëvizje të mëdha të organizuara të ilirëve kundër romakëve, qëndresa e ilirëve ndaj pushtuesve, e sidomos kundër romanizimit e asimilimit vazhdoi gjatë.

[Laberia]

K R E U VIII

ILIRIA NË PERIUDHËN E ZGJERIMIT DHE TË RËNIES
SË PERANDORISË ROMAKE



1. GJENDJA EKONOMIKO-SHOQËRORE DHE ADMINISTRIMI I ILIRISË NË SHEK. I-III E.SONË

Shteti romak si gjatë luftërave, ashtu edhe pas mbarimit të tyre u mor me organizimin administrativ të viseve të pushtuara, të cilin e kreu në disa etapa dhe me ndryshime sipas koniunkturave që krijoheshin herë pas here dhe në pajtim me mundësitë që kishte vetë shteti romak. Qëllimi kryesor i organizimit administrativ të Ilirisë, ka qenë përforcimi i pushtetit romak, me anë të të cilit do të kalohej në një administrim e shfrytëzim më racional e sistematik të provincave ilire. Kjo ka ndodhur në periudhën e fundit të Republikës së Romës dhe në mënyrë të veçantë me krijimin e perandorisë. Këtij qëllimi i shërbyen masa të tilla si konfiskimi i tokave dhe ndryshimet në pronësinë tokësore, shndërrimi i disa qyteteve në koloni romake dhe ngulimet e një popullsie italike e orientale, zhvillimi i teknikës dhe i prodhimit, shfrytëzimi i minierave dhe ndërtimi e rindërtimi i rrugëve dhe në përgjithësi situata e rëndë që iu imponua ilirëve, veçanërisht duke filluar nga shek. I e.sonë.
Bashkë me këtë politikë Roma bëri përpjekje të mëdha për asimilimin, “romanizimin” e popullsisë ilire, por pa arritur rezultate të dukshme.

Marrëdhëniet agrare. Krijimi i latifondeve
Që në shek. I p.e.sonë, por në mënyrë të veçantë pas shek. I e.sonë, shteti skllavopronar romak filloi zbatimin në viset ilire të një politike agrare, në thelb të së cilës ishte marrja me forcë, konfiskimi i tokave më të mira e pjellore, të cilat i shpalli “ager publicus”, prona të shtetit romak. Një pjesë të madhe të tokave të konfiskuara Roma ua dha qytetarëve romakë, kolonistëve romakë e italikë dhe veteranëve të ushtrisë, të cilët banonin në periferinë e qyteteve, duke i shndërruar në toka të qyteteve që qenë kthyer në koloni e në municipe. Por nga fondi i tokave të grabitura morën prona edhe përfaqësuesit e aristokracisë tokësore; në këtë mënyrë në Iliri u krijuan ekonomitë e mëdha bujqësore, latifondet. Latifondet gjendeshin kryesisht në fushat, zonat e ulëta kodrinore dhe në luginat e ulëta të lumenjve, më tepër pranë rrugëve të mëdha, sepse ato furnizonin me prodhime bujqësore qendërbanimet e mëdha. Nga burimet e shkruara del se zotërime të mëdha tokash, latifonde ka pasur në krahinat bregdetare dhe në fushat e brendshme. Përreth Buthrotit ka pasur prona të mëdha tokësore Pompon Atiku, që i përkiste parisë skllavopronare romake, kurse në rrethet e kolonive të Ulpianës e të Skupit, në Dardani, zotëronte prona të gjera tokësore familja patrice romake e Turëve.
Me gjithë konfiskimet tokësore pushtuesit romakë i lanë toka edhe popullsisë ilire dhe në këtë drejtim vepruan sipas qëndrimit që mbanin kundrejt fiseve të ndryshme. Në mënyrë të veçantë pronat tokësore të vendasve u ruajtën në viset e brendshme ilire, ku në shekujt e parë të erës sonë, një pjesë e madhe e popullsisë jetonte, ende në fshatra, e organizuar në bashkësi fshatare. Pjesëtarët e këtyre bashkësive fshatare, krahas pronës së përbashkët, kullotave, djerrinave e pyjeve zotëronin ngastra toke, të cilat i punonin vetë, me mjetet e tyre.
Skllavopronarët romakë, pas tyre dhe paria ilire, vazhduan të konfiskonin tokat duke bërë përpjekje të reja për t’i rritur pronat e tyre tokësore. Të dhënat mbishkrimore tregojnë se në fillim të shek. II të erës sonë, territori bujqësor i qytetit të Dyrrahut arrinte deri në Skampin (Elbasan) që ishte një fshat “vicus” i varur nga Dyrrahu. Mbishkrimet latine, të zbuluara në fshatra të ndryshme të fushës së Tiranës dhe që i takojnë shek. I të erës sonë mbajnë emra jo ilire, çka do të thotë se edhe në këtë zonë pronat bujqësore u ishin marrë vendësve. Në lidhje me grabitjen e tokave të bashkësive fshatare vendëse me shumë interes është një mbishkrim i shek. II të erës sonë i zbuluar në tokat e orestëve, që banonin në krahinat kufitare juglindore ilire. Në këtë dokument mbishkrimor, i gjetur pranë Vatinës, theksohet e drejta e njohur e orestëve për zotërimin e tokave shtetërore në territorin e qytetit Vatina. Në mbishkrim theksohet gjithashtu se nga kjo e drejtë përjashtohen “të huajt”, në këtë rast pronarët romakë të tokave që kërkonin të zgjeronin pronat e tyre tokësore. Një organizim të ngjashëm me orestët, pra edhe marrëdhënie agrare të ngjashme me ta kanë pasur edhe dasaretët. Një veçanti e krahinave të banuara nga orestët, dasaretët dhe popullsitë e tjera malësore të Ilirisë Juglindore është mungesa, në gjetjet arkeologjike, e dokumenteve mbishkrimore në gjuhën latine. Kjo mungesë mund të shpjegohet vetëm me një status të posaçëm të këtyre krahinave ilire.
Marrëdhëniet e reja agrare të vendosura në Iliri gjatë sundimit romak e keqësuan shumë gjendjen sidomos të asaj pjese të fshatarësisë ilire që i ishin grabitur tokat. Fshatarët e mbetur pa tokë u detyruan të iknin dhe të kërkonin punë si argatë në qytetet dhe në minierat. Ata që mbeteshin në fshat për të jetuar, u shtrënguan të punonin si mëditës - arrendatorë - në pronat tokësore të qyteteve dhe të latifondistëve romakë. Në veprën e tij “Mbi ekonominë fshatare” shkrimtari romak Varroni shkruan për ekzistencën në shek. I të erës sonë të fshatarëve të varur, të skllavëruar në borxhe, të cilët ai i quan “obaerati”, që sipas tij gjendeshin me shumicë në Iliri dhe punonin në vende e në kushte të vështira. Edhe gjendja e fshatarëve të lirë nuk ishte aspak e mirë; mbi ta rëndonin taksa e detyrime të ndryshme, të cilat i çuan në shkatërrim të plotë. Shumë prej fshatarëve të shpronësuar, në pamundësi për të përballuar jetën hynin në borxhe, shpeshherë duke u kthyer edhe në skllevër. Skllevërit në përgjithësi i bënin punimet bujqësore në latifondet dhe në pronat tokësore të qyteteve.
Zhvillimi i ekonomive bujqësore në territoret e konfiskuara nga qytetet, rritja e pronave të mëdha tokësore e shpejtoi procesin e zëvendësimit të pronës së përbashkët (prona kolektive u bë pronë e “shtetit romak”) me atë private dhe pati si pasojë shtrirjen dhe thellimin më tej të marrëdhënieve skllavopronare në fshatin ilir. Ky proces preku edhe pronat e vogla private në ato vise që hynin nën administrimin e qyteteve ose ku kishte mundësi të zhvilloheshin latifondet. Më pas u bënë përpjekje për t’i shtrirë marrëdhëniet e reja agrare edhe në viset e brendshme. Megjithatë, në krahinat e brendshme ilire vazhdoi të ruhej edhe prona e vogël tokësore dhe fshatarët e lirë. Në këto krahina blegtoria, krahas bujqësisë, mbeti një degë e fuqishme e ekonomisë së popullsisë ilire.

Qytetet
Duke filluar nga shek. I i e.sonë në krahinat ilire ndodhën ndryshime edhe në jetën qytetare. Këto ndryshime u bënë natyrisht në pajtim me traditat vendase të urbanizimit dhe me kushtet e reja politiko-ekonomike të krijuara në tre shekujt e parë të erës sonë.
Kështu në Ilirinë e Jugut dhe në Epir, gjatë shekujve të mësipërm nuk u ngritën qytete të reja, madje në krahasim me periudhën pararendëse numri i tyre u pakësua. Nuk kanë të bëjnë me procesin e urbanizimit të asaj kohe, disa kështjella (castra), me karakter thjesht ushtarak, të cilat u ngritën gjatë rrugëve më të rëndësishme.
Me pushtimin romak dhe me organizimin administrativo-ekonomik provincial pjesa më e madhe e qyteteve autoktone nuk i kishin më funksionet ekonomike e politike që kishin pasur më parë dhe, duke mos pasur mundësi të zhvilloheshin më tej, filluan të bien. Në kushte të tilla banorët e disa qyteteve e qytezave të fortifikuara ilire braktisën vendbanimet kodrinore-malore dhe zbritën në fushë. Disa prej tyre, megjithëse u kthyen administrativisht në gjendjen e fshatrave, nuk kanë pushuar së qeni qendra qytetare, të tjerat u bënë vendbanime fshatare duke u marrë kryesisht me bujqësi. Pati edhe ndonjë qendërbanimi të fortifikuar ilire, që duke pasur qysh në fillim karakter mbrojtës u shndërrua si qendër e një garnizoni ushtarak romak.
Shpëtuan nga rrënimi për dy-tre shekuj pak qytete që përfituan nga politika e diferencuar që zbatuan në fillim autoritetet pushtuese romake. Kjo politikë mbështetej në qëndrimin proromak të disa qyteteve gjatë periudhës së luftërave iliro-romake dhe ndikohej nga fakti se romakët për një farë kohe nuk qenë në gjendje të qeverisnin drejtpërdrejt të gjitha krahinat bashkë me të gjitha qytetet e pushtuara. Në krye të këtyre qyteteve ishte ai i Apolonisë, ku u ruajtën krahas autonomisë së brendshme edhe traditat kulturore-artistike helenistike, gjuha greke dhe punishtja monetare, ku priteshin monedha deri në fillim të shek. III të erës sonë. Statusin e vjetër dhe një autonomi të brendshme ruajtën edhe qytetet Amantia e Foinike.
Një impuls të ri në zhvillimin e tyre ekonomik e kulturor patën në të gjithë Ilirinë qytetet që morën statusin e kolonisë dhe të municipit. Në Ilirinë e Jugut koloni romake u bënë Skodra, Dyrrahu, Bylisi dhe Buthroti, kurse në Ilirinë e Veriut dhe të brendshme si koloni të rëndësishme qenë Narona, Salona, Jader, Epidauri dhe Skupi. Të dhënat që kemi për këto koloni tregojnë se një pjesë e konsiderueshme e popullsisë së tyre përbëhej nga italikë të ardhur aty, nga veteranë të legjioneve romake dhe banorë me prejardhje nga Lindja. Kjo popullsi, pavarësisht nga përbërja etnike, kishte të drejtën e qytetarisë romake dhe formonte shtresën më të pasur të qyteteve. Në duart e saj ishin përqendruar postet më të rëndësishme administrative. Mbajtja e tyre, që konsiderohej detyrë nderi, ishte e lidhur edhe me detyrime në fushën e ndërtimeve, të zbukurimit të qyteteve etj. Përfaqësuesit e shtresës së pasur, kalorët, financonin shfaqje teatrale, garat sportive dhe luftërat e përgjakshme të gladiatorëve. Të hollat për të gjitha këto nxirreshin nga puna e skllevërve dhe e masës së gjerë të popullsisë së varfër.
Në përbërjen e shtresave të larta ka pasur edhe ilirë të pasur, përfaqësues të shtresës skllavopronare ose të parisë së vjetër fisnore, të cilët kishin marrë qytetarinë romake. Në një situatë të tillë, paria provinciale ilire, si një shtresë e privilegjuar, e cila më të shumtën i përkiste shtresës së kalorëve dhe prej nga dilnin edhe komandatë ushtarakë, u bë një përkrahëse e shtetit romak, sepse ajo shihte te pushteti i fortë perandorak mbrojtësin e interesave të saj.
Shtresat e tjera të popullsisë së lirë, me të drejta qytetare, përbëheshin nga pronarët e vegjël të tokave, zejtarët e tregtarët. Banorët vendës që në to kanë qenë të paktë, sepse qenë dëbuar që në fillim, madje edhe nga zonat periferike bujqësore, nuk kishin të drejta politike dhe kryenin punë të rënda si punëtorë krahu, druvarë, barinj etj.
Kolonitë, bashkë me municipet, kanë qenë baza ekonomike të Romës dhe njëkohësisht bërthama përçuese të politikës së asimilimit të popullsisë ilire. Veprimtaria ekonomike e kulturore e tyre ka qenë e lidhur ngushtë me Romën e modelet romake dhe gjuha zyrtare e tyre ka qenë gjuha latine.
Institucionet municipale ishin të njëjta në të gjitha qytetet-koloni të Ilirisë dhe ishin organizuar sipas shembullit të Romës. Organ drejtues ka qenë këshilli i qytetit ordo decuriorum, i cili vendoste për çështjet më me rëndësi. Pushteti ekzekutiv ushtrohej nga një kolegj prej dy magjistratësh të lartë, të zgjedhur për 5 vjet, duumviri quinquennales. Funksionarë të tjerë të qytetit ishin edilet (aediles), të cilët kujdeseshin për ndërtimet publike e furnizimin e popullsisë, kuestorët (questores), që kishin nën kontrollin e tyre arkën e shtetit. Në administrimin e qytetit një detyrë e lartë ka qenë detyra e mbrojtësit ose e patronit të kolonisë (patronus coloniae), i cili ishte i ngarkuar nga perandori për të mbrojtur interesat e saj.
Në krahinat ilire, përveç qyteteve-koloni në shekujt e parë të erës sonë një rol të rëndësishëm kanë luajtur disa qendërbanime të vogla të quajtura municipe, të cilat kanë pasur një vetëqeverisje më të kufizuar. Municipet zotëronin gjithashtu prona tokësore në periferinë e afërt; zejtaria e tregtia nuk kanë qenë aq të zhvilluara dhe në përgjithësi në këto qendërbanime nuk ka pasur institucione, që ishin karakteristike për kolonitë. Municipe ka pasur edhe në viset e brendshme, disa prej të cilave kanë qenë lidhur me minierat. Një municip i tillë ka qenë Ulpiana në Dardani (afër Prishtinës), e ngritur në fillim të shek. II të erës sonë pranë një qendre minerare, që u bë shpejt qendra kryesore e krahinës. Në municipet e zonave të brendshme popullsia ishte thuajse tërësisht vendase, në to puna e skllevërve ka qenë përdorur fare pak, për të mos thënë aspak, kurse banorët ilirë në pjesën më të madhe të tyre kanë qenë marrë me bujqësi e blegtori. Në këto qendërbanime u ruajtën më të forta traditat e lashta vendëse dhe politika asimiluese e shtetit romak gjeti një kundërshtim e një qëndresë më të madhe se në rajonet bregdetare.
Burimet e shkruara antike tregojnë për ekzistencën në Iliri të disa qendërbanimeve të vogla të fortifikuara, të cilat i quajnë castella ose oppida (kështjella apo qyteza), banorët e të cilave nuk kishin të drejtën e qytetarisë romake. Këto kështjella e qyteza ilire ishin edhe qendra të njësive krahinore të brendshme civitates-ve, ku qenë vendosur paria vendase dhe autoritetet provinciale të perandorisë që zbatonin politikën sunduese të saj.

Zejtaria, tregtia dhe komunikacioni
Zhvillimi i mëtejshëm i qyteteve dhe lulëzimi i jetës qytetare në shekujt e parë të erës sonë në provincat ilire ka qenë i lidhur ngushtë me zhvillimin që morën degët e ndryshme të ekonomisë, zejtaria, tregtia dhe bashkë me ta rrjeti i komunikacionit. Me gjithë ngritjen që pati në dy shekujt e parë të perandorisë provinca e Maqedonisë, ku qenë përfshirë edhe Iliria e Jugut dhe Epiri, këto nuk arritën gjendjen që kishin pasur në kohën kur qenë të pavarura. Ndryshe prej tyre, në krahinat e brendshme e të veriut, në Dalmati, Panoni, Dardani etj., vendosja e mënyrës antike (romake) të prodhimit u pasua nga një zhvillim ekonomik më i lartë se ai që kishin pasur më parë.
Në këtë periudhë u zhvilluan në Iliri ato degë të zejtarive, prodhimet e të cilave ishin të destinuara për të plotësuar kërkesat e një rrethi të gjerë konsumatorësh, në radhë të parë të vendasve. Në këtë kategori hynin veglat e punës, orenditë shtëpiake, enët prej balte, qelqi dhe stolitë. Zhvillimi i metalurgjisë dhe i disa zejeve të rëndësishme u pasua me futjen në përdorim të një sërë veglash të reja pune, të cilat e shtuan edhe më tej prodhimin. Njëkohësisht vërehet edhe krijimi, sidomos në qytetet e mëdha, të punishteve, të cilat i zotëronin skllavopronarë të njohur italikë, sikurse është rasti i kandilave prej balte të pjekur të prodhuar në Bylis nga firmat e njohura FORTIS e FELIX të Italisë së Veriut, të cilat ishin llogaritur gjithashtu për tregun vendës. Nga fundi i shek. I dhe sidomos në shek. II të e. sonë bëhet i zakonshëm edhe në provincat prodhimi i kandilave me firmë, me kallëpe të sjella nga Italia. Në qytetet e mëdha ku zejtaria ka qenë më e zhvilluar zejtarët ishin të bashkuar sipas zejeve në shoqata (collegia). Disa mbishkrime të zbuluara përmendin kolegjet e zejtarëve që punonin hekurin, gurin e drurin. Shumë qytete të Ilirisë kanë qenë të njohura për prodhimin e tullave e të tjegullave, të armëve, të tekstileve etj.
Një nga degët e ekonomisë që mori një zhvillim të madh në krahinat ilire në shek. I-III të erës sonë dhe për të cilën pushtuesit treguan një zell të madh ka qenë shfrytëzimi i minierave. Pas pushtimit të Ilirisë edhe minierat e arit, të argjendit, të bakrit e të hekurit të Dalmatisë, të Dardanisë e të viseve të pirustëve u bënë prona të shtetit romak dhe patën një rëndësi të madhe për perandorinë. Shfrytëzimin e minierave perandorake ose e bënte vetë shteti ose ua jepte sipërmarrësve të vegjël romakë. Në minierat punonin, në kushte të këqija, skllevërit dhe banorët e lirë vendës. Minierat e provincave ilire filluan të shfrytëzoheshin në mënyrë intensive në shek. II e.sonë. Flori, historian i shek. I-II të e.sonë, tregon se pas kryengritjes së viteve 6-9 romakët i shtrënguan dalmatët “të gërmojnë tokën dhe të nxjerrin prej saj arin”. Më vonë minatorët dalmatë e pirustët u dërguan me forcë për të punuar në minierat e provincës së Dakisë.
Një rol jo të vogël në jetën e krahinave ilire ka luajtur edhe tregtia. Më e zhvilluar ishte tregtia që bënin qytetet si qendra të prodhimit zejtar me periferinë e tyre bujqësore dhe me viset e brendshme, në të cilën merrnin pjesë gjerësisht shtresat e gjera të popullsisë vendëse. Një zhvillim të madh mori gjithashtu tregtia tranzite dhe ajo që bëhej në Gadishullin Italik e në provincat mesdhetare të perandorisë, që ishte në duart e shtresës së tregtarëve negotiatores, të cilët u dukën në viset ilire që në gjysmën e dytë të shek. I p.e.sonë. Nga tregtia përfituan ato krahina që ishin në afërsi të qendrave të mëdha tregtare ose të përshkuara nga rrugët e mëdha të komunikacionit. Qendra të rëndësishme tregtare të kësaj kohe qenë Dyrrahu, Salona, Jader etj., në skelat e të cilave shkarkoheshin mallra të ndryshme që drejtoheshin nga perëndimi në lindje dhe anasjelltas. Sipas një burimi të shkruar, nga krahinat dardane eksportohej djathë, kurse Dalmatia, përveç djathit, eksportonte lëndë druri të përshtatshme për ndërtime dhe hekur.
Qytetet dhe qendërbanimet e rëndësishme të provincave ilire të kësaj kohe kanë qenë lidhur me rrugë. Shteti romak, fill pas pushtimit të tyre, nisi ndërtimin e rrugëve të reja dhe rregullimin e rrugëve të vjetra. Një rrugë e njohur dhe e rrahur ka qenë rruga Egnacia (e ndërtuar fill pas formimit të provincës së Maqedonisë (mesi i shek. II p.e.sonë), mbi rrugën më të vjetër të Kandavisë), e cila duke u nisur nga Dyrrahu e Apolonia dhe duke kaluar nëpër Thesalonik arrinte në Bizant (Kostandinopojën e mëvonshme), pasi kishte përshkuar një pjesë të mirë të krahinave jugore të Ballkanit. Sipas Strabonit, rruga Egnacia ka qenë e gjatë 553 milje, afërsisht 830 km. Ajo ishte rruga më e shkurtër dhe më e sigurt midis Italisë së Jugut, Greqisë Veriore, Maqedonisë e Azisë së Vogël. Një rrugë e rëndësishme transballkanike ka qenë edhe ajo që nisej nga bregdeti jugor i Adriatikut, kalonte nëpër Lis, kapërcente Drinin dhe dilte në Dardani duke arritur në Nais. Në Nais ajo lidhej me rrugën që vinte nga Veriu (Danubi), nga Singiduni e Viminaci dhe që mbaronte në Thesalonik. Rrugë të tjera të dorës së parë kalonin gjatë bregdetit për në veri dhe për në jug. Të dhëna më të plota për këto rrugë gjenden në itineraret (lista rrugësh e harta grafike, të hartuara që në fillim të shek. III e.sonë), që janë një burim i çmueshëm për rrugët e lashta, ku jepen edhe emrat e vendbanimeve dhe situata gjeografike. Mjetet e nevojshme për ndërtimin e rrugëve dhe krahët e punës romakët i nxirrnin nga popullsia vendase. Gjatë këtyre udhëve ka pasur vende për këmbimin e kuajve (mutatio) dhe stacione të posaçme me bujtina (mansio).

Organizimi administrativ i Ilirisë
Në fund të shek. I.p.e.sonë u krijua provinca e Ilirikut (Illyricum), ku qenë përfshirë krahinat e Ilirisë Veriore. Provinca e Ilirikut përfshinte një territor shumë të gjerë: në veri arrinte deri në Danub, kurse në jug deri te lumi Mat; në lindje provinca e Ilirikut shtrihej në qendër të Ballkanit, duke përfshirë në përbërjen e saj edhe territorin e Serbisë së sotme. Ndryshimet që ekzistonin midis krahinave perëndimore bregdetare dhe atyre të brendshme malore bënë të nevojshëm krijimin në pjesën qendrore të Ilirisë të një province tjetër. Provinca e Mëzisë - me këtë emër u quajt provinca e re - përfshinte edhe Dardaninë, e cila deri atëhere kishte bërë pjesë në provincën e Maqedonisë.
Kryengritjet dhe në përgjithësi kundërshtimi që iu bë pushtimit në viset ilire, sidomos në ato të provincës së Ilirikut e detyruan shtetin romak të rishikojë marrëdhëniet me provincat dhe të riorganizojë aparatin administrativ. Pas kryengritjes së madhe të viteve 6-9 të e.sonë provinca e Ilirikut u nda më dysh: në jug u krijua provinca e Dalmatisë dhe në veri ajo e Panonisë. Në etapën e fundit të organizimit administrativ të provincave ilire, nga Perandoria e hershme Romake (shek. II e.sonë), u krijua provinca e Epirit, ku u futën krahinat ilire në jug të Vjosës, i gjithë Epiri dhe Akarnania e Etolia, në jug të tij.
Provincat e nënshtruara e të qetësuara në një farë mënyre, ishin nën mbikëqyrjen e senatit romak, kurse provincat që kishin rëndësi strategjike, ku gjendja ishte e pasigurt dhe ku ishte e nevojshme të mbaheshin reparte ushtarake, vareshin drejtpërdrejt nga perandori. Në Iliri provinca perandorake ishin Panonia, Dalmatia, Mëzia e Epiri, kurse Maqedonia ishte provincë e varur nga senati.
Në krye të provincave qëndronin sundimtarë të posaçëm, mëkëmbësit, të cilët sipas rëndësisë së provincave ishin të rangjeve të ndryshme. Në provincën perandorake të Dalmatisë, mëkëmbësi ishte në rangun e konsullit (legatus) (Augustipropraetore). Provinca e Epirit hynte në grupin e provincave të dorës së dytë dhe sundohej nga mëkëmbës që vinin nga shtresa e kalorëve romakë. Në krye të provincës së Maqedonisë kanë qenë vënë senatorë në rangun e propretorit.
Mëkëmbësit emëroheshin në administrimin e provincës për një vit, duke pasur edhe funksionin e lartë gjyqësor dhe politikën fiskale. Në provincat ku mbaheshin reparte ushtarake ata kishin në dorë edhe pushtetin ushtarak. Mëkëmbësit kanë qenë zotër të vërtetë të provincave dhe kanë pasur një pushtet të pakufizuar. Veprimtaria e mëkëmbësve në provincat ka qenë jashtë çdo kontrolli, ata kishin në duart e tyre jetën e banorëve të provincave dhe shfrytëzonin postin e tyre për interesat vetjake, duke shtuar pasurinë e tyre me anë të grabitjeve sistematike. Në përgjithësi veprimet e mëkëmbësve të provincave karakterizoheshin nga një arbitraritet i theksuar. Shembull i abuzimeve dhe i plaçkitjeve të sundimtarëve romakë, i shthurjes dhe i paligjshmërisë së plotë në provincat, ishte bërë provinca e Maqedonisë, gjatë sundimit të mëkëmbësit romak Kalpurn Pizonit, në vitet 57-55 p.e.sonë. Në një ligjëratë të mbajtur kundër Pizonit, oratori i njohur romak Ciceroni, e ka përshkruar gjendjen e krahinave ilire në provincën e Maqedonisë të asaj kohe me këto fjalë: “Dyrrahu e Apolonia të shkatërruara... parthinët e bylinët të gënjyer, Epiri krejt i shkatërruar ... të gjithë kanë provuar se ti kishe ardhur vetëm për t’i vjedhur, plaçkitur, keqpërdorur dhe trajtuar si armiq...”.
Në provincat ilire mëkëmbësit kishin mjaft nëpunës ndihmës, midis tyre ishin kuestorët që merreshin me financat, prokuratorët që drejtonin degë të ndryshme të ekonomisë dhe legatët që kryenin detyrat e tyre në ushtri dhe në gjyqe. Një detyrë themelore e mëkëmbësve dhe e ndihmësve të tyre ka qenë mbledhja e taksave nga popullsia ilire. Shteti romak kishte përpunuar një sistem të hollësishëm të nxjerrjes së taksave dhe të detyrimeve të tjera në popullsitë e viseve të pushtuara. Taksat kryesore kanë qenë ato që paguheshin për tokën dhe ato për frymë (tributum soli dhe tributum capiti). Baza e sistemit fiskal romak ka qenë regjistrimi i pasurisë. Me caktimin e taksave janë marrë prokuratorët, të cilët i caktonin ato sipas të ardhurave, sipërfaqes dhe cilësisë së tokës. Këto taksa, në fillim i paguanin vetëm banorët vendës, të cilët romakët i quanin “peregrini” (të huaj). Më vonë taksat u shtrinë edhe mbi qytetarët romakë të vendosur në provincat ilire.
Përveç taksave të drejtpërdrejta, popullsia vendëse ka qenë e shtrënguar të paguante edhe taksa të tjera të tërthorta, që merreshin pjesërisht në të holla e pjesërisht në natyrë, si p.sh. taksën për ndërtimin e rrugëve, për pyllin, për peshkimin dhe taksën doganore. Taksa doganore apo e kufirit paguhej për disa mallra të importuara që kalonin nëpër rrugët tokësore lumore ose detare nga një njësi administrative-doganore në tjetrën. Një njësi doganore më vete përbënte Iliriku (portorium Illyrici), në të cilën qenë përfshirë provinca e Dalmatisë, e Panonisë, e Mëzisë, e Norikut dhe më vonë provinca e Dakisë. Nga banorët e provincave ilire nxirreshin shuma të mëdha në të holla për mbajtjen e administratës romake dhe të reparteve ushtarake të dislokuara në to. Të gjitha taksat e abuzimet e nëpunësve romakë rëndonin thuajse tërësisht mbi popullsinë e thjeshtë. Përfaqësuesit e pushtetit perandorak, legatët, prokuratorët, fajdexhinjtë e tregtarët italikë i shihnin provincat si objekt grabitjeje. Një nga provincat që u shkatërrua shpejt nga veprimtaria grabitqare e sundimtarëve romakë ka qenë provinca e Maqedonisë. Pasiguria e krijuar në këtë provincë, kundërshtimet dhe kryengritjet e banorëve të saj kundër qeveritarëve romakë, bënë që më vonë ajo të kthehej nga një provincë e administruar nga senati në një provincë perandorake.
Grabitjet dhe barra e rëndë e taksave kanë qenë më të theksuara në krahinat bregdetare dhe në ato të përshkuara nga rrugët e mëdha të komunikacioneve, ku kishte gjithfarë nëpunësish romakë. Në viset e brendshme dhe në krahinat malore të provincave ilire, pushtuesit romakë nuk mund të vendosnin marrëdhënie të tilla vartësie as edhe të nënshtronin plotësisht banorët vendës ndaj autoriteteve shfrytëzuese të perandorisë. Shumë krahina e bashkësi territoriale ruajtën për një kohë të gjatë një vetadministrim të brendshëm. Këto bashkësi, të quajtura civitates, ishin të përbëra nga qendërbanime të vogla e fshatra që kishin përreth tyre një territor bujqësor të gjerë, që shtrihej në kufijtë e vjetër të popullsive ilire dhe që ishte pjesërisht tokë private dhe pjesërisht pronë e përbashkët. Në krye të civitates-ve ka pasur një prefekt (praefectus civitatis) që zakonisht zgjidhej midis ushtarakëve të reparteve të afërta. Në këto bashkësi prefektët ushtronin autoritetin e tyre në emër të shtetit romak, pa pëlqimin e të cilit nuk mund të merrej asnjë vendim. Më vonë oficerët romakë u zëvendësuan nga përfaqësues të parisë vendëse që kishin marrë qytetarinë romake. Duke organizuar bashkësitë vendëse sundimtarët romakë, mundën të siguronin një farë kontrolli mbi popullsinë vendëse dhe ta tërhiqnin atë në jetën e shtetit romak. Në burimet mbishkrimore përfaqësuesit e parisë ilire të vënë në krye të bashkësive autonome, si p.sh. te dalmatët, japodët, desidiatët e dokleatët, janë quajtur praepositi (kryetarë). Pranë tyre ka pasur edhe një këshill fisnor, i përbërë nga përfaqësues të ndryshëm të parisë vendëse, principes, që ishin gjithashtu njerëz të besuar të Romës. Kjo shtresë e parisë ilire erdhi gjithnjë duke u kufizuar; nga gjiri i saj kanë dalë më vonë ata që bënë përpjekjet e fundit, por pa rezultat, për të mëkëmbur perandorinë e hershme romake dhe për të mbajtur gjallë skllavopronarinë që ishte në shthurje e sipër.
Për të lehtësuar sundimin e tyre romakët krijuan krahina të mëdha gjuhësore-administrative, të quajtura kuvende (conventus provinciae). Në provincën e Dalmatisë ka pasur tri kuvende. Në kuvende merrnin pjesë përfaqësuesit e shtresave sunduese të qyteteve dhe të parisë ilire të bashkësive territoriale; midis tyre zgjidhej për një vit, kryetari i kuvendit dhe prifti i kultit të perandorit.

[Laberia]

2. ILIRIA NË PERIUDHËN E RËNIES SË PERANDORISË ROMAKE

Historia e ilirëve gjatë shek. IV, V e VI e. sonë, një periudhë që ka të bëjë me krizën e sistemit antik të prodhimit dhe me rënien e Perandorisë Romake, ndryshe nga ajo e tre shekujve të parë të erës sonë ka mbetur më pak e studiuar. Vëmendjen e studiuesve për këtë periudhë e kanë tërhequr sulmet e “barbarëve” dhe luftërat që Perandoria Romake dhe më pas perandoria e hershme bizantine kanë bërë për mbrojtjen e kufijve veriorë. Nuk ka munguar interesimi i historiografisë së huaj edhe për “perandorët ilirë”, të cilët bënë përpjekje për t’ia zgjatur jetën Perandorisë Romake dhe njëkohësisht rendit skllavopronar në rënie e sipër.
Kjo është, në historinë e ilirëve, një periudhë plot me ngjarje të rëndësishme, në të cilën ndodhën invazione e dyndje popujsh të ndryshëm, që u shoqëruan me ndryshime në përbërjen etnike të popullsive ballkanike. Shekujt IV-VI janë jo vetëm periudha e përballimit me sukses të invazioneve barbare, por edhe periudha e rigjallërimit të ilirëve pas rënies së Perandorisë Romake, rigjallërim që shfaqet në shumë aspekte të jetës e të kulturës së tyre. Ndryshe nga ajo e veriut, popullsia ilire e trevave jugore u qëndroi dyndjeve dhe invazioneve “barbare” duke ruajtur fizionominë e vet etnike. Kjo me të drejtë është njohur si një premisë themelore historike e etnogjenezës së popullit shqiptar, sepse në këtë trevë, në mesjetën e hershme, u mbrujt kombësia shqiptare.

Kriza e sistemit antik të prodhimit dhe e Perandorisë Romake
Duke filluar nga shek. III e. sonë, në Perandorinë Romake mënyra antike e prodhimit i kishte shteruar mundësitë e saj për një zhvillim të mëtejshëm dhe filloi të shkonte drejt rënies. Skllavëria nuk sillte të ardhura si më parë. Rendimenti i skllevërve, që nuk kishin asnjë nxitje për punë, bëhej gjithnjë e më i pakët, kurse shfrytëzimi i tyre më pak i leverdisshëm dhe skllevërit e tepërt ishin bërë një barrë e rëndë për pronarët e tyre. Marrëdhëniet e vjetra po bëheshin një pengesë në rrugën e zhvillimit shoqëror. Filloi kështu kriza e përgjithshme e sistemit antik të prodhimit.
Në fushën e ekonomisë kriza u shfaq me rënien e prodhimit, me varfërimin e masave të gjera të popullsisë, dobësimin e lidhjeve tregtare midis krahinave e provincave të ndryshme. Në shumë qytete pati një ulje të nivelit të jetës, çka është vërejtur edhe në zbulimet arkeologjike. Me rënien e qendrave të mëdha zejtare banorët e provincave nisin t’i prodhojnë në vend sendet për të cilat kishin nevojë, por kësaj radhe për një rreth të ngushtë konsumatorësh. Në gjendjen e krijuar duke filluar nga shek. IV u rrit edhe më shumë roli i bujqësisë. Ajo u bë dega vendimtare e prodhimit në gjithë botën antike. Ekonomia e latifondeve, që ishte bazuar në punën e skllavit nuk sillte më të ardhura ndaj, ekonomia e vogël u bë përsëri e vetmja formë e bujqësisë që sillte fitime.
Banorët e provincave mbetën gjithnjë nën presionin e vazhdueshëm të taksave, prej të cilave nëpunësit perandorakë kërkonin të nxirrnin burime të ardhurash sa më të mëdha. Burimet e shkruara antike përmendin Probin, sundimtarin e Ilirikut, i cili që nga fundi i shek. III e.sonë, duke mbledhur taksat në mënyrë të padrejtë, i kishte dobësuar krahinat veriore ilire, para se ato të shkatërroheshin nga barbarët.
Një shenjë tjetër e krizës ishte edhe dobësimi i pushtetit qendror në perandori. Gjendja e keqe e popullsisë qytetare e fshatare u bë shkak për shpërthimin e kryengritjeve. Në kryengritjet me skllevërit e kolonët u bashkuan si fshatarët e varfër, dhe vegjëlia e qyteteve. Lufta e tyre e tronditi thellë regjimin perandorak. Shpeshherë perandorët e sundimtarët për të shtypur kryengritjet e popullsive të provincave kërkonin ndihmën e barbarëve. Kështu veproi perandori Honor me gotët e udhëhequr nga Alariku: në vitin 395 e. sonë kishin ngritur krye taulantët dhe duke mos qenë në gjendje të shtypte “kryengritjen e shtetasve të tij”, Perandori dërgoi kundër ilirëve vizigotët që ishin futur asokohe në Ballkan.
Në acarimin e krizës së përgjithshme të sistemit antik të prodhimit një rol jo të vogël kanë luajtur sulmet e “barbarëve”. Kufijtë veriorë e verilindorë që nga shek. III e këtej filluan të sulmoheshin gjithnjë e më shumë nga fise të ndryshme “barbare”.
Një nga shfaqjet më të rënda të krizës që ndikoi në dobësimin e perandorisë ka qenë edhe prirja e qarqeve sunduese të provincave për t’u shkëputur nga pushteti qendror dhe sidomos lufta për pushtet ose lufta midis senatit e ushtrisë, midis perandorëve të senatit e perandorëve të ushtrisë, bashkë me ta edhe ndryshimet e shpeshta në fron. Mbështetja e vetme e sigurt e pushtetit perandorak u bë ushtria. Në periudhën e krizës dhe pas saj, pjesa më e madhe e ushtrisë vinte kryesisht nga popullsia fshatare e provincave. Në provincat periferike një vend të dorës së parë zinin provincat ilire, sidomos ato veriore e lindore ku ishin përqendruar njësi ushtarake të shumta dhe ku prona e vogël e tokës kishte një peshë të madhe. Ushtria, e cila vinte nga këto shtresa, u bë mburoja e fundit e perandorisë dhe filloi të luajë një rol vendimtar në ngjarjet politike të kohës. Nga gjiri i saj u krijua një pari e fortë provinciale e interesuar për ruajtjen e skllavopronarisë dhe e gatshme për të luftuar kundër skllevërve, kolonëve dhe shtresave popullore, të cilat ngrinin krye herë pas here
Në vitin 212 e. sonë, i imponuar nga fillimet e krizës dhe situata e krijuar si pasojë e saj, perandori Karakalla shpalli ediktin e tij, me anë të të cilit popullsive të provincave të konsideruara deri atëhere “të huaja” iu dhanë të drejtat e qytetarisë romake. Perandoria Romake e mori këtë masë për të zgjeruar bazën shoqërore mbi të cilën mbështetej pushteti qendror dhe për rëndësinë që kishin provincat e pasura të Gadishullit Ballkanik. Në këtë mënyrë u thellua edhe më shumë procesi i “provincializmit” dhe i “barbarizmit” të Perandorisë Romake. Masat e marra nga perandorët në shek. III dhe më vonë nuk mundën të ndalonin krizën e përgjithshme dhe të ruanin skllavopronarinë. Këtë nuk mundën ta bënin as disa nga përfaqësuesit e shtresave sunduese provinciale, të cilët arritën të bëhen edhe perandorë.
Në shekujt III-IV e. sonë, madje deri në shek. IV në krye të Perandorisë Romake kanë qenë disa perandorë me prejardhje ilire. Perandorë “ushtarë” ilirë kanë qenë: Deci, Klaudi II, Aureliani, Probi, Diokleciani dhe Konstandini. Burimet e shkruara bashkëkohëse tregojnë se këta perandorë, si përfaqësues të qarqeve sunduese provinciale, në vija të përgjithshme ndoqën një politikë, e cila synonte të forconte pushtetin e perandorit, të ruante skllavopronarinë dhe të shtypte lëvizjet kryengritëse. Ata forcuan ushtrinë dhe me anën e saj u përpoqën të mbronin kufijtë e perandorisë nga sulmet e jashtme. Figura më kryesore midis perandorëve ilirë ka qenë Diokleciani, një ilir nga qyteti Dioklea (në provincën e Dalmatisë), që sundoi në vitet 284-305. Diokleciani ndoqi të njëjtën politikë si paraardhësit e tij, por ai bëri edhe disa reforma administrative e ushtarake. Perandoria Romake u nda në katër prefektura dhe 12 dioceza. Në pjesën lindore të saj gjendej prefektura e Ilirikut, e cila ndahej në tri dioceza e në disa provinca. Tokat shqiptare që nga gjysma e parë e shek. IV, qenë përfshirë në provincën e Prevalit me qendër Shkodrën, ku bënin pjesë Dalmatia e Jugut, Mali i Zi dhe Shqipëria Veriore, në provincën e Dardanisë me qendër Skupin, ku hynin pothuaj të tëra krahinat e Kosovës së sotme, në provincën e Epirit të Ri me qendër Dyrrahun, që përmblidhte krahinat e Shqipërisë Qendrore e Jugore deri te lumi Vjosa dhe në provincën e Epirit të Vjetër, me qendër Nikopolin, ku hynin tokat në jug të Vjosës deri në gjirin e Prevezës.
Me reformat e tij ushtarake Diokleciani e rriti numrin e legjioneve dhe formoi me ushtarë të zgjedhur njësi ushtarake të lëvizshme, të cilat në kohë lufte shoqëronin sundimtarët dhe në kohë paqeje qëndronin si garnizone në qytetet e kështjellat e provincave.
Duke filluar nga gjysma e dytë e shek. III, por në mënyrë të veçantë gjatë shek. IV në provincat ilire u bënë ndërtime me karakter fortifikues dhe u hapën e u riparuan rrugë të ndryshme. Në radhë të parë këto punime u bënë në provincat veriore dhe shërbyen për mbrojtjen e kufijve nga sulmet e “barbarëve”. Por edhe në provincat e brendshme jugore, po për qëllime ushtarake u rifortifikuan shumë qytete dhe u ngritën kështjella të reja. Ndryshe nga ato të veriut, përveç detyrës së mbrojtjes së Perandorisë nga invazionet e “barbarëve”, që mund të hynin në Gadishullin Ballkanik, ato patën edhe një mision tjetër, shërbyen për qëndrimin e garnizoneve dhe për të përballuar kryengritjet e vendësve, të cilat u shtuan në situatën e krijuar nga kriza e rendit skllavopronar.
Reformat administrative e ushtarake dhe ndërtimet fortifikuese të bëra nga Diokleciani e vonuan pak rënien e Perandorisë Romake, por nuk mundën ta ndalonin. Në këtë drejtim një rol jo të vogël kanë luajtur provincat veriore e verilindore ilire, por ndihmuan edhe rrethanat politike, sidomos lufta kundër sulmeve të barbarëve në kufirin danubian. Kjo luftë kishte një karakter të dyfishtë për perandorët e komandantët ushtarakë ilirë, ishte një luftë për mbrojtjen e vendit të tyre, por edhe për mbrojtjen e Perandorisë me të cilin ishin lidhur ngushtë interesat e tyre.
Në sajë të disa masave që mori paria e re provinciale, duke përfshirë edhe atë ilire, u bë e mundur të përballohej për një farë kohe kriza e Perandorisë Romake. Por ato nuk mundën ta shmangnin atë.

Tiparet e krizës në provincat ilire
Shthurja e sistemit antik të prodhimit, që përfshiu gjithë perandorinë dhe që ishte arsyeja themelore e krizës së saj, nuk pati kudo përpjesëtime të njëjta. Në Lindje dhe në Ilirik, ku prona private ishte zhvilluar më ngadalë, kjo krizë nuk qe aq katastrofike sa në provincat perëndimore.
Pas shek. III e. sonë edhe në provincat ilire bujqësia fitoi një rëndësi të madhe. Në fshatin ilir, deri në fund të shek. IV e. sonë ka pasur një rritje të prodhimit bujqësor. Sipas burimeve të shkruara në Ilirik ka pasur fshatarë të pasur që kishin skllevër, të cilët ishin, kryesisht, robër lufte me origjinë gote. Në provincat ilire, për një farë kohe u gjallëruan edhe pronarët e mëdhenj të tokave, që i shtuan pronat e tyre pas rënies së qyteteve. Por latifondet qenë relativisht të pakta dhe të kufizuara në ultësirat bregdetare.
Me gjithë gjendjen e keqe që u krijua në Perandorinë Romake, në provincat ilire fshatarët e lirë mbetën edhe për një farë kohe një forcë e madhe. Për ruajtjen e popullsisë së lirë fshatare dhe për ta mbrojtur atë nga shkatërrimi prej borxheve, ishin të interesuar edhe perandorët, të cilëve u duhej si rezervë për ushtrinë dhe për taksat e ndryshme. Në zonat e brendshme malore ilire kishte edhe bashkësi fshatare, pjesëtarët e të cilave ishin zotërues tokash.
Zbulimet arkeologjike dëshmojnë për një zhvillim të bujqësisë dhe të vendbanimeve fshatare në Iliri në shek. III-IV. Veglat bujqësore prej hekuri ishin të zakonshme dhe mbizotëruese në inventaret e varreve të kësaj kohe, që u takonin vendbanimeve fshatare kryesisht të vogla. Vendbanimet fshatare u shtuan edhe në zonat e brendshme; disa prej tyre qenë lidhur me minierat e ndryshme, të cilat në kohën e krizës kishin kaluar në duart e banorëve vendas.
Në pronat bujqësore të provincave ilire filloi të shtohet numri i kolonëve, një dukuri që njihej edhe më parë. Kolonët në fillim kanë qenë qiramarrës të lirë dhe vinin kryesisht nga radhët e fshatarëve të rrënuar dhe të mbetur pa tokë. Kolonë zunë të bëheshin edhe robërit e luftës. Borxhet, që erdhën duke u shtuar i shkatërruan kolonët, fillimisht të lirë, dhe i bënë pjesë të pandarë të tokës. Në përgjithësi gjendja e kolonëve edhe në Ilirik ka qenë e keqe dhe nuk ndryshonte nga ajo e skllevërve. Në kushte të tilla kolonët braktisnin shpesh tokat dhe arratiseshin. Perandori Konstandin, me anë të një dekreti, kishte shpallur se të gjithë ata që fshihnin kolonët e ikur gjobiteshin, kurse kolonët e arratisur duhej të ktheheshin me forcë në vendbanimin e tyre. Ky ligj u përsërit disa herë, por pa sukses. Në vitin 371 të e. sonë u lëshua një urdhër i posaçëm për kolonët e Ilirikut. Tani ligjet ndalonin shitjen e kolonëve pa tokën, kështu që këta të fundit u shndërruan në një shtresë shoqërore që lidhej me tokën.
Të gjitha masat që mori perandoria në kohën e krizës në fushën e marrëdhënieve agrare kishin të bënin me politikën fiskale të saj. Taksat që paguanin pronarët e tokave caktoheshin jo vetëm sipas sipërfaqes së tokës që ata kishin, por edhe nga numri i frymëve, i njerëzve që punonin në to. Kolonët mbetën të lidhur me tokën, ata ishin paraardhësit e bujkrobërve të kohës së mesjetës.
Pas shek. III e. sonë kriza e tatëpjeta e përgjithshme pati përfshirë edhe mjaft qytete të provincave ilire, sidomos të atyre jugore, duke ndikuar në rënien e jetës qytetare, ndonëse jo në atë masë si në pjesën perëndimore të perandorisë. Qytete të rëndësishme, si Apolonia, Bylisi, Amantia, Foinike, Antigonea e ndonjë tjetër që si koloni, municip apo qytet “i lirë” i qenë përshtatur organizimit administrativ, me fillimin e krizës së sistemit antik të prodhimit e me rënien e ekonomisë morën tatëpjetën për t’u zhdukur më vonë bashkë me ato qytete ilire që kishin filluar të binin që në dy shekujt e parë të erës sonë. Disa prej këtyre qendrave të vjetra qytetare nuk mundën të qëndrojnë si të tilla edhe pse u bënë qendra peshkopatash. Një dukuri që nis të duket në shek. IV e. sonë ka qenë ngritja e gjallërimi i disa qytezave të lashta e të reja, të fortifikuara me nismën e fuqinë e popullsisë vendase, roli ekonomik i të cilave u rrit, i ndihmuar nga kriza ekonomike e politike e perandorisë.
Në rrënimin e qyteteve ndikuan faktorë të ndryshëm. Së pari, duhet theksuar rënia e pronës së vogël e të mesme bujqësore të lidhura me qytetin, të cilat kishin ruajtur deri vonë tiparet e një ekonomie skllavopronare. Gjatë shek. IV pronat tokësore të qyteteve u fortifikuan nga perandorët dhe nga kleri kristian ose kaluan në duart e pronarëve të mëdhenj. Pronat e mëdha tokësore dhe fshatrat me bashkësi të lira luanin asokohe një rol të rëndësishëm në jetën ekonomike të perandorisë. Në këto prona e fshatra u zhvillua edhe zejtaria, me të cilën u morën në latifondet skllevërit e kolonët dhe në fshatrat zejtarët e lirë. Pranë tyre u zhvendosën një pjesë e popullsisë së qyteteve dhe u krijuan tregjet. Qytetet humbën edhe autonominë e privilegjet e vjetra duke kaluar nën vartësinë e prokuratorëve, të cilët ishin emëruar nga sundimtarët e provincave. Edhe gjendja e shtresës së lartë qytetare ishte keqësuar shumë. Kuritë që kishin zënë vendin e dekurionëve të mëparshëm, të cilët mbanin ofiqet administrative në qytetet, u pakësuan. Ata jo vetëm që duhej të nxirrnin nga qytetet detyrimet e taksat, por ishin të detyruar të paguanin edhe vetë. Detyra e kurive u bë një barrë e rëndë; nën shtrëngimin e sundimtarëve, në disa qytete ajo u bë e trashëgueshme. Kurialët që të shpëtonin nga detyrimet e rënda largoheshin nga qytetet, duke ikur në fshat ose duke u futur në ushtri. Në gjysmën e dytë të shek. IV ndonjë perandor bëri përpjekje për të rimëkëmbur kuritë qytetare, por pa sukses. Rendi i kurive e kishte jetuar kohën e tij. Qytetet mbetën në duart e nëpunësve perandorakë, të cilët u pasuruan në sajë të shpërdorimeve që bënin në kurriz të shtresave të ulëta qytetare. Kjo gjendje vazhdoi në ato qytete që përballuan krizën.
Në provincat jugore jeta qytetare nuk u shua; pati edhe qytete, të cilat mbetën si qendërbanime të rëndësishme, sidomos në ultësirën bregdetare. Në një burim të shkruar, kur tregohet për pushtimet e bëra nga Teodoriku në provincën e Epirit të Ri thuhet: “askush nuk do të duronte që ai të mbante qytete kaq të mëdha”. Qyteti më i madh në trevën jugore ilire, i cili jo vetëm ruajti fizionominë e tij, por nga shekujt V e VI, sidomos në këtë të fundit, pati një zhvillim e lulëzim të mëtejshëm, ka qenë Dyrrahu. Ai ishte njëkohësisht edhe kryeqendër e provincës dhe seli peshkopale. Një funksion të tillë ka pasur edhe qyteti i Skodrës. Mbetën si qendra qytetare, edhe pse për një farë kohe u degraduan si kështjella me karakter më tepër ushtarak, qytetet e qytezat e lashta të Lisit, të Antipatresë, të Aulonit, të Kaninës, të Adrianopolit, të Justinianopolit, të Buthrotit etj. Në shekujt IV-VI pati edhe kështjella ushtarake që u kthyen në qendra qytetare, sikurse ndodhi me Skampinin.
Një tablo tjetër kemi në qytetet e provincave veriore dhe të brendshme ilire, të cilat kishin reparte ushtarake të shumta. Në disa qytete, si në Salona, Naisi e ndonjë tjetër ka pasur një ngritje të madhe të atyre degëve të zejtarisë që lidheshin me ushtrinë. Për këtë qëllim u zgjerua punimi i hekurit dhe punishtet për përpunimin e tij. Në provincat ballkanike prodhohej rreth 40% e armëve të ushtrisë romake. Qyteti Nais i Dardanisë ishte njëri nga qytetet ku ndodheshin punishtet e mëdha perandorake për prodhimin e armëve. Nga provincat e Dalmatisë dhe të Dardanisë, sipas një burimi të shkruar të kohës, vazhdonin të tregtoheshin si mallra të kërkuara, hekuri, druri dhe prodhimet blegtorale.
Por me gjithë zhvillimin që patën disa qytete, gjendja që u krijua në përgjithësi në qytetet e provincave ilire që kishin përballuar krizën, qe e rëndë. Kjo bëri që perandorët të merrnin disa masa për të shmangur rrënimin e shtresave të ulëta e të mesme qytetare të përbëra nga zejtarët, tregtarët, pronarët e tokave, sepse ndryshe rrezikoheshin të ardhurat shtetërore. Për këtë qëllim në qytetet e Ilirikut u krijua institucioni për mbrojtjen e shtresave të ulëta qytetare, i cili duhej të kishte pushtet në çështjet policore, juridike dhe financiare. Por këto masa nuk u zbatuan dhe gjendja e vështirë e popullsisë së qyteteve të Ilirikut nuk u përmirësua; nëpunësit perandorakë vazhduan veprimet e tyre grabitëse, sepse më vonë dolën dekrete të tjera që kishin të njëjtën frymë. Ashtu si në pronat bujqësore e në fshatrat, edhe në qytete u lëshuan urdhëresa perandorake që të siguronin pagesën e rregullt të taksave dhe furnizimin e ushtrisë me mallra e prodhime të ndryshme. Në shek. IV të gjithë zejtarët qenë shtrënguar të regjistroheshin në kolegje nga të cilat as fëmijët e tyre që trashëgonin zanatin nuk mund të largoheshin. Por si skllevërit, kolonët e fshatarët e varfëruar, edhe shtresat e ulëta qytetare nuk e duruan këtë gjendje, ndaj ngritën krye, duke u bashkuar edhe me “barbarët” që invadonin gjithnjë e më shpesh Gadishullin Ballkanik.

Provincat ilire
Me ndarjen e Perandorisë Romake në fund të shek. IV provincat ilire mbetën me perandorinë e Lindjes, Bizantin. Edhe pasi u bënë pjesë e Perandorisë Bizantine struktura ekonomiko-shoqërore e provincave ilire nuk ndryshoi. I vetmi ndryshim ishte se ato u bënë krahina periferike të perandorisë, çka ndikoi më vonë në jetën e tyre.
Në Perandorinë Bizantine, ku bënin pjesë krahina të pasura me qendra të mëdha zejtare dhe ku ruheshin fshatarët e zejtarët e lirë, kriza e skllavopronarisë nuk ishte ndjerë aq shumë. Edhe pse nuk arriti të ndalonte dyndjet e “barbarëve” në Ballkan, Perandoria Bizantine me burimet e saj ekonomike mundi të përballonte gjendjen e krijuar gjatë këtyre dyndjeve dhe të qëndronte si një shtet i madh edhe një mijë vjet të tjera. Kurse perandoria e Perëndimit nuk mundi të rezistojë para sulmeve të “barbarëve” dhe në vitin 476 ra në duart e gjermanikëve, të udhëhequr nga Odoakri.
Në shek. V-VI provincat jugore e juglindore ilire si Prevali, Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër, pas shkatërrimeve e dëmeve të shkaktuara nga invazionet barbare u mëkëmbën, madje në shek. VI patën një farë ngritjeje që u vu re në shumë drejtime.
Bujqësia mbeti edhe në këta shekuj një degë e rëndësishme e ekonomisë. Karakteri i pronave bujqësore mbeti ai që kishte qenë edhe më parë. Në disa vendime shtetërore që i takojnë vitit 535 duket shumë qartë gjendja e pronave bujqësore në Ilirik. Qëllimi i këtyre vendimeve ishte ndalimi i përpjekjeve të pronarëve të mëdhenj dhe i fajdexhinjve për t’u marrë fshatarëve borxhlinj tokat e bagëtitë. Në pronat e mëdha bujqësore figura qendrore ka qenë koloni. Në legjislacionin e asaj kohe flitet për kolonë të lirë e kolonë të varur. Të parët, krahas tokës që merrnin nga pronarët, kishin edhe ngastra e vegla të tyre, kurse të fundit ishin të lidhur pas tokës; as vetë, as edhe fëmijët e tyre nuk mund të largoheshin nga vendet ku ishin regjistruar. Më vonë, midis kolonëve nuk kishte më asnjë ndryshim çka u pasqyrua më pas edhe në legjislacion.
Edhe në shekujt V-VI në provincat ilire nuk qenë zhdukur pronat e vogla tokësore; në viset malore vazhdonin të ruheshin edhe bashkësitë e lira fshatare. Si më parë, edhe tani shteti bizantin duke ruajtur pronat e vogla fshatare dhe duke ndaluar rrënimin e tyre, kërkonte të siguronte një prodhim sa më të madh drithërash, të mblidhte taksat dhe të rekrutonte ushtarë. Fshatarët ishin të detyruar të kryenin edhe angari të shumta në hapjen e rrugëve, në ndërtimin e urave e të kështjellave. Për t’u shkëputur nga vështirësitë ekonomike, ngarkesat e shumta me taksa, veprimet e padrejta e dhuna e nëpunësve të financave dhe për të mos u kthyer në kolonë, fshatarët kërkuan mbrojtjen e pronarëve të mëdhenj me ndikim që ishin të interesuar të kujdeseshin për ta (v. 468). Lindi kështu patronazhi latifondar, i cili u përhap mjaft saqë perandorët nxorën urdhra për ta ndaluar atë.
Rrënimi i fshatarësisë u bë më i theksuar, veçanërisht në fund të shek.V dhe në fillim të shek.VI, kur ajo u ngarkua me taksa edhe më të rënda. Fshatarët e provincave ilire qenë të detyruar t’u paguanin pronarëve të mëdhenj të tokave një taksë të re në të holla, ndërsa shtetit në ar. Të gjitha këto ndihmuan në ruajtjen në këto provinca të marrëdhënieve mall-para, por fshatarët qenë shtrënguar të shisnin në treg prodhimet e tyre ose të merrnin hua nga fajdexhinjtë. Duke mos qenë në gjendje për të paguar me kohë borxhet ata duhet t’u dorëzonin atyre gjithçka zotëronin dhe pastaj të kërkonin mjete jetese në qytetet ose të hynin në radhët e ushtrisë. Në këtë mënyrë, në ushtrinë e perandorisë së hershme bizantine hynë shumë ilirë.
Për provincat jugore ilire të asaj kohe ka qenë karakteristik zhvillimi i bujqësisë në qendërbanime të vogla, të fortifikuara, të cilat, sikurse tregojnë të dhënat e arkeologjisë, të shek. V-VI, ishin bërë qendra të rëndësishme ekonomike. Por në këta shekuj ekzistonte një ndryshim midis provincave jugore e veriore; këto të fundit i përballuan të parat goditjet e sulmeve të “barbarëve”. Në provincat jugore që nuk u prekën aq nga inkursionet e barbarëve dhe qenë krahina pa trupa të rregullta ushtarake, u ruajt në mënyrë më kompakte popullsia e vjetër fshatare e qytetare. Burimet e shkruara tregojnë se edhe në shek. V dardanët përbënin një popullsi të madhe e kompakte, kurse nga burimet mbishkrimore rezulton se në këtë provincë edhe në shek. VI vazhdonin të ruheshin emra vetjakë e emra fshatarësh ilirë.
Në provincat ilire edhe në shek. V e VI jeta qytetare vazhdoi pa ndërprerje, megjithëse numri i qyteteve ishte pakësuar edhe më shumë. Hierokli, në udhërrëfyesin e tij të shek. VI përmend në katër provincat jugore ilire, emrat e 27 qyteteve, disa prej të cilave ishin edhe qendra peshkopale. Sidoqoftë, me gjithë numrin e pakësuar të qyteteve dhe krizën e skllavopronarisë, në shek. VI, në Iliri kishte ende qytete relativisht të pasura ose qytete që kishin ruajtur rëndësinë e tyre. Në këtë kohë, pas shkatërrimeve të shekujve paraardhës, ka qenë karakteristike një rigjallërim i jetës në qytet dhe në fshat, dhe një qëndrueshmëri në raportet mall-para.
Që nga fundi i shek.V dhe gati gjatë gjithë shek. VI, kur ndodhi rilulëzimi i jetës qytetare, numri i monedhave u shtua në mënyrë të ndjeshme. Monedha të kësaj kohe, e sidomos monedhat e perandorit Justinian, të perandorit Justin qarkullonin gjerësisht; ato gjendeshin jo vetëm në qytetet, por edhe në qendërbanime të fortifikuara e të vogla e në zona të brendshme malore.
Në pjesën ballkanike të perandorisë së Bizantit një qytet i madh ka qenë Dyrrahu. Në Dyrrah vinin anije nga vende të ndryshme të Mesdheut, kurse rrugët tokësore që niseshin nga ky qytet nuk e kishin humbur rëndësinë e tyre. Këtu ndodheshin punishtet dhe arsenalet që furnizonin me armë e me mjete të tjera ushtrinë e flotën perandorake. Qyteti, dy herë i dëmtuar nga tërmetet dhe nga pushtimi i gotëve, ishte mëkëmbur dhe zbukuruar me mure të reja. Perandori bizantin Anastasi (v. 491-518) që ka qenë me origjinë nga ky qytet, e rrethoi Dyrrahun me një kurorë trefishe muresh mbrojtëse dhe ndërtoi aty një hipodrom të madh. Shkrimtari i shek. VI, Prokopi nga Gaza, e përshkruan Dyrrahun “si një qytet të madh që zgjatet nga toka në det, që ka me tepricë nga ato që mund të prodhojë toka e deti”.
Ndërtime me karakter fortifikues në provincat jugore ilire janë bërë edhe pas sundimit të Anastasit. Prokopi i Cezaresë, bashkëkohës i perandorit Justinian ka shkruar se ky i fundit, për të mbrojtur perandorinë e provincat e saj nga sulmet e mundshme të barbarëve, ndërtoi e rindërtoi një varg kështjellash. Vetëm në tri provincat ilire jugore sipas listës së hartuar nga autori i mësipërm, numri i qendërbanimeve të fortifikuara arrinte deri në 168. Kërkimet arkeologjike kanë treguar se në shek. V-VI në Iliri janë ndërtuar një tok kështjellash, shumë prej të cilave nuk përfshihen në listën e atyre kështjellave, që sipas Prokopit të Cezaresë janë ndërtuar e rindërtuar nga perandori Justinian. Përveç qyteteve të rrethuara rishtas me mure, por shpeshherë të kufizuar në sipërfaqe të vogla, vërehen në këta dy shekuj përpjekje të vetë popullsisë për të fortifikuar qendërbanime të reja ose për t’u kthyer në kështjellat e vjetra. Sikurse është provuar nga të dhënat arkeologjike, në këta shekuj vihet re një rritje e rolit ekonomik të qytezave të reja të fortifikuara, sidomos në ato krahina ku ishte dobësuar autoriteti perandorak. Kjo bëri, sidomos në periudhën parafeudale, që të rigjallërohet popullsia vendëse dhe që krahinat e brendshme të fitojnë një rëndësi të veçantë, e cila do të shfaqet që nga shek. VII e më tej në vendosjen e feudalizmit si sistem ekonomik.
Në shek. VI u krijuan kushtet jo vetëm për ndërtime me karakter mbrojtës, por edhe për ndërtime të tjera me karakter monumental. Kësaj kohe i përkasin ndërtime të shumta të kultit të krishterë në qytetin e Bylisit, Butrintit si dhe në qendrat e tjera të vogla. Këto kanë qenë monumentet e fundit të shoqërisë antike.
Në shek. VI autoriteti perandorak ishte ende i fortë në krahinat bregdetare dhe në qytetet. Qytetet e provincave ilire nuk kishin më magistraturat municipale, as edhe vetadministrimin e vjetër. Ato kishin rënë në duart e funksionarëve perandorakë. Nga paria e vjetër sunduese kishte mbetur një pakicë e vogël e përbërë nga pronarët e mëdhenj të tokave. Funksionarët shtetërorë dhe të kishës i ruajtën të paprekura pozitat sunduese. Nga radhët e kësaj shtrese qenë zgjedhur edhe perandorët. I tillë ka qenë edhe Anastasi që vinte nga gjiri i aristokracisë senatoriale të Dyrrahut. Por edhe në këtë kohë ushtria vazhdonte të luante një rol të rëndësishëm në shtetin e Bizantit dhe prej asaj vazhduan si më parë, të dilnin perandorët. Ushtarakë ilirë, që kishin bërë karrierë në ushtrinë bizantine qenë edhe perandori Justin I (518-527) dhe ai Justinian (527-565). Sipas një burimi të shkruar bizantin perandori Justin, fshatar me origjinë nga Dardania, duke mos siguruar dot jetesën në vendlindjen e tij kishte shkuar në Konstantinopol dhe kishte hyrë në radhët e ushtrisë, ku arriti më pastaj deri në postin më të lartë shtetëror.
Me kohë, në qarqet sunduese të provincave ilire, si kudo në perandori, një rol të madh filloi të luante kisha e krishterë e përfaqësuar nga kleri i lartë, i cili për shërbimet kundrejt perandorisë merrte si dhuratë toka e pasuri të ndryshme. Në shek. VI kisha e krishterë ka pasur prona të saj në provincat e Bizantit prej nga nxirrte të ardhura të mëdha.
Shek. VI përbën përpjekjen e fundit të rigjallërimit të antikitetit në Ballkan. Në gjysmën e dytë të shek. VI dhe në gjysmën e parë të shek.VII do të rifillojnë invazione e dyndje të reja popujsh, të cilat do të sjellin ndryshime në përbërjen etnike të gadishullit dhe do të çojnë në rënien e plotë të sistemit antik të prodhimit. Në Perandorinë e Lindjes, në të cilën bënin pjesë edhe provincat ilire, ku skllavopronaria ka qenë më pak e zhvilluar, procesi i shthurjes së mënyrës antike të prodhimit dhe vendosja e feudalizmit u bë më me ngadalë.

[Laberia]

3. KULTURA NË PROVINCAT ILIRE

Kultura në shekujt e parë të erës sonë
Në shek. I të e.sonë, me pushtimin e plotë të Ilirisë, nisi të përhapej edhe kultura romake, duke u ndërthurur me kulturën vendëse ilire dhe duke zhdukur pak nga pak edhe ndryshimet kulturore që ekzistonin deri atëherë midis krahinave ilire. Një rol të rëndësishëm në përhapjen e kulturës romake në provincat ilire ka luajtur aparati administrativo-ushtarak i pushtuesve romakë. Vatra kryesore të përhapjes së kulturës romake u bënë kolonitë e municipet, ato qytete, të cilat si pasojë e organizimit të ri administrativ u bënë qendra të rëndësishme ekonomike dhe patën një jetë të gjallë kulturore-artistike. Dukuritë më të shumta kulturore, të ndikuara nga Roma, zunë vend, në masën më të madhe, tek banorët e ardhur nga Italia ose nga provincat e tjera dhe te përfaqësuesit e shtresës së pasur vendëse.
Në provincat ilire, sikurse edhe në provincat e tjera të perandorisë romake u zhvilluan arkitektura zyrtare, skulptura - veçanërisht portreti, arti i mozaikut dhe piktura murale.
Pushtuesit romakë për nevojat e tyre bënë ndërtime të shumta, të cilat në disa raste ndryshuan planet e vjetra urbanistike të qyteteve. Këto ndryshime në planin urbanistik të qyteteve të vjetra në provincat jugore ilire u bënë sepse romakët nuk ngritën ndonjë qytet të ri. Më qartë ato shihen në Buthrot e Apoloni. Në njërën nga tarracat e mëdha, të formuara në kodrën ku shtrihej qyteti i Apolonisë, në pjesën perëndimore të saj, gërmimet kanë nxjerë në dritë tepricat e një ansambli godinash me karakter shoqëror të ngritura në fillim të shek.II e.sonë. Këto ndërtime, që i takojnë lagjes qendrore të qytetit, u bënë mbi rrënojat e godinave më të lashta ose duke i ndryshuar ato që i përkisnin gjithashtu qendrës së qytetit para pushtimit romak.
Në ansamblin e godinave të kësaj pjese qendrore të qytetit, bënin pjesë një teatër i vogël i mbuluar (odeon), një bibliotekë dhe një godinë me një fasadë monumentale, e quajtur në literaturën arkeologjike, monumenti i agonotetit, e cila ka shërbyer si seli e këshillit të qytetit (buleteurion). Me interes është këtu edhe mbishkrimi i skalitur në arkitekturën e fasadës që tregon, jo vetëm se kush e kishte ndërtuar këtë godinë monumentale, por edhe se me rastin e inaugurimit të saj ishin organizuar dyluftime midis 25 çifte gladiatorësh. Kjo supozon se në atë kohë në Apoloni ekzistonte një arenë amfiteatër i madh dhe se luftimet e gladiatorëve ishin shfaqje të futura nga shtresa skllavopronare sunduese e italike. Me kompleksin e godinave me karakter shoqëror të mësipërme lidhej edhe një hark triumfi me tri porta, i ngritur në mes të sheshit dhe një rrugë magjistrale, e cila nga godina e këshillit zbriste në drejtim të lagjeve të pjesës perëndimore të qytetit, ku ndodheshin edhe banesat e parisë skllavopronare apoloniate. Të gjitha këto godina nga pikëpamja e planimetrisë dhe e teknikës së ndërtimit nuk ndryshojnë nga ato bashkëkohëse të ngritura në provinca të tjera ballkanike.
Një plan të ri urbanistik ka pasur, në shekujt e parë të erës së sonë, edhe qyteti i Buthrotit. Nuk ka të dhëna që të provojnë nëse në fillim të erës sonë ndryshoi plani urbanistik i qytetit të Dyrrahut. Megjithatë, dihet se në këtë qytet, në shek. II, u ndërtua një amfiteatër i madh, një pjesë e të cilit është zbuluar.
Një zhvillim të mirë ka pasur në tre shekujt e parë të e. sonë edhe arti plastik, skulptura. Skulpturën e kësaj kohe e njohim në mënyrë të veçantë nga zbulimet e bëra në rrënojat e Apolonisë. Karakteristike për skulpturën apoloniate të kësaj kohe është se një pjesë e mirë e veprave skulpturore i mbetën besnike traditave të artit klasik e helenistik ose riprodhojnë vepra më të njohura të artit grek, kurse në portretet shpesh janë zbatuar rregullat kompozicionale dhe të skalitjes karakteristike për skulpturën romake. Në vargun e gjatë të skulpturave apoloniate të tre shekujve të parë të erës sonë ka vepra origjinale, të denja për mjeshtra të zotë e me përvojë të madhe, portrete të stilit augustian e më të vona, si busti i Karakallës e ndonjë tjetër, por ka edhe kopje të veprave klasike, të cilat kanë një forcë të madhe shprehëse, janë shumë të bukura dhe dëshmojnë për një pjekuri artistike të autorëve të tyre (portreti i Demostenit, busti i Filozofit e ndonjë tjetër). Ndryshe ka ndodhur në relievin sidomos atë mortor, ku nuk ndeshen më kompozimet e bukura të stileve sepolkrale apoloniate dhe në vend të tyre skaliten relieve me një dekoracion uniform e monoton të marrë nga repertori i stileve romake.
Në plastikën e vogël vendin kryesor e zënë figurinat prej bronzi, të gjetura në qytete dhe në lokalitete fshatare. Në këto figura bronzi të vogla, të prodhuara më të shumtën në seri, të cilat lidhen me hyjni ashtu edhe me personazhe laike (aktorë, fëmijë, atletë etj.), ka edhe modele me vlera artistike të vërteta.
Një përhapje të gjerë, gjatë periudhës së pushtimit romak ka pasur edhe arti i mozaikut. Edhe mozaikët dhe zhvillimi i tyre, ashtu sikurse veprat më të bukura të arkitekturës dhe të skulpturës, kanë qenë lidhur me shtresat e larta të provincave, si të atyre të qyteteve, ashtu edhe të vendbanimeve fshatare, të zotëruesve të vilave e latifondistëve. Në këta mozaikë ku mbizotëron dekoracioni gjeometrik ndeshen edhe elemente e skena të marra nga mitologjia greke e tejlashtë (Akili e Pentesilea në mozaikët e Apolonisë etj.).
Ndryshime të dukshme ndodhën edhe në kulturën materiale e shpirtërore, veçanërisht në qytetet dhe në periferitë e tyre. Krahas me futjen në prodhim të një sërë veglash të reja pune, gjatë shekujve të parë të pushtimit romak hyjnë në përdorim edhe stoli të reja, një pjesë prej të cilave lidheshin me modele veshjesh të ardhura. Midis stolive vendin e parë e zënë fibulat, funksioni i të cilave sigurohej nëpërmjet një thumbi ku kapej gjilpëra, duke u zënë vendin atyre fibulave ku mbyllja sigurohej nëpërmjet një spiraleje, nga dilte gjilpëra. Fibula të kësaj kohe të llojit të quajtur “Aucissa”, me këmbë përthyer ose të tipit “pincete” përhapen gjerësisht në provincat jugore ilire.
Me forma e teknikë të re paraqitet në tre shekujt e parë të erës sonë edhe qeramika, duke përfshirë edhe qeramikën e ndërtimit. Përveç punishteve të poçarisë vendëse, që prodhojnë forma enësh të zakonshme, edhe në provincat e tjera romake, një përhapje të gjerë mori në dy shekujt e parë (në drejtim më tepër si imitacion) qeramika e quajtur “terra sigillata”. Në këtë kohë zgjerohet më shumë edhe përdorimi i enëve prej qelqi.
Në qytetet e në zonat fshatare deri në thellësi hyjnë në përdorim tjegulla - solene e kaliptere - të lakuara, tulla me trajta e përmasa të ndryshuara, ndërsa në ndërtim hynë llaçi e gëlqerja, të cilat sollën ndryshime në teknikën e ndërtimit, në cilësinë dhe në pamjen e godinave.
Ajo që bie në sy në gërmimet e zbulimet arkeologjike është se këto ndryshime në kulturën materiale sikurse shfaqjet e tjera të kulturës së veçantë, i takojnë ultësirës bregdetare, periferive të qyteteve dhe disa luginave të përshkuara nga rrugë magjistrale. Në këto krahina është vërejtur edhe prania e kulteve të hyjnive romake dhe më rrallë edhe të hyjnive me prejardhje lindore. Viset e brendshme ilire u prekën shumë më pak nga ndikimet e kulturës romake. Në përgjithësi në këto krahina elementet e kulturës materiale e shpirtërore romake janë të pakta, ndërsa ato vendase më të shumta. Ky raport do të thellohet edhe më tepër në shekujt që pasojnë, në kohën e krizës së skllavopronarisë, kur elementet kulturore vendase, tradicionale e të reja zënë një vend gjithnjë e më të madh në jetën e banorëve të provincave ilire.

Kultura në kohën e vonë antike (shek. IV-VI)
Gjendja ekonomike e politike që u krijua në provincat ilire në shek. IV të e. sonë ndikoi edhe në zhvillimin e kulturës, nxiti gjallërimin dhe vazhdimin e traditave kulturore të lashta. Në shekujt që pasuan, kultura materiale, bashkë me ndikimet bizantine filloi të marrë tipare të qarta anase, mbi bazën e të cilave do të formohet kultura e hershme shqiptare. Ajo nuk pati atë zhvillim të madh si më parë, por në këtë lindën elemente të reja të rëndësishme (si në kulturën materiale, dhe në marrëdhëniet shoqërore), të cilat në mesjetë u zhvilluan në mënyrë më të plotë.
Ndryshe nga periudha pararendëse, në provincat ilire u zhvilluan më tepër ndërtimet me karakter fortifikues ushtarak dhe ato me karakter fetar, të krishterë. Në grupin e parë hynin kryesisht kështjellat e reja dhe kështjellat e lashta të fortifikuara për qëllime ushtarake, ndërtimi dhe rindërtimi i të cilave pati filluar që në shekullin IV dhe arriti kulmin në shek. VI në kohën e sundimit të perandorit Justianian, i cili sikurse shkruan biografi i tij, në dy provincat Epir i Ri dhe Epir i Vjetër, ndërtoi dhe rindërtoi 94 kështjella.
Nga qytetet, në të cilat u bënë ndërtime të mëdha e të rëndësishme që prekën edhe sistemin e brendshëm urbanistik ka qenë Dyrrahu. Këto ndërtime u bënë në kohën e sundimit të perandorit bizantin Anastas, që ishte me origjinë nga ky qytet. Nga këto objekte, me të vërtetë monumentale, janë ruajtur pjesë të sistemit fortifikues: muret rrethuese trefishe të Dyrrahut të ngritura nga perandori Anastas, të cilat llogaritet të kenë qenë 4 400 m të gjata, rreth 12 m të larta dhe 3,50 m të gjera. Me interes është edhe rrjeti i kanalizimeve që dëshmon gjithashtu për një qytet të madh dhe mjeshtra të aftë.
Arkitektura e banesave, siç kanë treguar zbulimet arkeologjike, nuk pati ndryshime të dukshme. Si në planin, ashtu edhe në ndërtimin e saj u ruajtën traditat e lashta.
Monumentet arkitektonike që lidhen me fenë e krishterë, dhe që ishin karakteristike për antikitetin e vonë kanë qenë bazilikat. Këto godina kulti janë me interes për planimetrinë e tyre, plastikën dekorative dhe për dyshemetë me mozaikë. Përsa u përket planimetrive janë gjetur bazilika të thjeshta me tri anijata (në Tepe të Elbasanit) dhe bazilika të tipit trikonke (në Lin të Pogradecit). Shpesh godinat e kultit paleokristian janë ngritur mbi ndërtime më të lashta, duke ndryshuar planimetritë e tyre (bazilika në Tiranë, pagëzimorja e Butrintit).
Rrënojat e një bazilike monumentale janë zbuluar në qytetin e sotëm të Ballshit, që në mesjetë u bë një qendërbanim i rëndësishëm shqiptar (në burimet mesjetare është njohur me emrin Kefalonia-Glavinica). Në këtë bazilikë monumentale është vërtet e pasur dhe me vlerë artistike plastika dekorative arkitektonike. Në plastikë përveç kapiteleve, harqeve, arkitrave, spikasin në mënyrë të veçantë disa pilastra e panele të perdes ndarëse të altarit. Si pilastrat, dhe panelet janë punuar në reliev, kanë një trajtim të mirë artistik dhe një dekoracion të pasur ku nuk mungojnë elementet zbukuruese tradicionale vendase.
Midis monumenteve të skulpturës të kohës së vonë antike dhe që nuk lidhen me kultet fetare janë disa relieve mortore, të punuara nga artistë vendas. Këto relieve nga mënyra e trajtimit artistik, kompozimit, frymëzimit, modelimit e nga paraqitja e figurave dhe veshja e tyre, përbëjnë një tërësi që i veçon nga ato relieve sepulkrale të zakonshme për tre shekujt e parë të erës sonë. Ajo që i bën edhe më interesante këto vepra artistike ilire (sepse u takojnë ilirëve), është se ato janë gjetur jo në qendra qytetare, por në lokalitete të brendshme, në fshatra dhe se figurat që mbajnë paraqesin zakonisht njerëz të punës, fshatarë e zejtarë. Karakteristike për këtë kohë janë edhe disa portrete tek të cilët nuk vërehet as idealizmi i artit grek, as natyralizmi i skulpturës romake; portretet pasqyrojnë qoftë edhe në mënyrë të thjeshtë karakterin burrëror, por edhe të rreptë të popullsisë ilire.
Karakteristike për periudhën e vonë antike ka qenë lulëzimi i artit të mozaikut. Duke filluar nga shek. IV e. sonë arti i mozaikut përhapet edhe në viset e brendshme të provincave ilire, duke u lidhur në fillim me qendërbanimet rurale, “vilat” fshatare dhe më pas me godinat e kultit, bazilikat paleokristiane. Në këta mozaikë janë të pranishme, krahas elementeve të reja dekorative, edhe ato tradicionale më të lashta. Kështu në dyshemetë me mozaikë të godinave të kultit vërtet mbizotërojnë figurat që përfytyrojnë kafshë, shpendë e peshq tipike për artin masiv paleokristian, por krahas tyre, në kornizat që rrethojnë emblemat vërehen elemente dekorative gjeometrike, figura rombesh, motivi i gërshetës, i rrathëve që priten etj., që lidhen me një traditë të lashtë. Mozaikët e kohës së vonë antike, nga të cilët janë zbuluar mjaft në këto vitet e fundit, tregojnë për një lulëzim të këtij arti, sidomos në shek.V e VI dhe për praninë e atelieve mozaikpunuese vendase.
Në antikitetin e vonë ndodhën ndryshime të dukshme edhe në kulturën materiale. Zhvillimi i bujqësisë u shoqërua me futjen në përdorim dhe përsosjen e një sërë veglash bujqësore. Shfrytëzimi intensiv i vendbanimeve me metale bëri të nevojshëm shtimin e përmirësimin e veglave të minatorëve. Shek. IV, sipas të dhënave arkeologjike, me gjithë krizën e përgjithshme, ka qenë periudhë e një gjallërimi të zejtarive, të qyteteve të mëdha dhe të qendrave të brendshme. Kjo vërehet në prodhimin e stolive, ku vendin e parë e zënë fibulat, të cilat edhe në këtë kohë vazhdojnë të kenë një funksion praktik e estetik. Një përhapje të gjerë kanë pasur fibulat e gjoksit të tipit të quajtur me koka qepe dhe ato me këmbë të përthyer, pararendëse të fibulave të përdorura nga shqiptarët në mesjetën e hershme.
Edhe qeramika masive (tullat e tjegullat), edhe qeramika e përdorimit të përditshëm nuk ndryshon shumë nga ajo e shekujve pararendës. Ndërsa në elementet dekorative përdoret pikturimi me breza ngjyrë kafe e të kuqe, trajtat e enëve thjeshtohen. Gjithnjë e më shpesh enët prej balte të pjekur zbukurohen me motivin e gropëzuar, çatalla dhe vija rrethore ose të valëzuara të gërricura, motive këto të traditës ilire.
Përsa i përket kulturës shpirtërore për antikitetin e vonë kultet e besimit fetar të krishterë, përhapen gjithnjë e më shumë në popullsinë e provincave ilire. Feja e krishtere, e cila në fillim lindi si një fe e shtresave të varfra, të cilat mendonin të gjenin tek ajo rrugën e shpëtimit, u përqafua më vonë edhe nga shtresat e pasura dhe u bë fe zyrtare.

Qëndresa e ilirëve ndaj romanizimit
Gjatë gjithë periudhës së pushtimit, Perandoria Romake, zbatoi në provincat ilire një politikë asimilimi, ose, sikur është cilësuar ndryshe, romanizimi. Për të realizuar këtë politikë dhe për të forcuar pushtimin, shteti romak ka synuar që në krye të tërhiqte dhe të bënte për vete parinë vendëse. Për këtë, që herët, kësaj shtrese iu dha e drejta e qytetarisë romake dhe poste të ndryshme në administratën provinciale. Edhe rekrutimi i të rinjve në ushtrinë romake që Roma ka zbatuar gjerësisht në disa provinca, si në Dalmati, Panoni e Dardani ndikonte në këtë politikë të forcimit të sundimit të saj në Iliri. Të rinjtë e rekrutuar, që në fillim kryenin detyrimin ushtarak në formacionet ndihmëse të ushtrisë romake (në burimet e shkruara latine përmenden kohortat dalmate e dardane dhe kalorët dalmatë). Shteti romak i largonte nga vendlindja, i dërgonte në provincat veriore dhe në ato të Afrikës. Në këtë mënyrë, nga njëra anë, zëvendësoheshin humbjet e ushtrisë gjatë luftërave pushtuese, ndërsa, nga ana tjetër, dobësohej qëndresa e popullsisë ilire.
Në tregjet e provincave ilire shiteshin asokohe prodhimet e punishteve të mëdha italike e jashtitalike. Në fushat e ndryshme të prodhimit, në metalurgji, në zejtari dhe në bujqësi hynë në përdorim një tok veglash të reja pune më të përsosura e më praktike. Bashkë me to u përhapën edhe stoli e objekte zbukurimi të reja. Përhapje të gjerë ka pasur edhe qeramika romake e kuqe me lustër, e quajtur “terra sigillata”, dhe në të njëjtën kohë u bë uniformizimi i shumë prodhimeve të qeramikës. Në përgjithësi në provincat ilire, sidomos në shekujt I-II të e.sonë, kishin hyrë elemente të kulturës materiale e artistike romake, bashkë me to edhe disa shfaqje të kulturës shpirtërore, që kishin marrë karakter kozmopolit dhe ndesheshin edhe në provincat e tjera.
Duke u nisur nga kjo pamje e përgjithshme që kanë pasur provincat ilire në tre shekujt e parë të erës sonë, disa dijetarë kanë shfaqur mendimin se sikurse popujt e tjerë, dakët, galët, iberët, edhe ilirët u “romanizuan” plotësisht. Sipas tyre asimilimi nga ana e Romës u bë “me anë të gjuhës, të antroponomisë, të fesë dhe të disa shfaqjeve shoqërore-politike”. Mirëpo, argumentet që sjellin dijetarët për “romanizimin” në tërësi të ilirëve, nuk arrijnë ta provojnë këtë. Duhet pasur parasysh fakti se procesi i romanizimit, preku gjerësisht shtresat e larta të popullsisë vendëse, të cilat për shkak të pozitës së tyre të privilegjuar ishin më të ekspozuara ndaj ndikimeve romake, por jo masën e popullsisë ilire. Pastaj ky proces nuk u zhvillua njëlloj në të gjitha krahinat e fushat e jetës dhe ndikimet e tij kanë ndryshuar nga njëra krahinë ose provincë në tjetrën. Kështu p.sh. procesi i romanizimit mori përmasa më të gjera në Ilirinë Veriore, ku u zhvillua edhe dalmatishtja, një gjuhë romane, e cila u zhduk përfundimisht në shek. XIX.
Një argument që përdoret për të provuar romanizimin e ilirëve është përhapja e gjuhës latine si gjuha zyrtare e kohës. Ka edhe gjuhëtarë që i mbahen pikëpamjes se përdorimi i gjerë i gjuhës latine në të shkruar e në të folur, bëri që gjuha ilire të zhduket. Dokumentet mbishkrimore të zbuluara në provincat ilire tregojnë se gjuha latine ka qenë gjuha e administratës dhe e kulturës dhe nuk ka pasur në çdo kohë dhe kudo një përhapje të gjerë. Në mënyrë shumë të qartë kjo vërehet në provincat e Ilirisë Jugore, ku numri i mbishkrimeve latine është shumë i vogël dhe i kufizuar, madje edhe në kolonitë romake dhe në periferinë e tyre të afërt. Në shumë krahina të këtyre provincave, sidomos në brendësi të vendit, nuk ka dëshmi mbishkrimore të përhapjes së gjuhës latine. Gjuha latine nuk mundi asnjëherë t’i zinte vendin gjuhës ilire si mjet shprehës në marrëdhëniet shoqërore e familjare, madje as në qytetet ku ilirët bashkëjetuan me banorët italikë të ardhur. Hieronimi, një ilir nga Dalmatia dhe që ka jetuar në shek. IV të e. sonë, shkruante se ilirët në kohën e tij flisnin gjuhën e tyre, e cila ndryshonte nga gjuha latine. Për më tepër, vetë prania e gjuhës shqipe në trevat e Ilirisë Jugore dëshmon qartë kundër romanizimit të një pjese të madhe të popullsisë së këtyre trevave.
Një fushë tjetër, ku del qartë gjithashtu, qëndresa ilire, është onomastika, ruajtja e emrave tradicionalë vendës, si tek njerëzit, emrat e vendeve, lumenjve, maleve etj. Emra vetjakë ilirë ka me shumicë në mbishkrimet latine të gjetura në provincat e ndryshme ilire. Emra ilirë ka edhe në monumentet mbishkrimore që u takojnë edhe personave zyrtarë e ushtarakëve që kishin marrë qytetarinë romake dhe ishin dërguar për të kryer shërbimin ushtarak larg atdheut. Ilirët ruajtën, bashkë me qendërbanimet, e tyre edhe emrat e lashtë. Si të tilla mund të përmenden Skodra, Lisi, Dyrrahu, Aulona, Skupi, Naisi etj. Të rralla kanë qenë edhe midis qendërbanimeve të reja, që u zhvilluan si qytete, ato që mbanin emra romakë. U ruajtën, gjithashtu, edhe emrat e shumë lumenjve e maleve, si Drilon (Drin), Mathis (Mat), Skardi (Sharr) e shumë të tjerë, të cilët kanë mbetur si të tillë deri në ditët tona.
Ilirët nuk i kishin humbur vetitë e tyre kulturore e etnike dhe këtë e tregojnë riti i vjetër i varrimit me vendosjen e trupit në varr dhe mënyra e ndërtimit të varreve. Në monumentet skulpturore, kryesisht në gurët e varreve, përveç emrave ilirë, figurat e skalitura mbajnë edhe veshjen popullore ilire. Studiuesve të këtyre monumenteve u ka rënë në sy se shumica prej tyre, sidomos relievet, janë punuar disi më ndryshe nga ato të njohura si vepra të skulpturës romake. Ato ruajnë disa tradita të artit helenistik, të gërshetuara me një stil vendës, që është i ngjashëm dhe rrjedh nga ai i gdhendjes së drurit.
Një fushë tjetër ku pushtuesit romakë u ndeshën me traditat e lashta vendëse dhe ku hasën qëndresë, ka qenë besimi, feja. Romakët nëpërmjet kolonive e qytetarëve romakë përhapën hyjnitë e panteonit të tyre. Në të njëjtën kohë ata mundën që të unifikonin disa hyjni të vjetra vendëse me ato romake duke u dhënë edhe veshjen e jashtme, emrin latin (interpretatio romana). Në këtë mënyrë hyu i madh i parthinëve u barazua me Jupiterin romak, por në mbishkrimet ai do të cilësohet Jupiter Parthinus, sikurse hyjnesha e Kandavëve, kulti i së cilës ishte shumë i përhapur; ajo barazohej me Dianën e do të quhej Diana Candavensis - (Diana e Kandavëve). Në Dalmati hyun e vjetër ilir Vidas romakët e identifikuan me Silvanin e tyre, mirëpo në relievet ai vazhdoi të paraqitej me atributet e vjetra. Shumë nga kultet e vjetra ilire, me gjithë interpretimin romak, edhe gjatë tre shekujve të parë të e.sonë, vazhduan të zinin një vend të rëndësishëm në jetën shpirtërore të ilirëve.
Të nisur nga këto fakte e të dhëna të tjera, dijetarë të ndryshëm e gjithnjë më të shumtë e kundërshtojnë tezën e “romanizimit” të ilirëve. Duke sjellë argumente gjuhësore, arkeologjike e jashtarkeologjike këta dijetarë kanë provuar se edhe pas futjes nën sundimin romak, ilirët nuk u shfarosën dhe as u asimiluan, por ruajtën elemente të shumta të kulturës shpirtërore e materiale, u ruajtën si një popullsi kompakte dhe e qëndrueshme, se “kombësia ilire i qëndroi romanizimit më mirë” në Ilirinë Jugore (pak a shumë tokat e banuara sot nga shqiptarët) dhe se gjatë sundimit romak, me përjashtim të disa qyteteve bregdetare, si Dyrrahu, Apolonia etj. në tokat e brendshme populli duhet të ketë folur ilirishten.

[Laberia]

K R E U I

SHQIPËRIA GJATË SHEKUJVE TË MESJETËS
(SHEK. V - XIV)



SHQIPËRIA NË PERANDORINË BIZANTINE
(SHEK. V - X)

1. SHQIPTARËT DHE NDRYSHIMET ETNO-POLITIKE E SHOQËRORE-EKONOMIKE NË MESJETËN E HERSHME

Shqipëria dhe Bizanti
Pas ndarjes së Perandorisë Romake në dy pjesë, më 395, trevat iliro-shqiptare hynë në përbërje të Perandorisë Bizantine, siç quhet zakonisht pas kësaj date Perandoria Romake e Lindjes sipas emrit antik të kryeqytetit të saj, Bizant, që për nder të Konstandinit të Madh u quajt Konstandinopojë.
Ashtu siç i kishin dhënë në shek. III-IV Perandorisë Romake një numër perandorësh e gjeneralësh të shquar, po ashtu gjatë periudhës së hershme bizantine (shek. V-IX), trevat iliro-shqiptare i dhanë Perandorisë Bizantine disa perandorë, ndër të cilët shquhen në mënyrë të veçantë Anastasi I nga Durrësi (491-518) dhe Justiniani I nga Taurisium i Shkupit (527-565). Me reformat dhe me masat e zbatuara në administratën civile e ushtarake, këta dy perandorë përgatitën kalimin nga antikiteti në mesjetë dhe hodhën bazat e asaj që do të ishte perandoria më jetëgjatë në historinë e qytetërimit mesdhetar.
Pozicioni skajor në kufi me Italinë, me të cilën interesat e Bizantit mbetën deri në fund të lidhura ngushtë, përcaktoi rolin e jashtëzakonshëm të trevave iliro-shqiptare në kuadrin e Perandorisë Bizantine. Ato u kthyen në një nyje komunikimi të Lindjes me Perëndimin dhe anasjelltas. Një rol të tillë e favorizonte ekzistenca e porteve të rëndësishme gjatë bregdetit të Adriatikut e të Jonit ose e arterieve rrugore që fillonin prej tyre dhe zgjateshin në thellësi të Gadishullit duke lidhur bregdetin me qendra të tilla të rëndësishme, si Nishin, Shkupin, Ohrin, Sofjen, Kosturin, Selanikun, Adrianopojën e vetë Konstandinopojën. Ashtu si në shekujt e lashtësisë, rruga Egnatia vazhdoi ta luante rolin si vija kryesore e komunikimit midis provincave të Perandorisë në rrafshin perëndim-lindje. Përgjatë traktit perëndimor të rrugës Egnatia (Durrës-Apoloni-Peqin-Ohër) janë zhvilluar disa nga betejat më të përgjakshme të historisë bizantine. Perandorët bizantinë i kushtuan vëmendje të veçantë mbrojtjes strategjike të trevave iliro-shqiptare. Perandori Justiniani, sipas biografit të tij, Prokopit të Cezaresë, ndërtoi nga e para apo rimëkëmbi 168 kështjella në katër provincat ilire: të Dardanisë, Prevalit dhe të dy Epirëve. Nga ana e tij, Anastasi I e rrethoi qytetin e tij të lindjes, Durrësin me mure madhështore që shihen ende sot. Veç Durrësit, pikëmbështetje të pushtetit bizantin në Shqipëri përbënin Tivari, Shkodra, Lezha, Kruja, Dibra, Prizreni, Shkupi, Berati, Devolli, Kolonja, Adrianopoja etj. Mbrojtja e tyre dhe e territorit në juridiksionin e tyre, u ishte besuar forcave e komandantëve vendas. Trupa ushtarake iliro-shqiptare shërbenin gjithashtu në vise të tjera të Perandorisë, sa në Lindje aq edhe në Perëndim. Në kohën e perandorit Justinian, ushtarë iliro-shqiptarë shërbenin në ushtrinë bizantine me qëndrim në Itali. Në një nga mbishkrimet e asaj kohe të gjetura në Itali, bëhet fjalë për “numrin e madh të ilirëve” (numerus felix Illyricianorum). Edhe në shekujt e mëvonshëm, reparte nga trevat iliro-shqiptare shërbenin në provincat bizantine të Italisë e në provinca të tjera në Evropë e Azi.

Përhapja e krishterimit në Shqipëri
Shqipëria është përcaktuar si një nga vendet mesdhetare, ku krishterimi depërtoi qysh në shekujt e parë. Autori i shek. VI, Kosmas, i përfshin iliro-shqiptarët në grupin e popujve që në kohën e tij kishin përqafuar krishterimin. Durrësi, Nikopoja ishin qendrat kryesore bregdetare, nga ku feja e re u përhap pastaj në thellësi të katër provincave ilire: të Prevalit, Dardanisë, Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër. Që në shekujt e parë të erës së re, në qendrat urbane të këtyre trevave përmenden bashkësitë e para të krishtera, si dhe ngrihen ndërtesat e para të kultit të ri. Të tilla ndërtesa, bazilika e pagëzimore (baptistere) të shek. IV-VI, ruhen edhe sot pjesërisht në rrethet Durrës, Shkodër, Lezhë, Mat, Apoloni, Elbasan, Dibër, Ohër, Tiranë, Vlorë, Gjirokastër, Sarandë, Butrint e akoma më në jug.
Hershmërinë e krishtërimit shqiptar e provojnë gjithashtu një sërë emrash vendesh që u referohen martirëve të parë të Lindjes, kulti i të cilëve ka qenë i përhapur në shek. IV-VI. Të tilla janë toponimet Shirgj (Shën Sergj), Shubak (Shën Baku), Shëndekla (Shën Tekla), Shën Vlashi, që ndeshen në Shkodër, Durrës, Himarë e deri poshtë në Çamëri (Shën Vlash, Shën Tekla). Të lidhur me kultin e martirëve në fjalë si dhe me historinë e hershme të krishterimit, janë toponime të tilla të huazuara nga vendet e Lindjes, si Rozafë (vend në Siri, ku u varros Shën Baku e Shën Serxhi), Barbullush (Barbalista, vend buzë Eufratit, ku u masakrua Shën Baku), Sebaste, Jeriko.
Persekutimet e mëdha kundër të krishterëve regjistruan edhe në Shqipëri martirë të shumtë, kulti i të cilëve u ruajt në shekuj. Më të shquarit ndër këta martirë janë Shën Asti, peshkop i Durrësit, Shën Terini nga Butrinti, Shën Donati, peshkop i Evrojës (Paramithi), Lauri dhe Flori nga Dardania etj. Po në këtë kohë në toponomastikën e vendit futen emra të krishterë të tipit Shëngjin, Shën Gjergj, Shupal (Shën Pal), Shmil (Shën Mëhill), Shën Koll apo Shën Nik (Shën Nikollë), Shëmri (Shën Mëri), Shëndëlli (Shën Ilia), Shëngjergj, Shtish - Shën Matish (Shën Matheu), Shingjon, Shëgjun (Shën Gjon), Shën Ndreu etj., etj. Të gjithë këta emra bëjnë pjesë në fondin e hershëm të toponomastikës së krishterë (shek. I-VII). Të tilla toponime, që në Ballkan në një masë e në një shtrirje të tillë gjenden vetëm në trevat shqiptare, lidhen gjithsesi me periudhën para vendosjes së sllavëve në shek. VI-VII. Përhapja e tyre sa në viset bregdetare, aq edhe në viset e thella malore larg bregdetit, është një e dhënë më shumë që provon se këto hapësira mbetën në thelb të paprekura nga ngulimet e sllavëve paganë dhe se edhe pas dyndjeve sllave të shek. VI-VII, popullsia vendase autoktone u ruajt e paprekur në pjesën më të madhe të Ilirisë së Jugut.
Pavarësisht nga përpjekjet për mbytjen e fesë së re, krishterimi u afirmua në Shqipëri në mënyrë përfundimtare. Pas persekutimeve të mëdha të shek. IV, burimet historike flasin për një strukturë kishtare mjaft të konsoliduar. Ajo ishte e organizuar mbi bazën e provincave administrative të epokës së Dioklecianit. Në qendrën e çdo province ndodhej kisha mitropolitane dhe aty e kishte selinë kryepeshkopi. Nën juridiksionin e këtij të fundit ndodheshin peshkopët e dioqezave vartëse (sufragane). Kështu, në katër qendrat kryesore kishtare në trevat shqiptare ishin kryepeshkopatat e Shkodrës (Prevali), Justiniana Prima (Dardania), Durrësi (Epiri i Ri), Nikopoja (Epiri i Vjetër). Kryepeshkopi i Shkodrës kishte nën varësi 3 peshkopata vartëse (sufragane), ai i Shkupit 5, i Durrësit 8 dhe i Nikopojës 9. Me përhapjen e krishterimit në viset e brendshme, numri i peshkopatave sa vinte e rritej. Kështu, në shek. X mitropolia e Durrësit kishte tashmë 14 peshkopata vartëse (sufragane) mes të cilave: Tivari, Licini (Ulqini), Shkodra, Drishti, Dioklea (Genta), Pulti, Elisoni (Lezha), Kruja, Stefaniaka, Kunavia, Cërniku. Siç shihet, në atë kohë juridiksioni i mitropolisë së Durrësit ishte shtrirë drejt veriut duke përfshirë brenda saj provincën e dikurshme të Prevalit. Siç ndodhte shpesh, një përhapje e tillë e pushtetit fetar kishte pasuar shtrirjen në atë drejtim të juridiksionit politiko-administrativ të Durrësit (krijimi i temës së Durrësit në shek. IX). Kryepeshkopët kishin për detyrë të emëronin, të shkarkonin, të transferonin e të shuguronin peshkopët e juridiksionit të tyre. Për zgjidhjen e problemeve të ndryshme që kishin të bënin me administratën kishtare të provincës së tij, kryepeshkopi thërriste periodikisht sinodin provincial. Nga ana e tyre, kryepeshkopët, të shoqëruar herë-herë edhe nga peshkopë të dalluar, merrnin pjesë në koncilet ekumenike, ku mblidheshin përfaqësuesit më të lartë të klerit të botës së krishterë, për të diskutuar mbi problemet e dogmës dhe të organizimit kishtar. Kështu, në Koncilin e famshëm të Nikesë, më 431, mitropoliti i Durrësit i shoqëruar nga sufraganët e tij, nënshkroi aktin përfundimtar që dënonte herezinë nestoriane. Në Koncilin tjetër të rëndësishëm, në atë të Kalcedonisë të vitit 451, ku u zgjidhën përfundimisht grindjet dogmatike mbi natyrën e Krishtit, morën pjesë edhe Lluka, mitropolit i Durrësit, Evandri, peshkop i Dioklesë dhe Euzebi, peshkop i Apolonisë.

Organizimi kishtar i trevave shqiptare
Në pikëpamje të organizimit të përgjithshëm kishtar, kisha shqiptare ishte në varësi të Papës së Romës. Ky i fundit ushtronte autoritetin e vet në trevat shqiptare nëpërmjet mëkëmbësit (vikarit) të tij të përgjithshëm, me seli në Selanik. Por, duke filluar nga shek. V, Patriarkana e Konstandinopojës u përpoq t’i vërë në varësinë e vet peshkopatat shqiptare. Ballafaqimi midis Romës e Konstandinopojës për hegjemoni kishtare në Shqipëri (në kishën e Ilirikut) doli veçanërisht në pah gjatë së ashtuquajturës “Kriza akaciane” (484-519). Me atë rast, peshkopët iliro-shqiptarë konfirmuan besnikërinë e tyre ndaj Romës. Veçanërisht të vendosur në komunionin me Papën ishin kleri i provincave të Dardanisë, Epirit të Vjetër dhe Prevalit. Kurse në provincën e Epirit të Ri qëndrimi qe i pavendosur. Sipas raporteve të të dërguarit të papës Hormisda, më 519, populli dhe kleri i Skampës apo i Liknidit (Ohrit) ishin besnikë të vendosur të Papatit, ndërkohë që peshkopë të tjerë të provincës kishtare të Epirit të Ri, midis tyre edhe kryepeshkopi i Durrësit, anonin nga Patriarkati i Konstandinopojës. Perandori Anastasi I (491-518), me origjinë nga Durrësi, ndikoi nga ana e tij për të forcuar lidhjet e mitropolisë së Durrësit me Patriarkatin e Konstandinopojës. Gjithsesi, perandori tjetër bizantin me origjinë iliro-shqiptare, Justiniani I (527-565), e njohu juridiksionin e Romës mbi kishën e Ilirikut, aq më tepër që, nën sundimin e tij, Italia u bashkua me Perandorinë Bizantine dhe kontrolli i Perandorit përfshiu edhe territoret nën juridiksionin e Papës së Romës. Nën sundimin e tij u krijua edhe një vikariat i dytë në Justiniana Prima (Shkup), që mori nën juridiksion provincat kishtare të Dardanisë dhe të Prevalit. Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër vazhduan të varen nga vikariati i Selanikut. Ndryshe nga bashkëpatrioti i tij nga Durrësi, perandori Anastas, që u përpoq t’i shkëpuste lidhjet e episkopatit të Ilirikut me Romën dhe ta vendoste atë nën juridiksionin e Konstandinopojës, Justiniani rikonfirmoi lidhjet e peshkopatave të Ilirikut me Papën e Romës, duke u vënë fre ambicieve të Patriarkut të Konstandinopojës për t’i shtënë ato në dorë.
Ndryshimet politike që ndodhën në trevat shqiptare dhe në krejt rajonin në shek. VI-X, u shoqëruan me ndryshime të rëndësishme edhe në kuadrin e organizimit kishtar. Në përfundim të dyndjeve të popujve, një sërë qendrash peshkopate u rrënuan dhe nuk përmenden më; të tilla qenë: Onkezmi, Skampa, Amantia, ndërkohë që të tjera seli peshkopate shfaqen për herë të parë: Cerniku, Deja, Kruja, Himara, Devolli, Kolonja, Dibra etj.
Në kohën e sundimit bullgar (shek. IX-X), selia mitropolitane e Nikopojës (Epiri i Vjetër) u zhvendos më në jug, në Naupakt, ajo e Dardanisë nga Shkupi kaloi në Ohër, kurse mitropolia e Prevalit nga Shkodra kaloi në Tivar.
Por ngjarja më e madhe në kuadrin e organizimit kishtar të trevave shqiptare ishte vendimi i vitit 732 i perandorit bizantin ikonoklast, Leoni III, për t’i hequr peshkopatat shqiptare nga varësia e Papës së Romës dhe për t’i kaluar ato nën juridiksionin e Patriarkut të Konstandinopojës. Tashmë një pjesë e mirë e Italisë bashkë me Romën ndodhej nën sundimin e frankëve, rivalë të rreptë të bizantinëve, kështu që pushoi së vepruari edhe ndikimi i perandorit bizantin mbi Papën e Romës.
Gjithsesi, edhe pas kësaj date vazhdoi ndikimi i Romës në një varg dioqezash të Shqipërisë së Epërme, në Preval e Dardani në mënyrë të veçantë. Në këtë drejtim luajtën rol lidhjet gjithnjë të gjalla ekonomike, tregtare e kulturore midis dy brigjeve të Adriatikut (atë kohë Italia e Jugut ishte gjithmonë provincë bizantine). Por një rol të veçantë në ruajtjen e lidhjeve kishtare me Romën luajtën manastiret e mëdha të urdhrit të Shën Benediktit, që shfaqen në trevat shqiptare që prej shek. VI dhe që vazhduan të mbijetojnë përgjatë gjithë mesjetës.

Dyndjet e popujve, ngulimet sllave në Ballkan
Nën sundimin e Dioklecianit e më tej të Konstandinit, Perandoria Romake iu përshtat një organizimi të ri administrativ. Njësia më e madhe administrative u bë prefektura, që përmbante disa dioqeza, të cilat nga ana e tyre ishin të ndara në një numër edhe më të madh provincash. Prefektura e Ilirikut (praefectura praetorio per Illyricum), përfshinte dioqezat e Dakisë e të Maqedonisë.
Në këtë të fundit bënin pjesë pronvincat e Prevalit, Dardanisë, Epirit të Vjetër dhe Epirit të Ri, që përfaqësonin hapësirën gjeografike të banuar nga pasardhësit e ilirëve, shqiptarët, përgjatë gjithë mesjetës e deri në kohët e reja. Funksionari më i lartë i prefekturës së Ilirikut, prefekti i pretorit për Ilirikun, e kishte selinë e vet në Selanik. Po këtu ndodhej edhe selia e kryetarit të kishës së kësaj prefekture.
Ndonëse nuk ndodhej në kushtet e dëshpëruara ku e kishte zhytur kriza e thellë ekonomike, shoqërore e politike pjesën perëndimore të Perandorisë Romake, edhe Perandoria Romake e Lindjes po i vuante pasojat e krizës së kapërcimit të dy epokave. Brishtësia e strukturave të saj shtetërore e ushtarake doli në pah gjatë ballafaqimit me dyndjet e popujve gjatë shek. IV-VII.
Megjithëse nuk përkonin me drejtimin kryesor të dyndjes së popujve, trevat shqiptare nuk mbetën tërësisht jashtë tyre. Inkursionet e gotëve, gotëve të lindjes (ostrogotëve) dhe atyre të perëndimit (vizigotëve) aty nga fundi i shek. IV prekën edhe trevat iliro-shqiptare.
Popujt që u dyndën dhe invaduan Ballkanin shkaktuan dëme e rrënime të mëdha në të cilat u futën. Për periudhën e “dyndjes së popujve” burimet e shkruara janë mjaft të rralla dhe përbëhen nga kronikat bizantine. Historianët që janë marrë me këtë periudhë e kanë shpeshherë të vështirë t’i akordojnë këto burime midis tyre. Edhe materiali tjetër burimor, arkeologjik është i pamjaftueshëm.
Sipas burimeve tashmë të njohura vizigotët, pas betejës së Adrianopojës të vitit 378, arritën deri në brigjet e Adriatikut. Në marrëveshje me perandorin Theodhosi I, e me kusht që të kryenin shërbimin ushtarak, ata u lejuan të vendoseshin në pjesën veriore e perëndimore të Gadishullit Ballkanik, dhe ndërprenë për një kohë sulmet e tyre. Dyndjet e “barbarëve” vazhduan edhe pas ndarjes së Perandorisë Romake në dy pjesë të veçanta, në atë të lindjes dhe në atë të perëndimit (395).
Të dyja pjesët e perandorisë u detyruan për një kohë të gjatë t’u bënin ballë sulmeve e invazionit të “barbarëve”. Për pjesën lindore të Perandorisë, atë Bizantine, një rrezik të madh përbënin asokohe gotët e perëndimit që ishin vendosur në Gadishullin Ballkanik. Prijësat e tyre kishin arritur të zinin poste të larta si komandantë të besëlidhur - foederati, sikurse u quajtën “barbarët”. Këta të fundit ishin të pakënaqur nga marrëdhëniet me perandorinë. I pari u ngrit Alariku, prijësi i vizigotëve, me pretekstin se nuk u ishin paguar rrogat e premtuara si të besëlidhur. Me forcat e Alarikut u bashkuan edhe gotë të tjerë të vendosur në krahina të ndryshme të Ballkanit; kryengritësit filluan plaçkitjen e Greqisë dhe të trevave iliro-shqiptare. Perandoria Bizantine mundi të dalë nga kjo gjendje, pas paqes që bëri me Alarikun në vitin 398, duke lejuar vendosjen e ushtrive gote në krahinat jugperëndimore të Gadishullit si të besëlidhur dhe duke e emëruar prijësin e tyre si kryekomandant të ushtrive bizantine në Ilirik. Pas 10 vjetëve Alariku me vizigotët u largua për në Itali, ku në vitin 410 pushtoi Romën.
Sulmet e gotëve shkaktuan një rënie të mëtejshme të ekonomisë fshatare e qytetare, shkretimin e shumë krahinave. Ja si e ka përshkruar gjendjen Hieronimi nga Stridoni i Dalmacisë: “Më vjen të rrënqethët kur mendoj të tregoj shkatërrimet në kohën tonë, ka më tepër se 12 vjet që gjaku shkon rrëke. Gotët, sarmatët, alanët, markomanët shkretojnë, shkatërrojnë dhe plaçkitin Trakinë, Maqedoninë, Thesalinë, Dakinë, Akajen, Epirin dhe gjithë Panoninë. Kudo dhunë, kudo psherëtima, kudo fytyra e tmerrshme e vdekjes; për këtë dëshmitare është Iliria, dëshmitare është Trakia, dëshmitar është edhe vendi ku kam lerë, ku çdo gjë u shkatërrua, përveç qiellit e tokës, ferrave dhe pyjeve të dendura”.
Afërsisht, në mesin e shek. V Gadishullin Ballkanik e sulmuan hunët të komanduar nga Atila, duke shfrytëzuar rastin që ushtria bizantine ishte e zënë në luftë me vandalët. Brenda pak vjetëve ai pushtoi e grabiti shumë qytete të trevave iliro-shqiptare, në mënyrë të veçantë, Dardaninë. Burimet bashkëkohëse e përshkruajnë Dardaninë si një vend të shkretuar. Me vdekjen e Atilës federata hune u prish dhe kështu pushuan sulmet e tyre kundër Perandorisë Bizantine.
Në vitin 479, trevat iliro-shqiptare të përfshira në provincën e Epirit të Ri, u goditën nga sulmi më i rëndë i ostrogotëve të udhëhequr nga Teodoriku. Ostrogotët, rreth 50 mijë veta, ndër të cilët 10 mijë luftëtarë, u lëshuan nga vendbanimet e tyre provizore në Traki dhe nëpërmjet rrugës Egnatia depërtuan deri në viset bregdetare pranë Durrësit. Vetë kjo qendër e rëndësishme ra në duar të ostrogotëve. Perandoria Bizantine bëri ç'qe e mundur për t'i larguar të porsaardhurit nga ato treva, që ishin të një rëndësie strategjike të jashtëzakonshme për perandorinë. Në fakt ostrogotët shumë shpejt u detyruan të tërhiqeshin prej andej.
Në periudhën midis viteve 500-517 hordhi hunësh të nisura nga rrjedha e poshtme e Danubit, përshkuan viset ballkanike deri në Epir e Thesali, duke shkretuar gjithë vendin. Bregdeti i Shqipërisë vuajti në atë kohë edhe nga sulme të ostrogotëve të organizuara nga Italia, ku ky popull ishte vendosur qysh prej fundit të shek. V.
Gjithsesi, pas kalimit të ostrogotëve në perëndim (488), në pjesën lindore të Perandorisë intensiteti i sulmeve të “barbarëve” u ul ndjeshëm. Kjo gjendje qetësie relative do të zgjaste deri në dhjetëvjeçarët e parë të shek.VI, kur në kufijtë veriorë u shfaqën popuj të rinj: bullgarët, avarët, antët, gepidët, e mbi të gjitha sllavët. Inkursionet e tyre u intensifikuan qysh në kohën e sundimit të perandorit Justinian. Rreth vitit 548 një turmë e madhe sllavësh plaçkiti e shkretoi disa provinca, duke depërtuar deri në afërsi të Durrësit. Komandantët ushtarakë të Justinianit nuk guxuan t'i futnin trupat e tyre në luftim dhe u mjaftuan t'i ndiqnin nga larg veprimet e sllavëve. Inkursionet sllave u përsëritën thuajse rregullisht edhe në vitet pasardhëse.
Me qëllim që të frenonte zbritjet e “barbarëve” nga kufijtë veriorë, perandori Justinian me origjinë nga Taurisium i Dardanisë, më i madhi i perandorëve të periudhës së hershme bizantine, i kushtoi vëmendje ngritjes së një sistemi fortifikatash në disa breza, që fillonte nga vija kufitare e Danubit, në veri, dhe zhvillohej valë-valë duke zbritur në drejtim të jugut. Sipas Prokopit të Cezaresë, historian i oborrit të Justinianit, vetëm në atdheun e tij, në Dardani, perandori bizantin meremetoi 61 kështjella dhe ndërtoi nga themelet 8 kështjella të tjera. Një ndër këto kështjella, e quajtur për nder të tij Justiniana Prima (Shkupi), u ngrit në vendlindjen e perandorit, Taurisium.
Numri i kështjellave të ndërtuara në të katër provincat e Ilirisë së Jugut arriti në 168.
Por këto masa mundën t'i frenojnë vetëm përkohësisht sulmet e popujve “barbarë”. Këto u bënë edhe më kërcënuese, kur me sllavët u bashkuan edhe avarët, një popull luftarak nomad. Pas vdekjes së Justinianit (565), hordhitë sllave shpeshherë së bashku me avarët ose të prira prej tyre, u lëshuan në drejtim të jugut. Rrugët e rrahura prej tyre zbrisnin nga rrjedha e Danubit në drejtim të jugut e juglindjes, ku synonin të godisnin qendra të tilla, si Selanikun, Adrianopojën e vetë Konstandinopojën. Më 586 Selaniku u rrethua nga sllavët, të cilët e vazhduan marshimin e tyre në jug, deri në Peloponez.
Por sulmi më i fuqishëm avaro-sllav në Ilirik qe ai i vitit 609. Hordhitë sllave shkretuan vise të tëra në Maqedoni, Thesali, Beoci e deri në Peloponez, prej nga arritën me anije edhe në ishujt e Egjeut e deri në Azinë e Vogël. Nga kjo valë u prekën edhe provincat e Dardanisë e të Epirit të Vjetër. Atë kohë Selaniku pësoi rrethimin më të gjatë të tij. Në qytet erdhën dhe u strehuan edhe të ikur nga viset më veriore, ndër të cilët edhe nga Nishi.
Megjithëse drejtimi kryesor i dyndjeve avaro-sllave ishin viset jugore të Ballkanit dhe qendrat e mëdha si Selaniku e vetë Konstandinopoja, inkursionet shkatërruese nuk kursyen edhe brezin perëndimor të trevave iliro-shqiptare. Në radhë të parë prej tyre vuajtën viset dalmatine dhe provinca e Prevalit. Në vitin 592 një pararojë avaro-sllave arriti të shtyhej deri në qytetin e Lezhës. Disa vjet më vonë prej sllavëve u pushtua dhe u shkretua përfundimisht Salona. Banorët e qytetit dalmatin gjetën shpëtim në ishujt pranë e në Split. Në provincën e Prevalit, u rrënua qyteti i Dioklesë, banorët e të cilit kaluan në Tivar. Qendrat e tjera, si Budua, Ulqini, Shkodra, Lezha, rezistuan dhe patën vazhdimësi jete edhe në shekujt e ardhshëm.
Ndryshe nga popujt e tjerë, dyndjet e sllavëve në Ballkan u shoqëruan me një dukuri të re, atë të ngulimeve. Në vendet e shkelura prej tyre, sllavët u ngulën duke formuar të ashtuquajturat "Sklavini" (vende të sllavëve). Në fund të shek.VI e fillim të shek. VII, Sklavini të tilla ishin formuar në Maqedoni, Traki, Thesali, Beoti e, në një numër mjaft të madh, në Peloponez. Prej Maqedonie, grupe të veçanta sllavësh arritën të depërtojnë dhe të vendosen në lartësitë përgjatë luginës së lumit Devoll e Osum, por pa formuar bashkësi kompakte.
Në bregdetin dalmat, duke filluar nga gryka e Kotorrit e sipër, u vendosën tributë sllave të trebinjëve, kanavlitëve, zaklumëve, narentanëve. Konstandin Porfirogjeneti, perandor e historian bizantin i shek. X, i numëron këto bashkësi si fise sllave. Por diokleasit, që banonin më poshtë grykës së Kotorrit, ai nuk i përfshin ndër popujt sllavë. Në fillim të shek.VII, perandor Herakli lejoi vendosjen e dy fiseve të mëdha sllave, të kroatëve dhe të serbëve. Këta të fundit zunë vendet e përshkuara nga lumenjtë Lim e Drina e sipërme bashkë me Pivën e Tarën, luginën e Ibrit dhe rrjedhën e sipërme të Moravës perëndimore. Në jug dhe në perëndim serbët kufizoheshin me diokletë si dhe me trebinjët e zaklumët sllavë, që ndonjëherë njësohen me serbët. Bërthamën e vendeve serbe e përbënte krahina e Rashës, që e merrte emrin nga kështjella me të njëjtin emër, në veri të Novi-Pazarit të sotëm. Në jug vendet e serbëve arrinin deri në burimet e lumit Lim.
Në përfundim të dyndjeve të popujve gjatë shek. IV-VI e sidomos të kolonizimit sllav të shek. VI-VII, përbërja etnike e trevave ballkanike, pësoi modifikime të ndjeshme. Në viset danubiane, në ato të Istries, të Dalmacisë e të rajoneve të brendshme u vendosën në mënyrë mjaft intensive popullsitë e reja sllave: trebinjatët, kanavlitët, paganët, serbët, kroatët. Masa sllavësh u vendosën në zonën e Nishit dhe përgjatë luginës së Vardarit, e deri në Selanik. Prej këndej, grupe të veçuara depërtuan nëpër luginat e Devollit e Vjosës, duke zënë kryesisht lartësitë përgjatë tyre. Ngulime sllave pati edhe në malësitë midis Thesalisë dhe Epirit (malet e Pindit). Vendosje masive të bashkësive sllave pati në Traki e Greqi, veçanërisht në Gadishullin e Peloponezit. Historiani bizantin i shek. X, Konstandin Porfirogjeneti, thotë se në atë kohë Peloponezi "ishte sllavizuar plotësisht". Gjithsesi, burimet historike, të dhënat arkeologjike e ato gjuhësore, i kanë shtyrë studiuesit të dalin në përfundimin se brezi perëndimor i Ballkanit që përfshihej në provincat diokleciane të Prevalit, Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër, me një shtyrje ku më shumë e ku më pak të thellë drejt brendësisë, është ndër rajonet më pak të prekur nga kolonizimi sllav. Përkundrazi, popullsia e hershme autoktone iliro-shqiptare u përforcua në këtë gjerësi gjeografike me grupe të tjera iliro-shqiptare të ardhura nga viset e brendshme, ku invazioni sllav kishte qenë masiv. Një zhvendosje e tillë e popullsisë autoktone iliro-shqiptare drejt zonave më të sigurta jugore dëshmohet pas rënies së Nishit, të Dardanisë e të Salonës në bregdetin dalmat pas vitit 612.
Gjithsesi, burimet historike të mesjetës së hershme, ndërsa flasin për krijimin e zonave kompakte të sllavizuara (sklavini) në viset fqinje të Dalmacisë, Rashës, Maqedonisë, Peloponezit etj., nuk përmendin ekzistencën e të tillave në katër provincat e Ilirikut Perëndimor. Mbijetesa, historikisht e dokumentuar, në këto treva të qyteteve antike, e qendrave dhe e strukturave kishtare, si dhe prania ndonëse e dobësuar e pushtetit bizantin flasin përgjithësisht për ekzistencën këtu të kushteve pak a shumë normale të jetës në shekujt e errët të mesjetës.
Grupet e izoluara sllave që kishin arritur të depërtonin drejt luginave të Devollit e Osumit, nuk arritën të organizoheshin në bashkësi kompakte. Për më tepër, duke filluar me Justinianin II, me qëllim që të siguronte ndërlidhjet jetike me bregdetin adriatik në boshtin e rrugës Egnatia, Perandoria Bizantine shpërnguli popullsi të tëra sllave nga viset që ishin në rrezen e saj duke i çuar në Azinë e Vogël.
Fuqizimi i shtetit bullgar, sidomos gjatë sundimit të carëve Simeon e Samuel, në shek. IX - X, u shoqërua me depërtime grupesh sllave, përkatësisht bullgare, që u vendosën kryesisht në vendet e prekura që më parë nga kolonizimi sllav. Por, me rënien e Perandorisë Bullgare dhe me rivendosjen e pushtetit bizantin në këto treva, bashkësi të tëra sllave u shpërngulën nga perandorët bizantinë dhe u vendosën në Traki e në Azinë e Vogël. Kjo vlen në radhë të parë për zona me rëndësi strategjike, siç qe Shqipëria. Grupe të tjera, në marrëdhënie me popullsinë vendase erdhën vazhdimisht duke u tretur e duke u asimiluar.

Përvijimi i hapësirës shqiptare në mesjetë
Që në shek. VII-VIII situata etnike në Ballkan u stabilizua dhe nuk përmenden më dyndje popujsh. Kjo gjendje etnike e shekujve të hershëm të mesjetës, në atë që u konstitua si atdheu mesjetar i shqiptarëve (Albania-Arbëria), mbeti në thelb e pandryshuar edhe në shekujt e mëvonshëm, kur nuk ka njoftime për dyndje të reja popujsh, nëse përjashtohen në shek. VIII-IX inkursionet episodike në brigjet shqiptare të arabëve të Sicilisë, të cilët gjithsesi nuk u vendosën në këto anë. Kronikat e vjetra serbe që përshkruajnë ekspansionin e shtetit serb të Rashës në Kosovë e në Diokle (Gentë) në shek. XII, bëjnë të njohur se serbët gjetën në ato treva një popullsi që ato e quajnë të huaj (barbare), ndërkohë që burime të tjera qoftë serbe, raguzane ose perëndimore, flasin në mënyrë më eksplicite për shqiptarë (Arbanasi, Arbanenses) në ato treva. Karvanet e tregtarëve që në shek. XIII-XV niseshin nga Raguza (Dubrovniku) e nëpërmjet Breskovës e Rudnikut (Sanxhak) mbërrinin në Trepçë e në Novobërdë, kalonin nëpër vende të banuara nga shqiptarë e ku flitej gjuha shqipe (lingua albanesca).
Shtrirja në këto treva e shtetit serb të Stefan Nemanjës, në çerekun e fundit të shek. XII, solli aty elementë sllavë, që erdhën dhe iu shtuan grupeve të tjera sllave të kohëve të kolonizimit të parë sllav (shek. VI-VII). Në Diokle, krahas popullsive shqiptare edhe atyre sllave, në disa nga qytetet e bregdetit mbijetonin edhe grupe të vogla popullsish të romanizuara, të përmendura edhe nga historiani-perandor Konstandin Porfirogjeneti (shek. X). Për rrjedhojë, në shek. XIV Dioklea-Genta (Zeta), veçanërisht ana e sipërme e saj, u shfaqej të huajve si një vend "me popuj e fe të ndryshme". Gjithsesi, gjatë gjithë mesjetës krahina e bashkësi të tëra, si Kuçi, Markajt (Markoviçët), Pastroviçët, Piprët, Gjurashët (Cërnojeviçët) etj., njihen si shqiptare.
Marrëdhëniet e diokleasve me popullsitë tashmë sllave në veri të tyre, me trivunët dhe kanalitët, u shprehën edhe në ndikime politike të ndërsjella. Kështu, aty nga mesi i shek. XI Dioklea kishte një sundimtar, Stefan Vojisllavin, që pas çdo gjase ishte sllav. Në fakt, historiani bashkëkohës bizantin, Kekaumenos, e cilëson atë “trivunas serb”, duke dëshmuar faktin se ai ishte i huaj në Diokle.
Në drejtim të jugut popullsitë shqiptare shtriheshin në Epirin e Vjetër (tema e Nikopojës). Kjo trevë i përjetoi më butë tronditjet etnike të fillimeve të mesjetës. Burimet vërtet të rralla greko-bizantine të shek. VII-XII vazhdojnë traditën e kohëve antike, duke i cilësuar banorët e Epirit si "ilirë" ose "barbarofonë", pra, që flasin gjuhë të huaj. Nga ai moment edhe këtu filloi të përdoret termi "arbëreshë" (arbanenses, arbanitai) me të cilin tashmë thirreshin pasardhësit e ilirëve të lashtë. Burime bizantine të shek XIV, si "Panegjiriku i Manuel Paleologut" apo historiani Joan Kantakuzeni, ndërsa e cilësojnë si shqiptare popullsinë e Epirit, nuk mungojnë të saktësojnë se shqiptarët epiriotë të kohëve të tyre janë pasardhësit e fiseve të dikurshme të tesprotëve, kaonëve e molosëve.
Trevat e Epirit ishin ato nga ku më së shumti e pati prejardhjen vala e madhe e shtegtimeve shqiptare e shek. XIV-XV drejt Greqisë. Megjithatë, edhe pas kësaj hemorragjie të madhe, regjistrimet osmane të shek. XV-XVI konfirmojnë praninë e një popullsie të madhe e kompakte shqiptare në gjithë shtrirjen e Epirit.
Në kuadrin e trevave shqiptare, Arbri (Arbanon-Arbanum-Raban) zinte në mesjetë një vend të veçantë. I vendosur në qendër të tyre, në hapësirën e përfshirë mes Lezhës-Dibrës-Ohrit-Vlorës, dhe i përshkruar mes për mes nga boshti i rrugës strategjike Egnatia, Arbri u bë bërthama e trojeve shqiptare në të cilën në mënyrë më konsekuente e intensive u zhvilluan proceset ekonomike, politike, kulturore e psikologjike, që plazmuan qenien historike të kombit shqiptar. Me të drejtë, studiues si M. Shuflai, K. Jireçek, G. Prinzig, M. Angold, e kanë vlerësuar këtë territor si "bërthamën e trojeve shqiptare".
Emri i vendit, Arbër, dhe i banorëve të tij, arbëreshë, trashëgohej nga kohët antike. Në fakt, në shek. II të erës sonë, gjeografi aleksandrin Ptolemeu, njoftonte praninë në këto territore të një fisi me emrin albanoi dhe të kryeqendrës së tyre, Albanopolis. Këta etnonimë iu trashëguan vendit dhe banorëve të tij edhe në mesjetë. Dhe falë rolit qendror që Arbri dhe arbrit luajtën në fatet historike të universit shqiptar, këta emra etnikë u shtrinë dora-dorës edhe në viset e tjera në veri, në jug e në lindje të tyre, ku banonte e njëjta popullsi.
Tashmë në shek. XIII, Shqipëri (Albania) dhe shqiptarë (Albanenses) quheshin trevat dhe popullsitë nga kufijtë e Dioklesë (Gentës) e deri në gjirin e Prevezës. Udhëtarët e huaj dallojnë në të gjithë këtë shtrirje një popullsi me tipare etno-kulturore unitare.

Shqiptarët e hershëm dhe “Kultura e Komanit”
Në vitin 1898 u ra në gjurmë të një varreze të madhe, pranë Kalasë së Dalmaces, në fshatin Koman të Pukës. Në vazhdim u zbulua një numër i madh varrezash të ngjashme, rreth 30, të përhapura kryesisht në Shqipërinë e Veriut e në atë të Mesme. Shpërndarja gjeografike, tipologjia, inventari dhe kronologjia e njëjtë e këtyre varrezave i ka shtyrë studiuesit të identifikojnë në to kulturën e hershme mesjetare shqiptare, të quajtur "Kultura e Komanit" (shek. VI-VIII). Në vitet e fundit zbulime të "Kulturës së Komanit" janë bërë edhe në Shqipërinë e Jugut si dhe përtej kufijve shtetërorë, në Mal të Zi, Kosovë, Maqedoni e në Greqi.
"Kultura e Komanit" është kultura e një populli që në shek. VI-VIII ishte në kapërcyell të dy epokave, nga ajo e vonë antike, në periudhën e hershme mesjetare. Tipologjia e varreve, orientimi i tyre, inventari i armëve, i veglave të punës dhe i stolive, me praninë e elementëve të shumtë të simbolikës ilire, e lidhin "Kulturën e Komanit" me të kaluarën ilire të këtyre trojeve dhe me banorët e lashtë të tyre, ilirët.
Por, përveç elementëve të vazhdimësisë ilire, "Kultura e Komanit" përmban edhe elementë të rinj, që lidhen me periudhën e hershme bizantine. Durrësi, baza më e rëndësishme e Perandorisë Bizantine në perëndim, ishte qendra nga ku në thellësi të trevave shqiptare mbërrinin importet dhe, në përgjithësi, ndikimet bizantine. Këto të fundit shquhen qartë në disa grupe stolish, si tokëza rripi, brosha të praruara, vathë etj. Por, mbi të gjitha, ndikimi bizantin materializohet në elementë të artit, pra dhe të besimit kristian. Të tillë janë vathët me motive palloi, skena të Eukarestisë ose unaza me formula e lutje të krishtera.
Ndërkohë që në shumë nga stolitë e gjetura në varrezat e "Kulturës së Komanit" dallohet qartë mbijetesa e motiveve pagane (p.sh. disku diellor), prania edhe e motiveve kristiane dëshmon se bartësit e "Kulturës së Komanit" kishin përqafuar, ose ishin duke përqafuar, besimin e krishterë. Në këtë kohë, pra në shek. VI-VIII, krishterimi, i përhapur nga qendrat urbane, si Durrësi, Shkodra, Ohri etj., kishte mundur të depërtonte edhe në zonat e brendshme rurale, ku dëshmohet "Kultura e Komanit".
"Kultura e Komanit", qoftë në trashëgiminë e saj të kulturës së lashtë ilire, qoftë me elementet e reja të periudhës së hershme bizantine e, në fund, me shenjat e qarta të besimit të krishterë, është specifike për hapësirën ku dëshmohen shqiptarët në mesjetë. Ajo i dallon në mënyrë të qartë, bartësit e saj, shqiptarët, nga fqinjët e tyre të rinj e të vjetër, sllavët e grekët.

[Laberia]

2. RURALIZIMI I JETËS NË MESJETËN E HERSHME

Kushtet natyrore
Tabloja mjaft e larmishme e kushteve natyrore përcaktoi në një shkallë të madhe ndarjen e trevave shqiptare në disa rajone bujqësore me drejtime e karakteristika të ndryshme të prodhimit.
Dallohej pa dyshim në këtë drejtim ajo që historiania bizantine e shek. XI-XII, Ana Komnena, e quan "fusha ilirike" dhe që njësohej me ultësirën perëndimore shqiptare, ku ndodheshin rajonet bujqësore dhe qytetet ndër më të begatat e Shqipërisë mesjetare. Këto vise ofronin kushte të përshtatshme për zhvillimin e një bujqësie intensive dhe për zbatimin e një agroteknike të përparuar. I tillë ishte rajoni i Shkodrës, ai i Durrësit (fusha e Skurrisë etj.), zona e Karavastasë si pjesë e fushës së Myzeqesë (Myzakia=vendi i Muzakëve) dhe treva tejet e begatë e Vagenetisë (Çamërisë) në skajin jugor. I gjithë ky rajon karakterizohej nga një pjellori relativisht e lartë e tokës dhe që deri në shek. XIV nuk ishte prekur ende nga dukuria e moçalizimit, që erdhi si rezultat i shpyllëzimeve masive dhe i braktisjes së tokave në prag të pushtimit osman. Drithërat (gruri, elbi, meli) përbënin produktin kryesor të këtyre zonave. Por po aq të dëgjuara ishin prodhimet e kopshtarisë, vreshtarisë e të blegtorisë. Kultura e ullirit kishte përhapje mjaft të gjerë, duke u shtrirë në veri deri në rrethinat e Ulqinit, të Shkodrës e të Drishtit, ndërsa kultura e mëndafshit (serikultura) qe e përqendruar në zonën e Shkodrës, Vlorës, Beratit e të Këlcyrës.
Në të gjithë ultësirën perëndimore shqiptare, ku dikur kishin lulëzuar latifondet e mëdha, edhe në kushtet e reja prona e madhe tokësore vazhdoi të ekzistonte në zotërim të personave laikë apo të institucioneve fetare. Këto të fundit dalin që herët si grumbulluese fondesh të mëdha tokësore. Që në shek. VI bëhet fjalë për prona të mëdha të kishës (patrimonia) në zonën e Shkodrës (të Prevalitanisë). Një pjesë e mirë e këtyre, bashkë me toka të tjera, figurojnë më vonë si pronë e manastireve të mëdha, katolike e ortodokse, të atij rajoni. Njëlloj të pasura me toka ishin edhe manastiret dhe peshkopatat e zonës së Durrësit, ato të Beratit apo të Vagenetisë në jug.
Njëkohësisht me institucionet fetare, fonde të mëdha tokash figurojnë në pronësi të personave laikë, që i përkisnin aristokracisë vendase por që, në ndonjë rast, ishin edhe fisnikë të huaj. Prania e këtyre të fundit, dhe në përgjithësi kontaktet që bregdeti i Adriatikut dhe ai i Jonit patën me Italinë, bënë që marrëdhëniet agrare të ndikoheshin aty nga modeli perëndimor i feudalizmit. Në dokumentet e shek. XIII-XV, që kanë të bëjnë me këto treva, ndeshet vazhdimisht një terminologji që flet për praninë aty të institucioneve feudale, tipike perëndimore, siç qe feudi (feudum), vasaliteti (vassallagium), betimi (juramentum), mbrojtja feudale (protectio), imuniteti (immunitas) etj.
Rajone të zhvilluara dhe dendësisht të banuara qenë edhe ato të rrafshnaltave ose luginave të brendshme të Kosovës, Dibrës, Ohrit, Korçës, Devollit, Matit, Këlcyrës, Drinit etj. Këto përshkoheshin nga një rrjetë e dendur rrugësh komunikimi dhe nuk përbënin kurrsesi enklava të izoluara. Edhe këtu, ashtu si në ultësirën bregdetare perëndimore, procesi i përqendrimit të tokave në pak duar ndodhi shpejt dhe pjesa më e madhe e fondit tokësor ndahej mes një grupi pronarësh të mëdhenj ose institucioneve fetare. Këto treva qenë në Shqipëri trevat ku gjeti përhapjen klasike feudalizmi i tipit bizantin, i mishëruar në institucionin e pronies.
Së fundi, rajoni i tretë ishte ai i malësive dhe i zonave të thella, që zinte një pjesë të mirë të territorit. Këtu peshën kryesore në veprimtarinë ekonomike e zinte blegtoria, kurse kultivimi i arave kufizohej në lugina e në ngastra të ngushta të hapura me mund në sipërfaqet e pjerrëta apo në pyjet. Karakteristikë e këtyre zonave ishte mobiliteti (lëvizshmëria) periodike e një pjese të popullsisë të lidhur kryekëput me ekonominë blegtorale dhe që përcaktohej nga ndërrimi i kullotave, nga mali në verë, në fushat bregdetare gjatë stinës së dimrit (tranzumanca). Ndonëse banesa e qëndrueshme e blegtorëve ndodhej në katundin malor, ndodhte shpesh që, gjatë shtegtimit me bagëtitë e tyre drejt fushave bregdetare, në dimër, ata të merrnin me vete edhe familjet, me të cilat sistemoheshin përkohësisht në kasolle të ngritura kryesisht me dru e kashtë. Jo rrallë kjo popullsi blegtorale, e vendosur përkohësisht gjatë muajve të dimrit në zonat fushore bregdetare, ngulej aty në mënyrë të qëndrueshme, duke sjellë ndryshime të rëndësishme në strukturën dhe shpërndarjen e popullsisë. Nga ana tjetër, me zhvendosjet e saj të pandërprera nga fusha në mal e anasjelltas, kjo popullsi blegtore bëhej një faktor ndërlidhës midis sektorëve të ndryshëm të popullsisë shqiptare duke kontribuar në homogjenizimin e saj. Kështu, norma, doke dhe institucione të kahershme shqiptare, të ruajtura në malësi në format e tyre të pastra, me kohë zbritën dhe depërtuan edhe në shoqërinë shqiptare të zonave fushore bregdetare dhe të qyteteve, ndërkohë që praktika dhe institucione të shoqërisë "së qytetëruar" arritën deri në viset më të largëta malore, duke ndikuar në zhvillimet ekonomike, shoqërore, politike e kulturore të tyre.

Marrëdhëniet e pronës në fshatin shqiptar në shek. VIII-X.
Bashkësia fshatare dhe ngastrat ushtarake
Kalimi në periudhën e mesjetës edhe në Shqipëri e zhvendosi qendrën e gravitetit ekonomik në fshat, ku qe përqendruar edhe masa dërrmuese e popullsisë. Funksioni ekonomik i qyteteve u rrudh dhe këto, duke përjashtuar Durrësin edhe ndonjë tjetër, përgjithësisht mbijetuan si qendra administrativo-ushtarake e peshkopale. Disa syresh, si Skampa, Apolonia, Bylis, Amantia, Onkezmi, Euroia etj., pushuan së ekzistuari si qendra të banuara që në të dalë të periudhës antike.
Qeliza jetësore e shoqërisë shqiptare u bë bashkësia fshatare, një grupim njerëzish i organizuar mbi bazën e një territori të përbashkët dhe të interesave të përbashkët. Lidhjet e gjakut te bashkësia fshatare ruajnë deri diku rëndësinë e tyre, por ato nuk janë më kryesore, si dikur në bashkësinë fisnore. Organizimi në bashkësi e kapërcente në ndonjë rast kuadrin e një vendbanimi fshatar, duke përfshirë disa të tilla. Kështu lindën bashkimet krahinore, që u njohën si të tilla edhe në kuadrin e organizimit administrativ e kishtar bizantin. Duke filluar nga shek. VIII, të tilla në trevat shqiptare përmënden: Kunavia, Stefaniaka, Pulti, Devolli, Kolonja, Himara, Vagenetia.
Organizimi dhe funksionimi i bashkësive fshatare në Perandorinë Bizantine në fazën e hershme (shek. VII-VIII) pasqyrohet në një dokument juridik të kohës, në të ashtuquajturin "Ligji bujqësor" (nomos georgikos). Ligji në fjalë kishte vlerë për të gjitha territoret ballkanike të Perandorisë Bizantine dhe, në këtë kuadër, edhe për trojet shqiptare. Mjaft norma dhe institucione, që gjejnë pasqyrim në "Ligjin bujqësor", u futën në të drejtën dokesore dhe si të tilla mbijetuan deri në kohët e reja në fshatin shqiptar.
Është e qartë që "Ligji bujqësor" pasqyron gjendjen e bashkësive fshatare në fazën e shpërbërjes, kur prona private po karakterizonte gjithnjë e më shumë marrëdhëniet e pronës.
Fshatarët, të cilët jo rastësisht quhen aty "zot" (kyrios), kishin tokën e tyre arë, vreshtat, kopshtet, që, së bashku me shtëpinë dhe me bagëtitë, përbënin pasurinë kryesore vetjake të familjes fshatare. Mullinjtë, dhe shpeshherë edhe pyjet, ishin pronë e individëve të veçantë. Si pronë vetjake, arat, vreshtat, kopshtet, bagëtia etj., mund të trashëgoheshin, të shkëmbeheshin, të ndaheshin, të jepeshin me qira, të liheshin peng, madje më vonë edhe të shiteshin, veç brendapërbrenda bashkësisë. Pra, siç shihet, që në kohën e "Ligjit bujqësor" ekzistonin premisat ligjore për polarizimin shoqëror në gjirin e bashkësisë, nëpërmjet grumbullimit të mjeteve e pasurive në pak duar.
Dhunimi çfarëdo i pronës individuale ndëshkohej me masa që shkonin nga zhdëmtimi e deri në dënime të ashpra trupore, si me rrahje, damkosje me hekur të nxehtë, me verbim apo me prerjen e dorës. S'ka dyshim që ndëshkime të tilla të vrazhda pasqyrojnë ndikimin që ushtroi mbi të drejtën bizantine e drejta dokesore e popujve barbarë, që erdhën e u vendosën në territorin bizantin në shek. V-VII.
Me gjithë konsolidimin e pronës individuale, dispozitat e "Ligjit bujqësor" tregojnë se, në kohën e veprimit të tij, pronësia e përbashkët nuk ishte zhdukur përfundimisht. Kullotat, pyjet, ujërat, tokat djerrë, vazhdonin të ishin pronë e bashkësisë dhe të administroheshin nga kjo. Bashkësia kishte një fond tokash të lira e të papunuara, që herë pas here ua ndante sipas nevojave anëtarëve të bashkësisë duke zbatuar sistemin e shortit (kleros). Një mbeturinë e kohëve, kur tokat ishin pasuri e përbashkët, ishte edhe sistemi i "arave të hapura", sipas të cilit, me përfundimin e korrjeve, bagëtitë mund të kullosnin lirisht në ngastrat e njërit apo tjetrit. Po ashtu, arat e braktisura, pas një afati të caktuar, i ktheheshin përsëri bashkësisë. Kjo mund t`i përdorte për të kompensuar anëtarët e bashkësisë që kishin nevojë për ngastra të reja shtesë ose që dëshironin të ndërronin tokën e mëparshme. Bashkësia, gjithashtu, kujdesej për veprimtari me interes të përbashkët, për shfrytëzimin e ujrave, për pajtimin e barinjve që kullotnin tufat e fshatit dhe që i shoqëronin ato në shtegtimet nga kullotat verore në ato dimërore, për pajtimin e mjeshtërve zejtarë që kryenin punime për nevoja të bashkësisë dhe të anëtarëve të veçantë të saj.
Njësi bazë shoqërore e bashkësisë ishte familja e madhe patriarkale, që bashkonte disa breza dhe që drejtohej nga më plaku. Të parët e familjeve, pjesëtarë të bashkësisë, formonin "këshillin e pleqve", i cili trajtonte dhe zgjidhte në bazë të dokeve, të gjitha problemet që kishin të bënin me marrëdhëniet e brendshme të bashkësisë, si dhe me marrëdhëniet e saj me bashkësitë fqinje dhe me pushtetin qendror.
Gjithsesi, bashkësia fshatare pasqyron periudhën e pasigurisë, që karakterizoi kalimin nga koha e vjetër në kohën e mesme, të shoqëruar me përmbysje të mëdha ekonomike, shoqërore, etnike e kulturore. Duke u ofruar mbrojtje dhe solidaritet antarëve të saj, bashkësia fshatare përfaqësonte një zgjidhje të përshtatshme për përballimin e kushteve të reja.
Por ajo, siç lënë të kuptohet edhe vetë nenet e "Ligjit bujqësor", mbetej një formë organizimi shoqëror kalimtare drejt shoqërisë feudale. Farët e diferencimit shoqëror janë të dukshme në të. Dokumente të shek. VIII-X provojnë se në gjirin e bashkësive qe diferencuar shtresa e "të fuqishmëve" (dynatoi) apo e "të mëdhenjve" (megistanes). Inventari arkeologjik i varrezave të ndryshme të gjetura në vendin tonë, dhe që i përkasin kësaj periudhe të vënies në lëvizje të procesit të feudalizimit, ofron nga ana e tij prova të prekshme, materiale, të diferencimit shoqëror që po përvijohej në shoqërinë shqiptare.
Krahas varreve me objekte të çmuara, si unaza floriri, monedha e pajisje luftarake, gjenden më së shumti edhe varre me inventar të varfër, ku qenë varrosur ata që në "Ligjin bujqësor" quhen "të skamurit" (aporoi). Këta punonin ngastrat e të tjerëve dhe jepnin për këta të dhjetën e prodhimit ose punonin si rrogtarë të thjeshtë (mistotë).
Përveç faktorëve të brendshëm, në diferencimin shoqëror në gjirin e bashkësive ndikoi dhe shteti. Duke e konsideruar bashkësinë një njësi fiskale, përveçse njësi administrative, shteti mblidhte prej tyre rregullisht detyrime, të cilat rëndonin jo njëlloj mbi anëtarët e bashkësisë. Për t`u shpëtuar tatimeve, të varfërit e gjenin shpesh herë rrugëzgjidhjen në shitjen apo braktisjen e ngastrave të tyre.
Megjithatë, një gjë e tillë nuk sillte zvogëlimin e sasisë së rentës, që i jepej shtetit nga bashkësia, sepse ky zbatonte sistemin e garancisë kolektive (alelengyon), sipas të cilit bashkësia paguante edhe për ata anëtarë që nuk qenë në gjendje të paguanin ose që kishin braktisur ngastrat e tyre ose ua kishin shitur të tjerëve. Në këtë rast të fundit, me qëllim që të mos prishej homogjeniteti i bashkësisë, ligji përcaktonte se të drejtën për blerjen e një ngastre të një anëtari të bashkësisë e kishte së pari fqinji i tij e pastaj një pjesëtar çfarëdo i saj. Kjo normë, që synonte të pengonte depërtimin e pronarëve të huaj në bashkësi, quhej e drejta e parablerjes (protimesis).
Në kohën ku në Bizant sunduan perandorët e "dinastisë maqedone", shek. IX-XI, njohën një përhapje të gjerë të ashtuquajturat "ngastra ushtarake" (stratiotika ktemata). Këto shteti bizantin ua shpërndante bujqve me kusht që këta të kryenin shërbimin ushtarak. Sistemi i "pronave ushtarake" njohu përhapje të gjerë në kohën e riorganizimit politiko-administrativ të Perandorisë Bizantine dhe të ndarjes së territorit të saj në provinca ushtarake (tema). Sistemi i temave, themeli ekonomik e shoqëror i të cilit ishte prona e vogël e bujkut-ushtar (stratiotit), u bë shtylla kurrizore e shtetit dhe e ushtrisë bizantine. Ndaj perandorët bizantinë bënë të pamundurën për t`i ruajtur të paprekura "ngastrat ushtarake" nga sulmi i pronarëve të mëdhenj. Por nëse për një farë kohë ata ia arritën këtij qëllimi, duke nxjerrë edhe legjislacion të posaçëm në mbrojtje të pronës së vogël, me kalimin e kohës u pa qartë se procesi i gllabërimit të ngastrave të vogla ishte i pandalshëm. Rrënimi i këtyre të fundit, qofshin ato prona të stratiotëve apo të anëtarëve të bashkësive fshatare, shkaktoi fillimin e një krize të gjatë e të pandalshme ekonomike, financiare e ushtarake që përfundoi në fund të fundit me vetë shembjen e Perandorisë Bizantine.

[Laberia]

3. ORGANIZIMI SHTETËROR DHE JETA POLITIKE

Regjimi i Temave në Shqipëri.
Tema e Durrësit
Ndonëse mbetej gjithnjë provincë bizantine, Shqipëria i humbi lidhjet e drejtpërdrejta me Perandorinë pas dyndjes e kolonizimit sllav në Ballkan. Strukturat shtetërore-administrative nuk funksiononin më, ndërkohë që në qytete apo jashtë tyre po zhvilloheshin struktura autonome të qeverisjes. Në qendrat e mëdha, si p.sh. në Durrës, fillon e bëhet fjalë për njerëz me ndikim e pushtet, përfaqësues të aristokracisë vendase (arkondët), të cilët luajnë rol gjithnjë e më të dukshëm në zhvillimet politike të vendit. Vetë pushteti bizantin, duke mos qenë në gjendje të vendoste një kontroll të fortë në provincat e tij të skajshme perëndimore, u detyrua të zbatonte këtu forma specifike organizimi e marrëdhëniesh, forma në të cilat elementët lokalë ishin shumë të rëndësishëm. Shembull tipik të këtyre marrëdhënieve të reja përbën në këtë kohë Durrësi dhe treva e tij (Epiri i Ri). Në shek. VII-VIII treva e Durrësit përfaqësonte një arkondat, ku pushteti dhe autoriteti ushtrohej nga arkondët vendas. Këta ishin bartës të autonomisë lokale dhe të vetëqeverisjes. Deri në fillim të shek. IX, Durrësi dhe gjithë prapatoka e tij kaluan një fazë vetëqeverisjeje dhe autonomie. Arkondë të tillë, me atribute pushteti, ndeshen në të njëjtën kohë edhe gjetkë, si në Vageneti (Çamëri), në Kolonjë etj.
Zbehja e rrezikut arab, në lindje, dhe keqësimi i situatës në zotërimet bizantine në Ballkanin Perëndimor dhe në Italinë e Jugut, si rezultat i sulmeve të sllavëve e të frankëve, e shtyu Perandorinë Bizantine të kalojë në një organizim të ri administrativ në këto treva, në atë të temave.
Dihet se regjimi i temave, ose i provincave ushtarake, filloi të zbatohej që nga shek. VII në viset me emergjencë ushtarake. Ai bazohej në thelb në rekrutimin e një ushtrie vendase në radhët e fshatarësisë së lirë, e cila në këmbim të tokës, ofronte shërbimin ushtarak. Në krye të temës qëndronte strategu i emëruar drejtpërdrejt nga perandori bizantin, i cili përqendronte në duart e tij si pushtetin ushtarak, ashtu edhe atë civil. Pas tij vinin funksionarë vartës, si pretori, nënstrategët, kartularët, klisarkët etj.
Ndër këto ofiqe, pretori dhe kartulari kishin karakter civil: pretori merrej me shqyrtimin e çështjeve gjyqësore dhe dërgohej nga pushteti qendror, kurse kartulari kryente detyrat e sekretarit të strategut. Ndër detyrat e tij kryesore ishte ndjekja e procesit të rekrutimit të trupave ushtarake, ajo e problemeve financiare të kancelarisë etj. Nënstrategët e klisarkët, që dëshmohen si pjesëtarë të hierarkisë drejtuese në Temën e Durrësit, kryenin detyra kryekëput ushtarake në njësitë përbërëse të Temës apo në sektorët me rëndësi të posaçme strategjike, siç qenë klisurat (ngushticat) që kontrollonin lëvizjet në rrugëkalimet kryesore.
Në shek. X në krye të Temës së Durrësit gjejmë një katepan që kishte në juridiksion edhe zotërimet bizantine të Puljes (Itali). Në shek. XI komandanti i Temës së Durrësit thirret tashmë me titullin dukë.
Organizimi i ri i temave synonte të konsolidonte forcën ushtarake bizantine nëpërmjet krijimit të një ushtrie që rekrutohej në vend nga radhët e stratiotëve ose bujqve ushtarë, që kishin të drejtën e shfrytëzimit të një parcele toke kundrejt kryerjes së shërbimit ushtarak. Mjaft të dhëna historike provojnë se, në fakt, forcat ushtarake të strategut të Durrësit përfaqësoheshin nga rekrutët vendas (enkoroi dynameis).
Themelimi i Temës së Durrësit bie me siguri në dhjetëvjeçarët e parë të shek. IX. Si terminus ante quem mund të konsiderohet një letër e vitit 826 e patrikut të Konstandinopojës, Teodor Studiti, për kryepeshkopin e Durrësit, Antonin, ku bëhet fjalë pikërisht edhe për një funksionar laik, Thomanë, në atë kohë me detyrën e hipatit e të kartularit në Durrës.
Juridiksioni i Temës së Durrësit shtrihej prej Tivari në veri, në Gjirin e Vlorës në jug e në një thellësi drejt lindjes, që kapte rrjedhën e lumit Drin. Territoret e tjera shqiptare, që dilnin jashtë kuadrit të Temës së Durrësit, u përfshinë në temat fqinje të Nikopojës, që shtrihej në kufijtë e provincës së dikurshme të Epirit të Vjetër, të Selanikut, e cila kishte nën juridiksionin edhe viset e Kosovës e të Maqedonisë Perëndimore, dhe të Dalmacisë. Të gjitha këto tema u krijuan gjatë shek. IX. Vonë, në vitet e para të shek. XI, në viset e Maqedonisë Perëndimore u krijua një temë e re, qendra e së cilës ishte Shkupi.
Tema e Durrësit ishte në qendër të sistemit mbrojtës bizantin në zotërimet e perëndimit. Kjo është arsyeja që, në raste të veçanta, nën urdhrat e strategut të Durrësit viheshin edhe forcat ushtarake të temave fqinje, përfshirë ato të Italisë bizantine. Si rregull, veprimtaria e ushtrisë së temës përmblidhej brenda kufijve të temës përkatëse. Por, në raste të veçanta, ushtria apo reparte të veçanta të ushtrisë së temës dërgoheshin të vepronin edhe në fronte të tjera, siç ndodhte, p.sh. me luftëtarë nga Tema e Durrësit që dërgoheshin të luftonin në Italinë e Jugut.
Një karakteristikë dalluese për temën e Durrësit ishte roli i madh që elementi vendës shqiptar luante në strukturat administrative e ushtarake të saj. Ushtria e temës bazohej në rekrutët vendas. Nga ana tjetër, edhe elementë të aristokracisë vendase luanin një rol të rëndësishëm duke u integruar në sistemin e temës e duke luajtur shpeshherë një rol parësor në drejtimin e saj. Një rol të tillë ka luajtur p.sh. gjatë shek. X-XI familja e Krisilëve nga Durrësi. Pinjollë të saj u nderuan deri me titujt e lartë proteuon apo patric nga pushteti bizantin. Në vitet e fundit të shek. X e në fillimet e shek. XI, fati i vetë qytetit të Durrësit e rrethinës së tij ishte në duart e fisnikut Gjon Krisili, i cili ia dorëzoi një herë qytetin carit Samuel e ca vjet më vonë ia kaloi atë perandorit bizantin Bazili II. Aty nga viti 1040 i biri i Gjonit arriti të emërohej nga perandori bizantin komandant i ushtrisë së Temës së Durrësit dhe i forcave lokale që do të shkonin të shtronin Dioklenë, që kishte ngritur krye kundër sundimit bizantin. Pinjollë nga familje fisnike shqiptare të Temës së Durrësit, si Skurra, Vrana, Arianiti, Muzaka etj., arritën të zinin poste të rëndësishme në administratën e Temës. Madje, ndonjë syresh ngjiti shkallët e karrierës edhe në administratën qendrore.
Duke lënë mënjanë brezin bregdetar të Adriatikut, bërthamën e Temës së Durrësit e përbënte vendi i Arbrit (greq. Al(r) banon, lat. Al (r) banum, sllav. Raban), me një fjalë treva e përfshirë midis Lezhës, Vlorës, Ohrit e Dibrës. Vendi i Arbrit përfaqësonte mbështetjen kryesore të Temës së Durrësit. Prej andej vinin kontingjentet kryesore ushtarake të Temës. Rëndësia e Arbrit ishte e tillë që, në një moment të caktuar, tema e Durrësit filloi të quhej "Tema e Durrësit dhe e Arbrit". Një emërtim i tillë veç rëndësisë shprehte edhe individualitetin dhe pavarësinë e kësaj krahine brenda kuadrit të temës së Durrësit. Në fakt, Arbri ishte treva ku më tepër se në çdo trevë tjetër shqiptare, proceset politike kishin çuar që herët në krijimin e një autonomie relative ndaj pushtetit bizantin.
Autori bizantin i shek. XI, Mihal Ataliati, e ka fjalën pikërisht për trevën e Arbrit kur thotë se marrëdhëniet e shqiptarëve (Albanoi) me pushtetin bizantin ishin ndërtuar mbi bazën e sistemit të izopolitisë. Por nuk përjashtohet që pohimi i tij të vlejë, ku më shumë e ku më pak, edhe për treva të tjera shqiptare. Sistemi i izopolitisë ishte një sistem i privilegjuar marrëdhëniesh të një komuniteti të caktuar me pushtetin bizantin. Në thelb ai përfaqësonte një lloj statusi federimi, që Perandoria Bizantine u akordonte popujve dhe bashkësive të tjera, me të cilat i lidhte feja dhe përbashkësia e interesave. Statusi i izopolitisë iu akordua nga Bizanti për ca kohë edhe Venedikut. Izopolitia nënkuptonte njohjen e një autonomie të gjerë, përjashtimin nga taksat e detyrimet kryesore, si dhe privilegje të tjera. Detyrimi kryesor i parashikuar nga një sistem i tillë kishte të bënte me furnizimin me trupa ushtarake, të drejtuara nga komandantë vendas, që viheshin në dispozicion të strategut bizantin (në rastin tonë të strategut të Durrësit) në rast fushatash ushtarake.
Të përfshira në ushtrinë bizantine, trupat e Arbrit vepronin jo vetëm në Temën e Durrësit, por edhe jashtë saj, si edhe në vende të tjera, Maqedoni, Greqi, Itali etj. Gjithsesi ato përbënin një strukturë të veçantë, që dallohej nga masa tjetër e ushtrisë bizantine. Forca ushtarake, që treva e Arbrit arrinte të nxirrte në shekujt e mesjetës së hershme, përbënte edhe bazën e statusit të veçantë autonom që ai gëzoi në marrëdhëniet me Perandorinë Bizantine.

Lufta kundër ikonave dhe efektet e saj në Shqipëri
Në kohën e sundimit të Leonit III (717-741), Perandoria Bizantine u përfshi nga një konflikt i ashpër i brendshëm fetar. Në thelb të tij qëndronte interpretimi i ndryshëm që i bëhej rolit që kishin imazhet e shenjta (ikonat) kishin në besimin e krishterë. Duke filluar nga koha e Justinianit kulti i ikonave të shenjtorëve (ikonolatria) njohu një përhapje aq të gjerë në kishën bizantine, saqë u kthye në një nga format kryesore të shprehjes së ndjenjës fetare. Kishat e manastiret u mbushën aso kohe me ikona shenjtorësh të çmuara e të kushtueshme, duke u bërë njëherësh tregues i luksit dhe i pasurisë në të cilin notonin kleri dhe institucionet fetare. Një gjë e tillë ushqente pakënaqësi në një masë të gjerë njerëzish të çdo niveli shoqëror, të cilët mendonin se kisha duhej të ishte si në kohën e apostujve, e varfër dhe e virtytshme. Nga ana tjetër, nuk mungonin edhe në vetë gjirin e kishës prirje kundër kultit të ikonave, sipas të cilave një kult i tillë s’kishte asgjë të përbashkët me krishterimin, si fe krejtësisht shpirtërore. Këto prirje ishin më të forta në provincat lindore të Bizantit, tokë gjithnjë pjellore për lëvizje fetare, ku vazhdonin të mbijetonin mbeturina të monofizizmit dhe ku atë kohë po forcohej dhe po shtrihej sekti i pavlikanëve, që luftonte kundër çdo forme kulti fetar.
Më në fund, lufta kundër kultit të ikonave ishte rezultat i ndikimit që ushtronin mbi krishterimin bizantin feja islame dhe ajo hebraike, me të cilat Bizanti ishte në kontakt të vazhdueshëm. Të dyja këto fe janë prerazi kundër çdo forme të riprodhimit në figurë të shenjtorëve të vet. Në këtë mënyrë, lufta kundër kultit të ikonave (ikonoklastia) kishte rrënjë të thella fetare, kulturore e shoqërore.
Perandor Leoni III, duke ndërmarrë hapur betejën kundër kultit të ikonave, synonte në radhë të parë të afirmonte fuqinë e pushtetit qendror mbi pushtetin e pakufizuar të institucioneve fetare si dhe mbi provincat, veçanërisht ato periferike, që jo rastësisht u rreshtuan në krahun e adhuruesve të ikonave. Ikonoklastia ndeshi në kundërshtim të ashpër në provincat bizantine të Italisë e të Ilirikut, që ishin nën juridiksionin kishtar të Papës së Romës. Megjithatë edhe këtu ikonoklastia nuk mungoi të bëjë për vete përkrahësit e vet. Kështu, nga dy letra që teologu i njohur bizantin, Teodor Studiti, i dërgoi në vitet 820, kryepeshkopit të Durrësit, Antonit, dhe një murgu tjetër po nga Durrësi, Dionisit, mësohet se ikonoklastia ishte përqafuar në atë dioqezë edhe nga përfaqësues të klerit rregullar (murgjit), të cilët përgjithësisht qenë kundërshtarët më të rreptë të saj.
Nuk ka prova se lufta e ikonave do të ketë marrë në trevat shqiptare format e ashpra që pati në pjesë të tjera të Perandorisë Bizantine. Megjithatë, në kuadrin e saj ndodhi një ngjarje me rëndësi të madhe për zhvillimet jo vetëm kishtare, por edhe për ato politike në trevat shqiptare. Perandori ikonoklast Leoni III i shkëputi ato nga juridiksioni i Papës së Romës dhe i vuri nën varësinë e drejtpërdrejtë të Patriarkatit të Konstandinopojës (732). Ky hap, i shoqëruar edhe me krijimin, në fillim të shek. IX, të temës bizantine të Durrësit e asaj të Nikopojës, ndikoi së tepërmi në forcimin e kontrollit të pushtetit qendror në këto provinca perëndimore të Perandorisë.

Trevat shqiptare dhe Mbretëria Bullgare (shek. IX-X)
Një ndër arsyet kryesore të krijimit të Temës së Durrësit në gjysmën e parë të shek. IX kishte qenë përballimi i presionit sllav, përkatësisht i atij bullgar. Që nga fundi i shek. VII, nga shkrirja e fiseve sllave dhe atyre bullgare (me origjinë turke), u krijua midis Danubit e maleve Ballkan shteti i parë ballkanik sllav, Mbretëria Bullgare, e cila shumë shpejt u bë një rrezik i madh për Perandorinë Bizantine. Aty nga mesi i shek. IX shteti bullgar i kishte shtrirë kufijtë e tij në Maqedoni dhe, nën mbretin Boris (852-879), përfshiu edhe brezin midis lumit Devoll e Vjosë. Kështjellat e Devollit dhe e Pulkeropolit (Beratit) u bënë baza të pushtetit bullgar në këto anë. Në vitin 864 Borisi përqafoi së bashku me popullin e vet, fenë e krishterë, duke marrë emrin Mihal. Feja e re i dha kohezionin e duhur shtetit sllavo-bullgar dhe i lejoi atij shtrirjen e mëtejshme në territoret bizantine. Në kohën e Simeonit (894-927), Bullgaria arriti shtrirjen e saj më të gjerë. Me përjashtim të Durrësit e të Shkodrës, Simeoni pushtoi krejt viset në Shqipërinë Qendrore e të Poshtme. Në jug ai mori Vlorën e një pjesë të mirë të Temës së Nikopojës. Në vitin 913 perandori bizantin Konstandini VII u detyrua t'i njihte Simeonit titullin “Perandor i Bullgarisë” dhe të martohej me një vajzë të carit bullgar. Ndërkohë prej vitesh Perandoria Bizantine ishte e detyruar t'u paguante bullgarëve një haraç të përvitshëm.
Por paqja bullgaro-bizantine nuk vazhdoi gjatë. Në vitet që ndoqën ushtritë e Simeonit sulmuan Durrësin dhe shkretuan rrethinat e tij. Më 918 bullgarët u shtynë në jug nëpër Temën e Nikopojës dhe mbërritën në Gjirin e Korintit.
Gjithsesi ëndrra e car Simeonit, për të krijuar një perandori bullgare në vend të asaj bizantine, përfundoi me vdekjen e papritur të tij më 27 maj 927. Trashëgimtarët e tij, Pjetri e Borisi, nuk ishin në lartësinë e Simeonit dhe u detyruan të njihnin, kush më shumë e kush më pak, sovranitetin bizantin.
Pushtimi bullgar la shenja të dukshme edhe në trevat shqiptare, sidomos në korridorin që zgjatej nëpër luginën e lumit Devoll e deri në bregdet, ku ai vazhdoi të ruhet deri në fillimet e shek. XI. Në krye të krahinave të veçanta këtu u vunë bujarë bullgarë, të cilët shpeshherë sollën me vete njerëzit e tyre, përfshirë edhe klerikë bullgarë, që ndihmuan për depërtimin e një kulture sllavo-bizantine në këto treva. Në gjysmën e dytë të shek. IX në zonën e Ohrit, Korçës, Devollit, Beratit zhvilloi aktivitetin e tij misionar Klementi i Ohrit, dishepull i Cirilit e Metodit, i cili punoi për vite me radhë për hapjen e shkollave e të kishave sllave. Nga kjo kohë trevat midis rrjedhës së Devollit e të Vjosës u përfshinë në ndikimin kishtar e kulturor të Ohrit, të cilin bullgarët e kthyen në qendër të Patriarkatit të pavarur bullgar. Me pushtimin bullgar të shek. IX-X lidhet edhe lulëzimi i disa qendrave të rëndësishme ushtarako-administrative e kishtare, siç ishin Devolli, Glavinica (Ballshi) etj. Në bazilikën madhështore të Ballshit u gjet në fillimet e shek. XX edhe një mbishkrim i gdhendur, që kujtonte kthimin e Boris-Mihalit dhe të popullit bullgar në fenë e krishterë më 864.
Pas disa dekadash nënshtrimi ndaj Perandorisë Bizantine, si rezultat i një kryengritjeje antibizantine që pati për epiqendër Maqedoninë, në fronin bullgar erdhi car Samueli (976-1014). Nën sundimin e tij, qendra e shtetit bullgar u zhvendos nga lindja, Preslavi, në Prespë e në Ohër. Në këtë kuadër trevat shqiptare morën një rëndësi të dorës së parë dhe u përfshinë për së afërmi në konfliktin e gjatë midis Samuelit dhe Perandorisë Bizantine. Car Samueli bashkoi nën sundimin e tij krejt Maqedoninë deri në Selanik, trevën e vjetër bullgare midis Danubit dhe vargmaleve Ballkan, si dhe Thesalinë, Temat e Nikopojës e të Durrësit, si dhe Dioklenë e Rashën në Veri. Nën sundimin e tij u rimëkëmb Patriarkati i pavarur bullgar, i cili vendosi përfundimisht selinë në Ohër, kryeqendra e Samuelit.
Dëshmitë historike tregojnë se car Samueli nuk synoi të sjellë një përmbysje në strukturat administrativo-ushtarake të trevave shqiptare të pushtuara prej tij. Kështu, në Diokle, ai la në pushtet princin Gjon Vladimir, të cilit për më tepër i ofroi dorën e vajzës së tij, Kozarës. Në Durrës, pas vitit 997, Samueli nuk i preku privilegjet dhe pushtetin e parisë së qytetit, që përfaqësohej nga familja e fuqishme e Krisilëve. Gjon Krisili, proteuon i qytetit, e kishte favorizuar kalimin e qytetit në duart e Samuelit. Aleanca e carit bullgar me Krisilët e parinë durrsake u vulos edhe me martesën e tij me të bijën e Gjon Krisilit. Në trevën e Vlorës e të Beratit, Samueli ia besoi komandën pinjollit të një familjeje fisnike vendase, Elinagër Frëngut. Po kështu veproi në Devoll, Kolonjë, Vageneti e gjetkë. Shtrirja e pushtetit të Samuelit në këto vende u lehtësua edhe për faktin se ai zbatoi një sistem të ri detyrimesh ndaj fshatarësisë, i cili mbështetej mbi kontributet në natyrë e në lehtësira të tjera.
Kundërshtar i car Samuelit, që në fillim të sundimit të tij, ishte perandori i ri bizantin, Bazili II, i mbiquajtur "Bullgarovrasësi", (976-1025). Përpjekja e parë serioze e tij për të goditur perandorinë e Samuelit përfundoi me disfatë më 986 në afërsi të Sofjes (Serdika). Pas kësaj, perandor Bazili II kërkoi të gjejë aleatë në vetë trevat e pushtuara nga cari bullgar. Në vitin 1001 shpërtheu kundërofensiva e madhe bizantine e Bazilit II.
Në vitin 1004 Shkupi u kthye në duart e bizantinëve e pas një viti, si rezultat i një marrëveshjeje të fshehtë me proteuonin Gjon Krisili, edhe Durrësi iu dorëzua perandorit Bazili II. Qeveritari i vënë aty nga Samueli, Torona, dhëndër i carit bullgar, u arratis në oborrin bizantin. Me anë premtimesh e të marrëveshjeve paraprake, Bazili II arriti të bëjë për vete edhe qeveritarë e fisnikë të tjerë lokalë në Berat e në Devoll. Pak nga pak rrethi u shtrëngua rrotull Ohrit, kryeqendrës së Samuelit. Në qershor 1014, Bazili II i shkaktoi një disfatë të rëndë ushtrisë bullgare në ngushticat e malit Belashik, në rrjedhën e sipërme të Strumës. Rreth 15 000 luftëtarë të Samuelit u zunë robë. Vetë Samueli i shpëtoi me vështirësi kapjes dhe u strehua në kështjellën e Përlepit. Bazili II urdhëroi të verbohen robërit bullgarë dhe t'i dërgoheshin carit të tyre në Përlep. Pamja makabër e kësaj ushtrie të verbër e tmerroi Samuelin që vdiq në vend (6 tetor 1014).
Vdekja e Samuelit shoqëroi edhe shpërbërjen e perandorisë ballkanike të tij. Ivan Vladislavi (1015-1018) u përpoq të vendoste përsëri hegjemoninë bullgare në provincat perëndimore të Dioklesë, Durrësit e të Nikopojës. Por, në shkurt të vitit 1018, gjatë një sulmi mbi Durrës, cari i fundit i Perandorisë Bullgare mbeti i vrarë. Pas kësaj, Bazili hyri triumfues në Ohër, ndërkohë që ushtria e tij i shuajti vatrat e fundit të qëndresës bullgare në lartësitë e Tomorrit, në Vlorë e në Thesali.
Pavarësisht nga egërsia me të cilën Bazili II asgjësoi Perandorinë Bullgare ndaj vendeve e popullsive, që futi përsëri nën sundimin bizantin, ai ndoqi një politikë të matur. Kështu, ai la këtu në fuqi edhe paskëtaj sistemin e detyrimeve në natyrë, të vendosur gjatë sundimit bullgar. Bujqit edhe paskëtaj i detyroheshin shtetit një mod grurë, një mod miell dhe një shtambë verë. Patriarkati i Ohrit vërtet u ul prej tij në shkallën e kryepeshkopatës, por edhe kështu Bazili II i njohu kësaj një sërë privilegjesh që kisha e Ohrit i kishte fituar në kohën e sundimit bullgar. Po kështu nuk u prek juridiksioni i kryepeshkopatës së Ohrit, e cila me gjithë protestat e kryepeshkopatave fqinje, veçanërisht asaj të Durrësit, vazhdoi të ketë në varësi mjaft peshkopata që s'kishin qenë sufragane të sajat dhe që ishin bërë të tilla nën sundimin bullgar. Këto të fundit perandori Bazili II i pajisi me toka e bujq me anë diplomash të veçanta. Me toka, privilegje, tituj dhe me ofiqe Bazili II pajisi edhe ata krerë shqiptarë, që gjatë luftërave me Samuelin kishin qëndruar në krah të tij. Njërit prej tyre, patricit David Arianiti, që llogaritej ndër komandatët më të shquar të tij në betejat me bullgarët, perandori i besoi postin e rëndësishëm e delikat të strategut të Temës së porsakrijuar të Shkupit. Kjo Temë së bashku me Temën tjetër të Paradunavit (Bullgari) kishin për detyrë të kontrollonin territoret e mbretërisë së dikurshme bullgare dhe të shtypnin që në embrion çdo përpjekje të re për shkëputje nga Bizanti.
Në krye të Temës së Durrësit, pikëmbështetja kryesore e bizantinëve në bregdetin Adriatik, u vu një dukë, njëlloj si në Temën e Selanikut, gjë që nënvizonte rëndësinë e veçantë të saj. Po kështu u veprua më vonë edhe me Temën e Shkupit.

Kriza e regjimit të temave dhe revoltat e dukëve bizantinë
të Durrësit në gjysmën e dytë të shek. XI
Kryengritja e madhe panballkanike e viteve 1040-1041, si dhe ajo e vitit 1073, që patën jehonë të thellë edhe në trevat shqiptare, paralajmëruan një periudhë të tërë trazirash e revoltash, që tronditën nga themelet Perandorinë Bizantine. Krahas lëvizjeve masive fshatare, periudhën 1040-1081 e karakterizojnë edhe një varg rebelimesh ushtarake të nxitura dhe të drejtuara nga komandantët (strategët) e temave të veçanta. Shqipëria e posaçërisht Tema e Durrësit u bë në ato vite një nga pikat më të nxehta të Perandorisë Bizantine.
Revoltat ushtarake të gjysmës së dytë të shek. XI, mes të cilave edhe revoltat e strategëve (dukëve) të Durrësit, qe një pasqyrim i drejtpërdrejtë i ndryshimeve të brendshme që po pësonte në atë kohë Perandoria Bizantine dhe që lidhen kryesisht me zhvillimin e marrëdhënieve feudale. Pas vdekjes së Perandorit Bazili II dhe fundit të dinastisë maqedone me Konstandinin IX Monomahos (1042-1055), mori fund edhe epoka e karakterizuar nga prona e vogël e lirë e bujkut-ushtar (stratiotit). Deri në atë kohë, e mbrojtur me fanatizëm prej perandorëve bizantinë, që hartuan për këtë qëllim edhe një legjislacion të posaçëm, prona e vogël u la paskëtaj në mëshirën e pronarëve të mëdhenj, që në kurriz të saj filluan të zgjerojnë zotërimet e tyre. Një proces i tillë i gllabërimit të pronës së vogël të lirë dhe i ekspansionit të pronës së madhe feudale, kërcënonte me rrënim klasën e madhe të ushtarëve-bujq, të cilët për më se një shekull kishin qenë shtylla kurrizore e shtetit bizantin, përsa kohë bujqit shqiptarë qenë furnizuesit kryesorë të financave dhe të ushtrisë bizantine. Por bashkë me rënien e klasës së bujqve-ushtarë binte roli edhe i kastës së krerëve ushtarakë, strategëve, ndërkohë që rritej pesha e pronarëve të mëdhenj të tokave dhe e aristokracisë burokratike të kryeqytetit bizantin, Konstandinopojës.
Këto zhvillime të reja në gjirin e perandorisë Bizantine prekën nga afër Shqipërinë, që ishte vendi klasik i fshatarësisë së lirë dhe i stratiotëve. Ndaj, disa nga kryengritjet ushtarake më të fuqishme të shek. XI patën si teatër kryesor pikërisht trojet shqiptare.
Në vitin 1043 ngriti krye kundër pushtetit qendror Georg Maniaku, komandat bizantin i shquar nga luftimet kundër arabëve dhe normanëve në Sicili dhe Italinë e Jugut. Rritja e autoritetit të Maniakut nuk shihej me sy të mirë nga strategu i ri bizantin i Italisë, Mihal Dokianos, dhe nga vetë perandor Konstantini IX, i cili e shkarkoi atë nga detyra. I mbështetur nga repartet e tij besnike, midis të cilave shquheshin kontingjentet e ardhura nga Arbri, Maniaku dha sinjalin e kryengritjes në Sicili, ku trupat e tij e shpallën perandor. Në krye të tyre ai zbarkoi në Durrës dhe i përkrahur nga vendasit, që iu bashkëngjitën ushtrisë së tij bizantino-shqiptare, iu drejtua Selanikut nëpër Rrugën Mbretërore (Egnacia). Ushtria e kryengritësve përparoi në Maqedoni pa hasur pengesa, derisa në vendin e quajtur Ostrov u ndesh me ushtrinë perandorake. Vrasja aksidentale e Georg Maniakut, në kohën kur fitorja për kryengritësit ishte e sigurt, solli shuarjen e lëvizjes.
Megjithatë, ecuria e kryengritjes së Georg Maniakut tregoi qartë se Shqipëria, e veçanërisht Tema e Durrësit në vendin e Arbrit (Arbanon) ishin kthyer tashmë në një terren pjellor për ngjarje të tilla. Historiani bizantin i shek. XI, Mihal Ataliati, shprehet se në atë kohë shqiptarët, dikur aleatë të Perandorisë Bizantine (symmachioi), u bënë "papritur" kundërshtarë të saj (polemioi). Një zhvillim i tillë në marrëdhëniet e shqiptarëve me Bizantin, posaçërisht i atyre të trevës së Arbrit, nuk vonoi të pasqyrohej edhe në vetë marrëdhëniet e Temës së Durrësit me pushtetin qendror. Me pakënaqësitë e popullsisë shqiptare bashkoheshin shpeshherë edhe vetë dukët e Temës së Durrësit. Këta po shqetësoheshin gjithnjë e më shumë nga rrudhja e vazhdueshme e kompetencave sa në fushën ushtarake aq edhe në atë civile. Në fakt, pas vdekjes së Bazilit II, ushtria bizantine filloi të mbështetej gjithnjë e më shumë në angazhimin e trupave mercenare të dërguara nga qendra, gjë që e dobësonte rolin e ushtrisë së Temës të rekrutuar tek elementi vendas dhe të drejtuar nga strategu i Temës. Nga ana tjetër, edhe kompetencat e strategut të Temës në lëmin e pushtetit civil u rrudhën në favor të nëpunësve, siç ishte gjykatësi i Temës (krites apo pretor), që varej drejtpërsëdrejti nga qendra dhe që tani trajtonte çështjet e administratës civile. Tronditjet e mëdha shoqërore të atij shekulli, si dhe vështirësitë e jashtme në lindje të Perandorisë Bizantine në marrëdhëniet me Perëndimin dhe me turqit selxhukë, kontribuan për të krijuar terrenin e përshtatshëm për kryengritjet e mëdha të strategëve ushtarakë të Durrësit të gjysmës së dytë të shek. XI. Tema e Durrësit u bë në atë kohë njëra nga vatrat kryesore të kryengritjeve ndaj pushtetit qendror bizantin. I pari ndër strategët e Durrësit, që ngriti krye kundër Konstandinopojës, ishte proedri Niqifor Brieni. Ky kishte qenë më përpara strateg i Temës së Shkupit, ku kishte shtypur kryengritjen e vitit 1073. I transferuar në Temën e Durrësit nga mesi i viteve 70, Brieni ishte dalluar në mbrojtjen e kufijve veriorë në luftë me sllavët kroatë si dhe me diokleasit. Njëherësh ai u ballafaqua edhe me sulmet pirateske të anijeve të normanëve të Italisë, të cilët tashmë synonin të shtriheshin drejt Lindjes, në territoret e Perandorisë Bizantine.
Në tetor të vitit 1077, strategu Niqifor Brieni dha sinjalin e kryengritjes kundër perandorit Mihal VII Dukas. Kronistët bizantinë të kohës pohojnë njëzëri se me kryengritësin Niqifor u bashkua popullsia vendase e Temës së Durrësit si dhe mjaft fisnikë vendas, në mes të të cilëve Bazil Kurtiqi nga Arbri. Niqifori e deklaroi të rrëzuar perandorin Mihal dhe, pasi e shpalli veten perandor, iu drejtua Konstandinopojës me një ushtri që rrugës vinte e zmadhohej me vullnetarë të rinj. Në Adrianopojë Brienin e prisnin kryengritës të tjerë të organizuar nga i vëllai, Johani. Por në të dalë të qytetit forcat kryengritëse u ndeshën me ushtrinë perandorake, të cilën tashmë e komandonte Aleks Komneni, një ndër gjeneralët bizantinë më të shquar të të gjitha kohërave. Ushtria kryengritëse u thye dhe mbeturinat e saj u shpërndanë.
Ndërkohë që Brieni me kryengritësit e tij ishin nisur në drejtim të Konstandinopojës, në Durrës kishte hyrë Niqifor Baziliaku, i emëruar dukë i Durrësit pas rebelimit të të parit. Por edhe duka i ri i Durrësit nuk vonoi dhe, vetëm pak muaj pas Brienit, u vetëshpall perandor dhe ngriti krye kundër qendrës.
I mbështetur nga paria dhe kleri vendas, ku u shqua peshkopi i Devollit, Teodori, ai grumbulloi forca të shumta shqiptaro-bizantine, ku nuk mungonin edhe mercenarë nga perëndimi. Në krye të tyre ai u nis nga Durrësi, kaloi Ohrin dhe iu drejtua qytetit të dytë të Perandorisë, Selanikut. Fillimisht perandori Niqifor III Botoniati u përpoq ta bindte kryengritësin të hiqte dorë nga marshimi mbi kryeqytet, duke i premtuar falje e tituj të rinj finikërie. Baziliaku e refuzoi ofertën dhe kështu u arrit në një betejë të përgjakshme me forcat qeveritare, të cilat i komandonte përsëri Aleks Komneni. Kryengritësit u shpartalluan dhe vetë Baziliaku u çua në pranga në Konstandinopojë.

Kryengritjet e mëdha antibizantine të shek. XI
Bazili II ishte perandori i fundit i dinastisë maqedone që mundi të ruajë ekuilibrin e brendshëm shoqëror e politik midis interesave të shtetit, atyre të aristokracisë feudale dhe të fshatarësisë së lirë, si dhe të stratiotëve që përbënin shtyllën kurrizore të shtetit bizantin. Me vdekjen e tij (1018) ky ekuilibër u prish: aristokracia feudale, civile apo ushtarake filloi t'i rrisë në mënyrë të pakontrolluar pronat e veta duke gllabëruar pronën e vogël. Pronarët e vegjël e humbën pak nga pak statusin e mëparshëm të lirisë dhe u kthyen në fshatarë të varur. Për një kohë të gjatë shteti bizantin, e në radhë të parë perandorët e dinastisë maqedone (shek. IX-XI) ishin përpjekur t'i vinin fre procesit të krijimit të pronës së madhe dhe të zhdukjes së pronës së vogël të fshatarit. Fshatari i lirë si dhe stratioti, që merrte nga shteti një parcelë toke kundrejt përmbushjes së detyrimit fiskal e atij ushtarak, kishin përfaqësuar për shumë kohë burimin kryesor të të ardhurave të arkës perandorake dhe njëherësh elementin bazë të ushtrisë bizantine. Por në kushtet e reja që u krijuan pas vdekjes së Bazilit II, pronarët e vegjël u gjendën përballë një sulmi të dyfishtë: të aristokracisë feudale të tokës, nga njëra anë, dhe të shtetit bizantin që rëndoi në mënyrë galopante barrën e taksave në dëm të tyre. Për rrjedhojë u krijua një gjendje shpërthyese, e cila jo rastësisht arriti kulmet e saj në territoret ballkanike të goditura rëndë nga luftërat e fundit bullgaro-bizantine. Në vitin 1040 shpërtheu këtu një kryengritje e fuqishme kundër pushtetit qendror e udhëhequr nga Pjetër Deljani, një bujar bullgar që e mbante veten për nip të car Samuelit dhe që e shpalli sakaq veten car. Kryengritja prej Beogradit u përhap me shpejtësi drejt Nishit e Shkupit. Strategu bizantin i Durrësit, Bazil Sinadeni, mblodhi ushtarakë të temës së tij dhe shpejtoi t'u zërë rrugën kryengritësve të Pjetër Deljanit "përpara se e keqja të përhapej", siç shprehet kronisti Johan Skilice që përshkruan këtë ngjarje. Por revolta preku edhe vetë radhët e ushtrisë së Temës së Durrësit dhe një ushtarak me emrin Tihomir ngriti flamurin e kryengritjes në zonën e Dibrës, ku ishin dislokuar forcat e strategut të Durrësit. Këtu kryengritësit i arriti Pjetër Deljani me të vetët. Forcat e kryengritësve u bashkuan nën drejtimin e Pjetër Deljanit, që ndërkohë kishte hequr qafe Tihomirin. Paskëtaj forcat kryengritëse iu drejtuan Durrësit, të cilin e morën, dhe më tej morën Selanikun. Flakët e kryengritjes përfshinë sakaq edhe temën e Nikopojës, popullsia e së cilës ishte tejet e pakënaqur nga arbitrariteti i nëpunësve perandorakë. Bizantinët mundën të mbanin këtu vetëm kështjellën e Naupaktit mbi Gjirin e Korintit.
Megjithatë, si rezultat i kontradiktave që vazhduan të ekzistojnë në gjirin e drejtuesve të kryengritjes edhe pas vrasjes së Tihomirit, lëvizja u shua më shpejt nga çka pritej po të kihen parasysh përmasat e saj. Këtu luajti rolin e vet edhe një djalë i carit bullgar Ivan Vladisllav, Alusiani, që u arratis nga Konstandinopoja ku mbahej rob dhe u bashkua me kryengritësit. Pasi eliminoi Pjetër Dejlanin, Alusiani u vu në krye të kryengritësve. Por pas një beteje të pasuksesshme me trupat perandorake, Alusiani iu dorëzua perandorit bizantin duke shpejtuar kështu edhe fundin e kryengritjes. Megjithatë kryengritja e madhe e vitit 1040-1041 ishte sinjali i parë i fuqishëm i tensioneve shoqërore që do të mbërthenin Perandorinë Bizantine. Në të njëjtën kohë, ajo qe një tregues i hendekut të madh që ishte krijuar ndërkohë midis pushtetit qendror bizantin dhe provincave perëndimore të tij, ku bënin pjesë edhe trevat shqiptare.
Rreth 30 vjet pas kryengritjes së Pjetër Dejlanit, një tjetër lëvizje shpërtheu në Kosovë, nga ku u hap me shpejtësi në viset fqinje. Kryengritësit kërkuan t'i printe princi i Dioklesë, Mihali, i cili dërgoi për këtë qëllim të birin, Konstandin Bodinin. Në Prizren kryengritësit e shpallën Bodinin mbret të tyre. Me Bodinin u bashkua edhe paria e Shkupit me kreun e saj, Gjergj Vojtehu, i cili erdhi vetë në Prizren. Në Prizren kryengritësit thyen keqas edhe forcat e dukës bizantin të Shkupit, që u dërguan kundër tyre. Pas kësaj kryengritësit morën Nishin, Ohrin, Devollin dhe vetëm në Kostur forcat e riorganizuara bizantine mundën të thyenin grupin kryesor të kryengritësve. Pjesa tjetër e kryengritësve, me "mbretin" Bodin, ishte përqendruar në Nish. Në përpjekje për të sulmuar e për të pushtuar Shkupin, forcat e Bodinit u thyen keq nga ushtria bizantine e dërguar me ngut nga perandori bizantin "për të shuar flakën, përpara se ajo të merrte dhenë", siç është shprehur një kronist bizantin, dëshmitar i ngjarjes.
Gjatë betejës Bodini u zu rob dhe u dërgua në Konstandinopojë ku u mbyll në manastirin e Serxhit e të Bakut derisa i ati i tij, Mihali i Dioklesë, organizoi arratisjen e kthimin e tij në atdhe.
Marrëdhëniet e Perandorisë Bizantine me Bodinin e Dioklesë vazhduan edhe më tej të tensionuara. Pas betejës së vitit 1082 në rrethinat e Durrësit, kur Bodini nuk u erdhi në ndihmë ushtrive bizantine të angazhuara në një betejë vendimtare me normanët e Robert Guiskardit, princi i Dioklesë i shfaqi hapur ambicjet për ta shtrirë sundimin e vet sa në viset e Dalmacisë, në veri, aq edhe në territoret e Temës së Durrësit, në jug. Madje, sipas Kronikës së Priftit të Dioklesë, për një periudhë të shkurtër Bodini mundi të pushtojë dhe të mbajë temën në fjalë, së bashku me kryeqendrën e saj, Durrësin (tulit atque obtinuit totam terram Duracinorum et ipsam civitatem Durachium). Perandori bizantin, Aleksi I Komneni, dërgoi atëherë si strateg të Durrësit një kunatin e tij, Johan Duka, i cili rifitoi kontrollin mbi Temën e Durrësit dhe e mbajti Bodinin larg territoreve të saj.

[Laberia]

K R E U II

SHQIPËRIA MIDIS BIZANTIT DHE PERËNDIMIT
(SHEK. XI - XIV)

1. NORMANËT NË SHQIPËRI

Shqipëria në luftërat e Komnenëve me normanët e Italisë
Shekulli XI solli ndryshime thelbësore në strukturën e brendshme ekonomiko-shoqërore të Perandorisë Bizantine si dhe në marrëdhëniet e saj me botën e jashtme. Hipja në fron e perandorit Aleksi I Komneni (1081-1118), shënon ardhjen në fuqi të aristokracisë ushtarake. Fillon epoka e artë e feudalizmit ushtarak, që karakterizohet nga ekspansioni i pronës ushtarake të kushtëzuar (pronies) dhe që në Shqipëri u shfaq me ngritjen e një sërë familjesh shqiptare, pjesëtarë të të cilave fitojnë prona, tituj dhe funksione të larta nga pushteti qendror.
Në planin e jashtëm, Perandoria Bizantine merr një orientim të qartë perëndimor që do të ruhet përgjatë gjithë sundimit të dinastisë Komnene (1081-1185). Më 1071 Bizanti humbi kështjellën e tij të fundit në Italinë e Jugut, Barin. Nga ai çast, kundër territoreve bizantine filluan sulmet e paprera të normanëve dhe të kryqtarëve perëndimorë. Kjo dinamikë e re në marrëdhëniet Lindje-Perëndim i vendosi trevat shqiptare në qendër të ngjarjeve. Ato përbënin tashmë kufirin skajor perëndimor të Bizantit, ndërkohë që për fuqitë e reja të perëndimit Shqipëria, me portet dhe me rrugët gjatësore të saj, ku vazhdonte të shquhej Rruga e vjetër Mbretërore (Egnatia), ishte ura ideale që bënte të mundur avancimin e ushtrive pushtuese drejt Konstandinopojës. Për rrjedhojë, trevat shqiptare u bënë vendi i përplasjeve të mëdha ushtarake, kulturore e fetare, që ndikuan së tepërmi zhvillimin historik të tyre.
Pas pushtimit të Barit, më 1071, Robert Guiskardi arriti të bashkojë të gjitha zotërimet e princërve normanë të Italisë së jugut dhe krijoi një mbretëri të fuqishme, që menjëherë i hodhi sytë në anën tjetër të Adriatikut. Në pranverën e vitit 1081, një ushtri e madhe normane u nis nga portet e Brindizit e të Otrantos nën drejtimin e vetë Guiskardit dhe të djalit të tij, Boemundit. Ky i fundit me një pjesë të flotës zbarkoi në brigjet e Vlorës dhe, brenda një kohe të shkurtër, pushtoi këtë qytet dhe qendrat e rëndësishme strategjike të Kaninës e të Jerikos (Orikumit). Pjesa kryesore e ushtrisë normane, nën drejtimin e Robert Guiskardit, zbarkoi më në jug, në zonën e Butrintit. Atë e bir iu drejtuan Durrësit, i pari nëpërmjet detit, kurse i dyti me anë të një marshimi në rrugë tokësore. Një furtunë e befasoi Guiskardin në Kepin e Gjuhës, duke mbytur pjesën më të madhe të flotës normane. Mbeturinat e ushtrisë së tij arritën të bashkohen me forcat e Boemundit në Glavinicë (Ballsh), ku mbërritën dhe përforcime të reja nga Italia. Pasi pushtuan krejt “fushën e Ilirikut” në qershor 1081 ushtritë normane arritën të mbyllin rrethimin e Durrësit.
Perandori bizantin, Aleksi I Komnen, me çdo mënyrë kërkoi të shmangë pushtimin e qytetit kryesor të Adriatikut, që hapte rrugën drejt Selanikut e Konstandinopojës. Ai dërgoi si komandant të qytetit të afërmin e tij, Gjergj Paleologun. Me qëllim që të ndërpriste komunikimin e forcave të Robert Guiskardit me brigjet e Apulisë, Komneni lidhi një aleancë me Venedikun, i cili vuri në dispozicion të perandorit bizantin flotën e tij të fuqishme, kundrejt njohjes së privilegjeve tregtare në territoret e Perandorisë Bizantine. Kjo marrëveshje, që u përtëri disa herë në vitet e mëvonshme, vendosi bazat e hegjemonisë së Venedikut në detet e në tregjet bizantine.
Si rezultat i bashkëpunimit midis ushtrisë kryesore bizantine të dislokuar në lindje të Durrësit, garnizonit të qytetit nën gjeneralin Gjergj Paleologu dhe flotës veneciane në ujërat e Durrësit, normanët pësuan disa disfata, në tokë e në det. Por në një betejë vendimtare jashtë mureve të Durrësit, ku mori pjesë vetë perandori bizantin Aleks Komnen, normanët korrën një fitore të madhe. Në këtë betejë bizantinëve u mungoi ndihma e princit Bodin të Dioklesë, aleat i tyre, i cili në momentin e fundit refuzoi të përfshinte trupat e tij në betejë. Aleksi I bashkë me mbeturinat e ushtrisë së tij u tërhoq nëpër luginën e Erzenit, në qafën e Kërrabës e grykën e Shkumbinit dhe mbërriti në Ohër.
Ndërkohë normanët e Robert Guiskardit iu kthyen qytetit të Durrësit, të mbetur pa mbështetje nga jashtë. Komandanti Gjergj Paleologu, që kishte marrë pjesë në betejën e fundit, nuk kishte mundur të rifutej në qytet dhe qe larguar bashkë me perandorin. Në këtë mënyrë ky i fundit ia besoi mbrojtjen e Durrësit komandantit të trupave të Arbrit. Kronistja bizantine, Ana Komnena, e cila njëherësh ishte vajza e perandorit Aleks Komneni dhe që i përshkruan me hollësi ngjarjet në fjalë, sqaron se prijësi shqiptar kishte titullin e lartë të komiskortit. Me gjithë qëndresën e durrsakëve, qyteti u mor nga normanët në prag të dimrit. Tregtarë nga qyteti i Amalfit e i Venedikut, që banonin në Durrës, ua hapën tradhtisht portat e qytetit normanëve.
Pas rënies së Durrësit ushtritë normane u lëshuan drejt lindjes dhe në pak kohë zunë trevat e Dibrës, Pologut e të Devollit. Por në pranverë të vitit 1082 Robert Guiskardi u detyrua të kthehej në Itali, ku kishin shpërthyer revolta të princërve normanë, të nxitura edhe nga Aleksi I Komneni. Djali i Guiskardit, Boemundi, nuk mundi t`i mbajë për shumë kohë pozicionet e fituara. Nën goditjet e ushtrisë së rimëkëmbur bizantine dhe të popullsive vendase, normanët filluan tërheqjen. Më 1084 bizantinët, të ndihmuar nga banorët e vendit, rimorën Durrësin. Po atë vit Robert Guiskardi vdiq në zotërimet e tij në Itali dhe trupat e fundit normane u tërhoqën nga Shqipëria.
Deri në fund të sundimit të perandorit Aleksi I Komnen, më 1118, brigjet shqiptare u prekën edhe dy herë të tjera nga ushtri të ardhura nga perëndimi. Më 1096 në portet e Durrësit, Vlorës e të Butrintit zbarkuan ushtritë e Kryqëzatës së parë, të drejtuara nga sovranë e princër të ndryshëm të Evropës. Midis tyre ishte dhe Roberti i Flandrës dhe vetë Boemundi, sundimtari norman i Italisë së Jugut. Një tjetër grupim kryqtarësh, nën komandën e Rajmondit të Tuluzës, mbërriti në Durrës në rrugë tokësore, nëpërmjet Dalmacisë e Dioklesë. Në Diokle, kryqtarët ishin pritur “miqësisht” nga princi Bodin, i cili tashmë ishte në luftë të hapur me pushtetin bizantin. Mbërritja e luftëtarëve perëndimorë në trevat, që vite më parë kishin qenë fushëbetejë mes normanëve e bizantinëve, e shqetësoi së tepërmi Aleks Komnenin. Ai i porositi komandantët e tij të Durrësit, Vlorës e të viseve të tjera që të ndiqnin me vëmendje lëvizjet e kryqtarëve dhe të parandalonin çdo përpjekje të tyre për të sulmuar e plaçkitur territorin bizantin. Megjithatë, Aleks Komneni iu shmang një përplasjeje të drejtpërdrejtë me ta dhe bëri gjithçka për të përshpejtuar largimin e kryqtarëve drejt lindjes. Ana Komnena dhe historianë perëndimorë, që shoqëruan kryqëzatën e parë, tregojnë se kryqtarët e lodhur e të rraskapitur nga lundrimi në Adriatik, gjetën në tregjet e panairet e begata të Durrësit, Glavinicës e të Adrianopojës (Gjirokastër) prehjen dhe furnizimet e nevojshme për të vazhduar marshimin e tyre drejt vendeve të shenjta.
Megjithatë kontradiktat midis perandorit bizantin dhe prijësve të kryqëzatave, sidomos pasi këta krijuan principatat e tyre në lindje, erdhën e u ashpërsuan derisa përfunduan në përleshje midis ushtrive të krishtera. Veçanërisht të mprehta qenë përplasjet e Aleks Komnenit me armikun e tij të vjetër, Boemundin, që kishte ngritur në Siri një principatë normane me qendër në Antioke. Në pamundësi për të përballuar perandorin bizantin në principatën e largët të Lindjes, më 1107 Boemundi u kthye në Itali dhe filloi përgatitjet për një invazion të ri të territorit bizantin.
Flota e madhe normane zbarkoi po atë vit në viset e Vlorës, nga ku ushtritë e Boemundit iu drejtuan nëpër tokë Durrësit. Qyteti mundi t`u qëndrojë përpjekjeve të përsëritura të normanëve, të cilët përdorën të gjitha mjetet dhe teknikat e kohës për pushtimin e tij. Pa e hequr rrethimin e qytetit, Boemundi vazhdoi marshimin e tij drejt Lindjes. Perandori Aleks Komneni u përpoq të ndalte përparimin e ushtrive normane duke bllokuar vendkalimet që çonin drejt Ohrit e Dibrës. Krahina e Arbrit, e papushtueshme për nga pozicioni strategjik e sistemet e fortifikuara të saj, u bë teatri kryesor i veprimeve luftarake. Drejtimin e tyre perandor Aleksi ua besoi komandantëve të shquar vendas, ndër të cilët shquheshin Aleksandër Kabashi (Kabasilla) e Eustath Kamizi. Vetë ai, me forca të shumta ishte pozicionuar më në thellësi, në zonën e Ohrit, Devollit e të Kolonjës, nga ku mbështeste njerëzit e tij të angazhuar në luftimet me normanët në Arbër, Vlorë e në Glavinicë. Pas disa muaj luftimesh rraskapitëse, ushtria normane, e bllokuar në Ultësirën Perëndimore, u detyrua të heqë dorë e të kthehet në Itali. Boemundi nënshkroi në kampin e perandorit bizantin në Kolonjë një marrëveshje poshtëruese për të, sipas së cilës ai hiqte dorë nga çdo sulm kundër territorit bizantin, prej zotërimeve të tij në Itali e në Siri (Antioke), si dhe e njihte veten si vasal të Aleksandrit I Komnen.
Nën sundimin e djemve të Aleksit I, Johanit II (1118-1143) e Manuelit I Komnen (1143-1180), normanët dhe bizantinët bënë secili nga një përpjekje për të kapërcyer Adriatikun. Më 1149 mbreti Ruxheri II i Sicilisë pushtoi Korfuzin dhe prej andej, pasi zbarkoi në sterenë e Epirit, vazhdoi në drejtim të Tebës e të Korintit. Por normanët u detyruan të tërhiqen shpejt nga këto qytete, qendra të industrisë së mëndafshit dhe çuan në Palermo, kryeqytet i mbretërisë së tyre, teknologjinë e prodhimit të mëndafshit. Perandor Manueli I Komeni ishte i pari sovran bizantin që imitoi Justinianin duke tentuar pushtimin e Italisë. Më 1155 një flotë bizantine e nisur nga portet shqiptare pushtoi qytetin e Ankonës. Në pak kohë bizantinët kapën gjithë vijën bregdetare nga Ankona në Taranto. Por menjëherë perandori bizantin u ndodh përballë një koalicioni fuqish armike, të drejtuara nga mbreti norman Guljelmi I. Edhe Venediku, aleati i vjetër i Bizantit, u rreshtua kundër tij. Shumë shpejt trupat bizantine u larguan nga trevat italiane të pushtuara prej tyre.
Në vitin 1185 mbreti Guljelmi I bëri përpjekjen e fundit të dinastisë normane të Italisë për të pushtuar territorin bizantin. Ky zbarkim i ri norman u parapri nga një revoltë e banorëve të viseve të Vagenetisë (Çamëri) kundër pushtetit të perandorit Androniku I Komneni (1182-1185). Me një shpejtësi të pazakontë ushtritë normane pushtuan Durrësin, strategu i të cilit, Jan Vrana, parapëlqeu të dorëzohej. Pas Durrësit ushtritë normane u derdhën nëpër Rrugën Mbretërore (Egnatia) dhe mbërritën para qytetit të Selanikut. Garnizoni i kështjellës, i përbërë prej luftëtarësh nga Kunavija e Arbrit ua dorëzoi qytetin perëndimorëve. Por kësaj radhe, normanët nuk arritën të konsolidojnë fitoret e tyre. Më shumë se për meritë të ushtrisë bizantine, ata u tërhoqën për shkak të dobësive të organizimit e të furnizimeve në vende aq të largëta nga bazat e tyre. Gjithsesi, Durrësi e disa ishuj të Jonit mbetën edhe për disa kohë në zotërim të normanëve. Me vdekjen e Guljelmit I në krye të Mbretërisë së Sicilisë erdhi sovrani gjerman Henriku VI, që inauguroi sundimin e dinastisë Hohenshtaufen në Italinë e Jugut. Sovranët e rinj, bashkë me mbretërinë, trashëguan nga paraardhësit e tyre normanë politikën e pushtimeve lindore. Jo më kot mbreti Henriku VI Hohenshtaufen, sipas kronistit bizantin Niketa Konjati, e konsideronte veten “ zot të tokave që shtrihen nga Durrësi në Selanik”.

2. JETA POLITIKE NË SHQIPËRI NË SHEK. XII-XIII

Principata e Arbrit
Ballafaqimi i Perandorisë Bizantine me normanët e Italisë dhe me kryqëzatat në shek. XI-XII, nxori në plan të parë rolin e shqiptarëve dhe të tokave shqiptare që u ndodhën në qendër të këtij ballafaqimi. Qëndrimi i shqiptarëve përcaktoi dukshëm zhvillimin e fushatave ushtarake të Perëndimit, ndaj pushteti qendror bizantin u përpoq ta mbante në anën e vet fisnikërinë shqiptare, duke e joshur atë me privilegje e tituj deri dhe me ofiqe të lakmueshme në ushtrinë dhe administratën bizantine. Duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XI në burimet historike përmenden familje fisnike shqiptare, si Skurra, Arianiti, Muzaka, Topia, Meksha, Jonima, Pliti, Blinishti, Kamona, që mbanin tituj të lartë bizantinë. Veçanërisht në shek. XII, shumë i përhapur ishte titulli sebast, që lidhet me periudhën e sundimit të dinastisë Komnene e posaçërisht me atë të Manuelit I (1147-1181). Luftërat e këtij perandori sa në Itali aq edhe në Ballkan, kryesisht kundër serbëve të Rashës, e rritën rolin dhe peshën ushtarake të faktorit shqiptar. Fisnikët shqiptarë ishin fuqizuar mjaft. Ndërkohë, ata shfrytëzuan privilegjet dhe ekskusitë e akorduara nga pushteti qendror, për të rritur shkallën e autonomisë së tyre. Ky proces zhvillimi politik autonom i feudalëve dhe i krahinave të veçanta eci më shpejt në trevën qendrore të Arbrit, me rol strategjik e ushtarak të posaçëm. Në gjysmën e dytë të shek. XII këtu kishte ndodhur me siguri një proces përqendrimi pushteti. Në vitin 1166 përmendet, në fakt, një prior Arbanensis (princ i Arbrit). Së bashku me disa klerikë të lartë nga Arbri ky mori pjesë në përurimin e kishës së re të Shën Trifonit në Kotorr. Në ceremoni merrte pjesë dhe "duka e komandanti" bizantin për Dalmacinë, Dioklenë e për Arbërinë, Isaku. Kjo tregon se priori i Arbrit, Andrea, e njihte ende formalisht sovranitetin bizantin. Megjithatë, në këtë kohë autonomia politiko-administrative e Arbrit ishte rritur së tepërmi, siç tregojnë edhe privilegjet e vitit 1153 të perandorit Manuel për kryeqendrën e Arbrit, Krujën. Duke u nisur edhe nga marrëdhëniet e mira që vendosi me Papatin, perandori Manuel u tregua liberal edhe përsa u përket marrëdhënieve kishtare; në kohën e tij riti katolik njohu një përhapje të gjerë jo vetëm në Shqipërinë e Epërme, por dhe në atë Qendrore, posaçërisht në Arbër.
Këto zhvillime në Shqipëri, që përkonin në një plan më të gjerë me thellimin e procesit të feudalizimit të Perandorisë Bizantine, me dobësimin e pushtetit qendror dhe decentralizimin e tij, në fundin e shek. XII, çuan në krijimin e një strukture me tipare të qarta shtetërore në trevën e Arbrit dhe në kristalizimin e një dinastie sunduese vendase. Duke u nisur nga titulli "princ" (princeps), që papa Inocenti III i dha më 1208 njërit prej krerëve të saj, Dhimitrit, kjo strukturë shtetërore është quajtur zakonisht në historiografi "Principatë e Arbrit", njëlloj siç është quajtur "Despotat i Epirit", formacioni fqinjë me Principatën e Arbrit, me qendër në Artë, i cili kishte në krye një despot.
Pas rënies së dinastisë së Komnenëve dhe me ardhjen në fronin bizantin të dinastisë së dobët të Engjëllorëve, treva e Arbrit fitoi tiparet e një shteti të pavarur. Themelues i tij ishte Progoni (1190-1198), pushtetin e të cilit e trashëguan të bijtë, Gjini (1198-1206) dhe Dhimitri (1206-1216). Dokumentet e rralla të kohës nuk thonë se cilës familje të Arbrit i përkisnin këta. Ka shumë gjasë që sundimtarët e Arbrit në kapërcim të shek. XII-XIII t'i përkisnin familjes Skurra nga malësia e Tiranës, ku emri Skurrë ndeshet ende në toponiminë dhe antroponiminë e vendit. Emri i kësaj familjeje ndeshet vazhdimisht në burimet e shek. XII-XIII si ndër më kryesoret e Arbrit. Për pozitën e lartë shoqërore të saj flet edhe varri familjar i sebastit Mihal Skurra në kishën e Shën Mërisë së Brrarit i vitit 1201, apo varri i fisnikut tjetër nga kjo familje, Anton Skurrës, në kishën e Shën Ndout në Lezhë. Për pozitën e veçantë që kjo familje kishte në shek. XII-XIII në gjirin e fisnikërisë shqiptare, flet dhe fakti që pinjollë të saj lidhën krushqi deri edhe me familjen perandorake bizantine. Edhe princi Dhimitër i Arbrit u martua me mbesën e perandorit bizantin Aleksi II Engjëlli, Komnenën, lindur nga martesa e vajzës së këtij të fundit, Eudokisë, me mbretin e Serbisë, Stefan Nemanjën e Kurorëzuar. Princesha Komnena, që kishte lindur jo para vitit 1191, ishte në moshë të mitur kur aty nga viti 1202, iu blatua princit Dhimitër të Arbrit, gjë që në vetvete flet për karakterin politik të kësaj martese. Martesa e Dhimitrit të Arbrit me Komnenën synonte edhe të normalizonte marrëdhëniet me Stefan Nemanjën e Serbisë, i cili në vitet e fundit të shek. XII kishte mundur të pushtonte mjaft toka në Kosovë e në Diokle (Gentë). Nemanja e vazhdoi përparimin në thellësi të tokave shqiptare, duke marrë edhe trevën e Pultit (malësia në të dy anët e lumit Drin të bashkuar) që bënte pjesë në Principatën e Arbrit. Pas lidhjes familjare me Nemanjët e Serbisë, Principata e Arbrit ruajti në mënyrë të qëndrueshme shtrirjen Drin-Shkumbin, të përfshirë midis Lezhës, Durrësit, Ohrit e Dibrës.
Principata e Arbrit e arriti kohezionin e saj më të madh nën sundimin e Dhimitrit. Nën autoritetin e tij u vunë atë kohë edhe familje të shquara të Arbrit, siç qenë Jonimët, Plitët, Shtëpanët, Kamonat etj. Në një traktat paqeje të nënshkruar prej tij më 1210 me Republikën e Raguzës, Dhimitri i quan këta, sipas së drejtës feudale perëndimore, "njerëzit e mi" (homines mei). Edhe titujt "gjykatës" (iudex) apo "princ" (princeps) që i atribuohen Dhimitrit prej papës Inocenti III, flasin për pozitën e tij të dalluar në gjirin e fisnikërisë së Arbrit. Ato tregojnë gjithashtu se familja e princërve të Arbrit në kapërcim të shek. XII-XIII ishte e ndikuar nga kultura dhe feudalizmi perëndimor. Këtë e konfirmon edhe hapi i ndërmarrë më 1208 nga princi Dhimitër për të kaluar në ritin katolik, duke u lidhur me kishën katolike të Romës. Me gjithë ndikimet që modelet feudale perëndimore patën në organizimin dhe në ndërtimin e Principatës së Arbrit, tradita bizantine mbetej ende shumë e fuqishme. Vetë Dhimitri parapëlqente të përdorte titujt bizantinë me prestigj panhypersebast apo megas arhond, ashtu si bujarët e tjerë mbanin titujt po bizantinë sebast ose protosebast. Qendra e Principatës së Arbrit ishte në qytetin e Krujës. Në kohën e Dhimitrit, Principata zotëronte edhe një dalje në det, në pjesën bregdetare midis Bishtit të Pallës dhe derdhjes së lumit Mat.

Principata e Arbrit, Dukati i Durrësit dhe Despotati i Epirit
Kryqëzata IV (1204) solli një ndryshim rrënjësor të kushteve politike në Perandorinë Bizantine e posaçërisht në viset e saj perëndimore.
"Traktati i ndarjes së tokave", i nënshkruar nga Venediku e fuqitë e tjera pjesëmarrëse në Kryqëzatë në prag të sulmit përfundimtar mbi Konstandinopojën, parashikonte që një pjesë e mirë e bregdetit shqiptar, prej Durrësit deri poshtë në Prevezë, të kalonte nën sundimin e Venedikut. Në fakt, venecianët arritën ta merrnin Durrësin dhe rrethinat e tij dhe të krijonin një zotërim të tyre të quajtur "dukati i Durrësit". Por në jug të tij, në temën e dikurshme bizantine të Nikopojës (Epir), venecianët nuk arritën të vendosnin pushtetin e tyre. Që në dhjetëvjeçarët e fundit të shek. XII një degë e familjes perandorake bizantine të Engjëllorëve kishte siguruar në Epir, veçanërisht në provincën e Vagenetisë (Çamëri), prona të mëdha tokësore dhe kishte ngritur aty një pushtet thuajse të pavarur nga Konstandinopoja. Në këtë mënyrë, menjëherë pas pushtimit të Perandorisë Bizantine nga kryqtarët më 1204, një pinjoll i Engjëllorëve bizantinë, Mihal Engjëlli, djali i qeveritarit të dikurshëm të Epirit, krijoi këtu një zotërim të pavarur. Dokumentet e kohës e quajnë këtë "Despotat i Artës", sipas kryeqendrës së tij. Në historiografi është bërë zakon të quhet "Despotat i Epirit". Gjatë historisë së tij më se dy shekullore, Despotati i Epirit e ndryshoi disa herë shtrirjen e tij. Sidoqoftë, bërthama e qëndrueshme territoriale përfaqësohej nga shtrirja e temës së dikurshme bizantine të Nikopojës, e përkufizuar nga malet Akrokeraune (Vetëtimës) në veri, nga gjiri i Artës (Ambrakisë) në jug dhe nga rrjedhja e lumit Vjosa e vargmalet e Pindit në lindje. Deti Jon lagte krahun perëndimor të Despotatit. Përveç kryeqendrës, Artës, qytete e kështjella të tjera të rëndësishme ishin Janina, Ajdonati (Paramithia), Himara, Berati, Kanina dhe për një farë kohe (1213-1253) edhe Durrësi. Shqiptarët përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë së Despotatit në shtrirjen klasike të tij. Po veç shqiptarëve kishte edhe popullsi vllahe, greke e sllave të vendosura kryesisht në viset e Thesalisë, të Maqedonisë e të Etolo-Akarnanisë, që u aneksuan nga despotët e Epirit pas vitit 1216.
Nga pikëpamja e organizimit shtetëror, Despotati i Epirit ishte një shtet bizantin. Në krye të tij qëndronin despotët e familjes perandorake Engjëlli. Këta në aktet dhe në dokumentet zyrtare të tyre shfaqen me emrin e përbërë Engjëll-Duka-Komnen, duke kujtuar kështu lidhjet e Engjëllorëve me dinastitë e tjera bizantine. Vetë sundimtarët e Epirit nuk u pajtuan me statusin e sundimtarit të një province. Ata e mbanin veten për trashëgimtarë të ligjshëm të fronit bizantin dhe në këtë kuptim e konsideronin pushtetin e tyre në Epir si një pikënisje për të restauruar Perandorinë Bizantine, duke dëbuar kryqtarët nga vendet bizantine.
Vitet e para të sundimit despoti Mihali I Engjëlli (1204-1216) ia kushtoi konsolidimit të brendshëm të shtetit të posalindur. Nuk munguan në këtë kohë edhe konfliktet me principatat kryqtare, të krijuara pas vitit 1204 në kufijtë e Despotatit, në mbretërinë lombarde të Selanikut, në dukatin e Athinës dhe në Principatën frënge të Akesë. Me t'u krijuar një gjendje e qëndrueshme në kufijtë me këto formacione, iu vu punës për shtrirjen e Despotatit në drejtim të veriut. Në vitin 1210 Despotati i Epirit i ishte afruar së tepërmi dukatit venecian të Durrësit.
Ndërkaq sundimi i Venedikut në Durrës ishte treguar i paqëndrueshëm. Përpjekjet për ta shtrirë juridiksionin venecian përtej qytetit kishin hasur në kundërshtimin e princit Dhimitër të Arbrit. Fisnikë të Arbrit ishin tashmë zotër të tokave në rrethinat e Durrësit, gjë që shqetësoi jo vetëm pushtetin venecian të Durrësit, por dhe kryepeshkopatën katolike të qytetit, e cila pretendonte se Dhimitri dhe njerëzit e tij kishin okupuar pronat e saj. Me qëllim që të ushtronte presion mbi princin e Arbrit, duka i Venedikut lidhi një aleancë me princin e Dioklesë (Gentës), Gjergjin, i cili zotohej ta ndihmonte Venedikun kundër Dhimitrit. Por ky ndërkaq kishte arritur të bënte për vete papën e fuqishëm Inocenti III, të cilit i premtoi konvertimin e tij, të bujarëve e të popullit të tij në fenë katolike.
I brejtur nga konfliktet me princin e Arbrit, Papatin e me vetë kishën vendase, dukati venecian i Durrësit u tregua i pafuqishëm të përballonte mësymjen nga jugu të despotit të Epirit, të Mihalit I Engjëlli. Në vitin 1210 kufiri midis Despotatit dhe Dukatit venecian të Durrësit ishte vendosur në rrjedhjen e lumit Shkumbin. Atë vit duka Marin Valaresi u takua me despotin Mihal për të biseduar lidhur me vendosjen e një paqeje. Paqja u nënshkrua në verë të atij viti nga duka i Venedikut Pietro Xian dhe despoti Mihali I. Në bazë të saj njihej edhe de jure kufiri i Shkumbinit si caku verior i zotërimeve të Despotatit. Ndërkohë, despot Mihali zotohej të lejonte tregtarët venecianë të tregtonin lirisht, pa taksa e doganë, në tokat e tij dhe t'i mbronte ata nga shtetasit e tij, në rast konflikti me sipërmarrësit venecianë.
Në muajin shtator 1210 venecianët sheshuan edhe mosmarrëveshjet me kishën e Durrësit, duke vënë në krye të saj venecianin Manfred. Në marrëveshjen që nënshkroi me dukën Pietro Xian në shtator të vitit 1210, kryepeshkopi Manfred u betua se do t'i qëndronte besnik Republikës së Venedikut dhe se do të punonte që qytetarët si dhe bashkësia e Durrësit dhe e zonave përreth t'i bindeshin pushtetit venecian.
Megjithatë, shpresat e Venedikut për të ruajtur një minimum pranie në Durrës dhe në rrethinat e tij, pësuan goditjen e fundit më 1213, kur despot Mihali I Engjëlli ia shkëputi atë Republikës së Shën Markut dhe e bashkoi me zotërimet e tij. Ushtria e tij përparoi thellë në veri e më 1215 pushtoi Shkodrën, por shpejt u tërhoq prej andej për t'u vendosur në vijën e Durrësit.
Pushtimi jetëshkurtër i Shkodrës ishte ndërmarrja e fundit ushtarake e despotit Mihali I.
Në rreth 10 vjet të sundimit të tij, shteti i vogël e i dobët epirot, arriti të zgjerohet duke zënë pak a shumë shtrirjen e temave të dikurshme bizantine të Nikopojës e të Durrësit. Përveç kryeqendrës, Artës, despot Mihali parapëlqente si rezidencë të zgjedhur të tij kështjellën e Beratit. Ende sot aty ruhen dëshmi të shumta të punimeve fortifikuese e të ndërtimeve të kultit të ndërmarra në kohën e sundimit të tij. Despot Mihali I vdiq pikërisht në kështjellën e Beratit në vitin 1216 pas një komploti të organizuar nga njerëz të afërt të tij. Pas kësaj në krye të Despotatit u vu i vëllai, Teodori. Nën sundimin e tij Despotati i Epirit arriti shtrirjen e tij më të gjerë. Politika e despotit të ri u orientua kryekëput nga lindja dhe synoi asgjësimin e principatave latine të kryqtarëve në Greqi, në Maqedoni e në Traki, rimëkëmbjen e Perandorisë Bizantine dhe kurorëzimin e tij si perandor i Bizantit. Në këtë kuadër fitoi rëndësi të posaçme kontrolli mbi Durrësin dhe mbi boshtin e Rrugës Mbretërore (Egnatia), i cili hapte rrugën drejt kështjellave të Maqedonisë e Selanikut dhe njëherësh shkëpuste lidhjet jetësore të perandorisë latine të Konstandinopojës ose të mbretërisë lombarde të Selanikut me fuqitë-mëmë të perëndimit. Duke pasur parasysh rëndësinë strategjike të këtij boshti rrugor e veçanërisht të pikënisjes së tij, Durrësit, mitropoliti i Korfuzit, Gjergj Bardhami, shprehej atë kohë se "despoti derdh pa kursim për Durrësin para, ushtri e çdo gjë tjetër, në mënyrë që të mos lejohen egërsirat nga Perëndimi të vënë këmbë në atë qytet, që ai e do mbi të tjerët ".
Në fakt, që në fillim të sundimit të tij, Teodorit iu desh të përballonte një përpjekje të latinëve për të shtënë në dorë korridorin e rrugës Egnatia. Në verën e vitit 1217, perandori i ri latin i Konstandinopojës, Pier dë Kurtëne, në krye të një ushtrie të nisur nga porti i Brindizit, zbarkoi në Durrës me destinacion Konstandinopojën. Pasi mori qytetin, ushtria latine e vazhdoi marshimin përgjatë rrugës Egnatia në drejtim të Selanikut. Historiani bizantin Gjergj Akropoliti rrëfen se despoti Teodor i kishte ngritur pritë ushtrisë latine "në vendet e ashpra të Arbrit", diku në luginën e Shkumbinit. Në betejën e zhvilluar këtu, ushtria frënge u shpartallua keq dhe vetë perandori Kurtënè u zu rob. Një kronist frëng, vazhduesi i Robert Autissiodorensis, ia atribuon katastrofën e perëndimorëve qëndrimit armiqësor të popullsisë vendase (malicia indigenorum) që bashkëpunoi me despotin e Epirit. Pas kësaj fitoreje, Teodori e ripushtoi Durrësin. Në qytet u përforcua sistemi i mbrojtjes dhe u kryen punime të ndryshme fortifikuese. Në vitet që pasuan, Teodor Engjëlli i zhvendosi veprimet luftarake në lindje. Këtu ai mori njërën pas tjetrës kështjellat e Ohrit, të Përlepit, të Pelagonisë (Manastir) etj. Por objektivi kryesor ishte Selaniku, të cilin Teodori ua shkëputi baronëve lombardë në vitin 1224. Këtu ai u kurorëzua "perandor e autokrat i bizantinëve" nga kryepeshkopi i fuqishëm i Ohrit, Dhimitër Komatiani. Selaniku u bë qendra e re ku u zhvendos Teodori e oborri i tij. Qeverisjen e zotërimeve shqiptare Teodori ia besoi të vëllait, Konstandinit, të cilit i akordoi titullin despot. Duke ndjekur shembullin e perandorëve të Bizantit, ai u shpërndau tituj fisnikërie si sebastokrator, domestik i madh, protovestiar etj., bashkëpunëtorëve të tij të afërt, midis të cilëve edhe mjaft bujarëve shqiptarë. Në administrimin e punëve të "perandorisë" së tij, Teodori ndihmohej nga një "këshill i të zgjedhurve". Një mbështetje të fortë i jepnin politikës së tij prelatët e lartë të kishës, ndaj të cilëve Teodori tregoi vazhdimisht kujdes të veçantë. Mitropoliti i Naupaktit, Jan Apakauku, kryepeshkopi i Korfuzit, Gjergj Bardhani, ai i Ohrit, Dhimitër Komatiani, si dhe peshkopi i Kaninës ishin disa nga bashkëpunëtorët e këshilltarët më të afërt të Teodorit.
Pas marrjes së Selanikut, objektivi i dytë i madh mbetej për Teodorin pushtimi i Konstandinopojës, që do të shënonte fundin e Perandorisë Latine e rimëkëmbjen e Bizantit. Midis viteve 1225-1230 ushtritë e tij arritën suksese të mëdha në Maqedoninë Lindore e në Traki, ku pushtuan Adrianopojën. Por në vendin e quajtur Klokotnica, në vitin 1230, trupat e Teodorit pësuan një disfatë të rëndë nga ushtritë e carit bullgar, Ivani II Aseni, që ishte shqetësuar nga forcimi i shtetit epiriot e nga përparimi i Teodorit në zonën e interesave bullgarë.

Lufta midis Despotatit të Epirit dhe Perandorisë së Nikesë për hegjemoni në Shqipëri
Beteja e Klokotnicës, ku vetë Teodori u zu rob, goditi rëndë aspiratat panbizantine të despotëve të Epirit. Paskëtaj, zotërimet epirote u ndanë në shumë pjesë. Në Selanik e Thesali vazhdoi të sundojë i vëllai i Teodorit, Manueli. Gjithë territori, prej Adrianopoje në Durrës, u pushtua nga Ivani II Aseni i Bullgarisë. Cari bullgar filloi paskëtaj ta quajë veten "perandor e autokrat, zot i krahinave prej Adrianopoje në Durrës" dhe të shpalosë me forcë pretendimet për Konstandinopojën e për fronin bizantin.
Krahinat e Epirit nuk u përfshinë në kufijtë e rinj të mbretërisë bullgare. Këtu shfaqet si sundimtar Mihali II Engjëlli, djali i Mihalit I. Për 10 vjet ky punoi për të forcuar pozitat e lëkundura të Engjëllorëve. Rrethi i bashkëpunëtorëve të tij u zgjerua me elementë të aristokracisë vendase, të cilëve u ishte besuar drejtimi i krahinave dhe i kështjellave të ndryshme të despotatit. Ashtu si dhe i ati, Mihali II i ruajti lidhjet e ngushta me Beratin, Vlorën e me parinë e këtyre dy qyteteve. Me qeveritarin e tyre, Jan Frëngun, pinjoll i një familjeje të vjetër fisnike vendase, despoti kishte edhe lidhje familjare.
Shthurja e Mbretërisë së Bullgarisë, pas vdekjes së Ivanit II Aseni (1241), e lejoi Mihalin II të zgjerojë kufijtë e Despotatit. Durrësi u bë përsëri pjesë e tij, ndërkohë që kështjella të tjera u aneksuan në Maqedoni e në Thesali. Por edhe kësaj radhe Despotati ndeshi në një kundërshtar të fuqishëm, që në atë kohë ishte bërë një faktor i rëndësishëm politik në Ballkan. Kjo ishte Perandoria e Nikesë, një formacion i ngjashëm me Despotatin e Epirit, që lindi pas vitit 1204 në Azinë e Vogël. Luftërat me Nikenë përbëjnë fazën e dytë të rëndësishme në historinë e Despotatit të Epirit. Ashtu si despotët e Epirit, edhe perandorët e Nikesë e mbanin veten për trashëgimtarë të ligjshëm të fronit bizantin. Marrja e Konstandinopojës e rimëkëmbja e Perandorisë Bizantine përbënin vijën kryesore të politikës së tyre, nga ku buronte edhe armiqësia me rivalët e tyre të Epirit. Pas dobësimit të Mbretërisë së Bullgarisë, Perandoria e Nikesë fitoi epërsi në ngjarjet në Ballkan. Brenda vitit 1246 perandori i Nikesë, Joan Vatatze (1222-1254), pushtoi Trakinë, Maqedoninë dhe qytetin e Selanikut.
Sukseset e rrufeshme të nikeasve zbuluan mangësitë ushtarake e politike të shtetit epiriot. Tashmë ishte dobësuar aleanca e këtij shteti me krerët lokalë të krahinave të ndryshme të Despotatit, në të cilën bazohej forca e tij. Politika e zbatuar nga Teodori e nga Mihali II në funksion të pushtimeve kishte goditur drejtpërsëdrejti format e qeverisjes në rajone të caktuara të Despotatit të Epirit me Principatën e Arbrit, e cila ishte kthyer tashmë në një shtet vasal.
Çarja midis dy aleatëve të dikurshëm u pa gjatë konflikteve ushtarake që u zhvilluan në zonën e Maqedonisë Jugperëndimore midis forcave të Nikesë dhe atyre të Epirit në vitin 1253. Atë kohë princi i Arbrit, Gulami, bashkë me forcat e tij, kishte zënë pozicion në zonën e Kosturit për t'u prerë rrugën nikeasve që kërkonin të çanin në drejtim të Devollit. Por perandori i Nikesë, Jan Vatatze, arriti të tërheqë në anën e tij princin Gulam, që tashmë ishte ftohur me Mihalin e Epirit. Premtimet joshëse të perandorit të Nikesë u konkretizuan me nënshkrimin e një traktati, që vuloste aleancën e re midis Nikesë dhe Arbrit dhe që njihte autonominë e këtij të fundit.
Krahas Gulamit të Arbrit, me nikeasit u bashkuan edhe krerët e Kosturit e të Devollit, të cilët gjithashtu ishin të pakënaqur nga Mihali II i Epirit. Në këto kushte, despoti i Epirit u detyrua të kërkonte paqe, e cila u nënshkrua në Larisë (1253). Mihali II hiqte dorë nga kështjellat e Maqedonisë Perëndimore dhe nga kështjella e Krujës. Kësaj të fundit, perandori Jan Vatatze i njohu qysh atë vit një sërë privilegjesh të rëndësishme që kishin të bënin me sigurimin e pronave të fisnikëve, të klerit dhe të qytetarëve të saj, si dhe me heqjen e tatimeve të caktuara. Të njëjtat privilegje u konfirmuan pas dy vjetësh nga perandori i ri i Nikesë, Teodori II Laskari (1254-1258). Ato iu konfirmuan vazhdimisht krutanëve nga perandorët e mëvonshëm të Bizantit.
Humbja e mbështetjes që kishte patur në Principatën e Arbrit ia bëri të pamundur despotit Mihal ruajtjen e zotërimit të rëndësishëm të Durrësit. Në vitin 1256 qyteti iu dorëzua perandorit të Nikesë. Paqja e nënshkruar atë vit midis dy rivalëve sanksiononte tërheqjen e Despotatit të Epirit në kufijtë e tij fillestarë. Në viset e zbrazura nga epirotët u vendos administrata e Nikesë.

Kryengritja e shqiptarëve kundër Perandorisë së Nikesë (1257-1258)
Vendosja e pushtetit të Nikesë në viset shqiptare nuk e përmirësoi gjendjen e tyre, përkundrazi, një administratë e rreptë ushtarake e civile u vendos në trevat shqiptare, përfshirë edhe Principatën e Arbrit, që kishte luajtur një rol vendimtar në suksesin e nikeasve. Në krye të saj u vu një qeveritar bizantin, Konstandin Habaroni, i cili së bashku me qeveritarët e krahinave të tjera të Shqipërisë e të Maqedonisë, u vu nën urdhrat e komandantit epror, pretorit Georg Akropoliti që kishte selinë në Selanik.
Që të nesërmen e vendosjes së sundimit të Nikesë në Shqipëri filluan të duken shenjat e një pakënaqësie të thellë. Këto qenë më të forta në trevat e Principatës së Arbrit, e cila në kundërshtim me premtimet e dhëna, u privua nga çdo lloj autonomie prej regjimit nikeas. Qeveritari nikeas i Arbrit, Konstandin Habaroni, nuk ishte në gjendje të mbante nën kontroll gjendjen shpërthyese, ndaj, në dimrin e vitit 1257-1258, kryekomandanti i forcave perëndimore të Nikesë, pretori Gjergj Akropoliti, vendosi të organizonte një ekspeditë demonstrative në Arbër. Prej Selanikut, ekspedita e drejtuar prej tij përparoi nëpër Kostur, Ohër, Durrës, ku Akropoliti u takua me krerët dhe autoritetet e vendit. Marshimi i Akropolitit vazhdoi nëpër krahinat e thella të Matit e të Dibrës. Kudo ku kaloi Akropoliti u mundua të forcojë bazat e sundimit të Nikesë, duke riorganizuar administratën ushtarake e civile të saj. Pas tre muajsh misioni të vështirë në zonën shpërthyese të Arbrit, në shkurt të vitit 1258, Akropoliti mbërriti në Përlep. Këtu atij i erdhi lajmi se "mbarë populli i arbëreshëve ishte hedhur në kryengritje". Për rrjedhojë edhe despoti Mihali II Engjëlli i Epirit e prishi paqen me Nikenë. Vetë qeveritari Nikeas i Arbrit, Konstandin Habaroni, u zu rob prej tij gjatë një prite që iu ngrit në Kaninë dhe ku pati dorë e fejuara e tij, Maria Frëngu, kunatë e despotit Mihal dhe pinjolle e familjes më të shquar të zonës së Vlorës në shek. XI-XIII.
Gjendja e re e detyroi Akropolitin të ndërmerrte një fushatë të vërtetë ushtarake për të shtypur kryengritjen. Goditja kryesore e nikeasve u drejtua kundër vatrës së trazirave, Arbrit. Ushtria e tyre, nën komandën e vetë Akropolitit pushtoi Ohrin dhe vazhdoi marshimin drejt Durrësit. Por qëndresa e kryengritësve shqiptarë e detyroi Akropolitin të bënte prapaktheu në Ohër. Paskëtaj, kryekomandanti nikeas u përpoq të hynte në Arbër nga ana e Dibrës, por edhe këtu ushtria e tij u rrezikua të asgjësohej nga kryengritësit, ndaj u tërhoq në drejtim të Përlepit.
Ndërkaq, i inkurajuar nga kryengritja e shqiptarëve, despoti Mihali II Engjëll i Epirit rifilloi veprimet luftarake në Maqedoni. Ushtria e tij, e përkrahur nga popullsia vendase, pushtoi Ohrin dhe kështjella të tjera të Maqedonisë Perëndimore. Pothuaj të gjithë komandantët e forcave të Nikesë u hodhën në anën e despotit të Epirit. Edhe kështjella e Përlepit, ku ishte i rrethuar kryekomandanti, Georg Akropoliti, u hapi portat epirotëve. Akropoliti dhe ushtarakë të tjerë ranë robër të Mihalit II. Në këtë mënyrë, gjithë këto treva u përfshinë përsëri në kufijtë e Despotatit të Epirit.
Sukseset e arritura në Maqedoni zgjuan te Mihali II i Epirit, ashtu si te paraardhësi i tij, ëndrrën e pushtimit të Konstandinopojës e të rimëkëmbjes së Perandorisë Bizantine, duke i paraprirë në këtë gjë rivalit të tij, perandorit të Nikesë. Në funksion të këtij qëllimi despoti i Epirit i hodhi sytë nga një aleancë e re me sovranin e Mbretërisë së Sicilisë, mbretin Manfred nga dinastia gjermane Hohenshtaufen, pavarësisht se ky kishte përfituar nga ngjarjet e fundit për të shtënë në dorë një pjesë të bregdetit shqiptar. Aleanca me Manfredin u bë fakt i kryer me martesën e këtij të fundit me vajzën e despotit Mihal, Helenën. Megjithatë përforcimet që mori nga Manfredi e dhëndri tjetër i tij, princi Guljelm II Vilëharduen i Akesë, nuk i mjaftuan despotit të Epirit për të ndalur ofensivën e filluar në pranverën e viti 1259 nga perandori i ri i Nikesë, Mihali VIII Paleolog. Ohri qe një nga kështjellat e para që despoti i Epirit u lëshoi nikeanëve. Kësaj radhe ish-kryepeshkopi durrsak i qytetit, Konstandin Kabasilla, që erdhi bashkë me ushtrinë nikeane, ndikoi me autoritetin e tij për t'i bindur mbrojtësit t'ia dorëzonin kështjellën perandorit të Nikesë. Pas Ohrit, ushtria e Nikesë, nën komandën e sebastokratorit Jan, vëlla i perandorit Mihali VIII Paleolog, rrethoi kështjellën e Devollit, të cilën e mori pas luftimesh të ashpra.
Në verë të atij viti, Mihali II Engjëlli pësoi disfatën përfundimtare në fushën e Pelagonisë (Manastir).
Fitorja e Perandorisë së Nikesë mbi Despotatin e Epirit në Pelagoni u pasua nga një tjetër fitore e madhe e saj. Në verë të vitit 1261 nikeasit ua morën me sulm Konstandinopojën latinëve. Në këtë mënyrë, konflikti i gjatë për të korrur trashëgiminë e Perandorisë Bizantine u zgjidh në favor të Nikesë. Mihali VIII Paleologu u bë perandori i parë i Perandorisë Bizantine të rimëkëmbur.
Rivali i tij i dikurshëm, despoti Mihali II i Epirit, pas disfatës në Pelagoni i humbi krejt zotërimet e tij. Ushtritë e Paleologut përparuan deri thellë në kufijtë e Epirit historik e morën dhe qendrat e fundit të qëndresës epirote, Janinën e Artën. Mihali II Engjëlli u strehua në Korfuz, zotërim i dhëndrit të tij Manfred.
Por ashtu si më 1257, administrata e re bizantine hyri që në fillim në konflikt me popullsinë vendase. Rritja e pakënaqësisë gjeti shprehjen më të lartë në shpërthimin e kryengritjeve antibizantine në gjithë territorin shqiptar të Perandorisë. Këto kryengritje krijuan kushte që despoti Mihali II Engjëll të kthehej në Epir e pak nga pak të rikrijonte Despotatin e Epirit në kufijtë e ngushtuar të temës së dikurshme të Nikopojës.
Përsa u përket territoreve në veri të lumit Vjosë, kryengritjet antibizantine të shqiptarëve u mpleksën aty me një sërë rrethanash të tjera, të cilat krijuan një gjendje krejtësisht të re.

[Laberia]

3. SHQIPËRIA DHE MBRETËRIA E SICILISË NË SHEK. XIII

Manfred Hohenshtaufeni në Shqipëri
Kapërcimi i shek. XII-XIII solli në Mbretërinë e Sicilisë një ndryshim të dinastisë sunduese. Vendin e dinastisë normane Altavila, e zuri dinastia perandorake gjermane Hohenshtaufen. Bashkë me fronin e Sicilisë, sovranët e rinj gjermanë trashëguan dhe planet pushtuese në Lindje të paraardhësve të tyre.
Henriku VI Hohenshtaufen që me ardhjen e tij në pushtet i shpalli hapur pretendimet e tij në bregun lindor të Adriatikut. Sipas historianit bizantin Niketë Koniati, Henriku pretendonte të ishte zot i gjithë territorit që shtrihej prej Durrësit e deri në Selanik, territor i pushtuar për një kohë të shkurtër nga paraardhësi i tij norman, Guljelmi II, gjatë fushatës së vitit 1185.
Por as Henriku VI, as pasardhësi i tij i madh, Frederiku II Hohenshtaufen, nuk qenë në gjendje të organizonin ndonjë ekspeditë si ato të normanëve në Shqipëri. Një gjë të tillë e bëri djali i Frederikut, Manfred Hohenshtaufeni. Duke përfituar nga konflikti midis despotit Mihali II i Epirit dhe perandorit të Nikesë, Teodorit II Laskari, si dhe i inkurajuar nga pakënaqësia e thellë që kishte pushtuar popullsinë shqiptare kundër këtyre dy rivalëve bizantinë, në mesin e dimrit të vitit 1257-1258 flota e Manfredit e komanduar nga admirali i tij, Filip Kinardi, zbarkoi në bregdetin shqiptar dhe pushtoi Durrësin, Vlorën, Spinaricën e Beratin. Ndonëse këto kështjella juridikisht ishin në atë kohë nën sundimin e perandorit të Nikesë (Durrësi), apo të despotit të Epirit (Vlora, Berati e Spinarica), as njëri e as tjetri nuk ushtronin pushtet real në to. Kryengritja e fundit e vitit 1257 e shqiptarëve i kishte detyruar garnizonet dhe administratën e perandorit apo të despotit të tërhiqeshin dhe ta linin qeverisjen e atyre vendeve në dorë të parisë lokale, e cila, me sa duket, ishte marrë vesh paraprakisht me Manfredin e Sicilisë për ndërmarrjen e tij.
I ndodhur para faktit të kryer, despoti Mihali II i Epirit e pa me vend mos të ndizte armiqësi të reja me mbretin e Sicilisë. Përkundrazi, me qëllim që ta tërhiqte atë në një aleancë ushtarake kundër rivalit të tij kryesor, perandorit të Nikesë, ai ia njohu Manfredit pushtimet e reja në bregdetin shqiptar. Madje i ofroi atij dhe dorën e së bijës, Helenës, bashkë me një sërë zotërimesh të tjera në cilësinë e pajës: Himarën, Sopotin (Borshin), Butrintin e Korfuzin. Në këtë mënyrë ndër të gjithë sovranët e mbretërisë së Sicilisë të dy shekujve të fundit, Manfredi qe i pari që zuri një pjesë të mirë të brezit bregdetar të Shqipërisë në pritje të kushteve të përshtatshme për të zgjeruar pushtimet në thellësi të Ballkanit.
Por beteja e Pelagonisë (Manastirit), në pranverë 1259, ku bashkë me forcat e despotit, Mihalit II të Epirit, u shpartallua edhe reparti i vogël prej 300 luftëtarësh që Manfredi i kishte dërguar për ndihmë vjehrrit të tij, i vuri në pikëpyetje vetë zotërimet siciliane në Shqipëri. Ngadhënjyesi i Pelagonisë, perandori i ri i Nikesë, Mihali VIII Paleologu (prej 1261 perandor i Bizantit), e vazhdoi mësymjen deri në bregdet, duke marrë të gjitha zotërimet e Manfredit, me përjashtim të Durrësit. Gjithsesi, në shtator të vitit 1261 Manfredi organizoi një fushatë të re në Shqipëri dhe arriti përsëri zotërimet e bregdetit, të cilat i mbajti deri në fund të jetës së tij (1266).
Baza e qeverisjes së zotërimeve të Manfredit në Shqipëri ishin kështjellat. Këtu u vendosën garnizonet siciliane nën komandën e kështjellarëve. Kështjellari i Kaninës, që kontrollonte dhe zonën e Vlorës, në vitet 1258-1274 ishte Jakob Balsiniani, pas çdo gjase një fisnik gjerman. Juridiksioni i tij shtrihej në një perimetër të gjerë rreth kështjellës, që përfshinte edhe fshatrat e Orikumit, Vranishtit, Vonicës etj. Krerët feudalë vendas ishin përfshirë në sistemin e mbrojtjes së kështjellës së Kaninës dhe të territorit të saj. Përveçse në rast lufte, ata, normalisht, të shoqëruar nga njerëzit e tyre, kryenin për një muaj në vit shërbimin e garnizonit brenda në kështjellë.
Manfredi e respektoi traditën përsa i përket organizimit administrativ të Durrësit dhe të krahinës fqinje të Arbrit. Ato u ruajtën si një njësi e vetme administrative, nën drejtimin e një qeveritari ushtarak me titullin e kapitenit që e kishte selinë në Durrës. Duke pasur parasysh forcën dhe rolin e parisë feudale të Arbrit në fatet e kësaj treve, Manfredi ia besoi postin e kapitenit të Durrësit e të Arbrit një fisniku nga një shtëpi e njohur feudale, Andrea Vranës. Në vitin 1185, në kohën e fushatës normane, një tjetër pinjoll i kësaj familjeje kishte kryer funksione të ngjashme në atë trevë si strateg i Bizantit.
Rasti i njohur i kapitenit Andrea Vrana tregon se Manfredi diti të tërhiqte në administratën civile e ushtarake të zotërimeve të tij shqiptare edhe fisnikë vendas. Madje, trupa shqiptare nën komandën e krerëve vendas u integruan edhe në forcat e Manfredit të angazhuara në Itali kundër kundërshtarëve të tij.
Si mëkëmbës të përgjithshëm të zotërimeve të tij në Shqipëri, Manfredi caktoi njeriun e tij të besuar, admiralin Filip Kinardi. Megjithatë, pushteti i tij realizohej në zotërimet jugore. Treva Durrës-Arbër, si zonë me rëndësi të posaçme strategjike, ishte nën vëzhgimin e drejtpërdrejtë të mbretit Manfred.
Fillimisht, selia e admiral Kinardit ndodhej në Korfuz, por me kohë u zhvendos në Kaninë. Këtu ai u martua me të venë e një fisniku nga familja e vjetër Frëngu, që ishte njëherësh kunata e despot Mihalit II të Epirit. Miqësia që Filip Kinardi kishte me peshkopin ortodoks të Kaninës është një tjetër tregues i lidhjeve të ngushta, që Kinardi, e në përgjithësi gjithë administrata e Manfredit, vendosi me mjedisin, e veçanërisht me parinë vendase. Me këtë shpjegohet fakti që, pas vrasjes së Manfredit në Betejën e Beneventit (1266), disa nga bashkëpunëtorët më të ngushtë të tij, midis tyre dhe konti Frederik Lançia, dajë i Manfredit dhe personi numër një në oborrin e tij, erdhën dhe u strehuan në Shqipëri.
Fundi i mbretit Manfred në Betejën fatale të Beneventit, shkaktoi pështjellim në zotërimet shqiptare të Hohenshtaufëve të Sicilisë. Menjëherë pas Manfredit, edhe mëkëmbësi i tij admiral Kinardi ra viktimë e një komploti të kurdisur në Kaninë nga despot Mihali II Engjëlli i Epirit në bashkëpunim me të shoqen e njeriut të Manfredit, Maria Frëngun, që ishte edhe kunatë e tij. Por, pavarësisht nga kjo, despoti nuk arriti t’i shtinte në dorë zotërimet e Manfredit. Njerëzit e këtij, si këshilltari i Kaninës, Jakob Balsiniani, ai i Korfuzit, Verner Alamani, dhe kapiteni i Durrësit-Arbrit, Andrea Vrana, refuzuan t'ia dorëzojnë despotit të Epirit viset nën juridiksion të tyre. Të njëjtën gjë bënë edhe më 1267, kur ngadhënjyesi i Beneventit e vrasësi i Manfredit, francezi Karl Anzhu, u çoi fjalë funksionarëve të ish-mbretit Hohenshtaufen në Shqipëri që ta njihnin atë si mbret i ri i Sicilisë.

Anzhuinët dhe “Mbretëria e Arbrit”
Sovrani i ri i mbretërisë së Sicilisë, Karli I Anzhu, trashëgoi synimet e vjetra të dinastive të Altavilëve normanë e të Hohenshtaufëve gjermanë. Në qendër të politikës së tij të jashtme u vu pushtimi i Lindjes e marrja e Konstandinopojës. Kjo politikë u nxit e u ushqye vazhdimisht nga kisha e Romës, e cila llogariste të organizonte, nëpërmjet anzhuinëve, një kryqëzatë të re kundër Bizantit dhe të realizonte kështu bashkimin me dhunë të kishave. Pikërisht në praninë e papës Klementit IV u nënshkrua në maj të vitit 1267 në Viterbo marrëveshja midis Karlit I Anzhu e perandorit të shfronëzuar latin të Konstandinopojës, Balduinit II, në bazë të së cilës ky i fundit ia kalonte të drejtat e tij në Lindje mbretit anzhuin. Marrëveshja në fjalë përcaktonte si fazë të parë të ndërmarrjes anzhuine zënien e një kryeure në bregdetin shqiptar, në zotërimet e ish-mbretit Manfred.
Karli I Anzhu u mundua të afirmonte të drejtat e tij në vijë trashëgimije mbi zotërimet shqiptare të Manfredit, duke i shndërruar në vasalë të tij bashkëpunëtorët e Manfredit në Shqipëri. Në këtë kuadër, më 1267, Karli I emëroi si mëkëmbës të tij në Shqipëri Gaco Kinardin, një i afërm i mëkëmbësit të vrarë të Manfredit, Filipit. Por as kështjellari i Korfuzit, as ai i Vlorës, i Butrintit e i Sopotit dhe as kapiten Vrana e qytetarët e Durrësit nuk dëgjuan të kalojnë nën sovranitetin anzhuin. Përkundrazi, marrëdhëniet e mbretit Karl me bregun përballë mbetën të ndera deri në vitin 1271. Atë kohë, vetë ai shprehej në një letër se shqiptarët e "urrenin emrin e tij" (in odium nostri nominis).
Gjithsesi, anzhuinët nuk ndërmorën ndonjë fushatë të armatosur. Karli I u përpoq të tërhiqte me anë premtimesh krerët shqiptarë dhe në vitin 1271 ai duket se kishte vendosur një dialog me aristokracinë e Arbrit si edhe me bashkësinë qytetare të Durrësit. Gjatë atij viti dy priftërinj katolikë shqiptarë, Gjoni nga Durrësi dhe Nikolla nga Arbri, si të besuar të mbretit Karl dhe të aleatit të tij të madh, papës Gregori X, bënë disa udhëtime midis Napolit e Durrësit, duke përcjellë mesazhet e mbretit te krerët shqiptarë. Në fillim të shkurtit 1272 mbërriti në oborrin anzhuin në Napoli një përfaqësi e fisnikërisë së Arbrit dhe e bashkësisë qytetare të Durrësit. Në përfundim të traktativave me Karlin Anzhu u shpall bashkimi i "Mbretërisë së Arbrit" (Regnum Albaniae) me mbretërinë e Sicilisë nën sovranitetin e mbretit Karl (Carolus I, dei gratia rex Siciliae et Albaniae).
Kthesa e fisnikëve shqiptarë në marrëdhëniet me mbretin anzhuin ndodhi për një sërë arsyesh të jashtme dhe të brendshme. Në atë kohë bizantinët dhe serbët e kishin rritur presionin në trevat shqiptare që ishin ende jashtë kontrollit të tyre. Serbët i ishin afruar tashmë zonës së Dibrës, kurse Perandoria Bizantine e kishte rivendosur sundimin e saj në një pjesë të mirë të Shqipërisë së brendshme. Marrja e Beratit menjëherë pas fitores së bizantinëve në Pelagoni (Manastir), më 1259, i jepte Bizantit një bazë strategjike mjaft të rëndësishme për të shtrirë më tej zonën e kontrollit të vet deri në vijën bregdetare.
Vështirësive të aristokracisë shqiptare në marrëdhëniet me këto fuqi të huaja, u shtoheshin edhe ndarjet e konfliktet midis vetë fisnikëve shqiptarë. Në këtë kohë edhe Principata e dikurshme e Arbrit e kishte humbur shkëlqimin që kishte patur në kohën e princit Dhimitër. Në vend të një familjeje feudale, në trevën e Arbrit ushtronin ndikimin dhe pushtetin e tyre disa familje, shpesh herë në konflikt me njëra-tjetrën, siç ishin familjet Skurra, Vrana, Blinishti, Topia, Arianiti etj. Në këtë mënyrë, njohja e një sovrani të huaj u pa edhe si një mjet për të qetësuar rivalitetet midis tyre. Së fundi, jo pa rol ishte edhe fakti që në Shqipëri, veçanërisht në zonën e Durrësit dhe të Arbrit, ekzistonte tashmë një grupim filo-anzhuin, që përfaqësohej kryesisht nga kleri katolik i Durrësit dhe i Arbrit, që nën sundimin e Manfredit, armikut të egër të Papatit, kishte pësuar përndjekje nga më të ashprat. Për rrjedhojë, ky ishte i prirur të bashkëpunonte me sovranin e ri të Sicilisë, Karlin Anzhu, që ndryshe nga Manfredi, ishte beniamin dhe krahu i djathtë i kishës katolike të Romës.
Pavarësisht nga motive të tilla që flisnin në të mirë të anzhuinëve, kompromisi i vitit 1272 midis anzhuinëve e aristokracisë shqiptare u bë i mundur vetëm pasi Karli I Anzhu u dha krerëve shqiptarë garancitë e kërkuara. Në dy diploma të dala nga kancelaria e tij më 20 e 21 shkurt 1272, u premtonte atyre mbrojtjen e tij (protectionem suam) dhe njohjen e të gjitha privilegjeve, normave e dokeve "të mira" të mëparshme. Teksti i tyre tregon qartë që njohja e sovranitetit anzhuin nga krerët shqiptarë nuk qe një "dorëzim" pa kushte, por një ujdi e arritur, siç shprehej vetë mbreti Karl, "pa kurrfarë dhune e shtrëngimi" (absque aliqua violentia seu cohactione). Anzhuinët kënaqnin në thelb dy kërkesat themelore të shqiptarëve: kërkesën për një angazhim të anzhuinëve në marrëdhëniet e ndera të shqiptarëve me fuqitë e tjera, kryesisht Bizantin e Serbinë, dhe kërkesën për njohjen e autonomisë politiko-administrative të fisnikëve vendas brenda kuadrit të "Mbretërisë së Arbrit".
Pavarësisht nga premtimet joshëse të anzhuinëve, jo menjëherë e jo të gjithë fisnikët shqiptarë u tërhoqën prej tyre.
Koha e gjatë, që iu desh Karlit I Anzhu për të realizuar planin e vet, ishte prova më e mirë se në gjirin e aristokracisë shqiptare kishte ngurrime lidhur me një orientim proanzhuin. Në fakt, anzhuinët përcaktuan qysh në fillim hapësirën midis Durrësit e Vlorës ose më saktë midis Matit e Seman-Devollit, si zonë e interesave të tyre jetike në Shqipëri. Tokat jashtë tyre anzhuinët i panë para së gjithash në funksion të marrëdhënieve me shtetet aleate ballkanike, në radhë të parë me mbretërinë e Serbisë. Kjo vijë politike e anzhuinëve i prishi këta qysh në fillim me një krah të rëndësishëm të aristokracisë shqiptare. Aleanca me Mbretërinë Serbe pati gjithmonë përparësi për Karlin Anzhu dhe ky refuzoi të merrte në mbrojtje fisnikët shqiptarë, si Gropajt e Dibrës, tokat e të cilëve ndodheshin nën kërcënimin e pushtimit serb.
Por marrëdhëniet e anzhuinëve nuk vonuan të prishen edhe me fisnikët-vasalë të tyre të "Mbretërisë së Arbrit". Premtimet lidhur me njohjen e autonomisë e të privilegjeve të vjetra, që Karli I u kishte dhënë krerëve shqiptarë në fillim, u treguan se ishin demagogji. Fisnikët shqiptarë u detyruan të kryejnë "betimin dhe homazhin feudal" (ligii homagii iuramentum). Këtu u vendos një administratë e fortë ushtarake, ku aristokracia shqiptare nuk përfaqësohej në asnjë instancë të saj. Të gjithë funksionarët, që nga "kapiteni e mëkëmbësi i Mbretërisë së Arbërisë”, te mareshali, kështjellarët, intendentët e postet më të ulëta, ishin me kombësi franko-italiane. Shqiptarët ishin përjashtuar nga çdo rol efektiv në këtë "Mbretëri të Arbërisë". Fisnikët shqiptarë, që njohin për kryezot Karlin I Anzhu e që u përfshinë në "Mbretërinë e Arbërisë", u organizuan prej anzhuinëve në një lloj "këshilli regjence". Karli I u vinte atyre kufirin e të drejtave e detyrave, kur i këshillonte se "duhej t'i bindeshin mëkëmbësit e kapitenit të përgjithshëm të Mbretërisë së Arbrit dhe ta ndihmonin atë me të gjitha forcat e për çdo punë, qoftë me këshilla, qoftë me mjetet e nevojshme". Dokumentet anzhuine lënë të kuptohet qartë se ku konsistonte ndihma e krerëve shqiptarë për kryezotin anzhuin. Në radhë të parë ata duhet të shoqëronin trupat anzhuine në fushatat ushtarake. Ky shërbim i tyre përputhej me thelbin e regjimit anzhuin e të "Mbretërisë së Arbrit", të cilën anzhuinët e projektuan dhe e ndërtuan si një bërthamë të një perandorie të tërë ballkanike. Shqiptarët duhet të luftonin, kështu, për një qëllim që s'qe i tyre e që ata nuk e ndienin. Kjo i zhgënjeu shpresat fillestare të tyre, të ushqyera nga premtimet e Karlit I Anzhu, që ua serviri atyre "Mbretërinë e Arbrit" si një pasardhëse të natyrshme të Principatës së Arbrit, ku fisnikët shqiptarë do të ruanin autonominë e tyre e do të luanin rol parësor.
Por regjimi i ri anzhuin nuk pati pasoja negative vetëm në planin politik. Anzhuinët vendosën në zotërimet e tyre një regjim të rreptë shfrytëzimi. Fonde të mëdha tokësore iu rrëmbyen pronarëve vendas, në radhë të parë kundërshtarëve të regjimit anzhuin, e u shpërndanë në të mirë të kurorës, të funksionarëve e feudalëve anzhuinë dhe të kishave, kuvendeve e manastireve katolike të themeluara me shumicë nga klerikët e huaj, të ardhur bashkë me anzhuinët e që përfaqësonin një mbështetje shoqërore e mjet diversioni ideologjik të tyre. Fshatarësia shqiptare, që punonte në këto toka, iu nënshtrua një shfrytëzimi intensiv e të panjohur deri atëherë. Të ardhura të mëdha hynin në arkën mbretërore e të funksionarëve anzhuinë nga taksat e detyrimet që shpeshherë këta ia impononin në mënyrë arbitrare popullsisë vendase.
Vendosja e regjimit anzhuin pati reflekse negative edhe në jetën e qyteteve. Autonomia e tyre u ngushtua, organet bashkiake të qeverisjes pushuan së funksionuari e u zëvendësuan nga administrata anzhuine. Interesat ekonomikë të shtresave tregtare-zejtare e të vegjëlisë u dëmtuan rëndë nga politika e monopolit shtetëror mbi prodhimin e shitjen e produkteve kryesore, si dhe nga detyrimet nga më të ndryshmet që nëpunësit anzhuinë ngarkonin në kurriz të popullsisë qytetare. Të ardhurat e shumta që vinin nga prodhimi dhe tregtia e kripës shkonin në dobi të mbajtjes së trupave dhe të administratës anzhuine në Shqipëri.
Në këtë mënyrë regjimi anzhuin ngjalli që në muajt e parë zhgënjim e pakënaqësi midis shtresave më të ndryshme të shoqërisë shqiptare. Zëdhënëse e kësaj pakënaqësie u bë aristokracia shqiptare, brenda e jashtë kuadrit të "Mbretërisë së Arbrit", e cila e pa se anzhuinët i shkelën pa ngurruar aspiratat e saj politike. Për t'i detyruar krerët shqiptarë që t'i rrinin besnikë e mos të ngrinin krye, Karli I filloi të marrë peng fëmijët e tyre, të cilët i çonte e i ruante në kështjellat e Italisë së Jugut, ku këta trajtoheshin si të ishin robër, aq sa në mjaft raste ata të tentonin të arratiseshin.
Përplasjet e shqiptarëve me anzhuinët, që në fillimet e vendosjes së këtyre të fundit në Shqipëri, favorizuan lojën e bizantinëve. Duke filluar nga vera e vitit 1272, perandori bizantin Mihali VIII Paleolog ishte vënë në kontakt me fisnikët shqiptarë dhe përpiqej t'i bënte ata për vete e t'i hidhte kundër anzhuinëve. Përpjekja e tij mbështetej në premtimet e garancitë që u paraqiste shqiptarëve e s'ka dyshim që në këtë pikë ai nuk mbeti pas, madje e kapërceu rivalin e tij, Karlin I Anzhu, përderisa arriti qysh në fillim të bënte për vete ("të mashtrojë", sipas shprehjes së Karlit I) mjaft prej tyre.
Në verën e vitit 1274, vetë dokumentet anzhuine bëjnë fjalë për një aleancë operative midis bizantinëve e fisnikëve shqiptarë.
Në gusht të atij viti aleatët kishin arritur një fitore të parë mbi anzhuinët, duke u shkaktuar atyre mjaft të vrarë e duke zënë shumë të tjerë robër. Në muajin nëntor komandantët anzhuinë në Shqipëri i raportonin mbretit anzhuin Karl se "arbëreshët e bizantinët kishin rrethuar Durrësin". Informatat e mëvoshme konfirmonin se luftimet tashmë ishin përqendruar në afërsi të kështjellave bizantine. Shpërthimi i konfliktit të hapur me shqiptarët bëri që fronti i luftimeve të zhvendosej me shpejtësi në afërsi të kështjellave anzhuine të bregdetit.
Forca tërheqëse e këtij orientimi të ri të aristokracisë shqiptare kundër anzhuinëve u bënë ata fisnikë që kishin mbajtur një qëndrim të rezervuar ndaj anzhuinëve e që nuk ishin përfshirë në "Mbretërinë e Arbrit". Të tillë qenë Pal Gropa e Gjin Muzaka, zotër përkatësisht të zonës së Dibrës dhe asaj të Beratit. Me kohë me këta fisnikë u bashkuan edhe të tjerë, nga ata që ishin njohur vasalë të mbretit Karl. Në mënyrë mjaft domethënësë Karli I Anzhu fillon t'i quajë me emrin "tradhtarët e mi" (proditores nostros) fisnikë të tillë si Blinishtët, Skurrajt, Jonimët etj., që deri atëherë kishin qenë "besnikët e tij" (fideles suos). Ky qëndrim i ri qe me pasoja fatale për sundimin anzhuin. Zotërimet shqiptare të Karlit Anzhu apo, siç preferonte t'i quante ai, "Mbretëria e Arbrit", që s'ishte veçse një shumë zotërimesh të fisnikëve shqiptarë, vasalë të tij, u reduktua, pas armiqësimit me ta, në kështjellat bregdetare të Durrësit, Vlorës e Kaninës.
Rrjedhja e re, që morën marrëdhëniet e shqiptarëve me anzhuinët, dhe aleanca shqiptaro-bizantine, që pasoi, i përmbysi planet e mëdha të Karlit I Anzhu, i cili kishte shpresuar t'i çonte ushtritë e tij deri në Konstandinopojë. Për më tepër planet e mbretit anzhuin u komprometuan edhe nga afrimi i perandorit bizantin, Mihalit VIII Paleolog, me Papën. Ujdia që këta të dy arritën në Koncilin e Lionit, më 1274, për të realizuar bashkimin e kishave, e izoloi Karlin Anzhu duke i hequr atij përkrahjen e pakushtëzuar të Papatit. Në vend që të vazhdonte mësymjen drejt Lindjes, Karli u detyrua të nënshkruante një armëpushim me Mihalin VIII Paleolog (1276). Ndërkohë "bizantinët" e kishin kthyer Beratin në qendrën ku së bashku me fisnikët shqiptarë organizoheshin operacionet kundër kështjellave anzhuine. Komandën e kësaj kështjelle ata ia kishin besuar një fisniku vendas, sebastit Stano, që kryente funksionin e qefalisë (qeveritarit) të qytetit. Në atë kohë bizantinët kishin arritur të rrëmbenin edhe Spinaricën, lokalitetin bregdetar midis Vlorës e Durrësit. Në këtë mënyrë, zotërimet jugore të anzhuinëve ishin ndarë nga Durrësi nëpërmjet këtij pykëzimi bizantin nga Berati në bregdet. Ndërlidhjet midis zotërimeve anzhuine dhe midis tyre e Mbretërisë së Sicilisë kryheshin vetëm me anën e detit. Por edhe komunikimi detar ishte bërë i rrezikshëm, sepse një flotë bizantine me bazë në Spinaricë e në Butrint sulmonte anijet anzhuine.
Duke parë gjendjen katastrofike të trupave të tij në Shqipëri, mbreti Karli I Anzhu mendoi të organizonte një fushatë të re, gjatë së cilës të nënshtronte krerët kryengritës shqiptarë dhe të merrte kështjellat e pushtuara ndërkohë nga perandori bizantin Mihali VIII Paleolog. Në këtë kuadër rëndësi e posaçme iu dha kështjellës së Beratit, kundër së cilës u përqendrua goditja kryesore anzhuine. Marrja e Beratit do të çlironte nga presioni bizantin bazat bregdetare të anzhuinëve (Vlorën, Durrësin) dhe do të krijonte kushtet për përparimin e ushtrive të Karlit Anzhu në brendësi të vendit. Është për këto arsye që Karli I i shkruante komandantit të ushtrisë anzhuine në Shqipëri se "nuk mund ta shprehte me fjalë rëndësinë që i jepte pushtimit të kështjellës së Beratit" (ad captionem castri Bellgradi, que ultra quam dici valeat cordi nostro residet ).
Në prag të mësymjes, Karli I Anzhu konfirmoi aleancat me Serbinë e me Despotatin e Epirit. Despot Niqifori I i Epirit u shpall vasal i mbretit anzhuin dhe i dorëzoi këtij kështjellat e Butrintit, të Sopotit e të Porto-Palermos. Por para së gjithash Karli I bëri një përpjekje të re për t'i rregulluar marrëdhëniet me shqiptarët e për t'i shkëputur këta nga bizantinët. Në këtë kuadër Karli I liroi nga burgjet italiane një numër krerësh shqiptarë kryengritës, mes të cilëve Gjin Muzakën, i cili mbahej "i lidhur me pranga të forta hekuri" në burgun e kështjellës së Brindizit së bashku me Dhimitër Zogun, Kasnec e Guljelm Blinishtin. Karlit I Anzhu i erdhën kërkesa të përsëritura nga fisnikët shqiptarë për ta liruar Muzakën. Me sa duket, Gjin Muzaka gëzonte pozitë e autoritet të veçantë dhe nëpërmjet tij mbreti anzhuin u përpoq të ndikonte mbi krerët shqiptarë. Në gusht të vitit 1280 ai urdhëroi lirimin e robit Muzaka, "pasi të kishte dhënë peng gruan e fëmijët e pasi të ishte betuar se nuk do të bashkohej më me armiqtë e mbretit Karl e nuk do të fliste e do të vepronte më kundër tij". Në kushtet e përgatitjes së mësymjes anzhuine mbi Beratin, neutralizimi i Muzakajve, zotër të vendit, merrte kuptim të veçantë.
Megjithatë, përpjekjet e anzhuinëve për diversion në radhët e aristokracisë shqiptare nuk dhanë rezultat. Në prag të betejës vendimtare për Beratin lajmet që i vinin Karlit I nga komandatët e tij në Shqipëri e njoftonin se "arbrit kishin ngritur përsëri krye dhe sulmonin trupat anzhuine". Qëndrimi i vendosur antianzhuin i shumicës së fisnikëve shqiptarë kushtëzoi në mënyrë vendimtare ecurinë e mësymjes anzhuine. Ndërkohë që ushtria e Hygo de Sylit, e përforcuar nga kontingjentet e ardhura nga Durrësi, Vlora e Butrinti, kishte mbyllur rrethimin e Beratit, shqiptarët sulmonin kështjellat anzhuine të bregdetit duke e detyruar komandantin anzhuin t'i shpërqendronte forcat e të niste përforcime në drejtim të atyre kështjellave.
Rrethimi anzhuin i Beratit zgjati disa muaj. Në dhjetor të vitit 1280 anzhuinët mundën më në fund të zinin lagjet e jashtme të qytetit (suburbia). Por në betejën finale, që u zhvillua në pranverën e vitit tjetër buzë Osumit, mbrojtësit e kështjellës i shkaktuan një disfatë të rëndë kalorisë frënge, duke zënë rob edhe vetë komandantin e ushtrisë anzhuine.
Pas disfatës së Beratit anzhuinët u tërhoqën me shpejtësi në skajin bregdetar, ku mundën të ruajnë edhe për ca kohë kështjellat e rëndësishme të Durrësit, Vlorës e Kaninës. Në vitin 1282 Karli I projektoi një fushatë të re kundër Bizantit, por po atë vit në Sicili shpërtheu kryengritja e madhe anti-anzhuine e "Mbrëmjeve siciliane", në të cilën kishin dorë edhe perandori bizantin, Mihali VIII Paleologu, e mbreti i Aragonës. Paskëtaj nisi një periudhë 20-vjeçare luftërash midis aragonasve e anzhuinëve për zotërimin e Sicilisë. Në kushte të tilla ekspedita e re kundër Bizantit mbeti e parealizuar. Kështjellat që anzhuinët mbajtën edhe për disa vjet në bregdetin shqiptar mbetën si ishuj të izoluar nën rrethimin e vazhdueshëm të shqiptarëve e të bizantinëve. Brenda vitit 1285 anzhuinët braktisën edhe Durrësin, Vlorën e Kaninën. Fortesat e Butrintit, Sopotit e Porto-Palermos, që ata mundën të mbajnë në jug, në territoret e Despotatit të Epirit, ishin pika mbështetëse pa ndonjë rëndësi strategjike të veçantë. Në këtë mënyrë, pas rreth 15 vjetësh përpjekjesh për të fituar e për të mbajtur pozitat e tyre në Shqipëri, anzhuinët u detyruan të tërhiqen e t'ia lënë vendin Perandorisë Bizantine, që sakaq rivendosi autoritetin e saj në një pjesë të mirë të tokave shqiptare.

4. GJENDJA KISHTARE NË SHQIPËRI NË SHEK. XI-XIV

Ndarja e kishave (1054). Përparimet e katolicizmit në Shqipërinë e Epërme
Në kapërcim të shek. X-XI, trevat shqiptare ishin nën juridiksionin kishtar të tri kryepeshkopatave, të cilat drejtonin një numër të madh selish peshkopale vartëse (sufragane). Këto qenë kryepeshkopata e Naupaktit, ajo e Durrësit dhe kryepeshkopata e Ohrit. Kjo e fundit, e krijuar dhe e fuqizuar si e tillë nga carët bullgarë, mundi të tërheqë nën juridiksionin e vet një numër peshkopatash, deri atëherë sufragane të dy mitropolive fqinje. Të tilla qenë peshkopatat e Himarës, Butrintit, Drinopojës e Kozilit (pranë Prevezës), që iu shkëputën Naupaktit, apo selitë e Vlorës, Glavinicës e Cernikut që deri atë çast i përkisnin Durrësit. Në këtë mënyrë kryepeshkopata e Ohrit përmblodhi numrin më të madh të peshkopatave shqiptare. Përveç selive që iu shkëputën Durrësit e Naupaktit, ajo kishte nën vete edhe selitë peshkopale të Nishit, Prizrenit, Shkupit, Dibrës, Kërçovës, Përlepit, Devollit, Kolonjës, Manastirit etj. Kryepeshkopata e Ohrit e ruajti këtë shtrirje edhe pas rënies së Perandorisë Bullgare (1018). Perandori Bizantin Bazili II ia rikonfirmoi kishës së Ohrit të gjitha sufraganet që i ishin akorduar nga carët bullgarë, përfshirë selitë e shkëputura nga Naupakti e Durrësi, me gjithë protestat e kryepeshkopëve të këtyre të fundit.
Juridiksioni i Durrësit, që fillimisht shtrihej prej Tivari në Vlorë vazhdoi të zvogëlohej derisa aty nga viti 1143, nga 14 sufragane që kishte më parë, i kishin mbetur vetëm 4 sufragane: Kruja, Kunavia, Stefaniaka dhe Lezha. Rëndësi të madhe pati shkëputja prej tij e selive peshkopale të Dioklesë (Gentës), të cilat përpiqeshin të krijonin një dioqezë kishtare më vete me qendër Tivarin. Në kuadrin e luftës për një autonomi politike nga Bizanti, princërit e Dioklesë i shfrytëzuan dhe i inkurajuan përpjekjet e klerit të tyre për një shkëputje kishtare nga Konstandinopoja. Rezultati i përpjekjeve të tilla ishte shkëputja më 1022 e peshkopatave të Ulqinit e të Tivarit nga Durrësi dhe rikthimi i tyre në sferën e kishës së Romës. Papa Benedikti VIII i shpalli në atë kohë dy peshkopatat shqiptare si sufragana të kryepeshkopatës së Raguzës.
Shembulli i Tivarit dhe i Ulqinit u ndoq në vitet e mëvonshme edhe nga peshkopatat e tjera shqiptare të veriut. Në këtë mënyrë, ndarja zyrtare e kishës (1054), në kishë katolike të Perëndimit, me qendër në Romë, e në kishë ortodokse të Lindjes, me qendër në Konstandinopojë, i gjeti trojet shqiptare të ndara midis dy qendrave të mëdha të botës së krishterë. Pjesa më e madhe e tyre vazhdoi të qëndrojë e lidhur me Patriarkatin e Konstandinopojës. Por në skajin veriperëndimor ishte kristalizuar një enklavë katolike e përfaqësuar nga peshkopatat diokleate të Tivarit, Ulqinit, Shkodrës, Pultit, Drishtit që njohën autoritetin kishtar të Papës së Romës.
Një funksion të rëndësishëm, si bërthama të besimit katolik, zhvillonin në Diokle e në trevat e tjera veriore të Shqipërisë manastiret e mëdha benediktine, ndër të cilat shquheshin manastiri i Shën Serxhit e Bakut (Shirgjit) në derdhjen e Bunës, ai i Shën Mërisë së Rotecit afër Tivarit, si dhe manastiret e Shën Lleshit në Orosh (San Alexandro in monte), i Shelbuemit në Rubik, i Shën Mërisë së Ndërfandes (Mirditë), e të Shën Kollit (Mat). Pushteti jo vetëm shpirtëror, por edhe ekonomik i këtyre abacive qe aq i madh, sa që Papati i shkëputi ato nga juridiksioni i kryepeshkopit të Tivarit dhe i vuri nën administrimin e vet të drejtpërdrejtë.
Në çështje të organizimit të kishave katolike shqiptare të veriut Papati, ashtu si dikur Patriarkati i Konstandinopojës, u përpoq të evitonte një autonomi të madhe të tyre. Ndonëse më 1077 papa Grigori VII shpalli krijimin e kryepeshkopatës së Tivarit, kësaj nuk iu dhanë kompetencat e një mitropolie, në radhë të parë nuk iu njoh e drejta e emërimit të peshkopëve në selitë varëse. Së bashku me kishat e Ulqinit, Shkodrës, Shasit (Suaçit), Drishtit e Pultit, kryepeshkopata e re e Tivarit u vu në varësi të kishës së Raguzës. Për më se një shekull peshkopatat shqiptare luftuan për t’u shkëputur nga varësia e Raguzës, duke hyrë në konflikt jo vetëm me këtë, por edhe me vetë Papatin. Papa Anastasi IV më 1153 e, pas tij, papa Aleksandri III më 1167 kaluan deri në masa ekstreme, duke shkarkuar nga funksionet peshkopët e Ulqinit, Tivarit, Drishtit e duke kërcënuar me të njëjtën masë edhe prelatët e tjerë, që refuzonin të njihnin si autoritet epror kryepeshkopin e Raguzës.
Kjo luftë e gjatë e peshkopatave katolike shqiptare për një autonomi nga qendrat e huaja kishtare, përkatësisht nga Raguza, u kurorëzua më në fund me sukses në kohën e pontifikatit të papës Inocent III (1199-1211).
Kjo kthesë në politikën e Papatit ndaj kishës katolike shqiptare përkonte me një fazë të re zhvillimi për Kishën Katolike në përgjithësi. Dobësimi i Perandorisë Bizantine nga gjysma e dytë e shek. XII, që çoi në shembjen e saj më 1204 nga kryqtarët perëndimorë, i hapi rrugë strategjisë së Papatit për shtrirjen e ndikimit të vet në trevat ballkanike, që ishin nën juridiksionin e Patriarkut ortodoks të Konstandinopojës.
Në kuadrin e një strategjie të tillë, këndi i peshkopatave katolike shqiptare në veriperëndim të vendit fitoi rolin e një baze operacionale të katolicizmit kundër ortodoksisë. Duke u nisur nga kufijtë e dioqezës së Tivarit, kisha katolike depërtoi në thellësi, në drejtim të Lindjes (Kosovë) e të Jugut (Principata e Arbrit). Në fillim të shek. XIII, më saktë në vitin 1204, burimet historike flasin për herë të parë për ekzistencën e selive peshkopale katolike në Kosovë, si në Prizren e në Shkup. Në vitet e mëvonshme kisha katolike dëshmohen edhe në qendra të tjera, si në Graçanicë, Trepçë, Novobërdë, madje edhe në lokalitete e deri në fshatra të vogla, gjë që flet për një përhapje të gjerë të ritit katolik në ato treva, që 5-6 shekujt e fundit, të paktën administrativisht, kishin qenë të lidhura me kishën ortodokse të Lindjes.
Shtrirja e ritit katolik në viset e Dardanisë së vjetër (Kosovë), të banuara kryesisht nga popullsi shqiptare, përkon me kalimin e tyre dhe të Dioklesë (Gentës) nga sundimi bizantin nën pushtimin e shtetit serb të Rashës. Politika kishtare e mbretërore serbe synonte që kisha ortodokse serbe, qysh prej vitit 1219 autoqefale, të zinte në këto hapësira vendin e Kishës së Konstandinopojës. Themelimi dhe kthimi në ritin serb i një sërë manastiresh e kishash në Kosovë, Maqedoni e në Diokle (Gentë), si dhe zhvendosja në Pejë e selisë së Patriarkatit serb i shërbenin pikërisht këtij qëllimi.
Megjithatë, të ndodhur nën presionin dhe kërcënimet e Papatit e të fuqive katolike të Evropës, mbretërit dhe kisha serbe u detyruan së paku fillimisht ta tolerojnë deri diku praninë e kishës katolike në viset e pushtuara sërishmi. Kjo vlen sidomos për viset e Dioklesë, tradicionalisht të lidhura me Romën. Për të shmangur ballafaqimin me popullsinë vendase dhe me botën katolike të përtejdetit, mbretërit e parë serbë të dinastisë Nemanja ua njohën për ca kohë atyre autonominë kishtare që kishin gëzuar edhe më parë, në kohën e sundimit bizantin. Në këtë kuadër, për gjithë gjysmën e dytë të shek. XIII, edhe pushteti laik në Diokle iu besua një princeshe katolike, gruas franceze të mbretit Stefani I Urosh, Helenës. Në kujtesën e popullsisë shqiptare të Dioklesë, emri i mbretëreshës Helena u ruajt për shumë kohë si bamirëse e mbrojtëse e besimtarëve dhe e objekteve të kultit katolik. Një mbishkrim mbi gur nga manastiri benediktin i Shën Serxhit e Bakut (Shirgjit), që ruhet sot e kësaj dite, kujton se në vitin 1290 mbretëresha Helenë e rindërtoi nga themelet këtë vend të shenjtë për besimtarët e zonës.
Sidoqoftë, qëndrimet tolerante ndaj katolikëve shqiptarë në viset e pushtuara përbënin vetëm një përjashtim në politikën e Nemanjëve serbë dhe lidheshin me rolin dhe ndikimin e mbretëreshës franceze, Helenës.
Qysh kur serbët e Stefan Nemanjës u shfaqën në viset e Kosovës e të Dioklesë (Gentës), fillojnë të duken dëshmitë e para historike mbi “persekutimet e Zhupanit të madh” (1173), si dhe për “ankthet e vuajtjet e katolikëve të robëruar” (1199). Politika e shtetit serb ndaj popullsive katolike të viseve shqiptare të pushtuara u kristalizua sidomos në kohën e sundimit të mbretërve Stefan Uroshi II (1282-1321), Stefan Uroshi III (1322-1331) e Stefan Dushani (1331-1355). Koha e sundimit të këtyre sovranëve është periudha e përqendrimit dhe e konsolidimit më të madh të mbretërisë serbe. Ajo përkon gjithashtu me prishjen përfundimtare të marrëdhënieve të kësaj me Papatin dhe me fuqitë katolike, siç ishin Hungaria dhe anzhuinët francezë. Duke i konsideruar shqiptarët katolikë si një element destabilizues dhe aleat i natyrshëm i këtyre fuqive, mbretërit serbë zbatuan një politikë të tërë, që erdhi duke u përpunuar dora-dorës e që gjeti shprehjen më të qartë në “Kodin e Stefan Dushanit” (1349). Disa nga nenet më të rëndësishme të këtij kodi, i kushtoheshin “shkuljes së herezisë katolike” dhe veprimeve kundër besimtarëve dhe klerikëve katolikë, që nuk dëgjonin të konvertoheshin në ortodoksinë serbe. Për këta shpallej hapur përvetësimi dhe prishja e kishave, sekuestrimi i pasurisë, damkosja me hekur të nxehtë, dëbimi dhe deri ndëshkimi me vdekje. Dokumente të shumta të asaj kohe provojnë se këto masa të parashikuara kundër katolikëve në kodin e së drejtës mesjetare serbe, u zbatuan në praktikë me egërsinë më të madhe, duke shkaktuar kryengritjet e popullsisë shqiptare si dhe protestat e ashpra të Papatit, që më se një herë shpalli deri organizimin e kryqëzatave perëndimore për të shpëtuar popullsitë katolike që vuanin nën shtypjen e mbretërve “skizmatikë” të Rashës.

Kisha e Arbrit në shek. XII-XIII
Drejtim tjetër i përhapjes së ritit katolik në trevat shqiptare qe ai i territoreve në jug të rrjedhës së lumit Drin, ku në kapërcim të shek. XII-XIII fillonin kufijtë e Principatës së Arbrit. Ashtu si në trevat më veriore shqiptare, edhe në shtrirjen e Principatës së Arbrit, përhapja e ritit katolik u kushtëzua së tepërmi nga rrethanat politike që u krijuan këtu pas mesit të shek. XII e që lidhen me krizën e përgjithshme të Perandorisë Bizantine dhe tronditjen e pozitave të shtetit e të kishës bizantine në Shqipëri. Nuk përjashtohen këtu ndikimet që vinin nga Durrësi. Prania e kolonive tregtare italiane, siç qe ajo e venecianëve dhe e amalfitanëve, nënkuptonte dhe praninë e kishave të posaçme, rreth të cilave grumbulloheshin dhe organizoheshin këto komunitete të huaja. Të tilla kisha përmenden që më 1081, si kisha e Shën Mërisë së Amalfitanëve dhe ajo e Shën Andresë, kjo e fundit ndërtuar nga venecianët. Pas venecianëve dhe amalfitanëve, në Durrës nuk vonoi të shfaqej edhe një komunitet katolik vendas. Por, nga ana tjetër, ndryshimi i orientimit fetar në këtë trevë ishte shprehje e ndryshimit të orientimit politik të aristokracisë së Arbrit, që pas mesit të shek. XII merr nuanca të qarta properëndimore.
Ndikimet e katolicizmit në trevën e Arbrit përcilleshin, pra, nëpërmjet kishës së Dioklesë (Gentës), nga veriu, dhe nëpërmjet kishës katolike të Durrësit, nga perëndimi. Për më tepër, ashtu si në Dioklenë fqinje, në Arbër ekzistonin prej kohësh shumë të vjetra një numër abacish të urdhrit të benediktit të themeluar nga misionarë perëndimorë. Ndonëse nën hije, këto vazhduan të funksionojnë edhe pas ndarjes së kishave, më 1054, duke mbajtur gjallë orientimin roman (katolik) të tyre e duke shërbyer si pikëmbështetje e Papatit në këto treva. Të tilla manastire qenë, p.sh., manastiri i Shën Lleshit në derdhjen e poshtme të Matit, i Shën Pavlit në Blinisht, i Shën Mërisë së Ndërfanit buzë Fanit të Madh, manastiri i Shën Lleshit në Orosh, i Shën Kollit në Breg-Matë, i Shënepremtes në Kurbin e së fundi, manastiri i Shelbuemit në Rubik. Këto abaci nuk përmenden përpara vitit 1166, por elementë të veçantë, si shtresat me mozaikë, afresket apo mbishkrimet e mureve, dëshmojnë qartë për një hershmëri shumë të madhe të tyre. Pas ndarjes së kishave, më 1054, këto manastire u kthyen në avanposte të katolicizmit roman në sferën ortodokse, duke luajtur rolin e tyre në ndryshimin e raportit të forcave midis ritit ortodoks dhe atij katolik në zonën e Arbrit. Aty nga mesi i shek. XIII, kisha ortodokse kishte humbur tashmë mjaft terren në këtë zonë. Në vitin 1143 arkimandriti Nil Doksopatri kumton se mitropolisë ortodokse të Durrësit i kishin mbetur vetëm 4 sufragane nga 14 që kishte pasur dikur. Nga këto, tre i përkisnin territorit të Arbrit dhe qenë peshkopatat e Krujës, Kunavisë dhe Stefaniakës, që edhe gjeografikisht ndodheshin më pranë Durrësit. Ndërkaq, më 19 qershor të vitit 1166, titullari i kishës së Arbrit, peshkopi Lazar, i shoqëruar nga abati i manastirit benediktin të Shelbuemit (Rubik), Gjergji, mori pjesë në ceremoninë e përurimit të kishës katolike të Shën Trifonit në Kotorr, ku iu rezervua nderi i veçantë i konsakrimit të njërit prej altareve të kishës. Në ceremoninë në fjalë ndodheshin edhe përfaqësues të peshkopatave dhe të abacive të tjera katolike shqiptare nga Drishti, Shirgji, Ulqini, Tivari, Shasi si dhe “priori Andrea i Arbrit” që me sa duket përfaqësonte pushtetin laik të asaj krahine. Një vit më vonë, papa Aleksandri III, në një letër dërguar peshkopit Llazar të Arbrit, lëvdon angazhimin e tij për ta shkëputur kishën e tij nga ortodoksia bizantine e për ta lidhur atë me Romën. Me atë rast e fton Llazarin të njohë si epror të tij, të caktuar nga Selia e Shenjtë, mitropolitin e Raguzës.
Ashtu si selitë e tjera peshkopale shqiptare, edhe peshkopata e Arbrit nuk pranoi të vihej nën urdhërat e kryepeshkopatës dalmatine. Por ajo nuk u shpall as sufragane e kryepeshkopatës së Tivarit, kur kjo e fundit fitoi atribute mitropolitane dhe grumbulloi rreth vetes qendrat peshkopale të Dioklesë. Një dokument papal i vitit 1188 bën të ditur se peshkopata e Arbrit ishte vendosur në atë kohë nën varësinë e drejtpërdrejtë të Selisë së Shenjtë. Emërimi dhe shugurimi i kreut të saj bëhej vetëm nga Papa i Romës. Peshkopata e Arbrit ishte e vetmja ndër të gjitha peshkopatat katolike të pellgut dalmato-shqiptar që gëzonte një status të tillë.
Është jashtë çdo dyshimi se lëvizjet e kishës së Arbrit përcaktoheshin në një masë të madhe nga vullneti politik i krerëve të Arbrit. Orientimi i ri i kishës së Arbrit nga Roma katolike, si dhe organizimi i saj i pavarur nga qendrat fqinje, i përgjigjej drejtimit të ri properëndimor e autonomist të politikës së tyre.
Akti i fundit i këtij orientimi ishte edhe braktisja e ritit ortodoks dhe konvertimi në katolicizëm nga vetë krerët e Principatës së Arbrit. Një hap i tillë u ndërmor në vitin 1208 nga princi Dhimitër. Në një letër për papën Inocenti III, Dhimitri i shfaqte kreut të kishës katolike vendimin për t’u futur bashkë me vasalët e tij, në gjirin e kishës katolike. Papa nisi që atë vit në drejtim të Arbrit dy emisarë të tij, ndër të cilët njëri ishte arkidhjaku katolik i Durrësit, që do të merreshin me përgatitjen doktrinale të princit të Arbrit e të njerëzve të tij. Ceremonia solemne e bashkimit të tyre me kishën e Romës do të zhvillohej në një fazë të dytë, në praninë e një legati apostolik, të dërguar posaçërisht nga Papa.
Traktaktivat midis Papatit e princërve të Arbrit u ndërprenë si rezultat i rrethanave të reja politike që u krijuan në krejt zonën e Durrësit e të Arbrit pas vitit 1210. Këto u përfshinë përsëri për rreth gjysmë shekulli në sferën e ndikimit bizantin e gjatë kësaj kohe kisha e Arbrit u lidh sërish me botën ortodokse. Megjithatë, prirjet pro-katolike mbetën gjithmonë të fuqishme si në Arbëri, ashtu dhe në Durrës. Këtu, krahas kishës ortodokse, vazhdoi të funksionojë pandërprerë edhe kisha katolike, që, në mungesë të kryepeshkopit, drejtohej nga një arkidhjak i zgjedhur nga mbledhja e klerit vendas. Në këtë kohë në Durrës duken edhe shenjat e para të mbërritjes së misionarëve të urdhrave të rinj, dominikanë e françeskanë. Në zonat periferike të Arbrit, në kufi me Pultin e Shkodrën, kisha katolike i ruajti të paprekura pozitat e saj. Vetë peshkopi i Arbrit, i përsëriti më 1250 papa Inocentit IV dëshirën për futjen e dioqezës së tij nën tutelën e Romës. Kësaj iu paraqit një rast ideal për konsolidimin e pozitave të katolicizmit në një zonë kaq të kontestuar nga të dy kishat rivale, atëherë kur anzhuinët e Napolit morën Durrësin dhe e shtrinë juridiksionin e tyre në të gjitha viset e Principatës së Arbrit (1272). Në atë kohë u derdhën në Shqipëri një numër i madh fretërish dominikanë e françeskanë, që u vendosën në abacitë e vjetra benediktine ose themeluan qendra të reja manastirore. Ata u kthyen në një mjet aktiv të propagandës papale, e cila ndikoi mjaft në konsolidimin dhe në shtrirjen e mëtejshme të pozitave të katolicizmit në Shqipëri. Megjithatë, përsa i përket shtrirjes së ngushtë të Arbrit, këtu riti katolik nuk arriti të zhvendoste plotësisht besimin ortodoks. Qoftë për traditë, qoftë si rrjedhojë e ndikimit, që kisha ortodokse ushtroi vazhdimisht në këtë bërthamë qendrore të trojeve shqiptare, këtu u arrit të realizohej një simbiozë e deri një përzierje e të dy riteve, për të cilën papët e Romës u ankuan më se një herë. Një simbiozë e përzierje e tillë u shpreh materialisht në ekzistencën e funksionimin paralel të kishave e manastireve katolike e ortodokse në gjithë zonën e Arbrit si dhe në Durrës. Nuk janë madje të rralla rastet kur brenda të njëjtit tempull të gjenden së bashku elementë simbolikë, ikonografikë, ritualë e kulturorë që i përkasin njërit apo tjetrit rit. Shembull tipik në këtë drejtim ishte kisha e hershme e Shën Mërisë në Brrar afër Tiranës, një themelim i bujarëve Skurra, ku skenat biblike në afresket e mureve, ose mbishkrimet latine apo greke, dëshmojnë për një pozitë të papërcaktuar të gjithë kësaj treve midis katolicizmit e ortodoksisë e në një kuptim më të gjerë midis qytetërimit perëndimor e atij bizantin. Pikërisht për këtë arsye, një misionar katolik, që vizitoi Arbërinë më 1308, konstatonte se banorët e këtij vendi qenë “sa katolikë, aq edhe ortodoksë”. Edhe më kuptimplote për çështjen e prirjeve kulturore e fetare që mbizotëronin në atë kohë në trevën e Arbrit është shembulli i Karl Topisë, princ i Arbrit në vitet 1350-1385. Edhe pse botërisht shpallej si princ katolik e ithtar i Papës, Karl Topia në praktikë u shqua si themelues (ktitor) kishash e manastiresh ortodokse e në përgjithësi si mbrojtës e përkrahës i kulturës bizantine në principatën e tij.

Kristalizimi i sferës ortodokse në shek. XIII-XIV
Pavarësisht nga dobësimi apo humbja e pozitave në treva të caktuara, fakti është se përtej brezit Durrës-Ohër pozitat e kishës ortodokse në Shqipëri nuk u rrezikuan asnjëherë seriozisht nga mësymja e katolicizmit roman.
Aty ndihej fuqishëm veprimi i qendrave të mëdha të ortodoksisë bizantine, siç qenë kryepeshkopatat e Durrësit, Naupaktit, dhe sidomos ajo e Ohrit. Një numër i madh kishash e manastiresh bizantine, të ndërtuara që në shekujt e hershëm të mesjetës e që ruhen ende sot në vende të tilla, si në Ohër, Korçë, Elbasan, Pojan, Berat, Ballsh, Përmet, Gjirokastër, Sarandë, dëshmojnë për ndikimin e plotfuqishëm që kisha ortodokse bizantine ushtronte në këto vise. Disa nga këto manastire administroheshin e drejtoheshin drejtpërdrejt nga Patriarku i Konstandinopojës e gëzonin kështu statusin e lakmuar të manastirit stavropegjiak. Të tillë dëshmohen të kenë qenë manastiri i Shën Kollit në Mesopotam (Delvinë), një fondacion i hershëm i perandorit bizantin Konstandini IX Monomak (1042-1054), apo manastiri i Labovës së Kryqit dhe ai i Hoteahovit (Çamëri).
Ndryshe nga viset e tjera shqiptare në veri të vijës Durrës-Ohër, në territoret në jug të saj kriza e Perandorisë Bizantine në shek. XII dhe shembja e saj më 1204 nga kryqtarët nuk i tronditi pozitat e ortodoksisë bizantine. Për më se gjysmë shekulli pas rënies së Konstandinopojës, e gjithë shtrirja prej Durrësit në Prevezë u përfshi në kufijtë e Despotatit të Epirit, një formacion që në pikëpamje shtetërore e kishtare qe një imitim i Perandorisë Bizantine. Nën tutelën e Despotëve të Epirit, peshkopatat e Durrësit, Ohrit, Kaninës, Beratit, Devollit, Drinopojës, Himarës, Butrintit, Eurojës etj., njohën një periudhë lulëzimi të veçantë. Pas vitit 1260, pjesa më e madhe e këtyre trevave u përfshi edhe për gati një shekull tjetër (deri më 1346) në kuadrin e Perandorisë së rindërtuar Bizantine, gjë që ndikoi akoma më shumë në forcimin e karakterit ortodoks të besimit në to. Rrethanat politike bënë shpesh që familjet fisnike Matrënga, Muzaka, Zenebishi, Spata, Losha të kishin marrëdhënie me fuqitë katolike si anzhuinët e Napolit ose Venediku, madje dhe me vetë Papatin. Si rezultat ndodhi që në pikëpamje kishtare ndonjë pinjoll i tyre të kthehej në katolik. Një dokument i vitit 1290 jep pikërisht emrat e një grupi “neofitësh” katolikë që u përkisnin familjeve në fjalë. Pavarësisht nga episode të tilla, trevat jugore shqiptare dhe banorët e tyre qëndruan, në përgjithësi, të lidhura me ritin ortodoks.
Pavarësisht nga fakti që ndarja kishtare që prej shek. XI u bë një realitet në jetën shoqërore në Shqipëri, ajo nuk arriti asnjëherë të ushqejë shfaqje të intolerancës e të fanatizmit fetar. Përgjatë gjithë mesjetës këtu s’ka asnjë të dhënë që të pohojë ekzistencën e ballafaqimeve e të konflikteve fetare midis shqiptarëve ortodoksë dhe atyre katolikë. Kjo bashkëjetesë e ky mirëkuptim u ruajt edhe kur struktura fetare në Shqipëri ndryshoi në mënyrë radikale dhe kur pjesa më e madhe e popullsisë u konvertua në islamizëm.

[Laberia]

5. PRONA FEUDALE NË SHQIPËRI GJATË SHEK. XI-XIV

Prona feudale dhe evoluimi i saj në Shqipëri (shek. XI-XIV)
Shekulli X ofron dëshmitë e para historike për format fillestare të pronës feudale në Shqipëri. Ato kanë të bëjnë kryesisht me pronat kishtare, dokumentacioni i të cilave mundi të ruhej më mirë nëpër arkivat e biblotekat e manastireve dhe institucioneve të tjera kishtare. Konkretisht, për vitet 1018 e 1020 ruhen dy akte dhurimi të perandorit bizantin Bazili II për disa nga peshkopatat shqiptare. Në aktet (diplomat) në fjalë bëhet fjalë për numra të ndryshëm klerikësh e parikësh, që përfaqësojnë kategori të ngjashme bujqish, të cilët bashkë me tokën e tyre lidheshin pas peshkopatave në fjalë me detyrimin që t'u dorëzonin atyre tatime të caktuara, të cilat më parë i dorëzoheshin shtetit bizantin. Kështu, kryepeshkopit të Ohrit i akordoheshin 30 klerikë e po aq parikë, njëlloj sa edhe peshkopit të Kosturit. Kurse peshkopi i Glavinicës do të kishte në viset nën juridiksion të tij, në Mallakastër e Kaninë, 40 klerikë e 40 parikë, po aq sa dhe peshkopi i Beratit. Peshkopë të eparhive më pak të rëndësishme, si të Cernikut (Cërrikut), e Dropullit (Adrianopolit) do të kishin nga 15 për secilën nga të dy kategoritë, kurse ai i Himarës 12 për çdo kategori. Në aktet e Bazilit II përcaktohet se peshkopatave në fjalë u jepej e drejta e nxjerrjes për vete (ekskusia) të të ardhurave që më parë i dorëzoheshin shtetit bizantin.
Lidhja e një numri të caktuar fshatarësh, bashkë me ngastrat e tyre, pas personave fetarë ose laikë me qëllim shlyrjen në favor të këtyre të fundit të atyre detyrimeve, që fshatarët në fjalë deri atëherë ia kishin dorëzuar shtetit, përbën një shenjë paralajmëruese për marrëdhëniet e reja që po përvijoheshin në fshatin shqiptar. Megjithatë, një lidhje e tillë qe ende e brishtë, qoftë për faktin se numri i ekonomive fshatare që i atashoheshin një personi a një institucioni fetar të caktuar qe i ulët, qoftë për faktin se pjesa e rentës që këta të fundit merrnin nga këto ekonomi fshatare qe ende e vogël në krahasim me sasinë e rentës që shkonte në favor të shtetit. Nga ana tjetër, ky sistem linte krejtësisht në duart e shtetit atributet e pushtetit gjyqësor, duke i dhënë atij një pozitë mbisunduese si ndaj bujqve "të dhuruar", ashtu dhe ndaj beneficiarit që tash e tutje përfitonte një pjesë të rentës së tyre.
Gjithsesi, aktet e dhurimit të perandorit bizantin Bazili II të viteve 1018-1020 zbulojnë një fazë embrionale të sistemit të pronies (pronoia), i cili nga shek. XI u bë forma tipike e pronës feudale në Bizant. Institucioni i pronies pati një përhapje të gjerë edhe në trevat shqiptare, aq sa fjala "pronie" u trashëgua në fjalorin e shqipes, duke marrë në dallim nga kuptimi që kishte fillimisht, kuptimin e çdo forme zotërimi të pakushtëzuar (pronë).
Në fakt, pronia ishte një sasi e caktuar toke e përfaqësuar nga një numër ekonomish fshatare, që perandori bizantin me anë të një diplome të posaçme (krysobull) ua shpërndante personave laikë apo institucioneve fetare për t'i pasur në zotërim të kushtëzuar.
Pronia nuk ishte kurrsesi një zotërim me të drejta të plota. Duke marrë pronien, titullari i saj, proniari, fitonte të drejtën të vilte nga ekonomitë fshatare, që përbënin pronien e tij, një numër të caktuar detyrimesh që deri atëherë shkonin në dobi të arkës perandorake. Në këmbim ai ishte i detyruar t'i përgjigjej thirrjes së perandorit për shërbim ushtarak, duke u paraqitur me një numër kalorësish e këmbësorësh të armatosur me shpenzimet e veta. Kështu në fund të shek. XIV një proniar nga familja Dukagjini i përgjigjej thirrjes së kryezotit për luftë duke u paraqitur me 40 kalorës e 100 këmbësorë. Në pikpamje juridike, pronia ishte, pra, e ngjashme me stratiotika ktemata, d.m.th. me ngastrat e ushtarëve-bujq të periudhës paraardhëse. Si njëra dhe tjetra jepeshin për shfrytëzim me kusht dhe kushti kryesor ishte kryerja e shërbimit ushtarak. Por në pikëpamje shoqërore ndryshimi mes njërës dhe tjetrës qe i madh. Zotëruesit e ngastrave ushtarake i përkisnin klasës së fshatarësisë së lirë, që merreshin vetë me punimin dhe shfrytëzimin e tyre. Në të kundërtën, zotëruesit e pronies i përkisnin klasës së pronarëve të mëdhenj, që përdornin punën e të tjerëve, të bujqve parikë (paroikoi).
Pronia lidhej ngushtë me personin të cilit i jepej. Ajo nuk shitej, nuk ndahej, nuk dhurohej. Pas vdekjes së titullarit, proniarit, ajo i kthehej përsëri pushtetit qendror dhe me një krysobull të re perandori ia kalonte atë një proniari të ri, që sigurisht merrte përsipër detyrimin ushtarak. Pronia mund të trashëgohej nga i ati tek i biri në rast se ky merrte përsipër të kryente detyrimet ushtarake si i ati. Por dhe në këtë rast nevojitej miratimi i pushtetit qendror, përkatësisht i perandorit.
Instituti i pronies e përshpejtoi edhe në Shqipëri procesin e feudalizimit, sidomos nëpërmjet krijimit të një shtrese të re të pasurish, të fisnikërisë ushtarake. Në shek. XII vendi gëlonte nga fisnikë të tillë që mbanin tituj bizantinë, si sebastos, kaballarios etj. Për shumë nga këta, pajisja me pronia e me tituj nga pushteti qendror bizantin shënoi edhe fillimin e një procesi integrimi në shtetin dhe administratën bizantine.
Me kalimin e kohës pronia pësoi ndryshime thelbësore. Në shek. XIII-XIV proniarët fituan një numër të madh privilegjesh e atributesh, duke e zhvendosur gjithnjë e më shumë pushtetin qendror. Sasia e rentës që shkonte në dobi të proniarit u rrit së tepërmi në raport me atë që i shkonte arkës qendrore. Proniarët filluan të merrnin për vete edhe taksën e tokës, që ishte atribut i pandashëm i pushteti qendror. Proniarët ngritën një aparat të tyrin administrativ, që zëvendësoi atë shtetëror, me nëpunës, roje, ushtarë, ndonjëherë edhe me gjykatës të vetët.
Në fakt, pas shek. XIII, ndodhte shpesh që proniarët të përvetësonin edhe të drejtën e gjykimit fillimisht për çështjet e vogla, më vonë edhe për krimet e rënda, duke i hequr pushtetit qendror një nga prerogativat kryesorë të ushtrimit të sovranitetit.
Në shek. XIV, pronia i ishte afruar së tepërmi statusit të një zotërimi feudal të pavaruar. Ajo tanimë mund të trashëgohej, të ndahej, madje dhe të shitej. Gjithnjë e më rrallë proniari përmbushte detyrimin kryesor ndaj shtetit, atë ushtarak, madje kjo shpjegon përse në ndonjë rast del se zotërues dhe administratorë të proniave të ishin edhe gra.
Megjithatë, në fund të shek. XIV dhe gjatë gjithë shek. XV, në përputhje me intensifikimin e veprimtarive ushtarake si pasojë e sulmeve të turqve osmanë, vihet re një rigjallërim i institucionit të tokave ushtarake (stratiotika ktemata), qoftë në formën e mirëfilltë feudale (pronia), por sidomos në formën e vjetër të parcelave të vogla ushtarake të periudhës së perandorëve “maqedonë” (shek. IX-XI). Shumë nga shqiptarët e emigruar në Greqi, në shek. XIV-XV, u vendosën bashkë me familjet e tyre në zotërimet e feudalëve bizantinë, të cilët u dhanë atyre në përdorim toka, vreshta e kullota kundrejt kryerjes së shërbimit ushtarak në mbrojtje të zotërimeve në fjalë. Burimet e kohës i quajnë ata rëndom stratiotë (ushtarë). Institucioni i pronies njohu një përhapje të madhe në zonën e Shkodrës, ku në shek. XIV dëshmohet një numër i madh proniarësh, të cilët me miratim të Venedikut administronin fonde të caktuara tokash nën juridiksionin e Shkodrës kundrejt detyrimit për t'i shërbyer me luftëtarë qeveritarit venecian të atij qyteti. Nga ana tjetër, në zotërimet e saj të Peloponezit, të Eubesë e të Dalmacisë, Republika e Venedikut tërhoqi masa të tëra emigrantësh shqiptarë, të cilëve u premtonte ngastra toke, vreshta, kullota etj., kundrejt angazhimit të tyre në mbrojtje të kështjellave e zotërimeve veneciane nga sulmet e turqve osmanë. Për më se një shekull, këta pronarë-luftëtarë shqiptarë (stratiotë), qenë shtylla kurrizore e ushtrive të Venedikut sa në zotërimet e tij të Shqipërisë, ashtu dhe në ato të Greqisë e të Dalmacisë. Reparte stratiotësh shqiptarë u përdorën nga Venediku edhe në Itali, në luftërat me shtetet rivale të tij. Fama e stratiotëve shqiptarë, si Mërkur Bua, Manol Blesi etj., i kapërceu edhe kufijtë e Italisë e u përhap në Gjermani, Francë, Poloni, ku këta stratiotë ofruan shërbimet e tyre.
Ndonëse pronia u bë dukuri mbizotëruese në shek. XI-XIV, krahas saj vazhduan të ekzistojnë forma të tjera të pronës. Kjo vlen në radhë të parë për bashtinën apo pronën më të drejta të plota e të pakushtëzuara, që posedohej mbi bazën e titujve të pronës (titulus possessionis). Kishte bashtina që i përkisnin përfaqësuesve të aristokracisë dhe që si të tilla kishin shtrirje të madhe dhe punoheshin nga bujqit. Këto njiheshin në Bizant me emrin "paraspor". Por kishte edhe bashtina të vogla, prona të bujqve, që punoheshin nga vetë pronari. Kategorisë së bashtinës i përkisnin edhe pronat e qytetarëve të Durrësit, Shkodrës, Drishtit etj., në rrethinat e qyteteve në fjalë. Në Durrës qytetarët zotëronin në pronë të plotë edhe kullotat në malin e afërt të Temalit. Ndarja, trashëgimia apo shitblerja e bashtinave ishte një dukuri e zakonshme, që ndeshet herët në Durrës, Dibër, Devoll, Vageneti e gjetkë. Bashtina ishte e vetmja kategori e pronës që paraqitej lirisht në tregun e tokës. Shitblerja e saj pasqyrohej në ndryshime të shpejta e të thella të statusit shoqëror. Një shitje e shpejtuar e tokës apo edhe një përjashtim nga e drejta e trashëgimisë mund ta kthente sakaq një pronar në një bujk të varfër (paroikos), siç ndodhi më 1223 me Tanushin, birin e Gjinit, nga Dibra, i cili u detyrua të punonte si bujk (poroikos) në tokat e të tjerëve, pasi e ëma dhe vëllezërit nuk i dhanë pjesën e tokës që i përkiste si trashëgim nga i ati.
Afrimi i statusit të pronës së kushtëzuar (pronies) me atë të pronës së pakushtëzuar (bashtinës) pas shek. XIII, i dha vrull të papërmbajtur procesit të përqendrimit të tokave në pak duar, rrjedhimisht dhe rrënimit të pronarëve të vegjël. Ky proces u shoqërua me rritjen e të drejtave (imuniteteve) dhe të atributeve sovrane të pronarëve të veçantë dhe me fuqizimin e pozitës së tyre ekonomike, juridike e politike si ndaj masës së fshatarëve të vet, ashtu edhe ndaj pushtetit qendror. Kjo është koha kur mund të flitet për marrëdhënie feudale të zhvilluara në Shqipëri.
Zotërimi feudal në Shqipëri, si kudo në Bizant apo në Perëndim, përbëhej nga dy pjesë kryesore: toka e fshatarëve-parikë e ndarë në ngastra (stases) dhe toka e zotërisë që ishte në zotërim të drejtpërdrejtë të tij. Toka e fshatarit përfaqësohej nga shtëpia e tij (zjarri) me anekset dhe me arën, vreshtin, kopshtin etj. Zotërimi i fshatarit nuk ishte i përqendruar: ai ndahej në shumë ngastra të vogla, shpeshherë larg njëra-tjetrës. Pjesa tjetër e fondit të tokës në një zotërim feudal ishte pronë e drejtpërdrejtë e fisnikut dhe si e tillë administrohej prej tij (paraspori). Kjo pjesë e zotërimit feudal (ekonomia demaniale) erdhi vazhdimisht duke u shtuar, paralelisht me fuqizimin e aristokracisë. Karakteristike është që, në një fazë të parë, ishin ngastrat e fshatarëve ato që realizonin pjesën kryesore të prodhimit feudal. Por në shek. XI pjesa e tokave në administrim të drejtpërdrejtë të fisnikut i kaloi të parat si nga sasia, ashtu dhe nga prodhueshmëria. Shtrirja e madhe e tyre lejonte përdorimin e metodave e të teknikave të përparuara, siç qe qarkullimi bujqësor 3-vjeçar, si dhe shfrytëzimin intensiv i tokave nëpërmjet ujitjes, plehërimit etj.
Edhe më i shpejtë ishte procesi i përqendrimit të tokave në duart e institucioneve fetare, manastireve e peshkopatave. Ndryshe nga ç'kishte ndodhur deri në shek. XII, kur sipërfaqet në zotërim të tyre ishin rritur si rezultat i dhurimeve të bëra nga ana e pushtetit qendror, tani, pas shek. XII, dhuruesit e mëdhenj të manastireve e të peshkopatave janë fisnikët e mëdhenj apo të vegjël, pa përjashtuar dhe kategorinë e njerëzve të thjeshtë të fshatit e të qytetit. Në fillim të shek. XIV manastiret e peshkopatat kishin arritur të grumbullonin sasi të pamasa fondesh tokësore. Një pjesë e konsiderueshme e viseve të Kosovës ishin atë kohë pronë e manastireve të mëdha, si ai i Hilandarit në malin Athos, ai i Deçanit (në rrethin e Pejës), i Vranjës (Shkodër), i Kryeëngjëllit (Prizren), i Shën Gjergjit (Shkup) etj. Vetëm manastiri i Deçanit zotëronte në shek. XIV rreth 20 000 ha tokë, që zinin një zonë pak a shumë kompakte në Rrafshin e Dukagjinit. Toka i dhurohej manastirit bashkë me bujqit, të cilët çliroheshin nga detyrimet ndaj feudalit. Këto i kalonin manastirit tërësisht, në formën e detyrimeve në natyrë, në të holla e në punë angari.
As feudali, pronar i dikurshëm, as njerëzit e tij nuk mund të shkelnin në atë tokë e të mblidhnin detyrimet. Në aktdhurimin e dy fshatrave të zonës së Dibrës për manastirin e Hilandarit, më 1426, Gjon Kastrioti deklaronte se fshatrat në fjalë do të ishin të lirë nga çdo lloj detyrimi që i kishin dhënë deri atëherë atij; këto të drejta ai ia kalonte të plota manastirit.
Të ardhurat e manastireve ishin kryesisht në produkte bujqësore. Por një pjesë, sigurisht më e vogël, vinin nga veprimtaria zejtare dhe nga aktivitete të tjera. Kështu, manastiri i Prizrenit merrte falas nga zona e Pultit një sasi fshikëzash mëndafshi, verë e kripë, kurse manastiri i Deçanit përpos këtyre merrte edhe një sasi hekuri (50 nade). Manastiri i Prizrenit merrte 1 mijë hyperperë në vit nga doganat e Prizrenit. Të ardhura të mëdha manastiret nxirrnin nga panairet të organizuara në territorin e tyre. Shpeshherë në panaire të tilla, si psh. në panairin e Shën Gjergjit në Shkup, ishte e ndaluar të tregtoheshin produkte të tjera, që s'ishin të manastirit në fjalë.
Një burim i qëndrueshëm të ardhurash për kishën mbetej, në fund, taksa për kishën (kanonikon), e paguar në natyrë e në të holla. Një pjesë e mirë e saj merrte rrugën për në Romë e Konstandinopojë. Dorëzimi i detyrimeve (prebenda) ishte një nga shkaqet e fërkimeve që lindnin herë pas here midis klerit vendas shqiptar, nga njëra anë, dhe Papatit të Romës e Patriarkatit të Konstandinopojës, nga ana tjetër.
Në përpjekje për të gjetur mjete financiare plotësuese, veçanërisht në kohë luftërash, pushteti qendror vendoste tatime të jashtëzakonshme mbi popullsinë. Kështu, në vitet e fundit të shek. XII, perandori bizantin vendosi mbi popullsinë e provincave perëndimore të perandorisë të ashtuquajturin alamanikon (taksa gjermane), për të përballuar nevojat e luftës me perandorin gjerman, Henrikun V të Sicilisë. Në shek. XV Venediku u impononte banorëve të zotërimeve të tij në Shqipëri mbledhjen e herpashershme të detyrimeve të jashtëzakonshme (recollecta), me të cilat siguronte paqen me komandantët osmanë të krahinave fqinje.
E gjithë piramida e shoqërisë feudale mbështetej në shfrytëzimin e punës së bujqve (parikëve). Kategori të tjera bujqish ishin edhe "të huajt" e "të lirët" (ksenoi, eleutheroi). Këta ishin të privuar nga toka e nga çdo lloj prone, pra të parregjistruar nga fisku dhe vendoseshin në feud në cilësinë e punëtorit me mëditje. Por me kohë edhe këta pajiseshin me një copë tokë për të cilën paguanin detyrimet përkatëse, duke u shkrirë, kështu, dhe ata në masën e parikëve.

Detyrimet feudale
Sistemi i detyrimeve feudale që rëndonin mbi fshatarin nuk ishte i njëjtë për të gjitha viset shqiptare. Ai ndryshonte sipas konfiguracionit të terrenit, por edhe sipas sferave politike në të cilat përfshihej kjo apo ajo zonë. Edhe raporti midis llojeve të ndryshme të rentës, në natyrë, në të holla e në angari, ndryshonte nga vendi në vend e nga koha në kohë. Fuqizimi i fisnikëve kundrejt pushtetit qendror bëri që nga shek. XIII, pjesa e rentës në angari e në të holla të rritej në krahasim me rentën në natyrë. Njëherësh ndryshoi edhe raporti midis rentës që shkonte në favor të shtetit dhe asaj në dobi të fisnikut, në fitim të këtij të fundit.
Detyrimet për shtetin përfshinin detyrimin mbi tokën (soku), që në trevën e Shkodrës përbëhej nga pagimi i një dukati dhe të një modi grurë (afër 250 kg) në vit nga çdo ekonomi fshatare. Krahas sokut paguhej dhe taksa "për tym" (zjarr, shtëpi) e barabartë me një dukat flori, e ashtuquajtura "e dhjeta e melit", taksa e obrokut, baras me 4 grosh argjendi në vit, që paguhej si kontribut për mbajtjen e ushtrisë dhe të nëpunësve qeveritarë gjatë qëndrimit në një vend të caktuar etj. Një vend të rëndësishëm zinte aerikoni, që në fillimet e tij kishte qenë thjesht një gjobë e parashikuar për një numër shkeljesh e krimesh (vrasje, përdhunim, gjetje thesari). Me kalimin e kohës aerikoni u kthye në një detyrim të përhershëm. Kontribute të tjera të bujkut për shtetin kishin të bënin me punë angari në ndërtime rrugësh, urash, kështjellash (kastroktisia) apo në transporte të ndryshme, me taksa të veçanta si e dhjeta e derrave, taksa e verës, e vajit etj.
Nga ana e tij, fisniku merrte si rregull 1/10 e prodhimeve, por kjo nuk përjashtonte që duke shfrytëzuar pushtetin, ai të kërkonte sasi më të madhe. Në rastet kur pronari jepte me qira ngastra nga paraspori i tij për bujq nevojtarë, ai kërkonte deri në 1/4 e 1/2 e prodhimit. Për raste festash fshatarët ofronin gjithashtu dhurata në natyrë (kaniske), të cilat ishin të detyruara dhe aspak me dëshirë, siç e thotë emri i tyre. E madhe ishte gama e punëve angari që bujqit kryenin gjatë vitit në pronat e fisnikut: nga lërimi i tokës, mbjelljet, korrjet, vjelje e vreshtave, e deri te transportimi i produkteve nëpër depo, prerja e transporti i druve të zjarrit, i kripës etj. Në shek. XIV angaritë zinin një peshë të madhe të detyrimit të fshatarit. Në disa zona të Shqipërisë ato zinin deri në 2 ditë pune në javë në pronat e fisnikut apo në shërbime të ndryshme.
Në shek. XII-XIV vertikalizimi feudal i shoqërisë shqiptare u thellua edhe më tepër. Lidhjet e varësisë ekonomike e juridike përfshinë sektorë gjithnjë e më të gjerë të popullsisë fshatare. Burimet flasin për kthim në pronë feudale jo vetëm të zonave fushore, por dhe të atyre kodrinore e madje malore. Në pronësi feudale po kalonin edhe bastionet e fundit të pronës së bashkësisë, pyjet, kullotat, korijet, peshkoret etj. Ky proces feudalizimi mori vrull sidomos në periudhën e dobësimit të Perandorisë Bizantine, që përkon me sundimin e dinastisë së Perandorisë Paleologe (shek. XIII-XV). Atë kohë edhe prona e përkohshme dhe e kushtëzuar (pronia) përmbylli evolucionin e saj të kthimit në një pronë të vërtetë feudale të përhershme, të trashëgueshme e të pakushtëzuar. Shitblerja e lirë e tokave e favorizoi së tepërmi përqendrimin e tokës në duar të një numri të kufizuar pronarësh.
Por masën dërrmuese njerëzore, mbi të cilën ngrihej pushteti i fisnikut, e përbënin pa dyshim bujqit, që banonin dhe punonin në zotërimet e tij. Tashmë lidhjet feudale të varësisë po ktheheshin në një karakteristikë themelore të marrëdhënieve të tyre me "të fuqishmit". Burimet historike i përmendin shpesh herë bujqit me termat servi, villani apo paroikoi, që dëftejnë bujkrobin e mirëfilltë. Të njëjtat burime japin të dhëna të mjaftueshme, që tregojnë se në zona të gjera të Shqipërisë popullsia e fshatit kishte rënë realisht në statusin e bujkrobërisë. Një udhëtar anonim tregon, në vitin 1308, se fshatarët në krahinat kryesisht malore të Këlcyrës, Tomorricës, Stefaniakës, Kunavisë, Pultit e Dibrës, punonin tokat dhe vreshtat e fisnikëve të veçantë, u dorëzonin atyre detyrime të caktuara dhe kryenin shërbime të tjera shtëpiake për ta. Historiani bizantin Kantakuzeni, nga ana e tij, dëshmon se fuqia e krerëve të këtyre krahinave mbështetej së tepërmi në bagëtitë e imta e të trasha që ata zotëronin në kope të panumërta.
Ky përqendrim i pasurisë në pak duar, kishte pa dyshim anën tjetër të shpronësimit e të varfërimit të masës së bujqve.

6. QYTETET E SHQIPËRISË

Zhvillimi urbanistik dhe popullsia
Qytetet qenë ato që pësuan më shumë gjatë periudhës kalimtare të kapërcimit nga lashtësia në mesjetë. Si rezultat i shthurjes së plotë të sistemeve të vjetra të qeverisjes, të ekonomisë, të komunikimit qytetet shqiptare shënuan një dobësim e tkurrje në funksionet e tyre. Nga ana e tyre, sulmet “barbare” që u përsëritën rregullisht në shek. V-VII, i dhanë dhe ato një goditje të pandreqshme pjesës më të madhe të qyteteve të Ilirikut Perëndimor. Nishi, Doklea, Skampa, Amantia, Onkezmi, Euroia nuk i mbijetuan dot kësaj periudhe të trazuar. Qytete të tjera, si Apolonia, Butrinti, Adrianopoli, Bylisi (Glavinica) humbën shkëlqimin e dikurshëm dhe mbijetuan vetëm si qendra të thjeshta peshkopale e ushtarako-administrative. Në fakt, edhe burimet e kohës i emërtojnë pjesën më të madhe të qyteteve të hershme, jo më si qytete (polis), por si kështjella (kastellia, polismata), duke nënvizuar me këtë rënien e funksionit ekonomik e shoqëror të tyre. Shkodra, Lezha, Ulqini, Liknidi (Ohri) arritën të mbeten qendra të banuara, ndonëse dhe ato u goditën rëndë. Në mjaft raste, qytetet e dikurshme u shpërngulën në lartësitë e afërta, ku popullsia ndihej më e sigurt brenda mureve të rindërtuara ose të ndërtuara rishtas. I tillë qe rasti i Krujës, i Kaninës, i Petrelës. Edhe në Lezhë, qendra e gravitetit u zhvendos nga qyteti i poshtëm i zhvilluar rreth portit (Lissus), në pikën e afërt mbizotëruese, ku ndodhej kështjella e vjetër.
Një rast të përveçëm përbën qyteti i Durrësit, i cili edhe në shekujt e mesjetës së hershme vazhdoi të jetë “metropoli i Ilirikut” (Niqifor Brieni). Qyteti-port, pikënisje e rrugës Egnatia, ishte nyja kryesore që lidhte Perandorinë Bizantine me zotërimet e saj në Itali dhe, në përgjithësi, me Perëndimin. Në shek. V perandor Anastasi I, me origjinë nga ky qytet, e qarkoi atë me mure solide që u qëndruan të gjitha kohërave. Rëndësi e veçantë iu kushtua fortifikimit të Durrësit nga krahu i veriut (Kepi i Pallës), ku një istëm me gjerësi 7 km e bashkonte qytetin me pjesën tjetër të kontinentit. Në këtë krah, ku priteshin goditjet kryesore kundër qytetit, gjendej e ashtuquajtuara “Porta e Kalorësit”, e përmendur më 1246 dhe që e mori emrin nga statuja e bronztë e kalorësit, e vendosur s’dihet kur mbi traun e portës. Po në këtë krah ngrihej një kullë e fuqishme, e restauruar më 1225 nga despoti Teodor Engjëlli i Artës. Rreth vitit 1280 anzhuinët ndërtuan në mbrojtje të portit një kullë të re në krahun jugor, buzë detit, që u lidh me kështjellën bizantine me anë të një muri. Në këtë anë të kështjellës ekzistonte qysh në shek. XI një lagje e banuar prej tregtarësh nga Venediku dhe Amalfi. Në pjesën më të lartë të qytetit ndodhej fortesa (castrum, praetorium), ku qëndronte garnizoni i qytetit.
Në shek. XIII edhe qendra të tjera shqiptare, si Drishti, Deja, Shasi, Prizreni, Lezha, Kruja, Berati, Kanina etj., bënë një hap të rëndësishëm drejt kthimit të tyre nga kështjella me fizionomi kryesisht ushtarake, në qendra urbane të zhvilluara. Në pamundësi për t’u zhvilluar brenda rrethit të mureve të trashëguara nga e kaluara, qytetet në fjalë u shtrinë jashtë tyre. U formuan kështu lagjet e jashtme (proastion, suburbium), të cilat shumë shpejt u kthyen në qendra të jetës ekonomike të qytetit. Këtu zhvilloheshin tregjet dhe ishin përqendruar dyqanet e punishtet. Në mjaft raste, si p.sh. në Berat, këto lagje u rrethuan edhe ato me mure për t’u mbrojtur në rast rreziku. Për të siguruar furnizimin me ujë të qytetit, përveç burimeve natyrore, shfrytëzoheshin ujërat e mbledhura në cisterna të posaçme të hapura në vendin më të sigurt të qytetit. Në raste të veçanta, si p.sh. gjatë rrethimit të gjatë të Beratit nga anzhuinët, më 1280-1281, shfrytëzohej edhe uji i lumit, me të cilin kështjella lidhej me sisteme të fshehta e të mbrojtura vendkalimesh.
Duke filluar nga shek. XIII, qendra të reja, me drejtim kryesisht tregtar e doganor, lindën në grykëderdhjet e disa prej lumenjve kryesorë të Shqipërisë. Të tilla qendra ishin: Shirgji (Bunë), Shufadaja (Mat), Bregu (Shkumbin), Pirgu (Seman), Spinarica (Vjosë) etj.
Zakonisht qytetet kishin nën jurisdiksionin e tyre edhe një territor pak a shumë të shtrirë, që përfshinte fshatra, toka buke, vreshta, ullishte, pyje, kullota si dhe kripore apo peshkore. Kështu, më 1274, në juridiksionin e Vlorës ishin dy distrikte (arkondi) me një numër fshatrash (casalia). Në vitin 1343 rreth 17 fshatra përreth Krujës, mes të cilëve Zalli, Shën Vlashi, Vilëza, Çerkeza, Kallmeti, ishin pronë e banorëve të qytetit dhe figuronin si pjesë e territorit të tij. Situatë e ngjashme dëshmohet edhe në Shkodër e në Durrës. Për shfrytëzimin e pronave e të pasurive në territoret përreth, banorët e qyteteve punonin vetë ose pajtonin vendas me pagesë (villici, villani). Kufijtë e juridiksionit ishin të përcaktuara historikisht dhe çdo përpjekje për ndryshimin e tyre bëhej shkak për konflikte, shpeshherë edhe të armatosura, me qytetin fqinjë. Probleme të tilla juridiksioni pati qyteti i Ulqinit me atë të Shasit (Suatium), Shkodra me Sardën (Shurdhahun). Grindja për disa fshatra, që dikur kishin qenë nën juridiksionin e Drishtit, u bë shkak për marrëdhënie të acaruara midis tij e Shkodrës, që më 1399 degjeneruan në një përplasje të armatosur.
Në gjysmën e parë të shek. XIV, popullsia e qyteteve u rrit mjaft. Durrësi llogaritej të kishte atëherë rreth 25 mijë banorë. Qyteti u bë një qendër që thithte vazhdimisht banorë të rinj nga zonat fshatare. Durrësi dhe Shkodra në shek. XIV njohën një dyndje të madhe banorësh të rinj të ardhur nga fshatrat përreth. Në shek. XV, një pjesë e mirë e popullsisë së Pargës përbëhej nga të ardhur prej fshatrave fqinje Aja e Rapëzi. Në mjaft raste, autoritetet e mirëprisnin këtë imigracion të brendshëm. Përveçse sillnin gjak e fuqi të reja, të porsaardhurit paraqitnin edhe leverdi të tjera; në shumë raste, si në Durrës, bujqit e vendosur në qytet detyroheshin të derdhnin një shumë të caktuar parash ose ta shlyenin këtë shumë me punë angari në tokat e komunës. Por krahas masave fshatare, popullsisë së qyteteve i shtoheshin edhe fisnikë të rrethinave që për një arsye apo tjetrën vendosnin të shpërnguleshin përfundimisht ose ta kalonin aty një pjesë të mirë të kohës për të ndjekur interesat e tyre ekonomikë, ose për të shijuar kënaqësitë që jepte jeta qytetare (pro factis suis vel pro placere). Shumë prej tyre kishin prona, magazina dhe kishin blerë edhe shtëpi të tyre në qytet. Në shek. XIV urbanizimi i zotërve të tokës u bë një dukuri normale. Me kohë, këta përfaqësues të aristokracisë së tokës u integruan në jetën e qytetit, morën në dorë veprimtari të ndryshme ekonomike, fituan statusin e “qytetarit” (civis) dhe shpeshherë u përfshinë në organet drejtuese bashkiake.
Nëse rryma e banorëve të ardhur prej fshatit jepte ndihmesë në rritjen e popullsisë së qyteteve, faktorë të tjerë shkaktonin bjerrjen e saj. Këtu vijnë në vështrim të parë luftërat dhe pasojat e tyre shkatërrimtare. Rrethanat e shekujve të parë të mesjetës, kur mjaft qytete u rrënuan për të mos u rimëkëmbur më, u përsëritën herë pas here edhe në mesjetën e mesme dhe në atë të vonë, duke çuar drejt rrënimit dhe zhdukjes së plotë qytete të tëra. Kështu, nga sulmet e tartarëve, në vitin 1242, e pësoi keq qyteti i Shasit (Suatium), i cili paskëtaj mbulohet nga heshtja. Në vitin 1356, si rrjedhim i sulmeve të serbëve, qyteti i Drishtit dhe ai i Ballecit përshkruhen si “tërësisht të rrënuara” (totaliter dissipatum). Po atë vit një ushtri serbe sulmoi Beratin, duke djegur e shkatërruar me themel lagjet e jashtme të qytetit. Duke filluar nga çereku i fundit të shek. XIV, shumë nga qytetet shqiptare u bënë pre e inkursioneve osmane, me pasoja të rënda për to.
Përballë sulmeve të ushtrive të huaja, forcimi i sistemit të mbrojtjes përbënte një shqetësim kryesor të autoriteteve dhe të popullsisë së qyteteve. Meremetimi i mureve dhe i kullave mbrojtëse përbënte në këtë kuptim një veprimtari të rëndomtë. Ndërkohë, në momente të jashtëzakonshme rreziku, siç qe ai që u shfaq nga dhjetëvjeçarët e fundit të shek. XIV me inkursionet osmane, u ndërmorën masa të pashembullta mbrojtëse. Kështu, për të penguar inkursionet osmane drejt Butrintit, pak kilometra në veri të tij, u ngrit një mur, i quajturi Heksamil, sipas shembullit të murit që, po për të njëjtën qëllim, ishte ngritur në istmin e Korintit. Për të shmangur goditjet e ushtrive osmane në vitet e para të shek. XV, në Durrës u konceptua një projekt madhështor, që parashikonte hapjen e një kanali në krahun lindor të qytetit dhe kthimin e tij në një ishull. Rrallimi i popullsisë së qyteteve për shkak të luftërave dhe epidemive të ndryshme i detyronte autoritetet e ndonjë qyteti të urdhëronin ripërkufizimin e zonës urbane, duke ngritur mure të reja rrethuese brenda perimetrit të mureve të dikurshme.
Përpos luftërave, dukuri të tjera të zakonshme për kohën, si zia e bukës, epidemitë dhe fatkeqësitë natyrore, ndikonin në uljen e numrit të banorëve të qyteteve. Epidemitë, si ajo e murtajës, bënin kërdinë posaçërisht në qytete, ku kishte një dendësi të madhe popullsie dhe kushte të papërshtatshme sanitare. Qyteti i Durrësit përjetoi epidemi vdekjeprurëse më 1362, 1401 e 1481. Murtaja e vitit 1481 goditi rëndë edhe Vlorën, e cila, siç thonë burimet, u braktis krejtësisht nga banorët që kërkuan shpëtim në fshatrat përreth. Murtaja e vitit 1348, e ashtuquajtura vdekja e zezë, që u përhap në të gjithë Evropën, shkaktoi viktima të shumta edhe në Shqipëri. Përveç murtajës, edhe epidemi të tjera, si kolera e malarja, mbillnin vdekjen në qytetet shqiptare.
Pasoja të rënda për qytetin kishin fatkeqësitë e ndyshme natyrore. Përmbytjet, zjarret dhe tërmetet goditnin herë pas here, duke shkaktuar pasoja të rënda e duke ndryshuar deri edhe fizionominë e tyre. Tërmeti i vitit 1269 e shkatërroi thuajse krejtësisht qytetin e Durrësit dhe, me atë rast, një pjesë e mirë e banorëve që mbijetuan gjetën strehë në qytete fqinjë, si në Berat, ose emigruan në Itali. Një tërmet shkatërrues goditi, më 1356, edhe qytetin e Beratit, kurse më 1452 ishin rrufetë ato që dogjën e shkretuan qytetin e Dejës.
Për të shmangur rrezikun e rënies së zjarreve e të epidemive, autoritetet bashkiake në qytete, si Durrësi, Shkodra, Tivari etj., nxirrnin urdhëresa që disiplinonin ndërtimin e shtëpive, hedhjen e plehrave në vende të caktuara dhe derdhjen e ujërave të zeza në kanale e gropa të posaçme. Problemet e higjienës qytetare gjenin pasqyrim edhe në Statutet e qyteteve, siç provojnë Statutet e qytetit të Shkodrës. Megjithatë kushtet e jetesës, veçanërisht në lagjet popullore mbeteshin shumë të rënda dhe shtëpitë e ulta me dërrasë e kashtë të ngjitura njëra pas tjetrës, rrugët e ngushta e të errëta, që ktheheshin në depozita plehrash e ujërash të zeza, bëheshin vatra zjarri e epidemish vdekjeprurëse.
Problemi i sigurisë ishte gjithashtu një shqetësim i vazhdueshëm dhe që nuk lidhej vetëm me situatat e jashtëzakonshme të konflikteve të jashtme. Rastet e sulmeve dhe të plaçkitjeve ndaj qytetarëve dhe pronës së tyre ishin të shpeshta, veçanërisht në orët e vona. Statutet e Shkodrës i detyronin qytetarët që lëviznin natën të mbanin pishtarë të ndezur, për t’u identifikuar nga rojet e qytetit. Nëse ndokush kapej duke lëvizur pa pishtar “pas rënies së kambanës së tretë”, atij i viheshin në ngarkim vjedhjet që rastësisht ndodhnin atë natë në qytet.
Edhe më e rrezikshme ishte dalja jashtë qytetit. Punëtorët e kriporeve të Durrësit shkonin në punë të armatosur me shkopinj, çekiçë e shpata nga frika e plaçkitësve (1436).
Banorët e qyteteve, që kishin statusin e qytetarit (civis), ndaheshin në fisnikë (nobiles) e popullorë (popolares). Fisnikët përfshinin sipërmarrësit e mëdhenj, pronarët e anijeve, tregtarët, nëpunësit e lartë komunalë, si dhe pronarët e mëdhenj të tokave që jetonin në qytet. Zakonisht shtëpitë e tyre ndodheshin në pjesën më të lartë e më të mbrojtur të qytetit (castrum), që izolohej nga pjesa tjetër me mure dytësore. Në aktet mesjetare përfaqësuesit e fisnikërisë qytetare dallohen nga titulli “zot” (kyr, ser) që shoqëron emrin e tyre. Në shtresën e popullorëve përfshiheshin zejtarët e tregtarët e zakonshëm, çirakët, kallfët, marinarët, punëtorët e krahut në përgjithësi. Në qytete kishte edhe një masë të madhe banorësh, kryesisht të ardhurit rishtas nga fshatrat, që ende nuk e kishin fituar të drejtën e qytetarisë. Këta ishin të përjashtuar nga një sërë të drejtash dhe nga pjesëmarrja në jetën politike e shoqërore të qytetit.
Banorët e qyteteve kishin një sërë detyrimesh ndaj kryezotit ose komunës. Si dëshmi të njohjes së sovranitetit mbi tokën, ata u paguanin atyre një shumë të prerë për sokun e obrokun apo siç quhej ndryshe akrostiku. Detyrime të tjera paguheshin për masat e peshat, për tregun, për therrjen e bagëtisë, për peshkimin, për mirëmbajtjen e mureve të qytetit (maldenar). Në raste të veçanta, qytetarët detyroheshin të kryenin edhe shërbim roje në muret e qytetit ose të merrnin pjesë në punime mbrojtëse.
Dallimet ekonomike dhe pakënaqësitë shoqërore, marrëdhëniet shpeshherë problematike me rrethinën bujqësore dhe me aristokracinë e saj, ndërhyrjet e ndikimet e huaja, ishin disa nga faktorët që ushqenin konfliktualitetin në qytetet shqiptare në mesjetë. Shprehja më e lartë e tyre ishin revoltat popullore, si ato të kapërcimit të shek. XIV-XV në Shkodër e në Drisht, revolta që bashkuan masa të gjera të qytetit e të fshatit kundër “kryezotit” të huaj dhe fisnikëve vendas të lidhur me të. Por edhe kur shumë nga qytetet ranë nën sundimin e fisnikëve vendas, në gjysmën e dytë të shek. XIV, konfliktet me ta nuk munguan. Me të tilla u shoqërua hyrja e Balshajve në Shkodër, në Tivar apo në Vlorë, sundimi i Topiajve në Durrës apo i Dukagjinëve në Lezhë. Konfliktet në fjalë ishin shprehje e një dukurie të përgjithshme për Ballkanin e mbarë Evropën feudale. Qytetet detyroheshin t’u paguanin kryezotërve ose fisnikëve një shumë të caktuar (akrostik, census, dacium, tributum). Në vitin 1363, Durrësi u detyrua të rrisë doganat e portit, për të siguruar tributin për fisnikët fqinjë. Komuna e Tivarit duhej t’i paguante Balshës 2 000 dukate në vit.
Pavarësisht nga lidhjet e ngushta dhe nga fakti që marrëdhëniet qytet-fshat rregulloheshin nga tradita, doket e deri te normat statutore, nuk mungojnë rastet e konflikteve të ashpra deri të përgjakshme mes banorëve të qytetit dhe të fshatit. Domethënës për shkallën e armiqësisë që ndizej herë pas here është rasti i vitit 1438, kur qytetarët e egërsuar të Tivarit sulmuan një fshat në rrethin e Ulqinit, duke djegur shtëpi e duke vrarë e masakruar banorë.
Krahas qytetarëve me të drejta të plota (cives), që merrnin pjesë pa kufizim në jetën ekonomike, shoqërore e politike të qytetit, në qytetet tona përmenden shpesh edhe banorët me qëndrim e status të përkohshëm (habitantes, morantes), të cilët jo rrallë herë ishin artizanë, tregtarë e sipërmarrës të huaj. Në shek. XI në Durrës dëshmohen dy koloni me qytetarë nga Venediku e nga Amalfi, që kishin lagjet si dhe kishat e tyre, përkatësisht kishën e Shën Andresë dhe kishën e Shën Mërisë së amalfitanëve. Venecianët e Durrësit, sipas kronistit italian Malaterra, ishin “nga familje fisnike” (de nobili genere). Ashtu si venecianët në Durrës, edhe raguzanët kishin në Shkodër, në Tivar e në Vlorë kolonitë e tyre tregtare me lagje e kisha të veçanta. Në Durrës, në vitin 1401, dëshmohen edhe disa banorë hebrenj, të varfër e të paktë në numër. Ata merreshin kryesisht me tregtinë e vogël, dhe, siç del, ishin të detyruar të paguanin një taksë shtesë. Një prani e vogël hebrenjsh dëshmohet edhe në Vlorë, në fund të shek. XIV.
Të huajt nuk kishin të drejtë të zgjidhnin e të zgjidheshin në organet bashkiake, porse gëzonin mbrojtje të veçantë për jetën e pasurinë e tyre. Venediku e Raguza kishin konsujt e tyre në qytete, si Durrësi, Vlora, Spinarica, që mbronin interesat e qytetarëve të tyre. Ndonëse midis masës së qytetarëve dhe këtyre banorëve të huaj të qytetit lindnin herë pas here keqkuptime, këto nuk dëshmohet të jenë shndërruar ndonjëherë në pogrome e raprezalje kundër tyre. Marrëveshje të rregullta dypalëshe garantonin jetën e pasurinë e qytetarëve venecianë apo raguzanë në Durrës ose në Vlorë. Megjithatë, ndodhte që në kohën e krizave politike midis qyteteve shqiptare dhe shteteve të Venedikut, Raguzës, Napolit etj., tregtarët e sipërmarrësit e ndryshëm me origjinë nga këto shtete, të bëheshin objekt i armiqësisë dhe i sulmeve të popullsisë vendase. Në raste të tilla, Republika e Venedikut ose ajo e Raguzës, kanë hyrë në traktativa të gjata me perandorin bizantin apo me princërit e zotërit shqiptarë, për të siguruar dëmshpërblime për qytetarët e vet.
Në qytetet e zhvilluara të bregdetit, veçanërisht në Durrës, kishte një rreth tregtarësh e sipërmarrësish vendas të lidhur ngushtësisht me interesa ekonomikë me Raguzën e sidomos me Venedikun. Ata eksportonin dhe importonin prej andej mallra të ndryshme dhe shpeshherë kishin aty magazina, dyqane, madje dhe shtëpi të tyre. Sipas burimeve të kohës, për shkak të interesave ekonomikë, por edhe të një formimi kulturor kozmopolit, kjo kategori njerëzish në marrëdhëniet e përditshme shpeshherë “hiqej sikur të ishte me origjinë veneciane” (pro Venetis expediantur). Kjo shtresë kishte mbështetjen e Venedikut. Në fakt, në momentin e kalimit të Durrësit në duart e Venedikut, më 1392, u duk qartë roli vendimtar i këtij krahu “filo-venecian”, ku bënte pjesë edhe kryepeshkopi durrsak Dhimitër Nesha, si dhe ndonjë feudal i fuqishëm i rrethinave.

Institucionet qeverisëse në qytetet shqiptare
Në pikëpamje të strukturës shoqërore e të organizimit politik, në Shqipërinë mesjetare ndesheshin dy lloje qytetesh: qytetet e llojit italo-dalmatin dhe ato të tipit bizantin. Që të dyja këto gëzonin një traditë të gjatë vetëqeverisëse, bartëse e së cilës ishin fillimisht një grup familjesh, që shquheshin për pasuri, prona e pushtet. Të tilla qenë në Durrës gjatë shek. X-XIII familjet Krisili e Kabasilla (Kabashi), pinjollë të të cilave shfaqen herë pas here si “të parë” të vendit (proteuon) dhe si mbajtës titujsh e dinjitetesh të larta bizantine, përfshirë ato të arkondit e të patricit. Fuqia ekonomike e këtyre familjeve mbështetej në ndërtesat, dyqanet, depot e në anijet që ato zotëronin në qytet, e sidomos në sipërfaqet e mëdha të tokave që kishin sa në rrethet e Durrësit, aq edhe në Lezhë, Mat, Myzeqe e deri në Dibrën e në Kolonjën e largët. Në Vlorë e në krahinën e saj, prej shek. XI e deri vonë në shek. XVII, familja Frëngu është vazhdimisht protagoniste në qeverisjen dhe në ngjarjet që lidhen me atë zonë.
Gjatë gjithë periudhës së sundimit bizantin apo të sundimeve të tjera të huaja, të drejtat sovrane mbi qytetet i përkisnin kryezotit, që sipas rastit mund të ishte perandori bizantin, mbreti serb, mbreti i Napolit apo Republika e Venedikut. Këta e ushtronin sovranitetin nëpërmjet zyrtarëve të caktuar enkas prej tyre dhe që ishin njëherësh komandantë të ushtrisë dhe gjykatës. Në vitin 1166 në Krujë funksione të tilla kryeshin nga një prior, kurse në Durrës nga një proteuon (të dyja fjalët, njëra latine e tjetra bizantine, përkthehen “i pari”). Në shek. XIII Ulqini dhe Tivari kishin në krye një kont. Në periudhën e fundit bizantine dhe gjatë sundimit serb të Stefan Dushanit (1332-1355) mjaft qytete kishin në krye sebastin ose qefalinë, që u korrespondojnë ofiqeve napolitane e veneciane të kontit e të kapitenit (shek. XIII-XIV). Në kohën e sundimit të despotëve serbë Llazareviçë (1421-1443), në Drisht, në Tivar e në Novobërdë kryezoti përfaqësohej nga vojvoda. Funksioni i tij, kryekëput ushtarak, flet për një kufizim të të drejtave tradicionale vetëqeverisëse të këtyre qyteteve.
Me shembjen e Perandorisë Serbe të Stefan Dushanit (1355), mjaft nga qytetet ranë në dorë të krerëve feudalë shqiptarë: Balsha (Shkodra, Drishti, Tivari, Vlora), Zaharia (Deja), Dukagjini (Lezha), Topia (Durrësi, Kruja), Gropa (Ohri, Dibra), Muzaka (Berati, Kosturi), Zenebishi (Gjirokastra, Parga), Shpata (Arta) etj. Në ndonjë qytet, si në Drisht, në Shas e diçka më përpara në Prizren, pushteti laik ushtrohej në mënyrë të pazakontë nga peshkopi i qytetit. Shenja për një përfshirje të klerit në qeverisjen e qytetit ekzistojnë edhe në Tivar, ku më 1372 përmendet “burgu i kryepeshkopit”.
Venediku solli një nomenklaturë të re në qeverisjen e qyteteve shqiptare pas vitit 1392, kur ai u bë zot i tyre. Në Durrës u vu të qeveriste bail-kapiteni, në Shkodër kont-kapiteni, kurse në Tivar e në Drisht qeveritari venecian quhej podesta. Në Lezhë pushteti venecian përfaqësohej nga kështjellari (castellanus) i qytetit.
Gjithsesi, edhe në kohën e sundimeve të huaja, posti i qeveritarit u besohej në ndonjë rast edhe vendasve. Kështu, më 1251 konti i Drishtit ishte një fisnik vendas; po përfaqësues i parisë lokale ishte më 1266 edhe kapiteni i Durrësit, Andre Vrana, që ishte caktuar në atë post nga kryezoti i radhës, mbreti Manfred Hohenshtaufen i Sicilisë.
Përgjithësisht, sundimtarët e huaj përpiqeshin të fitonin simpatitë e parisë dhe të popullsisë së qyteteve, duke u përpjekur të harmonizonin interesat e veta me interesat dhe ndjeshmëritë e vendasve. Megjithatë, që një harmonizim i tillë ishte i pamundur, këtë e tregojnë ankesat e vazhdueshme të përfaqësive qytetare ndaj shkeljeve dhe abuzimeve që qeveritarët e huaj bënin gjatë ushtrimit të mandatit të tyre. Kështu, në shek. XV, banorët e Tivarit ishin aq shumë të zemëruar nga përvetësimet e paligjshme, nga detyrimet e angaritë arbitrare si dhe në përgjithësi nga sjelljet e vrazhda të podestasë venecian Xhakomo Delfin, saqë e kishin bërë zakon ta quanin atë me emrin “Neron”.
Një nga lëshimet themelore, që kryezotët e ndryshëm u detyruan t’u bënin qyteteve shqiptare, ishte njohja deri në një farë shkalle e kuadrit juridik e institucional, që përbënte thelbin e autonomisë tradicionale të tyre. Në çastin e vënies në zotërim të Durrësit, përkatësisht në 1272 e 1392, Karli I Anzhu dhe Republika e Venedikut nxituan të deklaronin qëllimin e tyre për të respektuar pronat, privilegjet si dhe statutet e “doket e mira” (bonos usus) të durrsakëve. Një pjesë e të ardhurave, që merreshin nga doganat komunale (në Shkodër dogana e peshkut, në Drisht ajo e mishit dhe e barit), edhe paskëtaj vazhduan të shkonin në dobi të bashkisë. Mbi të gjitha, u ruajtën deri diku institucionet tradicionale vendase, që vazhduan të funksiononin krahas pushtetit të kryezotit të përfaqësuar nga qeveritarët e tij. Në Durrës, Vlorë e gjetkë dëshmohet mbijetesa e bashkësisë së qytetarëve (universitas, communitas), që ishte forma më e gjerë e organizimit qytetar. Ishin pikërisht banorët e qytetit me status të qytetarit, që në një ditë të caktuar të vitit mblidheshin dhe zgjidhnin nëpunësit komunalë. Në Shkodër mbledhja e qytetarëve bëhej ditën e Shën Markut, më 25 prill. Atë ditë kambanat e Shën Stefanit ftonin popullin të grumbullohej në sheshin para katedrales, ku në praninë e peshkopit dhe të parisë së qytetit bëhej përzgjedhja e gjyqtarëve (tre), e këshilltarëve (tetë) dhe e financierëve (dy) të komunës. Mandati i tyre ishte për një vit. Gjykatësit, këshilltarët, financierët bashkë me më të shquarit e qytetarëve (boni homines) ishin anëtarët e një asambleje më të ngushtë, Këshillit komunal. Ky mblidhej nën drejtimin e gjykatësit të parë, që në Durrës e në Vlorë quhej me emrin bizantin prokathemen, dhe trajtonte çështje që kishin të bënin me besnikërinë dhe me integritetin moral të qytetarëve e të nëpunësve komunalë. Veç kësaj, Këshilli komunal kishte detyrë të zgjidhte një radhë tjetër nëpunësish, mes të cilëve noterët dhe sekretarët e gjyqit (cancellarius). Noterët në mjaft raste parapëlqeheshin me kombësi të huaj, për të shtuar shkallën e besueshmërisë së tyre. Për këtë qëllim, noterët rekrutoheshin jo rrallë edhe nga radhët e klerit. Në Durrës dualizmi kulturor-fetar pasqyrohej edhe në ekzistencën paralele të dy noteriateve: noterë që i përpunonin aktet e tyre në latinisht dhe ata që i përpunonin në greqishten bizantine.
Në Vlorë, si nën sundimin bizantin e serb, ashtu edhe në kohën e sundimit të Balshajve (1371-1418), ndër postet më të rëndësishme komunale ishte ai i admiralit, që tradicionalisht mbulohej nga një fisnik vendas. E njëjta gjë ndodhte në Durrës me postin e protontinit. Si admirali, ashtu edhe protontini, ishin komandantë të flotës së qytetit.
Caktimi i vulës së qytetit, i njësive të matjes e të peshave ishin disa nga prerogativat kryesore të organeve bashkiake. Ato ishin të patjetërsueshme. Çdo qytet kishte vulën, masat e peshat e veta. Një nëpunës i posaçëm ishte caktuar për të verifikuar çdo muaj saktësinë e tyre. Në Durrës masat dhe peshat e autorizuara mbanin vulën e qytetit. Statutet e Shkodrës parashikonin dënime të rënda për ata që përdornin masa e pesha të falsifikuara. Në Durrës vula e qytetit vihej edhe mbi thasët e kripës, prodhimi i së cilës ishte monopol i bashkisë. Në Shkodër letrat që mbanin vulën e qytetit (charta sigillata) kishin vlerën e dokumentit autentik, njëlloj si aktet noterike.
Statutet ishin shprehja më e lartë e organizimit komunal të qyteteve shqiptare në mesjetë. Ato përmblidhnin aktet normative që rregullonin në tërësinë e tyre organizimin e funksionimin e qytetit, si dhe marrëdhëniet midis qytetarëve, midis tyre dhe shtetit, midis vetë qytetit dhe ambientit rrethues. Nga të dhënat e deritanishme del se me statute ishin pajisur Durrësi, Shkodra, Drishti, Tivari e Ulqini. Statutet e Durrësit u nxorën jashtë përdorimit dhe humbën gjatë sundimit të Topiajve në qytet (1368-1392). Disa vite pas kalimit të qytetit nën sundimin e Venedikut, më 1398, u gjetën 35 kapituj të këtyre statuteve, që ruheshin në kuvendin françeskan të qytetit. Statutet e Drishtit, të quajtura “Statutet dhe urdhëresat e kapitullit të kishës katedrale të Drishtit”, pasqyrojnë jetën e një qyteti që identifikohej me fenë dhe ku kleri, posaçërisht peshkopi i qytetit, kishin një rol mbizotërues. Ato që ruhen të plota janë pikërisht “Statutet e Shkodrës”, një kopje e të cilave u zbulua së fundi në fondet e Muzeut Korrer në Venedik. “Statutet e Shkodrës”, siç thuhet në Kreun IV të tyre, ruheshin në dy kopje autentike, njëra në dhomën e thesarit dhe tjetra pranë gjykatës së qytetit. Ato përbëhen nga 279 kapituj shkruar në venecianishten e shek. XV. Edhe pse të ngjashme me statutet e qyteteve italo-dalmatine, statutet e Shkodrës përmbajnë mjaft elementë origjinalë, që i referohen ambientit specifik shqiptar. Mjafton të përmenden në këtë suazë referencat ndaj institucionit të “besës” dhe të “hakmarrjes”, që nuk gjenden në statute të tjera.

Tregtia dhe zejet
Për shkak të pozitës së saj të favorshme strategjike si urë midis Lindjes e Perëndimit, Shqipëria vazhdoi të jetë në mesjetë një vend i përfshirë në trajektoret kryesore të lëvizjeve tregtare, posaçërisht të atyre me drejtim Perëndim-Lindje e anasjelltas. Një numër i madh rrugësh zinin fill nga pikat bregdetare të Tivarit, Ulqinit, Shirgjit, Meduës (Shëngjinit), Shufadasë, Durrësit, Bregut, Pirgut, Spinaricës, Vlorës, Butrintit, Sajadhës, Pargës etj. dhe zgjateshin drejt brendësisë, duke u ndalur në qendrat e njohura të Breskovës, Zveçanit, Nishit, Pejës, Prizrenit, Shkupit, Dibrës, Ohrit, Manastirit, Janinës, Kosturit, Selanikut e deri në Konstandinopojë.
Durrësi dhe rruga e vjetër Egnatia qenë dy nyje thelbësore në rrjetin ndërkombëtar të shkëmbimeve tregtare. Që në shek. XI dhe akoma më shumë në shekujt pasardhës, tregtarë venecianë sillnin në Durrës produkte të ndryshme, një pjesë të të cilave e çonin drejt Lindjes nëpërmjet rrugës Egnatia. Veprimtari e ethshme zhvillohej edhe në krahun e kundërt, nga Konstandinopoja e Selaniku për në Durrës, e prej këndej, me anije, për në Venedik. Bartës të tregtisë në një itinerar të tillë ishin shpeshherë edhe tregtarët durrsakë, të cilët vazhdimisht përmenden me anijet e tyre në Venedik. Rëndësinë e tyre e evidenton qysh më 1155 gjeografi arab Al Idrizi. Në këtë qark tregtar, midis Venedikut e Konstandinopojës, Shqipëria futej natyrshëm me eksportet dhe me importet e saj. Gruri, kripa, produktet e leshit, bulmetrat, vera, dylli, mëndafshi, lëkurët, lënda e drurit ishin zërat kryesorë të tregtisë e të eksporteve shqiptare. Mes tyre, një vend të rëndësishëm zinte edhe eksporti i bagëtisë së gjallë. Një objekt luksi veçanërisht të kërkuar përfaqësonin kuajt, posaçërisht ata të Kolonjës. Më 1391, perandori Manueli II Paleologu i dhuroi ministrit të tij, Georg Mazalon, “kalë arbërie” (albanos hyppos), duke e quajtur atë “një dhuratë të shkëlqyer për një burrë të shkëlqyer”. Për të shkuar nga prodhuesi te konsumatori produktet e ndryshme rëndoheshin me dogana e taksa të ndryshme, që shpeshherë bëheshin objekt kontestimi mes tregtarëve dhe autoriteteve. Dhënia e privilegjeve doganore ishte kërkesa kryesore që Republika e Venedikut dhe ajo e Raguzës u kërkonin autoriteteve në Shqipëri. Të tilla privilegje jepeshin me marrëveshje të veçanta, siç ishte ajo e Dhimitrit të Arbrit me Raguzën (1208), ose ato të qyteteve të Durrësit e Vlorës me qytetet italiane të Adriatikut: Ankonën, Riminin etj.
Privilegjet tregtare, të akorduara më 1208 nga Princi Dhimitër i Arbrit, zbulojnë që në këtë kohë Republikën tregtare të Raguzës si një partner të rëndësishëm për qytetet dhe sundimtarët lokalë shqiptarë. Në fakt, tregtarët raguzanë u shquan për një prani të kudondodhur të tyre në trevat shqiptare, në kërkim të produkteve jetike për qytetin-shtet të Adriatikut, veçanërisht të grurit e të kripës. Aktet raguzane të shek. XIII-XV dëshmojnë qartë se Republika e Raguzës në luftë të përhershme me zotërinjtë sllavë të prapatokës dhe me Republikën rivale të Venedikut, e bazonte mbijetesën e vet edhe tek importet që vinin nga Shqipëria.
Tregtarët raguzanë importonin me shumicë lëndë druri nga limanet e vogla, që duke filluar nga shek. XIII, lindën në grykëderdhjet e lumenjve kryesorë të Shqipërisë. Si pasojë e prerjeve masive të porositura prej tyre, sipërfaqe të tëra pyjore që mbulonin fushën perëndimore, veçanërisht në derdhjet e Matit, Bunës e Drinit, erdhën duke u zhdukur.
Produkte të tjera të eksportit shqiptar drejt Raguzës ishin vera, dylli, mëndafshi, velanija, lëkurët e deri armët dhe plumbi e argjendi, që mbërrinin nga qytetet e Kosovës. Nga ana tjetër, një numër produktesh të zgjedhura vinin në Shqipëri nga jashtë, kryesisht nga Venediku, Raguza e qytetet e tjera italiane. Të tilla ishin cohërat e shtrenjta, armë, stoli prej ari, xhama, enë e orendi shtëpie prej xhami e fajance etj. Vlora ishte bërë në shek. XIII-XIV një qendër për tregtinë e beharnave, që mbërrinin këtu nga vendet e Lindjes dhe prej këtej rishpërndaheshin për në Venedik e qendra të tjera të Italisë e të Dalmacisë.
Vëllimi i madh i shkëmbimeve tregtare diktoi qysh herët praninë e përfaqësuesve të Venedikut ose të Raguzës në qytetet kryesore shqiptare, ku ata përfaqësonin dhe mbronin interesat e shtetasve të tyre. Njoftimi i parë mbi ekzistencën e një “konsulli” venecian në Durrës i përket vitit 1249 (Nicolaus Mauro, consultor Venetorum in Durachio).
Më 1277 dëshmohet për herë të parë prania e një “konsulli” venecian edhe në Spinaricë, gjë që në vetvete flet për lulëzimin e kësaj qendre të re tregtare në bregdetin në veri të Vlorës. Spinarica ishte porti kryesor nga ku niseshin për në Raguzë eksportet e grurit dhe, për të mbështetur veprimtarinë e tregtarëve raguzanë, një konsull i Raguzës u caktua të vepronte në këtë qendër tregtare (1301). Edhe në Prizren Raguza kishte vendosur konsullin e saj, të paktën nga viti 1332. Konsuj të Venedikut e të Raguzës kishte edhe në Shkodër e në Ulqin.
Qytetet shqiptare u kthyen në qendra të zhvilluara të prodhimit zejtar. Në Durrës dhe, në një masë më të vogël në Vlorë, një masë e madhe njerëzish e kishin lidhur jetën me detin. Përveç pronarëve të anijeve, të kapitenëve (nauclerius) dhe të detarëve të thjeshtë, kishte edhe grupe të tëra që merreshin me peshkim e me nxjerrjen e kripës. Karpentierë e ndërtues anijesh merreshin drejtpërsëdrejti me prodhimin e barkave dhe të anijeve. Në fushën e përpunimit të drurit shquheshin edhe prodhuesit e vozave (botarii). Në Durrës përmenden gjithashtu zanate të tjera: lëkurëtarë, këpucarë, bukëpjekës, kasapë (macellarius). Gurskalitësit (petrarii) e këpucarët përmenden pak a shumë në të gjitha qytetet, ndërkohë që prodhimi i mëndafshit zinte mjaft forca pune në Shkodër, Prizren, Pult, Drisht, Vlorë e në Berat.
Në Prizren, në Durrës e në Shkodër punohej metali për prodhimin e armëve, të veglave të punës dhe të orendive shtëpiake. Në Ulqin e Shkodër njiheshin prodhuesit e kambanave, në Vlorë përmenden prodhuesit e shpatave (spadarius), kurse farkëtarët (ferrarii) gjendeshin pak a shumë në çdo qytet të Shqipërisë. Shqiptarët shquheshin në mbathjen e kuajve, aq sa në disa qytete italiane veçohej mënyra shqiptare e mbathjes së kuajve (ferrare al modo albanese). Qytete të Kosovës, si Novobërda, Zveçani, Janjeva, përveçse për nxjerrjen, dalloheshin edhe për punimin e mjaft xeherorëve, si arit, argjendit, plumbit. Prizreni gëzonte një famë të pakrahasueshme për aftësitë e argjendarëve të tij.
Ndër mjeshtëritë që kërkonin një përgatitje të veçantë ishin ato të mjekut, piktorit e të arkitektit. Mjeshtër të këtyre zanateve i gjejmë të ushtrojnë veprimtarinë e tyre edhe jashtë vendit, siç qe rasti i një piktori nga Durrësi që më 1388 punonte për llogari të komunës së Raguzës, ose rasti i arkitektit Andre Aleksi po nga Durrësi, i cili midis viteve 1448-1477 ndërtoi një sërë kishash e altaresh në qytetet dalmatine të Arbes, Traut e Splitit. Në Berat kishte mjeshtër të shquar në pikturë, në punimin e arit e të argjendit, në gdhendjen e drurit. Porositës i veçantë i punëve të tyre ishte kisha, për llogari të së cilës ata punuan miniaturat elegante të kodikëve, afresket, ikonat, ikonostasët, pajisjet e orenditë e çmuara të kultit, që pjesërisht ruhen deri sot. Porositës të veprave me vlerë artistike ishin gjithashtu komunat qytetare si dhe përfaqësues të aristokracisë.
Në qytetet kryesore zejtarët ishin të organizuar në korporata. Në Prizren këpucarët kishin shoqatën e tyre të drejtuar nga kryemjeshtri (protomaistor). Në Durrës një kryekasap (protomacellarius) drejtonte shoqatën e kasapëve të qytetit. Shoqatë kishin në Durrës edhe noterët. Organizimet zejtare merrnin shpeshherë ngjyra fetare. Në Shkodër, Drisht, Ulqin e në Tivar organizime të tilla quheshin “shkollë” ose “vëllazëri” (scuola, frataglia). Ato mbanin emrin e një shenjtori, patroni. Kështu, në Shkodër njihen “shkolla e Shën Barbarës”, “shkolla e Shën Mërkurit” dhe “shkolla e Kryqit të Shenjtë”. Në Drisht tri shkollat më me emër (scuole maiores) ishin e Shën Gjergjit, e Shën Mërisë dhe e Kryqit të Shenjtë. Ndikimi i kishës në këto organizata zejtare shfaqet edhe nga emri me të cilin thirrej mbledhja e anëtarëve të tyre, kapitull (capitulus). Përveçse mbronin interesat e anëtarëve të tyre, organizatat në fjalë merreshin edhe me vepra bamirësie, duke ofruar ndihmë për të vobektët e të sëmurët.
Tregues i zhvillimit ekonomik dhe i rritjes së vëllimit të tregtisë në qytetet e Shqipërisë është edhe qarkullimi i madh i monedhave. Përdoreshin që nga monedhat me vlerë të veçantë prej ari, si ato të Bizantit (hyperper, nomisma, emmanuelata), dukati i Venedikut e fiorini i Firences, deri te monedhat prej argjendi, bronzi e bakri, si groshi, denari, stamena etj. Rritja e autonomisë së qyteteve dhe krijimi i principatave të pavarura shqiptare në shek. XIV-XV u pasqyrua edhe në prerjen e monedhave vendase. Monedhën e vet e kishin në këtë kohë Shkodra, Ulqini, Tivari, Drishti, Shasi (Souacia). Monedha e Shasit paraqet, në njërën anë, kështjellën e qytetit me shkrimin latinisht Civitas Souacia, kurse në krahun tjetër mban figurën e padronit të qytetit, Shën Gjonit. Monedha të tyre prenë edhe sundimtarë të fuqishëm shqiptarë, si Gropajt e Ohrit e Balshajt e Shkodrës. Monedha e Gjergjit II Balsha ka në njërën anë padronin e qytetit të Shkodrës, Shën Stefanin, kurse në anën tjetër simbolin e Balshajve, ujkun, të rrethuar nga emri në latinisht i Gjergjit.

[Laberia]

K R E U III

FUNDI I SUNDIMEVE TË HUAJA.
FORMACIONET SHTETËRORE SHQIPTARE
NË SHEK. XIV - FILLIMI I SHEK. XV

1. SHKËPUTJA NGA BIZANTI DHE EKSPANSIONI SERB NË TREVAT SHQIPTARE

Fundi i pranisë anzhuine dhe shtrirja e depërtimit serb në Shqipëri
Me thyerjen përfundimtare të ushtrive anzhuine në Berat më 1281, Perandoria Bizantine e rivendosi edhe një herë autoritetin e vet në Shqipëri, por kontrolli i saj kufizohej tani në një zonë më të ngushtë në krahasim me fundin e shek. XII. Në krahun verior bizantinët morën Durrësin dhe Krujën, por nuk arritën të shtriheshin më tutje. Atë kohë mbreti serb Stefan Uroshi II Milutin (1282-1321) kishte nisur një mësymje në front të gjerë në gjithë vijën Mat-Ohër. Madje, më 1296 ai mundi të pushtonte përkohësisht edhe Durrësin, ndërkohë që në krahun lindor ushtritë serbe nuk mundën t'i afrohen Ohrit, të mbrojtur nga fisniku shqiptar, Progon Skurra. Një mbishkrim mbi murin e kishës së Shën Klementit në Ohër, rindërtuar prej tij në vitin 1295, kujton se Progoni mbante titullin e lartë bizantin të heteriarkut të madh dhe se gruaja e tij, Eudokia, ishte mbesë e perandorit Androniku II Paleolog.
Gjithsesi paqja e arritur më 1299 midis perandorit Androniku II të Bizantit dhe mbretit serb Uroshi II ua njohu serbëve territoret e pushtuara në veri të Durrësit e të Ohrit. Megjithatë, ato vazhduan të jenë një zonë jo e qetë. Nga njëra anë, inkursionet serbe vazhduan edhe paskëtaj në jug të Matit, por, nga ana tjetër, në vitet e para të shek. XIV vihet re një riaktivizim i anzhuinëve të Napolit në Shqipëri. Vërshimi i serbëve në trevën e Durrësit dhe të Arbrit të hershëm prekte edhe interesat e anzhuinëve e të Papatit, të cilët vazhdonin ta konsideronin veten si titullarë të pushtetit laik e fetar në ato treva. Rikthimi i anzhuinëve në Shqipëri u mirëprit edhe nga vetë fisnikëria shqiptare, e cila shpresat e një ndalimi të mësymjes serbe i varte tashmë te bashkëpunimi me botën perëndimore katolike. Në shtator 1304 bashkësia qytetare e Durrësit dhe krerët shqiptarë nga familjet Matrënga, Arianiti, Skurra, Blinishti, Zenebishi, Shpata etj., njohën për kryezot princin Filip të Tarentit, djalin e mbretit Karli II Anzhu. Nga ai çast trashëgimtari i fronit të Napolit mori dhe titujt zot i Mbretërisë së Arbrit dhe despot i Romanisë (Epirit). Në pranverë të vitit 1305 princi Filip i Tarentit zbarkoi me një ushtri në Durrës dhe me ndihmën e vendasve e mori qytetin. Megjithatë, ofensiva e re anzhuine u shua shumë shpejt. Marrëdhëniet e princit të Tarentit me fisnikët shqiptarë u prishën dhe po atë vit ky u kthye në Itali me synim që të vinte përsëri në pranverën e ardhshme me një ushtri më të madhe.
Megjithatë, edhe paskëtaj anzhuinët nuk mundën ta shtrijnë kontrollin e tyre përtej Durrësit. "Vasalët" e tyre shqiptarë nuk mungonin të ngrinin krye dhe të këputnin çdo lidhje me kryezotin e përtejdetit, sa herë që ky kërkonte ta ndërtonte një pushtet real në Durrës dhe në "Mbretërinë e Arbrit". Në pamundësi të realizonin synimet e tyre në Shqipëri, në vitin 1311 anzhuinët e Napolit menduan për një çast t'i ndërronin zotërimet e tyre me Sicilinë. Por titullari i kësaj të fundit, Frederiku i Aragonës, i informuar se anzhuinët nuk zotëronin një pushtet real në Durrës dhe në trevën e Arbrit, nuk e pranoi ofertën, megjithëse këto territore, siç shprehej ai, "ishin shumë të pasura dhe bujare" (que es molt noble e rich).
Në këtë mënyrë, në Durrës dhe në prapashpinën e tij vazhdoi të ruhej edhe paskëtaj një sovranitet gjithnjë e më formal i anzhuinëve. Për bashkësinë qytetare të Durrësit dhe për fisnikërinë feudale të Arbrit, mbajtja e lidhjeve me anzhuinët konsiderohej e dobishme, sidomos tani kur serbët po mësynin gjithnjë e më fort drejt jugut. Midis anzhuinëve dhe serbëve vazhdonin të ekzistonin marrëdhënie aleance, që këta të fundit hë për hë nuk donin t'i prishnin. Në fakt marrëveshja e arritur më 1308 kishte rikonfirmuar zonat e ndikimit anzhuin e serb në Shqipëri edhe për vitet e ardhshme.
Anzhuinët dhe Papati filluan t'u përgjigjen realisht ftesave të aristokracisë shqiptare për t'iu kundërvënë ofensivës serbe në dhjetëvjeçarin e dytë të shek. XIV, kur plasën hapur kundërshtitë serbo-anzhuine mbi sundimin në Shqipëri e në Dalmaci dhe kur u fik çdo shpresë e Romës lidhur me një kthim të mbretërve serbë në fenë katolike.
Aty nga viti 1318 serbët shpërthyen një ofensivë të re në Shqipëri, duke pushtuar Durrësin dhe Arbrin bashkë me Krujën. Atë kohë u krijua një koalicion antiserb i fuqive katolike, të bashkërenduara nga papati, në të cilin kishin një rol të rëndësishëm edhe shqiptarët. Në pranverën e vitit 1319 një numër fisnikësh shqiptarë nga dyert Blinishti, Jonima, Arianiti, Matrënga, Muzaka etj., nëpërmjet peshkopit të Krujës, Andreas, i bënin të ditur papa Johanit XXII se ishin gati "të ngrinin krye dhe të hidhnin tej zgjedhën e mbretit të Rashës (Serbisë)". Ata premtonin gjithashtu të braktisnin ritin ortodoks dhe të përqafonin katolicizmin, duke u ndarë edhe kishtarisht nga pushtuesit serbë.
Si rezultat i kësaj qëndrese të organizuar dhe të bashkërenduar me Papatin dhe me fuqi katolike të Evropës, si Napoli, Hungaria, Kroacia etj., serbët u bllokuan edhe për disa vjet përtej Durrësit dhe krahinës së tij, ku anzhuinët vazhduan të ushtronin një sovranitet përherë e më të vakët.

Shqipëria "bizantine" në gjysmën e parë të shek. XIV. Shkëputja nga Bizanti
Nën presionin serb dhe përballë ujdisë së krerëve shqiptarë me anzhuinët e Napolit, qysh në vitet e para të shek. XIV Perandoria Bizantine u detyrua të braktiste Durrësin, Krujën dhe territoret e tyre, duke mbajtur viset në jug të rrjedhës së lumit Shkumbin. Pushteti bizantin u ruajt pak a shumë në mënyrë të qëndrueshme në trevën që përfshinte viset e Myzeqesë, Vlorës, Beratit, Tomorricës, Këlcyrës, Skraparit, Ohrit, Korçës, Kolonjës e Kosturit. Viset poshtë Vlorës e rrjedhës së Vjosës vazhduan, kur më shumë e kur më pak, të bëjnë pjesë në Despotatin e Artës (Epirit). Territoret e fituara rishtazi në veri të tij, Perandoria Bizantine i organizoi në një njësi të veçantë politiko-administrative, Despotatin e Beratit. Qyteti buzë Osumit, përveçse qendër e rëndësishme strategjike, fitoi tani një profil të plotë edhe përsa i përket zhvillimit ekonomik. Roli i tij u rrit së tepërmi pas shkëputjes të rrugës së vjetër Egnatia nga sfera e sundimit bizantin. Berati u bë pika kulmore e arteries së re që lidhte pellgun e Ohrit me portin e Vlorës, e cila u bë porti kryesor bizantin në Adriatik. Gjatë fundit të shek. XIII dhe gjysmës së parë të shek. XIV, në Vlorë shënohet një lëvizje e pazakonshme mallrash. Kanina vazhdonte të luante edhe tani rolin e një kështjelle në mbrojtje të Vlorës. Por Kanina ishte njëherësh rezidenca e parapëlqyer për aristokracinë e krahinës si dhe qendër peshkopale, së cilës perandor Androniku II Paleologu i rikonfirmoi më 1307 të drejtat dhe privilegjet e vjetra.
Përfaqësues i drejtpërdrejtë i pushtetit bizantin në Despotatin e Beratit ishte qefaliu, që ishte para së gjithash një funksionar ushtarak. Në dokumentet e kohës ai cilësohet si "qefaliu i Beratit", por edhe "qefaliu i Vlorës". Në fakt, edhe rezidenca fikse e tij luhatej midis këtyre dy qendrave, që ishin më të rëndësishmet e despotatit. Me qëllim që qefaliu të mbahej sa më shumë nën kontroll, pushteti qendror e vuri atë nën vartësinë e një funksionari epror, i cili ushtronte pushtet të pakufizuar në despotat. Të tillë "guvernatorë të përgjithshëm" në Despotatin e Beratit dëshmohen që nga viti 1277. Ata zgjidheshin gjithmonë nga rrethi familjar i perandorit dhe mbanin tituj të lartë, si megas dukas, despot, protovestiar. Nëse këta zgjidheshin gjithmonë nga rrethi më i afërt familjar i perandorit, qefalitë ishin shpeshherë përfaqësues të aristokracisë lokale. Shqiptarë ishin, p.sh., qefaliu i parë i Beratit, me emrin Stano (1277), ose Gjon Pikerni (1314). Nivelet më të ulëta të administratës dhe të ushtrisë së despotatit përfaqësoheshin në pjesën dërrmuese nga elementi vendas. Fisnikë nga familjet Matrënga, Skurra, Muzaka, Ganxha, Frëngu etj. përmenden vazhdimisht në jetën politike të Despotatit të Beratit. Por tashmë shumë prej këtyre po e shfrytëzonin postin dhe autoritetin për të ndërtuar pushtetin e tyre të pavarur.
Despotati i Beratit fitonte një rol specifik në kuadrin e Perandorisë Bizantine të shek. XIII-XIV. Përveçse përfaqësonte "portën" e vetme bizantine drejt Perëndimit, ai formonte edhe barrierën kryesore përballë ekspansionit të Serbisë drejt jugut. Por, nga ana tjetër, Despotati i Beratit ishte edhe pikëmbështetja nga ku Perandoria Bizantine ushtronte presion mbi Despotatin fqinjë të Artës (Epirit). Ky vazhdonte të ishte, qysh nga viti 1204, një formacion i pavaruar. Despotët e tij bizantino-italianë nga familjet Engjëlli e Orsini, gjatë gjithë viteve 1270-1330 u përpoqën të ruanin pushtetin e tyre kundrejt perandorëve të Bizantit, të cilët këmbëngulnin ta quanin Despotatin si "tokë të tyre", ndërsa despotët e tij si "vasalë" të perandorëve bizantinë. Për të siguruar mbështetje ndaj presionit bizantin, despoti Niqifori I Engjëlli pranoi, më 1294, të bëhej vasal i anzhuinëve të Napolit. Më 1320, despoti tjetër, Nikolla Orsini, kërkoi t'i vinte tokat e tij nën mbrojtjen e Venedikut, duke njohur këtë për kryezot. Nga ana tjetër, despotët e dobët të Epirit nuk ishin në gjendje të mbyllnin çdo portë dhe të kërkonin ballafaqim me Bizantin. Pothuaj të gjithë ata, pas Mihalit II Engjëll (1230-1268), ishin martuar me princesha nga oborri bizantin.
Sidoqoftë kjo lojë e despotëve të Artës, për ta mbajtur mirë sa me anzhuinët e Napolit, aq edhe me perandorët e Bizantit, shpehherë rezultoi të ishte e rrezikshme. Në vitin 1303 e 1306 anzhuinët u shfaqën me ushtri nën muret e Artës për të kërkuar përmbushjen e detyrimeve që rridhnin nga vasaliteti i despotit Thoma (1296-1318). Po ashtu, në vitin 1314 ushtria dhe flota e Despotatit të Beratit, nën komandën e qefalisë Gjon Pikerni dhe protontinit të Vlorës, Gjergj Ganxha, kryen një inkursion mbi Artën nga toka e nga deti. Disa vjet më vonë, më 1308, Janina bashkë me pjesën më të madhe të Vagenetisë (Çamërisë) iu aneksua Despotatit bizantin të Beratit. Si qeveritar të këtij territori të ri bizantin, perandori Androniku II Paleolog caktoi komandantin shqiptar, sebastin Skurra.
Dhjetëvjeçarët e fundit të pranisë bizantine në Shqipëri, përkatësisht në Shqipërinë e Poshtme, karakterizohen nga dy dukuri që e bënin gjithnjë e më formale lidhjen e saj me Bizantin. Nga njëra anë, ushtria dhe administrata bizantine mbusheshin gjithnjë e më shumë me elementin vendas, kurse, nga ana tjetër, po zgjerohej vazhdimisht numri i zonave autonome, ku pushtetin real e ushtronin krerët dhe zotërit e vendit. Njoftimet historike të viteve 30 të shek. XIV bëjnë të ditur se atë kohë Perandoria Bizantine vazhdonte të ruante kontrollin e saj kryesisht nëpër qytetet dhe kështjellat e Despotatit të Beratit. Rrethinat e tyre, sidomos zonat e brendshme dhe malore, qeveriseshin tashmë nga fisnikët vendas. Me qëllim që t'i mbante të lidhur pas vetes krerët shqiptarë, Perandoria Bizantine u detyrua ta njihte edhe me marrëveshje të veçanta (synthekai) pushtetin e tyre, madje duke i shpërblyer edhe me tituj të lartë bizantinë. Atë kohë, Andrea I Muzaka, zoti i fuqishëm i viseve mes Ohrit, Kolonjës e Beratit, u shpërblye me titullin e lartë bizantin të "despotit", që ishte i dyti në hierarkinë e titujve bizantinë, pas atij të perandorit. Të tjerë fisnikë shqiptarë u nderuan me të tjerë tituj të lartë, si sebastokrator etj.
Megjithatë tensioni midis pushtetit bizantin dhe aristokracisë vendase shqiptare doli në pah gjatë luftërave civile në Bizant (1321-1328) dhe shpërtheu hapur pas ardhjes në fuqi të perandor Andronikut III Paleolog (1328-1341). Midis viteve 1328-1333 Andronikut III iu desh të drejtonte vetë disa fushata ushtarake për të nënshtruar shqiptarët e Ohrit, Devollit, Kolonjës, Epirit e të Thesalisë. Sipas fjalëve të historianit bizantin Johan Kantakuzeni, pjesëmarrës dhe kryekomandant në ato operacione, shqiptarët jetonin në autonomi dhe nuk e njihnin pushtetin e perandorit.
Por kryengritjet shqiptare shpërthenin në vatra të reja, sapo që ushtritë bizantine arrinin të shuanin të mëparshmet. Aty nga mesi i viteve 30 ato mbërritën në shkallën më të lartë të pjesëmarrjes dhe të organizimit të tyre. Atë kohë të pakënaqur nga politika e re centralizuese e këtij perandori dhe të vendosur të shkëputeshin njëherë e mirë nga Bizanti, krerët shqiptarë ngritën në këmbë krahina të tëra. Në Vlorë, Berat, Këlcyrë, Skrapar, Kolonjë e në Ohër, në Epir dhe në Thesali, kryengritësit shqiptarë sulmuan qytetet dhe kështjellat bizantine dhe pjesërisht i morën ato.
Kryengritja shqiptare e shtyu perandorin Androniku III Paleolog të ndërmerrte një fushatë të madhe ushtarake në Shqipëri. I shoqëruar nga domestiku i madh, Johan Kantakuzeni, perandori bizantin hyri në tokat e Despotatit të Beratit në pranverën e vitit 1336. Ushtria bizantine, bërthamën e së cilës e përbënin repartet e zgjedhura me mercenarë osmanë, i shtypi me ashpërsi flakët e kryengritjes. Fshatra të tëra u dogjën, ndërkohë që popullsisë iu rrëmbyen pasuri të paçmueshme në të holla, në produkte e në bagëti. Kantakuzeni flet për 300 mijë kokë qe, 5 mijë kuaj e 1 milion e 200 mijë krerë dhen të rrëmbyera pronarëve shqiptarë. Shtypja e kryengritjes shkaktoi valën e parë të madhe të eksodit shqiptar drejt jugut. Mjaft familje fisnike shqiptare u detyruan të lënë gjënë dhe pronat e tyre dhe të vendoseshin në Peloponez. Të tjera u përpoqën të gjejnë shpëtim në Durrësin anzhuin dhe të marrin rrugën e Italisë.
Shtypja e dhunshme e kryengritjes në Despotatin e Beratit përcaktoi rënien e lëvizjes edhe në trevat e tjera. Despina e Epirit, Ana, dhe bashkësitë shqiptare të Thesalisë pranuan më në fund të njihnin pushtetin bizantin.
Megjithatë, rivendosja e pushtetit bizantin në trevat e Despotatit të Beratit, të Despotatit të Epirit dhe të Thesalisë nuk e pati jetën e gjatë. Tensioni antibizantin në këto vise vazhdoi të mbetej i gjallë, dhe me vdekjen e perandorit Androniku III (1341), kryengritjet morën një hov të ri. Tashmë pasardhësit e Andronikut III, të angazhuar në një luftë të re për fronin dhe të ndodhur përballë një ofensive të re të Serbisë drejt Jugut, nuk mund të merreshin me kryengritjen shqiptare. Për rrjedhim, bizantinët u detyruan të lënë në duart e kryengritësve shqiptarë edhe kështjellat e tyre të fundit në Shqipëri.

Shqipëria gjatë sundimit të car Stefan Dushanit (1331-1355)
Qëndresa e organizuar e fisnikëve shqiptarë, herë-herë e bashkërenduar edhe me anzhuinët e me fuqi të tjera evropiane, kishte mundur t'i mbajë serbët për mjaft kohë larg Durrësit e Principatës së Arbrit. Por pushtimi i këtyre të fundit si dhe i gjithë tokave shqiptare, njohu një shkallëzim të ri në kohën e sundimit të mbretit serb, Stefan Dushanit (1331-1355). Që në verën e vitit 1336, në ujdi me perandorin bizantin Androniku III Paleolog, i cili në atë kohë drejtonte ekspeditën ndëshkimore në Shqipërinë e Poshtme, mbreti serb organizoi një fushatë të madhe, në përfundim të së cilës pushtoi viset qendrore midis Matit e Shkumbinit.
Pushtimi serb u bë shkas për riorganizimin e krerëve shqiptarë. Për t'i dhënë më tepër gjerësi qëndresës së tyre, këta iu drejtuan për aleancë mbretit Robert Anzhu të Napolit, i cili ishte i interesuar së tepërmi për Durrësin e prapatokën e tij që anzhuinët vazhdonin t'i konsideronin feud të tyre. Në fakt, mbreti Robert dërgoi që atë vit në Shqipëri një ushtri të vogël nën komandën e djalit të tij, Luigjit, e cila duhej të bashkëpunonte me forcën kryesore të kryengritësve shqiptarë. Në muajin dhjetor midis Luigjit, që përfaqësonte mbretin Robert, dhe despotit Andre II Muzaka, përfaqësuesit të krerëve feudalë shqiptarë, u nënshkruan në Durrës paktet e aleancës që hapeshin me premtimin anzhuin për t'u ofruar ndihmë ushtarake fisnikëve shqiptarë. Paktet në fjalë numëronin edhe një sërë të drejtash e privilegjesh, të cilat anzhuinët ia njihnin posaçërisht despotit Andre Muzaka dhe familjes së tij. Të tilla të drejta e privilegje kishin të bënin me pronat e pasuritë e tundshme e të patundshme të Muzakajve, me titujt, nderet e ofiqet, që u ishin dhënë atyre që së hershmi nga perandorët e Bizantit e që do t'u jepeshin në të ardhmen nga mbretërit anzhuinë etj. Kundrejt këtyre, despoti Andre Muzaka duhej të konfirmonte bindjen dhe besnikërinë e tij ndaj oborrit anzhuin e t'i garatonte ato duke dërguar peng në Napoli njërin nga djemtë e tij.
Një traktat të ngjashëm anzhuinët e nënshkruan dy vjet më vonë, më 1338, edhe me kontin Tanush Topia, të cilit i konfirmuan zotërimin e tokave midis Matit e Shkumbinit bashkë me dhënien e një shpërblimi vjetor prej 1 000 grosh.
Përmbajtja e pakteve në fjalë, si dhe ecuria e deriatëhershme e marrëdhënieve të oborrit anzhuin me krerët shqiptarë, tregojnë se pozita e tyre kundrejt njëri-tjetrit kishte ndryshuar në favor të të dytëve. Anzhuinët jo vetëm nuk ishin në gjendje të impononin me forcë sundimin dhe vullnetin e tyre, por në të kundërtën, ata përpiqeshin t'i joshnin me tituj e privilegje zotërit e plotfuqishëm shqiptarë për të ruajtur sovranitetin e tyre formal mbi Durrësin e mbi prapatokën e tij.
Mobilizimi i ri i fisnikëve shqiptarë nuk mundi t'u bënte ballë për një kohë të gjatë sulmeve të përsëritura të serbëve. Brenda vitit 1343 forcat eprore të Dushanit kishin mundur të shtronin territoret e Arbrit të hershëm, me kryeqendër Krujën. Po atë vit qyteti i Beratit pësoi sulmin e parë nga një ushtri serbe që vinte nga ana e Ohrit. Në verën e vitit 1346 ishte vetë Stefan Dushani, që në krye të një fushate të madhe, pushtoi njërën pas tjetrës kështjellat e Kosturit, Beratit dhe të Kaninës. Në 2-3 vjetët që pasuan, Stefan Dushani, i cili që prej vitit 1346 filloi të quhej "perandor i Romanisë, i Sklavonisë dhe i Arbërisë", aneksoi Epirin e Thesalinë, duke krijuar një perandori të re ballkanike, kufijtë e së cilës fillonin nga Danubi e përfundonin në gjirin e Korintit dhe në detin Egje. Një numër popujsh të huaj, shqiptarë, bullgarë, grekë, vllehë hynë në përbërje të Perandorisë Serbe.
Perandoria e Stefan Dushanit qe konkretizimi i ambicieve pushtuese të klasës feudale serbe. Në vendet e pushtuara feudalët serbë u pajisën me fonde të mëdha tokësore që iu rrëmbyen popullsisë vendase. Burimet historike dëshmojnë masat veçanërisht të ashpra që Stefan Dushani zbatoi në dëm të popullsisë shqiptare. "Arbrit janë të shtypur keq nga zgjedha e padurueshme dhe tepër e rëndë e sunduesve të urryer sllavë..... Klerikët poshtërohen e persekutohen, fisnikët shpronësohen e burgosen", shkruhet në një relacion të vitit 1332 të kryepeshkopit frëng të Tivarit, Guljelmi i Adës.
Pushtimi serb solli ndryshime të mëdha përsa i përket përbërjes së elitës sunduese. Në krahinat apo në qytetet e pushtuara u vendos një administratë serbe, në krye të së cilës qenë njerëzit më të afërt të carit, të cilët mbanin sipas rastit titujt despot, cezar, qefali etj. Kështu, në krye të provincës së Beratit u vu despoti Ivan Aseni, kunati i carit serb, në Epir u zgjodh Simeon Uroshi, vëllai i tij, kurse në Thesali Qezar Preljubi, i cili në vitin 1355 u vra gjatë një revolte të shqiptarëve të atyshëm.
Pushtimi serb solli ndryshime të reja nëpërmjet intensifikimit të shtypjes ekonomike e shoqërore të popullsisë shqiptare. Kodi i Stefan Dushanit, dokumenti kryesor që sanksiononte marrëdhëniet ekonomike, politike e juridike të shtetasve të Perandorisë me pushtetin e carit e të klasës sunduese serbe, përfshinte në sistemin e marrëdhënieve feudale edhe bashkësitë e lira fshatare e blegtorale, duke i dhënë ato si pronë feudale për manastiret e për feudalët serbë. Një masë e tillë godiste rëndë fshatarësinë e lirë shqiptare, posaçërisht atë të zonave malore, që kishte mundur t'i shpëtonte deri atëherë shfrytëzimit feudal e të ruante një farë autonomie politike ndaj pushtetit qendror. Kodi i Stefan Dushanit mbështetej në institucionet juridike dhe dokesore serbe dhe si i tillë ai në shumë aspekte binte ndesh me institucionet dhe traditën e popujve të tjerë që u përfshinë në suazën e shtetit serb. Në mjaft raste ai shpallte ndalimin e institucioneve tradicionale vendase, siç qe ai i mbledhjeve (kuvendeve) të fshatit, ku vendosej e gjykohej për probleme të ndryshme, që tani kalonin në kompetencë të feudalëve të veçantë e të vetë carit serb.
Pasoja sidomos negative pati pushtimi serb në viset veriore shqiptare e veçanërisht në Kosovë, ku sundimi serb zgjati gati dy shekuj. Të pasura me toka bujqësore, me qendra të zhvilluara minerare, zejtare e tregtare, këto territore kishin qenë një joshje e vazhdueshme për mbretërit serbë. Duke filluar nga shek. XIII, mbretërit serbë nga dinastia Nemanja punuan për ta zhvendosur epiqendrën e shtetit të tyre nga Rasha në drejtim të viseve të pasura të Kosovës e të Gentës. Qytetet e këtyre të fundit, Shkodra, Prizreni, Prishtina e Shkupi, u bënë në kohë të ndryshme seli të oborrit serb. Një tjetër qendër e rëndësishme e Kosovës, Peja, prej mesit të shek. XIII u kthye në qendër të kishës autoqefale serbe.
Zhvendosja e qendrave të gravitetit të shtetit serb drejt jugut u shoqërua me dukuri të tjera të natyrës shoqërore e etnike, të cilat qenë më të dukshme në Kosovë. Një pjesë e aristokracisë vendase u shpronësua e u zëvendësua nga aristokracia serbe e tokës, laike e sidomos fetare. Duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XIII serbizohen kishat e manastiret e Kosovës dhe ndërtohen shumë syresh, të cilat u pajisën me fonde të mëdha tokësore. Në kohën e sundimit të Stefan Dushanit, aty nga gjysma e shek. XIV manastiret, tashmë të serbizuara, të Deçanit, Greçanicës, Banjskës, Kryeëngjëllit, manastiri i Hilandarit në Malin Athos e krahas tyre peshkopatat e Pejës, Prizrenit etj., zotëronin një pjesë të konsiderueshme të fshatrave të Kosovës e të viseve të tjera veriore shqiptare.
Shtrirja e shtetit serb në drejtim të Kosovës u shoqërua edhe me ardhjen këtu të kolonëve të rinj nga territoret e Serbisë së mirëfilltë (Rashës). Të porsaardhurit populluan fshatrat e braktisura (selishtë) ose u vendosën në pronat e përvetësuara rishtazi nga feudalët apo kishat e manastiret serbe.
Krahas kolonizimit, mbretërit serbë, e në veçanti car Stefan Dushani, zbatuan një politikë që synonte asimilimin e popullsive shqiptare të viseve të pushtuara. Si më të efektshme në këtë drejtim u zgjodhën represioni dhe persekutimet në lëmin fetar. Kapituj të tërë të kodit të Stefan Dushanit dhe urdhëresa të veçanta të carit serb parashikonin masa të rrepta, si sekuestrim të pasurisë, damkosje, dëbim e deri dënim me vdekje për të krishterët katolikë e ortodoksë, që nuk pranonin të konvertoheshin në ortodoksinë serbe e nuk ripagëzoheshin duke marrë emra sllavë. Krahas dokumenteve arkivore dëshmitarë të ndryshëm të kohës, si udhëtari anonim i vitit 1308, kryepeshkopi frëng i Tivarit, Guljelm i Adës (1332), kardinali italian Guido da Padova (1350), e nënvizojnë me theks të veçantë këtë aspekt të politikës së mbretërve serbë ndaj popullsive të pushtuara josllave, e cila ishte sanksionuar në të drejtën mesjetare serbe, kodin e Stefan Dushanit (1349). Masa të tilla goditnin në radhë të parë popullsitë shqiptare të besimit katolik e të atij ortodoks-bizantino të viseve veriore e verilindore, ku presioni i shtetit serb ishte më i fortë. Ato përcaktuan përhapjen e fenomenit të sllavizimit fetar-onomastik në shtresa të caktuara të popullsisë shqiptare. Kjo është arsyeja që midis shek. XIII-XIV, krahas shqiptarëve gjithsesi të shumtë, që mbanin emra, si Gjin, Dedë, Gjon, Progon, Llesh, gjenden në këto treva edhe shqiptarë të tjerë, të cilësuar nga vetë dokumentacioni si të tillë, që mbanin emra sllavë ose që i ishin përshtatur onomastikës sllave. Emra, si Pribisllav, Radomir, Vladislav apo mbiemrat Vogliç, Kuqeviç, Flokovci, Gjinovci etj., dëshmojnë se në këtë kohë (gjysma e parë e shek. XIV) një pjesë e popullsisë shqiptare të trevave veriore, nën presionin e dhunshëm të pushtuesve serbë, gjendej në një fazë kalimtare të një asimilimi kulturor e fetar. Në mjaft treva ky proces asimilimi u ndërpre në kushtet e reja që u krijuan me shkatërrimin e shtetit serb e mbërritjen e turqve osmanë (gjysma e dytë e shek. XIV). Pikërisht në këtë kohë vihet re aty një kthim i popullsisë në onomastikën karakteristike shqiptare, krahas dukurisë së re të marrjes së emrave osmanë. Megjithatë, në një pjesë të territoreve në fjalë, sidomos në zona të veçanta të Gentës (Zetës), procesi i sllavizimit vazhdoi edhe paskëtaj duke çuar gradualisht në asimilimin kulturor dhe etnik të bashkësive të tjera shqiptare.
Pushtimi serb i Stefan Dushanit, i ngarkuar me pasoja të rënda ekonomike, shoqërore e etnike, ndeshi në qëndresën e ashpër të popullsisë shqiptare. Që në vitin e parë të sundimit të Stefan Dushanit, në trevat veriperëndimore shpërtheu një kryengritje antiserbe, në krye të së cilës u vu bujari Dhimitër Suma (1332). Zgjerimi i saj e nxiti kryepeshkopin e Tivarit, Guljelmin e Adës, të projektonte organizimin e një kryqëzate të Perëndimit kundër serbëve, e cila do të mbështetej në kontributin vendimtar të kryengritësve shqiptarë të zonave të veriut. Në letrën që i dërgonte për këtë qëllim dukës së Burgonjës, Filipit VII Valua, prelati frëng pohonte se për organizimin e kësaj kryqëzate antiserbe nuk mund të gjendej vend më i përshtatshëm sesa zonat kryengritëse në fjalë, "... ku populli arbër mund të nxirrte në luftë më se 15 000 kalorës, burra të shëndetshëm, trima e luftëtarë të mirë, të aftë për çdo betejë".
Qëndresa e shqiptarëve kundër pushtimit serb nuk qe karakteristikë vetëm për viset e veriut, por për të gjitha trevat shqiptare deri thellë në Epir. Ajo doli akoma më në pah pas vdekjes së carit serb, Stefan Dushanit (1355). Kryengritjet e zonës së Beratit (1356) dhe të Himarës (1358), e reduktuan pushtetin e despotit sllav Ivan Komnen Asenit vetëm në qytetin e Vlorës e në rrethinat e tij. Më 1356 dështoi një përpjekje për të ripushtuar Beratin me ndihmën e ushtrisë së Simeon Uroshit, sundimtarit serb të Epirit. Megjithatë, sipas një shënimi të kohës në një nga kodikët e Beratit, serbët me atë rast u sollën aq mizorisht “saqë edhe të vdekurit i nxorën nga varri”. Një vit më parë, më 1355, shqiptarët e Thesalisë ngritën krye kundër qeveritarit serb, Qezar Preljubit, dhe e vranë atë. Pak kohë pas ekspeditës së tij kundër Beratit, edhe Simeon Uroshi, vëllai i Dushanit, u detyrua nga shqiptarët e Epirit t'i linte zotërimet e veta. Në këtë mënyrë që nga Genta e Kosova deri poshtë në Epir lindën ose u ringjallën formacione politike të dyerve më të shquara shqiptare, Balshët, Gropajt, Topiajt, Matrëngët, Muzakët, Zenebishët, Bua-Shpatat etj.
Zhvillimi i pavarur politik i trojeve shqiptare hynte tani në një fazë vendimtare, duke i orientuar ato gjithnjë e më shumë drejt krijimit të një shteti të përqendruar shqiptar.

[Laberia]

2. FORMACIONET SHTETËRORE SHQIPTARE NË SHEK. XIV DHE NË FILLIM TË SHEK. XV

Despotati shqiptar i Artës
Aty nga fundi i shek. XIII në Epir fillon të shquhet familja fisnike Shpata. Në vitin 1304 një dokument anzhuin i rendit Shpatajt midis aristokratëve më në zë të Shqipërisë.
Ashtu si dhe për shtëpitë e tjera fisnike shqiptare, edhe për Shpatajt procesi i fuqizimit dhe i emancipimit politik kishte ndjekur një rrugë vazhdimisht në ngjitje, derisa gjeti shprehjen më të plotë pas shembjes së Perandorisë Serbe të Stefan Dushanit (1355). Në atë çast Shpatajt e fisnikë të tjerë shqiptarë e shtrinë sundimin e tyre politik në krejt Epirin dhe, në vitet që pasuan, filluan të zgjerohen në krahinat fqinje jugore të Akarnanisë e të Etolisë. Qeveritari serb i Epirit, mbreti Simeon Uroshi, u detyrua të largohej në Thesali, ku zuri vendin e komandantit serb Qezar Preljubit, i vrarë gjatë një përpjekjeje me shqiptarët e atyshëm. Përfaqësues të tjerë të aristokracisë dhe të administratës së vjetër bizantino-serbe gjetën strehim në qytetin e Janinës.
Shtrirja e pushtetit të fisnikëve shqiptarë në Epir ndeshi pengesë te pinjolli i fundit i dinastisë së vjetër sunduese të Epirit, despoti Niqifori II Engjëlli. Në verën e vitit 1358 ky u doli përpara forcave shqiptare në vendin e quajtur Akelou (Akarnani). Ushtria e tij, e përbërë pjesërisht prej mercenarëve osmanë, u asgjësua në betejën e përgjakshme që u zhvillua aty e ku vetë despoti bizantin humbi jetën.
Pas betejës së Akelout krahinat jugore të Epirit, të Akarnanisë e të Etolisë u përfshinë në kuadrin e dy formacioneve shtetërore shqiptare. I pari, me qendër në Artë, kishte në krye fisnikun Pjetër Losha, kurse i dyti, me qendër në Angjelokastër (Akarnani), drejtohej nga despoti Gjin Bua Shpata. Pas vdekjes së Pjetër Loshës më 1374, Despotati shqiptar i Artës dhe ai i Angjelokastrës u bashkuan nën sundimin e despotit Gjin Bua Shpata. Zotërimet e këtij të fundit përbënin tani një vazhdimësi territoresh prej gjirit të Korintit, në jug, deri në derdhjen e lumit Akeront (Glyki), në veri, ku puqeshin me zotërimet e Gjon Zenebishit. Megjithatë në pjesën lindore të Epirit mbeti një territor i ngushtë me qendër Janinën, i cili nuk u përfshi në kufijtë e këtyre dy formacioneve shqiptare fqinje. Këtu përfaqësuesit e fisnikërisë e të administratës së vjetër serbo-bizantine të Epirit u përpoqën të organizojnë qëndresën kundër hegjemonisë së krerëve shqiptarë. Të mbështetur edhe nga qeveritari i deriparadokohshëm serb i Epirit, Simeon Uroshi, ata mundën të imponojnë si qeveritar të Janinës despotin serb Thoma Preljuboviç. Si djalë i Qezar Preljubit, qeveritarit të Thesalisë të vrarë më 1355 nga shqiptarët, Thomai trashëgoi një armiqësi dhe urrejtje të pashuar kundër tyre.
Despotati i Janinës ishte mbeturina e fundit e sundimit serb në Epir. Qenia e tij përbënte një rrezik real për formacionet fqinje shqiptare të Gjirokastrës e të Artës, pasi Thoma Preljuboviçi vështronte t'i zgjeronte kufijtë e despotatit të tij pikërisht në dëm të zotërimeve të Shpatajve e të Zenebishëve. Nga ana tjetër, despoti serb nuk ngurroi të thërriste për ndihmë kundër sundimtarëve shqiptarë reparte serbe, italiane e, ç'ishte më keq, osmane, duke e kthyer Epirin në një fushë beteje ku mercenarët e huaj mbillnin terror e shkatërrime të pafundme.
Këto arsye, si dhe arsye të tjera të natyrës ekonomike (Janina ishte një qendër mjaft e pasur ekonomike e tregtare), i futën sundimtarët shqiptarë të Epirit në një konflikt të gjatë të armatosur me despotin e Janinës. Për tre vjet rresht (1370-1373) kështjella e Janinës iu nënshtrua rrethimit e sulmeve të njëpasnjëshme të despotit të Artës, Pjetër Losha, e të aleatëve të tij, bashkësive shqiptare të mazarakëve e të malakasëve që banonin përreth Janinës. Megjithëse u detyrua të kërkonte paqe, Thoma Preljuboviçi nuk pushoi së përndjekuri e së tiranizuari popullsinë shqiptare të Janinës e të fshatrave përreth, nga e cila tërhiqte robër e pengje që i mbyllte në burgje të posaçme. Për këtë zell të tij kundër shqiptarëve, bashkëkohësit i ngjitën despotit serb nofkën "shqiptarovrasës" (alvanitoktonos).
Pas vdekjes së Pjetër Loshës, më 1374, në krye të despotatit të Artës u vu zoti i Angjelokastrës, Gjin Bua Shpata. Në kohën e sundimit të tij, konflikti me despotin serb, Thoma Preljuboviçin, u ashpërsua edhe më. Që në vitin 1375 Gjin Bua Shpata u shfaq me ushtrinë e tij nën muret e Janinës. Qyteti mundi të qëndrojë edhe kësaj radhe falë mureve të tij të papushtueshme. Gjithsesi, i interesuar për pushimin e armiqësive, Thomai i ofroi Shpatës dorën e së motrës, Helenës.
Por martesa nuk e fashiti konfliktin midis Gjin Bua Shpatës dhe Thomait. Për më tepër, në vitet që vijuan Janina u bë pre e sulmeve të bashkësisë shqiptare të malakasëve. Nën komandën e Gjin Fratit këta e sulmuan kështjellën më së pari në vitin 1377, por pa mundur ta merrnin atë. Dy vjet më vonë, më 1379 malakasët arritën të zinin ishullin në liqen si dhe kullën e brendshme të kështjellës së Janinës. Kësaj radhe në anë të tyre qëndronin edhe pjesëtarë të parisë vendase, përfshi mitropolitin Mateo, përkrahës i Gjin Bua Shpatës. Por edhe kësaj radhe shqiptarët dështuan në qëllimin e tyre. Mungesa e mjeteve të mjaftueshme ua bëri atyre të pamundur që të shpërthenin muret e kështjellës, qoftë nga toka e qoftë nga liqeni. Mitropoliti Mateo u detyrua të linte Janinën bashkë me të tjerë dhe të strehohej te Gjin Bua Shpata.
Krahas despotit serb të Janinës, formacioni i Shpatajve të Artës u fut në këtë kohë në një konflikt të ashpër me anzhuinët e Napolit, të cilët qysh prej një shekulli vazhdonin të ngulnin këmbë në pretendimet e tyre mbi bregdetin epirot. Ky konflikt u shpreh më së pari në përleshjet e armatosura me forcat e kontit Leonard Toko, që sundonte mbi ishujt e Qefalonisë e Leukadës si vasal i mbretëreshës Xhovana të Napolit. Dokumentet e kohës informojnë se qysh në vitin 1360 "konti i Qefalonisë bënte luftë të madhe me Despotatin e arbërve". Në vitet që pasuan ndeshja me anzhuinët u ndez edhe më keq. Në vitin 1378 mbretëresha e Napolit organizoi një fushatë të madhe për asgjësimin e Despotatit shqiptar të Artës. Bërthama e ushtrisë së grumbulluar prej saj përbëhej nga Urdhri i Joanitëve të Rodit, një formacion i famshëm për bëmat e tij luftarake, që ishte futur në shërbim të anzhuinëve të Napolit.
Ekspedita anzhuine filloi me marrjen e Naupaktit (Lepantos), kështjella më jugore e Shpatajve, e vendosur mbi bregun verior të gjirit të Korintit. Prej këndej ajo përparoi drejt veriut e brenda pak kohe qendra e Despotatit shqiptar, Arta, u ndodh nën rrethimin e ushtrisë napolitane. Gjatë betejës vendimtare që u zhvillua nën muret e Artës, despoti Gjin Bua Shpata korri një fitore të madhe. Vetë kryekomandanti i ekspeditës anzhuine, Mjeshtri i Madh Huan Fernandez Heredia i Urdhrit të Joanitëve, u zu rob prej shqiptarëve.
Në pranverë të po atij viti, Gjin Bua Shpata fitimtar mbi anzhuinët, rifilloi sulmet sistematike mbi Janinën. Thoma Preljuboviçi kësaj radhe gjeti një aleat të fuqishëm kundër shqiptarëve te turqit osmanë, të cilët kishin filluar të vendoseshin në Thesalinë fqinje. Disa herë brenda viteve 1380-1384 reparte osmane, të thirrura nga Thomai, kryen inkursione shkatërruese në zotërimet e Gjin Bua Shpatës e në ato të Gjon Zenebishit, duke lehtësuar presionin e tyre mbi Janinën. Me ndihmën e osmanëve, despoti Thoma pushtoi përkohësisht një numër fshatrash rreth Janinës si dhe kështjellën e Paramithisë (Shën Donatit). Gjithsesi, tirani i Janinës ra pre e një komploti dhe, i urryer nga të gjithë, vdiq në dhjetor 1384. Në vend të tij paria e Janinës e mbreti serb i Thesalisë, Joazaf, thirri e vuri italianin Izau Buondelmonte Açajuolin, kunat i kontit Leonard Toko të Qefalonisë. Ky gëzonte njëherësh mbështetjen e perandorit të Bizantit, të Venedikut, Firences dhe të Mbretërisë së Napolit. Marrëdhëniet e shqiptarëve me Despotatin e Janinës mbetën të tendosura edhe në kohën e sundimit të Izaut, ndonëse aty nga viti 1394, ky mori për grua të bijën e Gjin Shpatës, Irenën, i nxitur edhe nga arkondët e qytetit. Inkursionet e reparteve osmane, të thirrura nga despoti i ri i Janinës, vazhduan edhe paskëtaj, madje për të siguruar mbështetjen më të madhe të sulltanit osman, despoti Izau u shpall vasal i tij (1387). Ndërkohë mbi Despotatin shqiptar të Artës qenë intensifikuar edhe sulmet e kontit të Qefalonisë Karl Tokos, nip i Izaut.
Në rrethana të tilla të vështira, më 29 tetor të vitit 1399 vdiq despoti Gjin Bua Shpata "burrë i fuqishëm, i admirueshëm e lavdi e Arbërisë”, siç e quan atë një kronikë e kohës. Me emrin e tij është e lidhur periudha më e lulëzuar e historisë së Despotatit shqiptar të Artës. Zotërimet e Shpatajve u ndanë midis të afërme të tij, që shpeshherë ishin në armiqësi e mëri me njëri-tjetrin. Një mëri e tillë ekzistonte dhe midis Muriq Shpatës dhe Sguro Bua Shpatës, që qeveriste zotërimet jugore të Shpatajve. Si vëlla i Gjinit, këtij i takonte të ishte trashëgimtar i ligjshëm i fronit. Por Muriqi, i ri dhe ambicioz, mundi ta mënjanojë kushëririn e tij plak dhe të marrë në dorë drejtimin e principatës.
Me ardhjen në pushtet vëmendja e Shpatës së ri u zhvendos nga Lindja, ku despotët e Janinës dhe osmanët e Thesalisë kishin qenë kujdesi kryesor i paraardhësit të tij të madh. Me komandantët osmanë të Thesalisë Muriqi nuk e pati të vështirë të gjente një modus vivendi, sidomos pas katastrofës që sulltan Bajaziti pësoi nga mongolët e Timurlengut në betejën e Ankarasë (1402). U shtensionuan edhe marrëdhëniet me despotin Ezau të Janinës, që ishte njerk i Muriqit dhe që për më tepër kërkoi dorën e vajzës së Muriqit për djalin e tij të lindur nga martesa me shqiptaren Evdoqia Balsha, vajzë e Gjergjit I Balsha.
Në këtë mënyrë vëmendja e Muriq Shpatës u përqendrua nga rreziku që i vinte zotërimeve të tij nga konti i Qefalonisë Karl Tokoja. Për sa kohë në krye të principatës kishte qenë Gjin Bua Shpata, Tokoja kishte dalë gjithnjë i mundur nga ballafaqimi me shqiptarët. Këta, madje, ishin në gjendje të organizonin me anije sulme mbi ishujt e tij të Qefalonisë dhe Leukadës, gjë që e kishte shtyrë kontin të kërkonte ndihmën e Napolit e të Venedikut.
Por në vitet e para të sundimit të Muriq Shpatës, raporti i forcave paraqitej i ndryshuar në favor të Tokos. Grindjet dhe pakënaqësitë ndaj sundimtarit të ri të Artës shtynë mjaft feudalë shqiptarë dhe krerë bashkësish nga Parga, Paramithia, Margëlliçi e Janina (përfshirë bashkësitë e mëdha të mazrekëve e malakasëve) të dorëzoheshin përpara dhuratave dhe premtimeve që u drejtoi atyre me bollëk konti Karl Toko. Në këtë mënyrë, me një ushtri, lulen e së cilës e përbënin luftëtarët shqiptarë, ku shquheshin vëllezërit Muriq e Dhimo Bua, si dhe me ndihmën e një flote të ofruar nga mbreti i Napolit, Karl Tokoja, filloi t'i rrëmbejë Muriq Shpatës njërin zotërim pas tjetrit. Si pasardhës i kontëve nga familja Orsini të Qefalonisë, ai pretendonte të bëhej, ashtu siç qenë bërë ata një shekull më parë, despot i krejt Epirit.
Në këtë mënyrë, me luftë dhe më shumë me dredhi, Karl Tokoja u rrëmbeu Shpatajve një sërë kështjellash, fillimisht në jug të gjirit të Artës, si Katohinë, Varnakun, Kandilen, Anatolikon e Dragomestin (1401-1404). Prej këndej ai filloi sulmet dhe plaçkitjet në territorin e Angjelokastrës e të Artës. Shumë shpejt Muriq Shpata u detyrua të lëshojë kështjellat e Riniasës e Ajtoit, që siguronin mbrojtjen e Artës. Gjatë një beteje me forcat e Tokos, u plagos rëndë e më tej vdiq edhe vëllai i legjendarit Gjin Bua Shpata, Sguroj, i cili të paktën në çastet e fundit gjeti ngushëllim kur pa se Muriq Shpata me forcat e tij po vraponte t'i vinte në ndihmë.
I biri i Sguros, Pal Shpata, në pamundësi t'i ruante zotërimet që i la i ati në jug të gjirit të Artës, nxitoi t'ia ofrojë ato Venedikut. Më 1402 ai i propozoi këtij lëshimin e kështjellës së rëndësishme bregdetare të Lepantos si dhe vetë kryeqendrën e vet, Angjelokastrën. Ndërsa mori në dorëzim të parën (1407), kundrejt një shpërblimi, Republika e Venedikut u mor vesh me Karl Tokon që e dyta, Angjelokastra, t'i kalonte këtij të fundit (1408). Në këtë mënyrë Shpatajt humbën përfundimisht zotërimet në jug të gjirit të Artës, në Etoli e në Akarnani.
Në kushtet e dobësimit e të përçarjes së krerëve shqiptarë, konti Karl Toko nuk e pati të vështirë të zinte vendin e despotit Ezau të Janinës, kur ky i fundit vdiq (1411). Krahas elementëve të parisë së qytetit, ku u shqua greku Simon Stratigopulos dhe dhëndri i tij, serbi Stefan Vojsllavi, dorëzimin e Janinës në duar të Karl Tokos e përkrahën edhe mjaft krerë e bashkësi shqiptare, brenda e jashtë qytetit, të cilët ai i kishte joshur me dhurata e premtime. Tashmë i pafuqishëm ndaj ngjitjes së rivalit të tij, Muriq Shpata nuk qe në gjendje të shfrytëzonte momentin e favorshëm pas thyerjes së ushtrive të Tokos nga Gjon Zenebishi në betejën e Kranesë, afër Mesopotamit (1411). Më 1415 ai vdiq, duke ia lënë barrën e drejtimit, të asaj që kishte mbetur nga Principata e dikurshme e Gjin Bua Shpatës, vëllait të tij, Jakupit, që kishte kaluar në fenë islame.
Jakupi tregoi që në fillim një dinamizëm e trimëri që s'e kishin karakterizuar vëllanë e tij. Me të u bashkuan mjaft edhe nga krerët apo bashkësitë shqiptare që ishin hedhur në anën e Karl Tokos, siç qe, p.sh., prijësi i shquar Muriq Bua.
Në pamundësi për ta thyer sundimtarin e ri shqiptar në fushë të hapur, Karl Tokoja i përgatiti atij një pritë në kështjellën e Vombljanës, afër Artës. I ftuar nga kështjellari i saj, njeri i Karl Tokos, gjoja për ta marrë në dorëzim kështjellën, Jakup Shpata u sulmua tradhtisht nga forcat e Tokos ndërsa u qe afruar me trupat e tij mureve të saj. Jakupi vdiq me shpatë në dorë mes luftëtarëve të tij. Me vrasjen e tij u shënua dhe fati i Artës dhe i gjithë zotërimit të Shpatajve. Më 4 tetor 1416 Karl Tokoja hyri në Artë. Pinjollët e fundit të Shpatajve ose pranuan të hyjnë në shërbim të Karl Tokos, ose emigruan drejt Moresë dhe ishujve të Jonit.

Principata e Zenebishëve
Emri i Zenebishëve, si një ndër familjet fisnike më të shquara të Shqipërisë së Poshtme, përmendet krahas dyerve më në zë shqiptare në një dokument të vitit 1304. Shkëlqimin më të madh kjo familje e arriti pas gjysmës së dytë të shek. XIV, kur në krye të saj ishte sebastrokratori Gjon Zenebishi (?-1418). Kryeqendra e këtij të fundit ishte kështjella e Gjirokastrës, e cila përmendet për herë të parë pikërisht në këtë kohë si rezidencë e Zenebishëve. Në vitet 70 të shek. XIV zotërimi i Zenebishëve përfshinte, veç Gjirokastrës dhe rrethet e saj, luginën e Drinos, Delvinën dhe një pjesë të mirë të zonës së pasur të Vagenetisë (Çamërinë e Sipërme), deri në derdhjen e poshtme të lumit Gliki, ku zotërimet e Gjon Zenebishit kufizoheshin me ato të vjehrrit dhe aleatit të tij, Gjin Bua Shpatës së Artës. Së bashku me këtë të fundit, Gjon Zenebishi ndërmori inkursione të vazhdueshme kundër kështjellës së Janinës, ku sundonte despoti serb Thoma Preljuboviçi, armik i betuar i shqiptarëve, i cili, siç është theksuar tashmë, i thirri për herë të parë osmanët në këto anë më 1380 kundër shqiptarëve. I mbështetur dhe nga një pjesë e parisë serbo-bizantine të Janinës, Thomai mundi ta ruante sundimin brenda mureve të Janinës, deri në vrasjen e përgjakshme të tij, në vitin 1386.
Despoti i ri i Janinës, italiani Ezau Buondelmonti Açajuoli (1386-1411), i cili mori pushtetin në Janinë si përfaqësues i interesave të huaja në atë qytet e në krejt Epirin, ndoqi që në fillim një politikë agresive ndaj sundimtarëve shqiptarë të kësaj treve, veçanërisht ndaj Gjon Zenebishit. Me ndihmën e reparteve osmane ai i mori këtij të fundit portet dhe tregjet e rëndësishme të Sajadhës e Kastrovilës, buzë detit Jon (Çamëri e sotme). Por në pranverën e vitit 1399, ushtria e Zenebishit u shkaktoi forcave të despotit Ezau një disfatë fatale gjatë një beteje në Dhivër (Mesopotam), ku vetë despoti i Janinës u zu rob nga sundimtari shqiptar, që sakaq e mbylli në burgun e kështjellës së tij të Gjirokastrës. Të gjithë aleatët e Ezaut, nga komuna e Firences, që e kishte qytetar të vetin, Mbretëria e Napolit, Republika e Venedikut e deri te komandanti osman i Thesalisë, ndërhynë te Gjoni për lirimin e tij. Të njëjtën gjë i kërkoi Zenebishi edhe aleati e vjehrri i tij, Gjin Bua Shpata i Artës. Ezau u lëshua kundrejt një shpërblimi të majmë prej 10 mijë copë florinjsh. Gjithsesi, ai pushoi së qeni një shqetësim për zotërimet e Zenebishit, i cili shtiu përsëri në dorë limanet dhe tregjet bregdetare nga Sajadha e Kastrovila e deri në Pargë. Porse mbajtja e këtyre vendeve bëri të pashmangshëm një konflikt të ri me Republikën e Venedikut. Përleshjet e para të Gjon Zenebishit me Venedikun ishin regjistruar që në vitin 1386, kur ky i fundit, pasi shtiu në dorë ishullin e Korfuzit, i rrëmbeu Zenebishit edhe disa nga qendrat kryesore ushtarake e ekonomike të bregdetit, si Butrintin, Ksamilin dhe Sajadhën. Kjo e fundit u rimor prej Gjonit aty nga viti 1400. Për Sajadhën, veçanërisht për kriporet me famë të atij vendi, të cilat konkurronin rëndë kriporet veneciane të Korfuzit, u luftua me këmbëngulje si nga Venediku, ashtu edhe nga Zenebishi. Në një letër, që i çonte për këtë çështje Senatit të Venedikut në qershor 1401, Gjon Zenebishi bënte të qartë se "paqja e tij me Republikën do të sigurohej vetëm kur Venediku të hiqte dorë nga përpjekjet për të shtënë në dorë kullën dhe kriporet e Sajadhës, që ai i kishte trashëguar nga të parët dhe që ishin buka e tij".
Megjithatë, rrethanat e krijuara në vitet e para të shek. XV e detyruan Gjon Zenebishin të hiqte dorë si nga Sajadha, ashtu dhe nga Kastrovila e Parga dhe të kërkonte rregullimin e marrëdhënieve me Republikën e fuqishme të Venedikut.
Vdekja e despotit Ezau, më 1411, nxori përsëri në plan të parë problemin e pushtetit në Janinë. E veja e Ezaut, Evdokia Balsha, vajzë e të famshmit Gjergjit I Balsha, iu kundërvu përpjekjeve të një pjese të parisë së qytetit, që donte t'ia dorëzonte qytetin nipit të despotit Ezau, kontit të Qefalonisë, Karl Toko. E mbështetur kryesisht nga shtresat e ulta dhe të mesme të qytetit, "despina e Arbërisë" hyri në traktaktiva me Gjon Zenebishin, gjë që vuri në lëvizje përkrahësit e Karl Tokos. Pas një komploti të organizuar prej tyre, despina Evdokia u detyrua të braktiste qytetin dhe të strehohej përkohësisht te Gjon Zenebishi në Gjirokastër.
Ambiciet e despotit të ri të Janinës, Karl Tokos, që synonte të vinte nën sundimin e tij të gjitha territoret e Despotatit të dikurshëm të Epirit, e çuan atë drejt një ndeshjeje të pashmangshme me zotin e fuqishëm të Gjirokastrës. Në verën e vitit 1411 Gjon Zenebishi i zuri rrugën në Kranesë (Mesopotam) ushtrisë së Karl Tokos, që kishte depërtuar në thellësi të zotërimeve të tij dhe synonte të kapte Gjirokastrën. Në betejën e ashpër të zhvilluar në atë vend, forcat e Zenebishit arritën një fitore të bujshme duke e asgjësuar krejtësisht ushtrinë e Tokos. Paskëtaj, ky u përpoq t'i bënte ballë sundimtarit shqiptar duke u mbështetur kryekëput tek aleanca që lidhi me osmanët dhe që u vulos edhe me martesën e vajzës së tij me Musa Beun, pretendentin e fronit.
Presioni osman, i cili ishte veçanërisht i fortë në zotërimet e Zenebishëve dhe të Shpatajve të Epirit, e shtyu Gjonin të kërkonte aleancën e Republikës së Venedikut. Në korrik të vitit 1414 ai i kërkoi kësaj të fundit t'i vinte në dispozicion 30 balestrierë, me të cilët të mund të mbronte këshjellat e tij dhe njëherësh të ndalte vërshimin e osmanëve në brigjet e Jonit. Në të njëjtën kohë, sundimtari shqiptar kërkonte nga Venediku që të lejohej të blinte disa prona në Korfuz, ku të mund të strehohej në rast se do të detyrohej të largohej nga vendi i tij.
Në fakt, deri në atë kohë, në Korfuz ishin vendosur mjaft familje shqiptare të ikura nga zotërimet e Zenebishit për shkak të kushteve të rënda të krijuara nga inkursionet e osmanëve. Në verën e vitit 1418 një ushtri osmane prej 30 000 vetash, e thirrur nga Karl Tokoja, hyri në zotërimet e Zenebishit. Pasi pushtoi mjaft vise e kështjella, Hamza Beu, dhëndër i Tokos, rrethoi Gjirokastrën. Sundimtari plak i Gjirokastrës mundi t'i bënte ballë këtij sulmi të parë mbi kryeqendrën e tij, por, kur osmanët ndërmorën në vjeshtën e parë të atij viti, një fushatë të re akoma më të fuqishme, ai nuk jetonte më dhe djemtë e tij ua lëshuan atë osmanëve dhe u strehuan në Korfuz. Nga Korfuzi trashëgimtarët e sebastokratorit të shquar, Gjon, të mbështetur edhe nga Venediku, Papati dhe Mbretëria e Napolit, nuk i reshtën përpjekjet për të çliruar zotërimet atërore, duke organizuar e duke u vënë në krye të kryengritjeve të fuqishme antiosmane.

Principata e Topiajve
Në kapërcim të shek. XIII-XIV, roli i familjes së shquar fisnike të Skurrajve në trevën e Arbrit u kishte kaluar fisnikëve të familjes Topia. Emri i kësaj familjeje nuk përmendet para shek. XIII.
Në vitet 70 të shek. XIII bëhet fjalë për një pinjoll të saj, përfaqësues i aristokracisë ushtarake me titullin miles. Në atë kohë Topiajt ditën t'i bënin vend vetes, duke u shkëputur nga Bizanti e duke vendosur lidhje të ngushta me anzhuinët e Napolit si dhe me Papatin e Romës. Këtij të fundit Topiajt i premtuan kalimin e tyre nga riti ortodoks në atë katolik. Për rrjedhojë, kisha e Romës u njohu Topiajve si zotërim të familjes tokat midis rrjedhës së Matit dhe asaj të Shkumbinit, të cilat përputheshin pak a shumë me shtrirjen e Principatës së dikurshme të Arbrit. Të drejtat e Topiajve mbi këto vise u konfirmuan më 1338 edhe nga anzhuinët e Napolit, të cilët e konsideronin veten kryezot të Durrësit e të Arbrit si dhe Topiajt vasalë të tyre. Topiajt ishin shpallur vasalë të mbretit të Napolit, Karli I Anzhu, që në vitin 1272. Megjithatë varësia e tyre nga oborri i Napolit mbeti thjesht formale. Si mbreti Karli I, ashtu dhe pasardhësit e tij, Karli II e Roberti I Anzhu, ankoheshin vazhdimisht në aktet e tyre për "mosbindjen" madje edhe për "rebelimet" e vazhdueshme të Topiajve dhe të krerëve të tjerë shqiptarë kundër pushtetit sovran të tyre. Megjithatë, të ndërgjegjshëm se s'do të mund ta ruanin autoritetin e tyre mbi Durrësin dhe Arbrin, anzhuinët këmbëngulnin t'i mbanin afër Topiajt, qoftë duke u falur herë pas here "fajet", qoftë duke u dhënë edhe provizione (para) të mëdha vjetore, siç vepruan më 1338 me kontin Tanush Topia. I vëllai i këtij të fundit, Domeniku, ishte klerik i lartë dhe në vitin 1336 mbreti Robert Anzhu e kishte tërhequr në oborrin e Napolit si kapelan e këshilltar të tij.
Marrëdhëniet e Topiajve me anzhuinët e Napolit pësuan një ngrirje të fortë në kohën e sundimit të Andreas, djalit të Tanushit. Ndonëse qe martuar me një vajzë jashtë martese të mbretit Robert, Andre Topia tregohej fare i pabindur ndaj tij, aq sa anzhuini vuri njerëz dhe e vrau.
Zotërimi i Topiajve arriti fuqinë dhe shkallën më të lartë të organizimit në kohën e princit Karl Topia, djali i madh i Andreas, që erdhi në fuqi në vitin 1359. Brenda viteve 50 të shek. XIV ai arriti të konsolidonte në luftë me rivalët e shumtë pushtetin e vet në trevën e Arbrit. Ashtu si paraardhësit e vet, Karli shfrytëzoi mjeshtërisht për këtë qëllim lidhjet e hershme të familjes së tij me anzhuinët e Napolit. Ai nuk ngurronte të vinte në dukje "lidhjet e gjakut" që kishte me këta të fundit nga e ëma. Në këtë kuptim ai i shtoi stemës familjare të Topiajve, që paraqiste një luan, edhe simbolin e anzhuinëve, zambakun.
Pavarësisht se u mëshonte lidhjeve të veçanta të Topiajve me kryezotërit e Napolit, Karli kishte vendosur t'u shkëpuste këtyre qytetin e Durrësit. Më 1362 forcat e tij sulmuan Durrësin nga toka dhe nga deti. Ndonëse nuk u mor dot, qyteti u detyrua t'i paguajë Topisë një tribur vjetor, i cili nxirrej nga rritja e taksave mbi tregtarët e huaj që vizitonin Durrësin.
Sulmi i Karl Topisë mbi Durrësin ngjalli shqetësim sa në bashkësinë e këtij qyteti, që i trembej pushtetit feudal, aq dhe te mbretëresha Xhovana e Napolit, dhe te Republika e Venedikut. Kjo e fundit nuk mund të pajtohej me faktin që princi shqiptar zotëronte tashmë një flotë ushtarake, të ankoruar në Kepin e Rodonit në veri dhe në Kepin e Melit (caput Meliarum) në jug të Durrësit, me të cilën ai mund të kontrollonte ose të dëmtonte trafikun e anijeve veneciane nëpër Adriatik. Ndaj në maj të vitit 1364 Senati i Venedikut e urdhëronte kapitenin e flotës së Adriatikut që të pengonte çdo aksion të flotës së Karl Topisë dhe, në rastin ekstrem, t'i kapte anijet shqiptare dhe t'i digjte ato, si dhe të shkatërronte bazën e tyre në Kepin e Melit. Të gjitha këto duhet të bëheshin në mënyrë të fshehtë pa rënë në sy të princit shqiptar, me të cilin gjithsesi Republika ishte e interesuar të mbante marrëdhënie të mira. Në fakt Topia pati rastin të tregonte se nuk ishte një sundimtar i zakonshëm, kur po atë vit theu të fuqishmin Gjergj Balsha. Ndaj, me qëllim që të ndikonte sa më shumë mbi princin shqiptar, në prill të vitit 1366 Senati i Venedikut e shpalli Karl Topinë qytetar të Venedikut. Megjithatë kjo nuk e ndali këtë të fundit të forcojë flotën e tij dhe të intensifikojë sulmet mbi Durrësin. Më në fund, në muajt e parë të vitit 1368, qyteti ra në duart e Topisë. Nga ai çast sundimtari shqiptar i shtoi titullit të tij si "princ i Arbrit" edhe titullin tjetër të "zotit të Durrësit".
Në jug Principata e Topiajve u bë fqinje me atë të Muzakëve, të cilët, aty nga viti 1370, aneksuan zotërimin e sebastokratorit Vlash Matrënga, që shtrihej midis derdhjes së Shkumbinit dhe Semanit. Gjithsesi aleanca e Muzakajve me Balshajt e veriut e keqësoi gjendjen e principatës së Karl Topisë, duke shtrënguar darën rreth saj. Ishte keqësuar ndërkohë edhe pozita ndërkombëtare e saj. Sovranët e Napolit nuk ia falën "vasalit" Karl Topia marrjen e Durrësit më 1368. Plot moskuptime e përplasje paraqiteshin edhe marrëdhëniet me Venedikun, pavarësisht që Republika e detrave e kishte shpallur Karl Topinë qytetar të saj. Marrëdhëniet ishin ftohur dukshëm edhe me Papatin e posaçërisht me papën Gregori XI, i cili nuk i falte princit shqiptar prirjet "heretike" duke e akuzuar atë për patarin (ithtar i lëvizjes antipapale patarine). Edhe miqësia me Raguzën dhe me Hungarinë nuk i sillte ndonjë avantazh të madh Karl Topisë në planin politik. Raguza ishte në fakt një fuqi tregtare, por ajo s'kishte ndonjë peshë në ngjarjet politike e ushtarake. Përsa i përket afrimit me Mbretërinë Hungareze, në sfond të saj qëndronte thjesht armiqësia e kësaj të fundit me Venedikun, pra kishte karakter koniunktural pa ndonjë ndikim në planin praktik.
Në kushte të tilla, kur dhe marrëdhëniet me bashkësinë qytetare të Durrësit qenë acaruar, Karl Topia e humbi qytetin, i cili kaloi përsëri për pak kohë nën sovranitetin e anzhuinëve të Napolit. Madje këta të fundit në fillim të vitit 1372 vendosën të organizonin një fushatë të madhe për të shtrirë pushtimet tej Durrësit dhe për të rikrijuar "Mbretërinë e Arbrit" të kohës së Karlit I Anzhu. Në planet e organizatorëve ishte edhe zënia rob e Karl Topisë dhe e Gjergj Balshës, për të cilët premtohej një çmin prej 1 000 dukatë ari. Por fushata që iu besua Gjergjit të Navarës dhe që mori edhe bekimin e papës Gregori XI nuk arriti të realizohej. Karl Topia mbeti zot i plotfuqishëm i "gjithë vendit të Arbrit". Madje, ai mundi t'u marrë Muzakëve edhe zotërimet e dikurshme të Vlash Matrëngës, midis derdhjeve të lumenjve Shkumbin e Seman. Tashmë principata e Karl Topisë kapte gjithë hapësirën midis Drinit e Semanit. Vetë Durrësi, ndonëse formalisht mbeti në zotërimin e anzhuinëve të Napolit, në të vërtetë e ndiente gjithnjë e më shumë pushtetin e princit shqiptar. Me sa duket ky i fundit, i ndërgjegjshëm për interesat e shumtë që ndërthureshin në Durrës, kishte vendosur ta merrte qytetin në mënyrë "të ligjshme", duke shmangur përdorimin e armëve. Në fakt aty nga viti 1383 ai e bleu atë nga anzhuinët kundrejt një shume të madhe të hollash.
Sundimi i Karl Topisë mbi qytetin e dëshiruar buzë Adriatikut nuk zgjati shumë. Marrja e qytetit prej tij ndodhi në një kohë kur ishte rindezur konflikti i hershëm me Balshajt, ndërkohë zotër edhe të Vlorës.
Me një sulm të befasishëm në vitin 1384 Balsha II e pushtoi Durrësin. Tashmë në aktet zyrtare ai filloi t'i atribuojë vetes titullin "dukë i Durrësit". Por nuk e gëzoi gjatë. Më 18 shtator 1385 forcat osmane të Hajredin Pashës shpartalluan në Savër të Myzeqesë ushtrinë e Balshës II dhe të aleatëve të tij. Karl Topia hyri përsëri në Durrës, por tashmë edhe ai, si mjaft sundimtarë të tjerë shqiptarë, u detyrua t'i nënshtrohej hegjemonisë së osmanëve. Në përpjekje për t'i shpëtuar kësaj të fundit, Topia u kthye nga Venediku. Midis viteve 1386-1387 ai bëri disa përçapje pranë Republikës, duke i ofruar kësaj vendosjen e një lloj protektorati mbi zotërimet e tij. Duke iu shmangur një angazhimi të drejtpërdrejtë në një zonë që tashmë ishte në vëmendjen e osmanëve, Venediku u mjaftua t'i premtonte Karl Topisë ndihma modeste ushtarake, sigurisht kundrejt privilegjeve tregtare. I ndodhur nën trysninë e vazhdueshme të osmanëve, Karl Topia tentoi në maj të 1387 një ujdi të fundit me Republikën. Propozimi i tij i ri kishte të bënte me shitjen e Durrësit, me largimin e vetë Karlit dhe vendosjen e tij në ndonjërën nga kolonitë veneciane në Kretë ose në Eube.
Por edhe kësaj radhe nuk u përfundua gjë, qoftë për shkak të hezitimeve të Venedikut, që tashmë ishte i bindur se marrja e Durrësit do të thoshte luftë me osmanët, qoftë edhe se, shumë shpejt pas paraqitjes së këtij propozimi të ri, princi Karl Topia ndërroi jetë.
Trashëgimtari i dobët i Karl Topisë, Gjergji, mundi të ushtrojë pushtetin e tij në Durrës e në rrethinat e tij. Kruja dhe krahina përreth saj i kaluan motrës së tij, Helenës, që ishte martuar me fisnikun venecian Mark Barbadigun. Konti Niketa Topia, një kushëri i Gjergjit, sundonte ultësirën në jug të Durrësit. Feudalë të tjerë, që s'i përkisnin familjes fisnike Topia, sundonin tashmë të pavarur në viset e Tiranës, në luginën e Shkumbinit e gjetkë. Marrëdhëniet e tyre me Gjergj Topinë ishin shpeshherë armiqësore. Në këtë mënyrë juridiksioni i trashëgimtarit të Karl Topisë kufizohej në qytetin e Durrësit dhe në rrethinat e afërta të tij. Në fakt, edhe në burimet e kohës Gjergji cilësohet thjesht "zot i Durrësit", ndryshe nga paraardhësi i tij i madh, princi Karl Topia, që quhej "zot i gjithë vendit të Arbrit".
Ardhja në pushtet e Gjergj Topisë përkoi me intensifikimin e sulmeve osmane në viset bregdetare dhe, për rrjedhojë, edhe me politikën e re të Venedikut, për të shtënë në dorë qytetet bregdetare shqiptare. Herë me premtime dhe herë me presione Venediku arriti të bindte Gjergjin që fillimisht t'i lëshonte kullën e poshtme të qytetit, atë që ruante pjesën e portit.
Më tej, Venediku arriti të fuste në kontroll gjithë qytetin, duke shfrytëzuar vështirësitë e zotit të Durrësit, si dhe lidhjet e veta me një sërë fisnikësh shqiptarë nga familjet Muzaka, Skurra, Nesha e vetë Topia, të cilëve u shpërndante provizione vjetore. Me marrëveshjen e nënshkruar me Venedikun në gusht të vitit 1392, Gjergj Topia pranonte që, pas vdekjes së tij, i gjithë qyteti të kalonte edhe de jure nën sundimin e Venedikut. Një kalim i tillë i pushtetit në Durrës ndodhi vetëm ndonjë muaj më vonë, kur sundimtari shqiptar vdiq.
Vitet që pasuan shënuan zhdukjen nga skena edhe të Topiajve të fundit. Në vitin 1403 konti Niketë Topia mori kështjellën e Krujës nga duart e kushërirës së tij, Helenës. Në këtë mënyrë Niketa bashkoi nën sundimin e tij territoret pjellore rreth e rrotull Durrësit prej të cilave nxirrte fitime të mëdha. Venediku ia njohu zotërimet sundimtarit shqiptar, aq më tepër që ato formonin një perde midis Durrësit dhe posteve të përparuara osmane në Maqedoni. Nga ana tjetër, nga zotërimet e Niketës mbërrinin në Durrës produktet bujqësore e blegtorale të domosdoshme për mbijetesën e qytetit. Megjithatë zotërimi i të fundit të Topiajve nuk pati jetë të gjatë.
Më 1412 kontit Niketa iu desh ta paguajë me një disfatë të bujshme dhe me burgimin e tij rivalitetin me Teodor Muzakën e Beratit për zotërimin e fushave rreth Shkumbinit. Falë ndërhyrjes së Republikës së Raguzës, Niketa u lirua nga burgu i Muzakës. Por paskëtaj ai duhej të matej me sulmet e osmanëve, që pikërisht në atë kohë njohën një intensifikim të ri. Me vdekjen e Niketës, osmanët pushtuan kryeqendrën e vjetër të Arbrit dhe të Topiajve, Krujën. Në fillim të vitit 1415 qyteti kishte një komandant turk, Ballaban Beun, i cili quhej “subash i Krujës dhe i Arbrit”.

Principata e Muzakajve
Historiania bizantine e shek. XI-XII, Ana Komnena, përmend e para emrin e një fisniku nga familja Muzaka, i cili rreth vitit 1090 ishte ndër komandantët më të besuar të perandor Aleksi I Komneni. Origjina e familjes ishte nga zona e Oparit, ku Muzakajt kishin zotërimet fillestare të tyre me fshatrat Voskop, Lavdar, Xerje, Bec, Mazrek, Marjan, Dushan, Zerec etj. Kronisti Gjon Muzaka (1510) kujton se varret e të parëve të familjes ndodheshin pranë kishës së Shën Triadhës në Lavdar të Oparit. Autoriteti dhe roli politik i Muzakajve dëshmohet qartë që në shek. XIII.
Gjatë luftërave me anzhuinët e Napolit (1273-1281), i pari i derës së Muzakajve, Gjoni I Muzaka, u shqua si një ndër krerët kryesorë të qëndresës. I zënë rob gjatë një beteje, në tetor të vitit 1279, Gjoni u burgos në kështjellën e Brindizit bashkë me tre bashkëpunëtorët e tij, Dhimitër Zogun dhe Kasnec e Guljelm Blenishtin. Por, nën presionin e krerëve shqiptarë, mbreti Karli I Anzhu u detyrua ta lironte atë vitin tjetër, kundrejt premtimit se "nuk do të fliste e nuk do të vepronte më kundër tij".
Në fund të shek. XIII, duke përfituar nga marrëdhëniet e tyre me pushtetin qendror bizantin, Muzakajt mundën të siguronin prona të shumta në krahinat fqinje të Tomoricës, Skraparit, Këlcyrës e Beratit në perëndim dhe në ultësirën e Korçës në lindje. Atë kohë Muzakajt afrohen me anzhuinët, që vazhdonin të mbanin Durrësin, dhe nëpërmjet tyre me Papatin, i cili ishte vënë në krye të koalicionit të fuqive evropiane e ballkanike kundër mbretërisë serbe. Në vitin 1319 papa Johanit XXII i njoftuan gatishmërinë e tyre për t'iu bashkuar frontit antiserb shumë fisnikë shqiptarë, mes të cilëve edhe tre vëllezërit Muzakaj, zotër në Këlcyrë. Qëndresa e organizuar nga bujarët Muzaka kundër ekspansionit të serbëve në trevat shqiptare, ende nën sundimin bizantin, u vlerësua edhe nga perandorët e Bizantit, të cilët i shpërblyen ata me pronia të reja e me tituj fisnikërie. Dikur para vitit 1335, i pari i Muzakajve, Andrea II, mori titullin e lartë despot, i cili vinte i dyti, pas atij të perandorit, në shkallën e hierarkisë bizantine. Ndërkohë, pinjollë të Muzakajve vazhduan të qëndronin në poste të rëndësishme në Konstandinopojë, si epistrati Muzaka në vitet 1320.
Krijuesi i një principate të vërtetë të kësaj familjeje ishte pikërisht despot Andrea II Muzaka (1335-1372). Nën drejtimin e tij, Muzakajt u vunë në krye të lëvizjeve antibizantine të viteve 1335-1341, që përfshiu trevat shqiptare jugore. Me atë rast, despot Muzaka lidhi edhe një aleancë me anzhuinët e Napolit. Në paktet e nënshkruara në Durrës më 30 dhjetor 1336 me Luigj Anzhunë, nip i mbretit Robert, Andrea II Muzaka njohu për kryezot mbretin e Napolit, i cili nga ana e tij i konfirmoi fisnikut shqiptar pronat, titujt e gradat e dhuruara nga perandorët e Bizantit. Si peng të besnikërisë ndaj sovranit anzhuin, Andrea II Muzaka duhej të linte në Durrës, pranë përfaqësuesit të mbretit të Napolit, njërin prej djemve të tij.
Shtypja e kryengritjeve antibizantine të jugut më 1336 u shoqërua me shpronësimin dhe me dëbimin e mjaft fisnikëve të familjes Muzakaj, të cilët u strehuan në Greqi, posaçërisht në Peloponez. Edhe në kohën e pushtimit serb të Stefan Dushanit (1345-1355) Muzakajt ishin frymëzuesit e qëndresës dhe ishin vazhdimisht në luftë me qeveritarin sllav të zonës së Beratit e të Vlorës, despotin Ivan Komnen Asenin. Aty nga viti 1350 Andrea II Muzaka mori Beratin, duke e detyruar qeveritarin e Stefan Dushanit ta zhvendoste selinë e vet në Kaninë. Pushteti i Muzakajve u shtri ndërkohë në Myzeqe, që e mori këtë emër pikërisht prej tyre (Muzakia=vendi i Muzakajve). Ndikimi i Muzakëve u bë i ndjeshëm edhe në qytetin e Durrësit, ku despot Andrea zotëronte pasuri të patundshme dhe ku marrëveshja e vitit 1336 me anzhuinët e lejonte të qëndronte dhe të lëvizte lirisht në atë qytet.
Pas vdekjes së car Dushanit dhe shthurjes së Perandorisë Serbe, despot Andrea II Muzaka i zgjeroi më tej kufijtë e zotërimeve të tij në drejtim të zonës së Korçës e Devollit, duke dëbuar prej andej sundimtarët serbë të vendosur rishtazi. Nga fundi i viteve 60 ai aneksoi zotërimet e zotit të Karavastasë, sebastokratorit Vlash Matrënga, pushtoi kështjellën e rëndësishme të Bregut, doli mbi Shkumbin e mori tokat e Gosës e të Garunjës, duke u ballafaquar drejtpërsëdrejti me princin e fuqishëm të Arbrit, Karl Topinë. Po në atë kohë Andrea II Muzaka mori Vlorën e Kaninën nga duart e sebastit Aleksandër, që sundonte aty pas vdekjes së despotit Ivan Komnen.
Megjithatë, despot Muzaka shumë shpejt ia kaloi në formë paje këto dy qytete vëllait të vogël të Balshajve, Balshës II, pas martesës së këtij me vajzën e tij, Komitën. Siç duket, në bazë të aleancës midis këtyre dy familjeve fisnike shqiptare qëndronte rivaliteti i tyre i përbashkët me Topiajt e veçanërisht me sundimtarin serb Vukashin, atë kohë zot i Kosovës e i gjithë Maqedonisë Perëndimore, deri në Kostur. Pikërisht me ndihmën e Balshajve, despot Andrea II Muzaka theu më 1370 pranë Kosturit ushtrinë e krajl Vukashinit. Kjo fitore u përshëndet edhe nga perandori i Bizantit, Johani V Paleologu, i cili me këtë rast i konfirmoi Andrea II Muzakës titullin e despotit, duke i dhuruar fronin bashkë me shenjën përkatëse dalluese, shqiponjën me dy krerë e me yll në mes. Kjo zëvendësoi emblemën e hershme të Muzakajve, e cila paraqiste një burim që shpërthente nga toka duke u ndarë më dysh.
Bashkë me konfirmimin e titullit despot, perandor Johani V Paleologu i kaloi Andrea II Muzakës edhe të drejtat mbi Kosturin.
Ndonjë vit më vonë, me ndihmën e Balshajve e të bujarëve të tjerë shqiptarë, despot Andrea i rrëmbeu Mark Krajleviçit, të birit të Vukashinit, qytetin e Kosturit. Në këtë mënyrë, në fund të jetës së tij, despoti plak, Andrea II Muzaka, kishte përfshirë në principatën e tij Myzeqenë, Beratin, Tomoricën, Skraparin, Këlcyrën, Përmetin, Oparin, Devollin, Kolonjën e Kosturin. Megjithatë, në krahun perëndimor të zotërimeve të Muzakajve, ndihej fort hegjemonia e Balshëve të fuqishëm, të cilët nga Vlora e Kanina ushtronin ndikim të madh në zonat përreth, deri në Berat, siç e dëshmon edhe mbishkrimi i të ashtuquajturit "Epitaf i Glavinicës" i vitit 1372. Aty nga viti 1374, Muzakajt ishin detyruar të tërhiqeshin edhe nga tokat që kishin zënë para pak vjetësh përtej Shkumbinit, si dhe nga kështjella e nga tregu i Bregut, në derdhje të Shkumbinit. Këto vende i kaluan rivalit të tyre, princit Karl Topia.
Vdekja e despot Andrea II Muzakës menjëherë pas marrjes së Kosturit (ai u varros në kishën e Shën Ndoit në Durrës) ndikoi gjithashtu në dobësimin e zotërimit të Muzakajve. Ky u nda midis tre bijve të tij: Gjonit, Teodorit e Stojës. I pari trashëgoi zotërimet stërgjyshore të familjes, i dyti Beratin e zonën e Myzeqesë, kurse i treti viset nga Devolli në Kostur. Shumë shpejt, në vitin 1375, Stojë Muzakës iu desh të përballonte një sulm të Mark Krajleviçit, i cili me një ushtri mercenare osmane u përpoq pa sukses të rimerrte Kosturin. Deri në pushtimin përfundimtar nga osmanët, më 1385, qyteti mbeti në duar të Muzakajve, siç e vërteton edhe një mbishkrim ktitorial në kishën e Shën Thanasit, të ngritur më 1382 nga vëllezërit Stojë e Teodor Muzaka. Stoja vdiq në vitin 1384, kurse vëllai i dytë, Teodori, mbeti i vrarë në betejën e Fushë-Dardanisë, më 1389, ku kishte shkuar me forca të shumta bashkë me fisnikë të tjerë shqiptarë. Vëllai i madh Gjini, pasi kishte kaluar mjaft vjet në burgun e Kaninës, ku e kishte mbyllur i kunati, Balsha II, vdiq edhe ai para vitit 1390 në një çast rrëmuje e shthurrjeje të principatës. Osmanët tashmë shfaqeshin rregullisht në zotërimet e tyre dhe në zonën e Korçës ata ishin bërë zotër realë të vendit. Zotërimet e Muzakajve u rrudhën kryesisht në viset malore. Mjaft pinjollë të tyre, si djali i madh i Gjinit, Andrea, ishin vendosur në Durrës ku ishin vënë në shërbim të Venedikut.
Periudha e shkurtër e rimëkëmbjes së zotërimit të Muzakajve pas disfatës së osmanëve në betejën e Ankarasë (1402) lidhet me emrin e Teodorit III Muzaka, djalit të Andresë. Ky për disa vjet arriti ta shtrijë përsëri zotërimin e Muzakajve në fushën e Myzeqesë, duke ringjallur për këtë konfliktin e vjetër me Topiajt, posaçërisht me kontin Niketë Topia, i cili gjatë një përpjekjeje më 1412 ra rob i Muzakës.
Me rifillimin e sulmeve osmane zotërimi i Muzakajve u prek rëndë. Më 1417, njëherësh me Vlorën, ra edhe Berati. Teodor Muzaka u kthye nga ajo kohë në vasal të sulltanit dhe pasardhësit e tij me përkrahjen e osmanëve apo të Venedikut, mbajtën një minimum të principatës së dikurshme derisa pas rënies së Shkodrës, më 1478, i fundi i Muzakajve të krishterë, Gjon Muzaka, autori i njohur i Gjenealogjisë së shtëpisë Muzaka (1510), e la vendin dhe u vendos në Mbretërinë e Napolit.

Shteti i Arianitëve
Arianitët ishin një familje e vjetër fisnike. Zotërimet e tyre shtriheshin përgjatë luginës së Shkumbinit e Rrugës Mbretërore (Egnatia) dhe në lindje arrinin së paku deri në afërsi të Manastirit.
Në burimet historike emri i familjes fisnike të Arianitëve haset për herë të parë në shek. XI në veprën e Gjergj Kedrenit Përmbledhje Historish. Ai tregon se në fillim të shek. XI (1001-1018) perandori i Bizantit emëroi patricin David Arianitin si strateg të Selanikut dhe, më pas, si strateg të Shkupit. Ai luftoi kundër bullgarëve në Strumicë e në Shkup. Edhe djali i tij, Konstandini, përmendet në vitet 1049-1050 si ushtarak në shërbim të Perandorisë Bizantine. Në një marrëveshje që Karli I Anzhu lidhi me disa fisnikë shqiptarë, në fund të shek. XIII (1274), përmendet ndër këta edhe sebast Aleks Arianiti. Emri i Arianitëve do të vazhdonte të ishte i pranishëm edhe më shumë nëpër dokumente të shek. XIV. Në dy dokumente të vitit 1304 të princit të Tarentit, Filipit, dhe të mbretit të Sicilisë, Karlit II, ndër emrat e disa familjeve fisnike shqiptare, që u njiheshin privilegjet e mëparshme, është shënuar edhe emri i Arianitëve. Në një letër të vitit 1319, që papa Johani XXII ua drejtoi disa fisnikëve shqiptarë, është shënuar emri i protolegatorit Guljelm Arianiti. Në Epitafin e Glavinicës, të qëndisur në vitin 1373, gjendet edhe emri i qëndistarit Gjergj Arianiti.
Për këto figura me mbiemrin Arianiti nuk mund të krijohet një lidhje e sigurt dhe të pohohet se domosdo ata i përkisnin të njëjtit trung familjar. Sidoqoftë, nëpërmjet tyre del qartë së Arianitët ishin një familje fisnike e vjetër e Shqipërisë Qendrore, nga më të njohurat dhe me ndikim të veçantë në jetën politike të vendit. Rol pozitiv në këtë drejtim kishte zotërimi e kontrolli prej Arianitëve i segmenteve të rëndësishme të Rrugës Mbretërore (Egnatia) nëpër të cilën lëviznin karvane të shumta për tregtimin e drithit, të kripës e të mallrave të tjera. Për zotërimin e kësaj rruge tregtare shumë të rëndësishme, Arianitët duhet të kenë bashkëpunuar me Pavël Kurtikun, zotërimet e të cilit gjendeshin në krahinat përgjatë rrjedhjes së mesme të lumit Shkumbin, si dhe me Andre Gropën, sundimtarin e qytetit të Ohrit. Pozicioni mbizotërues i kështjellës së Ohrit, mbi tërë rajonin e një liqeni shumë të pasur me peshk të cilësisë së lartë, kishte bërë që zotërimi i tij të ishte në qendër të aksioneve politike e ushtarake të zotërve të rajoneve pranë tij.
Veprimtaria politike e Arianitëve do të pasqyrohet më mirë në dokumentet e shek. XV, kur ata, prej pushtimeve osmane, humbën rajonet e pasura lindore dhe filluan të ndiqnin një politikë më aktive, sidomos qysh nga vitet 30 e më pas, kur Gjergj Arianiti korri një varg fitoresh kundër ushtrive osmane.
Krahas mbiemrit Arianiti kjo familje fisnike përmendet në burimet historike edhe me emra të tjerë familjarë, si Komneni, Golemi, Topia, Shpata e Çermenika, si dhe me disa tituj fisnikërie. Titujt ishin të trashëguar dhe dëshmonin për lidhjet krushqore që kishin krijuar Arianitët me familjet e tjera fisnike, duke përfshirë edhe atë perandorake të Bizantit, siç e tregon mbiemri Komneni. Si familje sundimtare Arianitët kishin edhe simbolet e veta. Shqiponja dykrenare ishte në stemën e tyre. Në një dokument të kohës tregohet se Gjergj Arianiti kishte porositur në Raguzë që të thurej flamuri i tij.
Pema gjenealogjike e Arianitëve nuk mund të ndërtohet saktësisht, që nga periudhat më të hershme, kur ata përmenden për herë të parë. Sipas autorëve të vjetër shqiptarë, Marin Barlecit e Gjon Muzakës, i ati i Gjergj Arianitit ka qenë Komnen Arianiti. Ky qe martuar me vajzën e Nikollë Sakatit, që kishte edhe mbiemrin Zaharia, zot i qytetit port të Buduas. Komnen Arianiti pati tre djem (Gjergjin, Muzakën dhe Vladanin), si dhe një vajzë që u martua me Pal Dukagjinin.
Muzakë Arianiti kishte vetëm një djalë, Moisiun, bashkëluftëtarin e njohur të Skënderbeut, që njihet kryesisht me mbiemrin Golemi (Moisi Golemi). Ky u martua me Zafinë Muzakën, ish-gruan e Muzakë Topisë, i cili u rimartua me të motrën e Skënderbeut, Mamicën.
Vëllai i vogël i Gjergj Arianitit, Vladani, u martua me vajzën e Gjon Kastriotit, Angjelinën, shumë kohë përpara se Skënderbeu të dilte në krye të luftës antiosmane të shqiptarëve. Djali i tyre Muzaka (i cilësuar si Muzaka i Angjelinës, për t`u dalluar nga i ungji) do të ishte pjesëmarrës në Kuvendin e Lezhës të vitit 1444.
Veprimtaria politike dhe ushtarake e djalit të madh të Komnen Arianitit, Gjergjit, i dha familjes fisnike shqiptare të Arianitëve emër e peshë të veçantë në jetën politike të Shqipërisë.
Gjergj Arianiti u martua me Marie Muzakën, me të cilën pati tetë vajza. Vdekja e saj bëri që, më pas, Gjergji të martohej me italianen Despina (ose Petrina) Frankone, vajzë e guvernatorit të qytetit Leçe të Mbretërisë së Napolit. Me të Gjergj Arianiti pati tre djem (Thomanë, Kostandinin dhe Arianitin) dhe një vajzë.
Zotërimet e Arianitëve, ashtu si dhe ato të fisnikëve të tjerë shqiptarë, gjatë periudhave të ndryshme kanë njohur zgjerime e ngushtime. Pavarësisht nga këto, duke zotëruar segmente të rëndësishme të Rrugës Mbretërore (Egnatia) dhe të degëzimeve të ndryshme të saj, Arianitët kanë gëzuar një pozitë të veçantë në jetën ekonomike e politike të Shqipërisë dhe në marrëdhëniet e lidhjet që mund të krijoheshin midis rajoneve të ndryshme të vendit dhe forcave politike të tyre. Dëshmi e kësaj janë edhe lidhjet e shumta martesore të Arianitëve me zotërit e tjerë të viseve shqiptare, që ishin kufitare me ato të Arianitëve, si Muzakajt e Kastriotët, apo edhe më të largëta si Dukagjinët e deri me despotin serb, Stefan Brankoviçin, kur ky, pas pushtimit të Despotatit të Rashës prej osmanëve, u vendos në vitin 1459 në Krujë, ku qëndroi për disa vjet pranë Skënderbeut dhe u martua me një vajzë të Gjergj Arianitit.
Për rëndësinë politike dhe ekonomike të shtetit të Gjergj Arianitit dëshmon më së miri martesa e dytë e tij me vajzën e guvernatorit të qytetit të Leçes në Italinë e Jugut, që ishte porti më jugor i krahinës së Puljes dhe, në rrugë detare, më i afërti me bregdetin shqiptar. Interesat ekonomikë në Shqipëri e kanë shtyrë guvernatorin e Leçes të martonte vajzën larg vendit të tij e përtej detit Adriatik, së pari në Korfuz, dhe, pasi mbeti e ve, me Gjergj Arianitin në Shqipëri, që ka qenë eksportuese e rëndësishme drithërash. Shtrirja lindore e shtetit të Gjergj Arianitit ka qenë e thellë. Ajo i ka përfshirë, ose së paku ka qenë kufitare me fushat e Manastirit e të Follorinës, që ishin rajone të prodhimit të bollshëm të drithërave, ku çmimi i shitjes së tij ka qenë më i ulëti se në rajonet e tjera të prodhimit të tij në Shqipëri dhe shumë më i ulët se çmimi i shitjes në Itali. Gjithashtu nën zotërimin e Arianitëve ka qenë, në mos tërësisht, pjesërisht, rajoni i liqenit të Ohrit, prej të cilit siguroheshin të ardhura shumë të mëdha nga peshkimi dhe nga eksportimi i gjerë i peshkut të thatë të cilësisë së lartë, artikull ushqimor ky që ishte shumë i parapëlqyer nga banorët e rajoneve të tjera.
Nën zotërimin e Arianitëve mund të kenë qenë për një kohë edhe qytetet e Manastirit e të Follorinës, para se të binin nën pushtimin osman. Në këtë rajon Arianitët kanë zotëruar kështjellën e Sopotnicës (Sfetigradi), që osmanët e ripagëzuan me emrin Demir Hisar, kështjellë në një pozicion kyç, nga mund të kontrolloheshin disa rrugë tregtare shumë të rëndësishme. Si kufij natyrorë jugorë të shtetit të Gjergj Arianitit kanë qenë lumi Devoll dhe zotërimet e Muzakajve, kurse në veri shteti i Kastriotëve. Në perëndim Arianitët kanë pasur dalje të gjerë në detin Adriatik në jug të Durrësit dhe në rajonin e Myzeqesë. Gjergj Arianiti kërkonte të kishte nën zotërimin e tij edhe Vlorën e Kaninën bashkë me rrethinat e tyre, që formonin rajonin bregdetar shqiptar, i cili, në rrugë detare, ishte më afër bregdetit italian. Këto synime të Gjergj Arianitit kanë zënë vend në aktet zyrtare të marrëdhënieve të tij me Mbretërinë e Napolit. Gjurmë të tyre mbetën edhe pas vdekjes së Gjergjit. Një djalë dhe një nip i tij ushtruan detyrën e funksionarëve të lartë osmanë në rajonin e Vlorës. Në një dokument të fundit të shek. XV, ky rajon është shënuar si pjesë e “Arbërisë së Arianitit”, emërtim i përdorur krahas “Arbërisë së Skënderbeut”.

[Laberia]

Balshajt dhe përpjekjet për një shtet të bashkuar shqiptar
Ndër principatat e pavarura shqiptare, që lulëzuan pas mesit të shek. XIV, më e rëndësishmja ishte ajo e familjes Balsha me origjinë nga qyteza e Balëz, në afërsi të qytetit të Shkodrës. Gjatë pushtimit serb të atyre anëve, emri i kësaj familjeje mbetet në errësirë. Megjithatë ka arsye të mendohet se Balshajt qenë një ndër dyert e shumta fisnike shqiptare, të shpronësuara dhe të keqtrajtuara të kësaj treve, për të cilat flet më 1331 kryepeshkopi i Tivarit, Guljelmi i Adës. Gjithsesi, pas mesit të shek. XIV, tre vëllezërit Balsha, Strazimiri, Gjergji I dhe Balsha II, e vunë këtë familje në ballë të politikës dhe të proceseve shtetformuese shqiptare, duke shfrytëzuar edhe momentin e përshtatshëm që pasoi vdekjen e car Stefan Dushanit. Me shthurjen e Perandorisë së tij, vëllezërit Balshaj iu vunë punës për ta kthyer Gentën (Zetën), ashtu si Dioklenë e dikurshme, në një shtet të pavarur nga mbretëria serbe. Për këtë qëllim, ata prenë çdo lidhje me oborrin e carit të ri serb, Stefan Uroshit, i cili i konsideronte Balshajt “rebelë” dhe i trajtonte si kundërshtarë të papajtueshëm të tij. Kundër sundimtarëve shqiptarë të Gentës, ai u përpoq të nxiste sundimtarët sllavë si dhe Republikën e Venedikut, e cila i druhej fuqizimit të Balshajve dhe sidomos kthimit të principatës së tyre në një principatë detare. Me zotërimin e Ulqinit, të Tivarit e të vetë Shkodrës dhe të skelës së Shirgjit, si dhe me shtënien në dorë përfundimisht të Buduës më 1367, Balshajt ishin në gjendje të kontrollonin lëvizjet tregtare nëpër Adriatik. Në duart e tyre ndodheshin rrugët tregtare që zgjateshin prej bregdetit drejt viseve të brendshme. Më e rëndësishmja prej tyre ishte rruga që fillonte në pikën doganore të Dejës, ku bashkoheshin rrugët që vinin nga portet e Shëngjinit, të Ulqinit e të Tivarit, dhe vazhdonte nëpër luginën e Drinit për të arritur në Rrafshin e Dukagjinit, nga ku degëzohej në qendërbanimet kryesore të Kosovës. Gjithë pushtetin e Balshajve në këto treva nxitoi ta shfrytëzonte në të mirë të tregtisë së vet Republika e Raguzës, e cila më 1361 u dha tre vëllezërve sundimtarë qytetarinë raguzane. Të njëjtin hap e kreu një vit më vonë edhe Republika e Venedikut, e cila Strazimirin, Gjergjin I dhe Balshën II i pranoi si qytetarë të vet. Megjithatë, Republika e Shën Markut vazhdoi të ndiqte me mosbesim fuqizimin e zotërve shqiptarë të Gentës dhe u mundua të krijonte, fshehurazi, një grupim kundërshtar të Balshajve, me krerët shqiptarë nga familjet Gjurashi (Cërnojeviçi), Dukagjini, Zaharia, Dushmani, Shestani, të cilët Balshajt i kishin privuar nga pushteti dhe nga privilegjet e dikurshme. Gjithashtu, Venediku nxiti dhe mbështeti kundër tyre sundimtarët sllavë, si Stefan Uroshin e Vojsav Vojnovin, që kishin arsye të shqetësoheshin nga fuqizimi dhe shtrirja e zotërimit të princërve shqiptarë.
Përpjekjet për t’i shtrirë kufijtë e principatës drejt jugut, i çuan Balshajt drejt përplasjes me fisnikë të tjerë shqiptarë, Dukagjinët, Zahariajt e sidomos Topiajt, zotër të Arbrit dhe, qysh nga viti 1364, zotër edhe të Durrësit. Përplasja në mes dy principatave më të fuqishme shqiptare u bë e pashmangshme për sa kohë që edhe vetë Topiajt luftonin për të vënë nën kontroll qendrat, që tradicionalisht bënin pjesë në sistemin administrativo-ushtarak të Durrësit, në radhë të parë Lezhën. Në një betejë të zhvilluar aty nga muaji shtator i vitit 1364 Balshajt u thyen nga zotërit e Durrësit dhe vetë Gjergji I Balsha u zu rob. Me ndërhyrjen e Republikës së Raguzës, mike e dy shtëpive fisnike shqiptare, Gjergj Balsha u la i lirë dhe armiqësisë iu dha fund me martesën e Karl Topisë me Katerinën, motrën e Balshajve.
Një qëndresë të fortë ndeshën edhe përpjekjet e Balshajve për t’u zgjeruar në veri të grykës së Kotorrit, dhe sidomos për të pushtuar këtë qytet të fundit. Republika e Venedikut, Mbretëria e Hungarisë, Papati, sundimtarët sllavë të Kanalit, Zaklumjes e të Bosnjës dhe vetë Republika e Raguzës u bashkuan për t’i detyruar Balshajt të hiqnin dorë nga një ndërmarrje e tillë. Në këtë mënyrë, pas vitit 1368 veprimet e vëllezërve Balsha u përqendruan në zgjerimin e zotërimeve të tyre drejt viseve të Kosovës dhe thellë në jug, në despotatin e Vlorës. Duke hequr dorë përkohësisht nga Kotorri, Balshajt arritën një zbutje të marrëdhënieve të tyre me të gjitha fuqitë e interesuara. Me Republikën e Venedikut Balshajt i forcuan lidhjet në fushën tregtare dhe ushtarake. Në vitin 1369 Balshajt shpallën kalimin e tyre në ritin katolik për forcimin e lidhjeve me Papatin dhe me fuqitë katolike të Perëndimit, si dhe në vazhdën e lidhjeve që princërit e hershëm të Gentës (Dioklesë) kishin me këta të fundit. Një vit më vonë papa Urbani V, duke i pranuar vëllezërit Balsha në gjirin e kishës apostolike të Romës, u rekomandoi atyre peshkopët e porsaemëruar të Arbrit, Pultit, Sardës (Shurdhahut), Lezhës e të Vlorës. Nëpërmjet këtij fakti, kuptohet se Balshajt ishin bërë atë kohë zotër të Vlorës. Rrethanat e zbritjes së Balshajve në Vlorë mbeten ende të errëta. Por është e sigurt që në themel të kësaj ngjarjeje qëndronte aleanca e Balshajve me zotin e fuqishëm të Beratit, despot Andrea II Muzaka, i cili në atë kohë e zotëronte, ose të paktën e kishte nën kontrollin e tij, qytetin e Vlorës bashkë me kështjellën e Kaninës. Aleanca e Balshajve me Muzakajt e Beratit u vulos me martesën e Komnenë Muzakës, vajzës së despot Andresë, me më të voglin e sundimtarëve të Gentës, Balshën II.
Pavarësisht nga mbështetja që gjetën sidomos në gjirin e fisnikërisë feudale, Balshajt hasën në Vlorë edhe në armiqësinë dhe qëndresën e shtresave të caktuara zejtare-tregtare, të lidhura ekonomikisht e politikisht me interesat veneciane. Pas hyrjes së Balshajve në Vlorë, mjaft nga këta përfaqësues të fisnikërisë qytetare dhe bashkë me ta edhe tregtarë venecianë të Vlorës, e braktisën qytetin dhe u vendosën përkohësisht në Sazan e në zotërime të tjera të Venedikut. Kjo ngjarje shkaktoi një krizë të re në marrëdhëniet e Balshajve me Republikën e Venedikut.
Zotërimi i Balshajve në Vlorë u bë nyja e një aleance të sundimtarëve shqiptarë të viseve të Vlorës, të Beratit, të Përmetit, të Ohrit e të Korçës në luftë me princërit e fundit sllavë, trashëgimtarë të Perandorisë së dikurshme të Dushanit, në radhë të parë me mbretin Vukashin, sundimtar i viseve të Kosovës e të Maqedonisë deri poshtë në Kostur. Pas vrasjes së këtij të fundit, koalicioni i krerëve shqiptarë, të drejtuar nga Balsha II dhe nga Andre Muzaka, i mori Mark Krajleviçit, të birit të Vukashinit, qytetin e Kosturit (1372).
Një përpjekje e Mark Krajleviçit, më 1375, për ta rimarrë qytetin me ndihmën e osmanëve, dështoi. Kosturi mbeti edhe për disa vjet të tjerë nën qeverisjen e vëllezërve Stojë e Teodor Muzaka, djem të despot Andresë dhe kunetër të Balshës II. Tashmë jo vetëm Muzakajt, por edhe familje të tjera fisnike të trevave të Shqipërisë së Poshtme kishin hyrë nën sovranitetin e Balshajve. Këta të fundit arritën, po në fillim të viteve 70, të shtrijnë sundimin e tyre deri në rrjedhën e lumit Mat, duke shkaktuar përsëri pakënaqësinë e Karl Topisë, dhe në Kosovë, prej Prizreni dhe Pejë deri në Kriva Reka (pranë Novobërdës). Në këtë mënyrë, përveç zotërimit të tyre të parë të Gentës, vëllezërit Balsha kishin bashkuar atë kohë, nën sundimin e tyre, viset e Lezhës, Matit, Kosovës, Dibrës, Ohrit e Kosturit. Autoriteti i tyre shtrihej në Vlorë dhe, nëpërmjet lidhjeve të vasalitetit apo aleancave familjare, në mbarë Shqipërinë e Poshtme. Ndikimi i tyre shtrihej te Zenebishtët e Gjirokastrës apo te Shpatajt e Çamërisë e të Artës. Në këtë mënyrë, vëllezërit Balsha për herë të parë kishin bashkuar në një zotërim të vetëm pjesën më të madhe të trojeve shqiptare.
Republikat e fuqishme të Venedikut e të Raguzës përpiqeshin të mbanin marrëdhënie të mira me Balshajt. Ato u kishin dhënë atyre qytetarinë e vet. Raguza u paguante atyre haraçin e përvitshëm të Shën Dhimitrit, që dikur ua jepte mbretërve të Serbisë. Tribut të tillë u jepte Balshajve edhe qyteti i Kotorrit. Mbreti serb i Rashës apo ai i Bosnjës u ndodhën shpeshherë në vështirësi përballë fuqisë së princërve shqiptarë të Gentës dhe nuk munguan t’u kërkojnë atyre paqe me kushte shpeshherë të rënda.
Qeverisja e zotërimeve të Balshajve realizohej njëherësh nga tre vëllezërit: Strazimiri, Gjergji dhe Balsha II. Aktet zyrtare firmoseshin njëherësh prej tyre dhe vuloseshin me vulën e përbashkët. Në bisedimet e traktativat me fuqitë e huaja ishin si rregull të pranishëm të tre vëllezërit Balsha. Balshajt nuk kishin një rezidencë të ngulur. Ata lëviznin së bashku ose veç e veç nga Ulqini, në Tivar, në Shkodër e në Vlorë. Për muajt e verës ata shpërnguleshin në rezidencën e tyre verore, që ndodhej në malësinë e Tivarit.
Institucioni i bashkëqeverisjes, që ishte karakteristikë si për Balshajt, ashtu edhe për fisnikë të tjerë shqiptarë, ishte një institucion me rrënjë të thella në traditën e familjeve të mëdha partiakale shqiptare të mbështetur në vëllazëritë. Marrëdhëniet midis vëllezërve rregulloheshin në bazë të moshës. Strazimiri, si vëllai më i madh, kishte gjithmonë privilegjin e moshës në marrëdhënie me vëllezërit. Kur ai vdiq, më 1373, në këmbë të tij erdhi dhe u bashkua me Gjergjin I dhe Balshën II djali i tij, Gjergji II. Emri i tij, si më i riu, në aktet zyrtare përmendet pas xhaxhallarëve. Pas vdekjes së Gjergjit I Balsha, më 1378, Balsha II e mënjanoi nga pushteti nipin e tij dhe mori në duart e veta qeverisjen e gjithë zotërimit të Balshajve.
Balshajt kishin një administratë të tyre në bazë dhe në qendër, të përfaqësuar nga njerëz të besuar me tituj fisnikërie, si protovestiar, vojvodë, logotet etj. Ata kishin kancelaritë e tyre, me shkrues, noterë, sekretarë, kishin vulën dhe shenjat e tyre dalluese, që shprehnin pushtetin dhe sovranitetin e tyre.
Aleanca e përkohshme e Balshajve me Karl Topinë nuk mundi t’i largojë për shumë kohë projektet e tyre për t’u shtrirë në kufitjtë e Arbrit të vjetër dhe në Durrës. Tashmë Principata e Topisë krijonte një ndërprerje të zotërimeve të tyre veriore me ato jugore dhe i ndante Balshajt nga vasalët dhe aleatët e tyre të jugut. Në këtë mënyrë, në vitin 1383, Balsha II u përpoq dhe ia doli mbanë të shtinte në dorë qytetin dhe rrethinat e Durrësit, duke realizuar një ëndërr të vjetër, që qysh në shek. X-XI ishin përpjekur ta realizonin përpara Balshajve edhe princërit e hershëm të Gentës (Dioklesë). Sundimtari i Durrësit dhe i Arbrit, princi Karl Topia, u detyrua të tërhiqej në kështjellën e Krujës. Balsha II këtej e tutje i shtoji emrit të tij edhe titullin e “dukës së Durrësit” (dux Dyrrachii), duke ringjallur kështu një institucion të vjetër bizantino-venecian. Në këtë mënyrë, zotërimet veriore të Balshajve dhe ato jugore u lidhën midis tyre me një vazhdimësi territoriale, duke krijuar formacionin më të madh mesjetar shqiptar që ishte deri në atë kohë.

Principata e Shkodrës në kohën e brezit të dytë të sunduesve Balshaj
Në çastin e fuqizimit dhe të shtrirjes së tij më të madhe, shtetit të Balshajve iu desh të ballafaqohej me mësymjen gjithnjë e më intensive të sulltanëve osmanë.
Në vjeshtë të vitit 1385, një ushtri osmane, nën komandën e Hajredin Pashës, depërtoi në zotërimet jugore të Balshajve dhe iu drejtua Vlorës. Në Savër forcat e mbledhura me ngut nga Balsha II u ndeshën me osmanët, duke pësuar një humbje katastrofale. Vetë Balsha II ra në fushën e betejës. Nën goditjet e vazhdueshme të osmanëve dhe si rezultat i shkëputjes së zotërimeve të vogla të vasalëve të dikurshëm shteti i Balshajve u rrudh së tepërmi. Nipi i Balshës II, Gjergji II Strazimir Balsha (1385-1403), mundi të shpëtojë pjesërisht zotërimet e Gentës. Ato të Kosovës, në pjesën më të madhe, ranë në dorë të princërve sllavë, vasalë të sulltanit. Në Vlorë dhe në territorin e saj vazhdoi të sundojë e veja e Balshës II, Komnenë Muzaka - Balsha, e cila nuk kishte lidhje varësie me Gjergjin II Balsha. Durrësin e shtiu përsëri në dorë princi Karl Topia, por edhe ky, tashmë nën presionin e vazhdueshëm osman, e kishte humbur pushtetin e dikurshëm. Përpjekjet e Gjergjit II, në fillimet e sundimit të tij, për të shtrënguar lidhjet me Republikën e Venedikut ndeshën në ftohtësinë e kësaj të fundit. Për rrjedhojë, princi shqiptar u afrua me Republikën fqinje të Raguzës, që i rikonfirmoi qytetarinë raguzane, dhe me princ Llazarin e Rashës. Vajza e këtij të fundit u bë gruaja e Gjergjit. Në betejën e Fushë-Dardanisë, më 1389, Gjergji II Balsha mori pjesë krahas krerëve të tjerë shqiptarë e ballkanas. Tre vjet më vonë, më 1392, në një përpjekje me forcat osmane Gjergji II Balsha ra rob i tyre dhe, kundrejt lirimit të tij, u lëshoi Shkodrën. Një vit më vonë, më 1393, Radik Gjurashi (Cërnojeviçi) i mori Balshës Buduën. Tashmë Gjergjit II i mbetën vetëm Ulqini dhe Tivari. Psikoza e pushtimit të afërm osman shtyu në atë kohë masa të tëra njerëzish të braktisnin qytetet e Shkodrës, Lezhës, Tivarit e të Ulqinit dhe t’i drejtoheshin bregdetit dalmat.
Gjithnjë e më shumë i izoluar nga fuqitë e huaja dhe nga njerëzit e tij Gjergji II i propozoi Venedikut dorëzimin e Shkodrës. Republika që nuk deshi të implikohej hapur me këtë ndërmarrje, e inkurajoi Balshën në këtë drejtim, duke e bërë edhe qytetar të saj (maj 1395). Në fillim të shtatorit 1395 Shkodra u hoq nga duart e komandantit osman, Shahin, dhe kaloi përsëri nën sundimin e Gjergjit II Balshës. Këtë qytet, bashkë me kështjellat e afërta të Drishtit, Dejës e Shasit (Suaçit), si dhe territorin e tyre, Gjergji II i dorëzoi në duart e Venedikut (prill 1396). Pinjolli i Balshajve mbajti për vete viset e Tejbunës, me Ulqinin e Tivarin. Për viset e lëshuara ai do të merrte një provizion (shpërblim në para) vjetor nga Republika e Venedikut.
Heqja dorë nga territore të rëndësishme në dobi të Republikës së Venedikut, në një moment të vështirë për të, u duk se të paktën i siguroi Gjergjit II Balsha më në fund miqësinë e Republikës së detrave. Gjergji u pranua në gjirin e fisnikërisë veneciane dhe të Këshillit të Madh të Republikës. Me këmbënguljen e tij, atij iu lejua që të ngrinte flamurin venecian në zotërimet e mbetura Tejbunës, gjë që do të thoshte se ato viheshin nën mbrojtjen veneciane. Venediku gjithashtu hoqi dorë nga përkrahja që u kishte dhënë deri atëherë rivalëve të Gjergjit II, në radhë të parë Radik Gjurashit (Cërnojeviçit). Në këtë mënyrë, Cërnojeviçi u ndodh i vetëm përballë hakmarrjes së Balshës, i cili që në fund të muajit prill 1396 e sulmoi në zotërimet e tij, duke e lënë edhe atë vetë të vrarë. Po ashtu, ai vuri nën trysni edhe kundërshtarët e tjerë të rrezikshëm të tij, si Dukagjinët, Jonimët e Zahariajt, si dhe princin serb Vuk Lazareviç, që synonte t’i rrëmbente zotërimet Balshës. Të gjithë këta zotër, kush më shumë e kush më pak, ishin kthyer në vasalë të sulltan Bajazitit I.
Afrimi i Venedikut nuk e ndaloi Gjergjin II të vazhdonte lidhjet tradicionale me kundërshtarët e Republikës detare, me Raguzën dhe Mbretërinë e Hungarisë. Si njëra dhe tjetra vazhduan ta mbështesin princin shqiptar (princeps Albaniae), siç e quante atë mbreti Sigizmund i Hungarisë.
Nga ana tjetër, Gjergji II u mundua deri në fund të ruante një farë distance nga osmanët. Ndryshe nga mjaft fisnikë shqiptarë dhe shumë të tjerë ballkanikë, ai nuk shkoi të ndihmojë sulltan Bajazitin I në betejën e Ankarasë kundër mongolëve të Timurlengut. Gjergji II Balsha vdiq aty nga fillimi i vitit 1403 në qytetin e tij të Ulqinit.
Më i shquari nga brezi i dytë i Balshajve ishte pa dyshim djali i Gjergjit II, Balsha III (1403-1421). Një nga aktet e para të këtij, pasi mori frenat e pushtetit, ishte pikërisht rifitimi i Shkodrës dhe i qendrave të tjera të principatës, tashmë në dorë të Venedikut.
Në tetorin e vitit 1404 Shkodra dhe Drishti u morën me sulm nga Balsha. Republika e Venedikut u detyrua të mobilizonte flotën e saj dhe ta dërgonte urgjentisht në Shkodër. Njëherësh ajo joshi dhe shkëputi nga Balsha III aleatë e vasalë të tij, si Dukagjinët, Zahariajt, Jonimët, Gjurashët e Gentës së Sipërme. Në këtë mënyrë, kundërmësymja e Venedikut përfundoi në korrik 1405 me ripushtimin e Shkodrës e të Drishtit, si dhe të Ulqinit, Tivarit e të Buduës. Megjithatë, të ndërgjegjshëm për mbështetjen që kishte në të gjithë atë trevë Balsha III, i cili në shkurt-mars 1407 rifilloi sulmet kundër tyre, venecianët u treguan të gatshëm t’i ofronin atij një paqë. Me ndërmjetësinë e Niketë Topisë, vjehrrit të Balshës, paqja u nënshkrua në qershor 1408 në kishën e Shën Laurentit, jashtë mureve të Durrësit. Garantë të paqes ishin ndër të tjerë Niketë Topia, Teodor Muzaka i Beratit, Gjon Kastrioti e Merksha i Vlorës. Venediku pranoi t’i lëshonte Balshës Buduën me rrethina, si dhe viset e Tejbunës. Venediku pranoi t’i jepte Balshës III një provizion vjetor prej 1 500 dukatësh. Të dyja palët u morën vesh të bënin një amnisti të përgjithshme dhe të shkëmbenin robërit e luftës.
Por Venediku nuk vonoi t’i shkelte kushtet e paqës. Në vitin 1410 ai nënshkroi një paqe të shumëkërkuar me osmanët. Provizionin që i paguante si Gjergjit II Balshës, edhe Balshës III për qytetin e Shkodrës Venediku ua kaloi osmanëve. I mbështetur nga popullsia e pakënaqur e viseve të Shkodrës, të Ulqinit e të Tivarit dhe nga mjaft krerë shqiptarë, që u bashkuan me të, Balsha III rifilloi sulmet mbi zotërimet e Venedikut. Një flotë e tij arriti, madje, të depërtonte në Bunë dhe të futej në liqenin e Shkodrës në mars 1410. Megjithëse të mbështetur nga komandanti osman i Shkupit, Bajaziti, venecianët nuk ishin në gjendje t’u bënin ballë sulmeve të Balshës, që mbështetej nga kryengritja që kishte përfshirë gjithë trevat veriperëndimore shqiptare. Me porosi të Senatit, kapiteni i flotës së Adriatikut, Pjetër Loredani, i ofroi Balshës kushtet e paqes të vitit 1408. Por ndërkohë pozitat e këtij të fundit ishin forcuar së tepërmi. Mjaft nga krerët shqiptarë të malësive të Buduës, të Tivarit e të Shkodrës qenë bashkuar me të. Njëherësh, sundimtari i fuqishëm i Bosnjës, Sandali, që ishte bërë njerku i tij pas martesës me nënën e Balshës, Helenën (dhjetor 1411), filloi të bënte presion mbi Venedikun që t’i kthente zotërimet atërore thjeshtrit të tij. Si rrjedhim, brenda vitit 1412 Balsha mundi të shtinte në dorë qytetet e Tivarit e të Shkodrës. Venedikut s’i mbetej tjetër veçse të ulej në tryezën e bisedimeve me sundimtarin shqiptar. Në paqen e arritur midis tyre në nëntor 1412 Balshës i njihej e drejta e zotërimit të Buduës, të Ulqinit e të Tivarit (por duhej të linte Shkodrën) kundrejt dhënies së provizionit vjetor prej 1 000 dukatesh. Balsha, nga ana e tij, zotohej të hiqte dorë nga çdo pretendim tjetër territorial, të pushonte sulmet mbi kështjellat dhe njerëzit e Venedikut dhe të mos hakmerrej ndaj shtetasve të tij që kishin bashkëpunuar me këtë të fundit. Në fakt, Balsha II nuk iu përmbajt kësaj klauzole të fundit. Ai zuri, vrau, gjymtoi dhe torturoi mjaft burra nga bashkësitë e Hotëve, Tuzëve, Bitidosëve, Matagushëve. Nga ana tjetër, ai ndihej aq i fuqishëm sa të vazhdonte të sulmonte anijet, karvanet e deri forcat e kështjellat e Venedikut. Në fillim të vitit 1419 Balsha III rrethoi Drishtin dhe qyteti, veç kështjellës së sipërme, u mor prej tij në qershor të po atij viti. Ndihma që osmanët i dërguan sakaq garnizonit venecian të Drishtit (rreth 8 mijë ushtarë) nuk luajti rol. Më 25 gusht 1419 garnizoni venecian i qytetit me podestan Korrer në krye iu dorëzua sundimtarit shqiptar, i cili e vazhdoi paskëtaj mësymjen në Shkodër, duke shtënë në dorë territorin jashtë qytetit. Oferta që ai i bëri Republikës për të nënshkruar një paqe kundrejt lëshimit të Shkodrës nuk u pranua nga kjo e fundit. Në fund të vitit 1420 Balsha III sulmoi Kotorrin, rival i përhershëm i Balshajve, që po atë vit kishte pranuar sundimin e Venedikut. Ndihma që Balsha priste t’i vinte nga veriu prej njerkut të tij, Sandalit të Bosnjës, nuk u duk dhe, në betejën e ashpër që u zhvillua në janarin e vitit 1421 jashtë mureve të qytetit, ushtria e Balshës u thye keqas. Disa muaj më vonë pinjolli i fundit i Balshëve vdiq (26 prill 1421) pa mundur të rikrijonte zotërimin e pavarur të paraardhësve të tij të mëdhenj.

Dukagjinët dhe shtrirja e tyre
Burimet historike, ndonëse japin të dhëna fragmentare, tregojnë se gjatë mesjetës Dukagjinët kanë qenë një familje fisnike e rëndësishme, prandaj emrin familjar të tyre e trashëguan ndër shekuj rajone të gjera fushore e malore të Shqipërisë së Epërme, si edhe e drejta dokesore shqiptare e këtyre viseve. Për ta kanë qarkulluar edhe gojëdhëna mesjetare, të cilat, pavarësisht nga sfondi fantazist i tyre dhe kronologjia e gabuar që kanë, dëshmojnë se Dukagjinët kanë qenë një familje e vjetër fisnike, e cila ka ndikuar në jetën politike shqiptare, madje edhe më tej.
Në një kronikë raguzane është dhënë një gojëdhënë, sipas së cilës në shek. VII Dukagjinët kishin shkaktuar kryengritje në Bosnjë dhe dy herë kishin ndërhyrë në Raguzë. Një gojëdhënë e dytë gjendet në Përkujtesën e Gjon Muzakës. Sipas saj Dukagjinët rridhnin nga një njeri me prejardhje trojane i vendosur në Francë, që quhej Dukagjin. Ky ishte nisur me kryqtarë të tjerë nga Franca për të çliruar Jeruzalemin, por, me të arritur në Shqipëri, Dukagjini pushtoi Zadrimën, krahinat rreth saj dhe u bë sundimtar i tyre. Gojëdhëna vijon me vrasjen e Dukagjinit prej vasalëve të vet dhe tregon se si djali i tij i mitur u fsheh për të rimarrë më pas zotërimet atërore.
Mbiemri Dukagjin përbëhet nga dy emra vetjakë: Dukë dhe Gjin. Këta emra gjatë mesjetës kanë qenë shumë të përhapur te shqiptarët si emra vetjakë e familjarë, gjithandej ku ata banonin. Ka studiues që mbiemrin Dukagjin e lidhin me titullin e lartë fisnik dukë dhe me emrin vetjak Gjin. Sipas tyre mbiemri Dukagjin lidhet me një personazh historik, me “dukën arbër Gjin Tanushin” (dux Ginius Tanuschius Albanensis), i cili në një dokument të vitit 1281 përmendet si kundërshtar dhe i burgosur politik i pushtetit anzhuin në Shqipëri. Vetëm pas një shekulli shfaqet për herë të parë emri familjar Dukagjini. Këtë mbiemër (llagap) e kanë mbajtur gjatë shek. XV një varg njerëzish të rëndësishëm të historisë sonë kombëtare. Dukagjinët kanë pasur edhe një mbiemër të dytë, Perlati, që është përdorur vetëm një herë, në një dokument të vitit 1402.
Nëpërmjet shqyrtimit të burimeve historike njihen dy degë fillestare të pemës gjenealogjike të Dukagjinëve, të cilave ende nuk u dihet prindi i përbashkët.
Emri familjar Dukagjini del për herë të parë në një dokument raguzan të vitit 1377 për një njeri me disa mbiemra “Nikollë Stefan Tuderoviç Dukagjini” (Nicolaus Stephani Tuderovich Ducaghin). Ky mund të jetë paraardhësi i njërës degë fillestare të Dukagjinëve. Përfaqësuesi i sigurt i njërës degë është Gjergji, që përmendet në vitin 1403 si proniar i dy fshatrave pranë Lezhës (Balldre dhe Kakarriq) dhe si komandant i një trupe prej 40 kalorësish dhe njëqind këmbësorësh. Gjergji ka vdekur para vitit 1409 dhe, sipas Gjon Muzakës, ka pasur tre djem (Gjergjin, Tanushin dhe Nikollën). Dokumentet e kohës japin vetëm njërin prej tyre, Nikollën. Emri i Nikollës del në vitin 1409. Ai në fillim të viteve 30 u ngrit në luftë kundër serbëve dhe osmanëve dhe i dëboi ata nga Deja. Më pas mori pjesë në kryengritjen çlirimtare të vitit 1443 dhe në Kuvendin e Lezhës, ku u bë personazh politik i rëndësishëm i vendit. Nikollë Dukagjini ka vdekur gjatë viteve 1452-1454. Djemtë e tij, Draga dhe Gjergji, nuk arritën të kishin veprimtari politike, sepse në vitin 1462 u vranë. Si pasardhës i vetëm i tyre mbeti djali i mitur i Gjergjit, Nikolla, i cili hyri në shërbim të Venedikut.
Emrat e paraardhësve të degës tjetër të Dukagjinëve janë shkruar në një dokument raguzan të vitit 1387. Në të është treguar se vëllezërit Lekë e Pal Dukagjini ishin zotër të Lezhës dhe se ata u siguronin raguzanëve kalimin nëpër trevat e tyre shqiptare.
Pal Dukagjini ka vdekur para vitit 1393 dhe la pesë djem: Tanushin e Vogël, Progonin, Palin, Andrean dhe Gjonin. Pali përmendet vetëm në një dokument të vitit 1402, ku dëshmohet se gjatë kthimit nga Venediku, ai është vrarë në Dalmaci. Kurse emrat e Progonit dhe të Tanushit të Vogël janë shënuar për herë të parë në të njëjtin dokument (1393). Progoni ka vdekur në vitin 1394, kurse Tanushi i Vogël para vitit 1433. Ky ka qenë së bashku me Gojçin Gjurashin dhe Kojë Zaharinë për të mbrojtur tokat shqiptare nga pushtimi serb i Despotatit të Rashës. Andrea del në vitin 1406, kur Venediku i riktheu një dajlan në Shkodër, që e kishte marrë me ankand. Po me koncesion të Venedikut ai kishte edhe prona tokësore në rrethinat e Shkodrës. Në fillim të vitit 1416 Andrea përmendet si i vdekur, kurse vëllai i tij, Gjoni, ishte prift dhe kishte prona tokësore në rrethinat e Shkodrës. Emri i Gjonit përmendet për herë të fundit më 1446. Koncesionet e Venedikut për pronat zakonisht trashëgoheshin. Prandaj Andrea duhet të ketë pasur djalë sipërmarrësin Budomir, i cili në vitet 20 të shek. XV ishte qiramarrës i dajlaneve të Shkodrës dhe, krahas tregtimit të peshkut, merrej edhe me tregtinë e metaleve që prodhoheshin në Kosovë dhe që përdoreshin gjerë në jetën e përditshme. Kështu, me argjendin e Kosovës, krahas monedhave dhe zbukurimeve, bëheshin edhe objekte të tryezës së ngrënies, si lugë, kupa, poçe, tasa etj. Një pasardhës i tyre, Budomiri, mori pjesë në luftën për mbrojtjen e Shkodrës më 1478. Pas rënies së qytetit gruaja dhe tre fëmijët e tij u strehuan në Venedik.
Të dhënat burimore të drejtpërdrejta për degët gjenealogjike të Dukagjinëve, mund të plotësohen edhe me të dhëna të tërthorta. Gjatë viteve 30 të shek. XV shfaqet Vukë Dukagjini si figurë e rëndësishme e qytetit të Shkodrës, të cilit iu bënë dhurata nga administrata shtetërore e Raguzës në vitin 1433. Veç këtij, dalin edhe banorë të tjerë të qytetit të Shkodrës me mbiemrin Dukagjini, që janë dërguar herë pas here në Venedik si përfaqësues e mbrojtës të interesave të bashkësisë shkodrane pranë autoriteteve shtetërore veneciane. Njëri përmendet në vitin 1431 vetëm me emrin familjar Dukagjini, një tjetër, Teodor Dukagjini, në vitin 1458 është dërguar në Venedik etj. Ngarkimi i Dukagjinëve me misione të tilla të rëndësishme nga bashkëqytetarët tregon se ata respektoheshin shumë prej tyre dhe se ishin të arsimuar dhe njohës të mirë të gjuhëve të huaja. Dy Dukagjinët e parë (që mund të jenë i njëjti njeri, Vuku), duhet të jenë djem të Budomirit. Për Teodorin nuk dihen lidhjet familjare; ai mund t`i përkiste edhe degës së mësipërme ose një dege tjetër, sepse mund të ishte nip i Tanushit të Madh. Teodori është vrarë në luftë për mbrojtjen e Shkodrës gjatë vitit 1478.
Dega gjenealogjike e Lekë Dukagjinit ka lënë shumë gjurmë në jetën politike të Shqipërisë gjatë shek. XV. Vetë Leka ka të njëjtin vend në burimet historike sa edhe vëllai i vogël i tij, Pali. Të dy këta përmenden bashkë si zotër të Lezhës (1387) dhe si të vdekur (1393). Leka la pas dy djem dhe një vajzë: Progonin, Tanushin e Madh dhe Boksën, e cila u martua me zotin e Dejës, Kojë Zaharinë.
Progoni dhe Tanushi i Madh, në emër të tyre dhe të dy djemve të xhaxhait të vdekur, Palit (djem të të cilit ishin Tanushi i Vogël dhe Progoni), i dorëzuan Lezhën Venedikut në vitin 1393. Progoni u martua me vajzën e Karl Topisë, Gojsllavën, dhe u vu në shërbim të Venedikut si kështjellar i Shasit, ku mbeti i vrarë para vitit 1402. Tanushi i Madh u vendos familjarisht në Shkodër, u emërua vojvodë i rrethinave të saj dhe më pas pati mosmarrëveshje me autoritetet veneciane të qytetit. Për këtë shkak dhe me akuza të trilluara për bashkëpunim me osmanët, edhe pse ishte një personalitet që gëzonte autoritet në Shqipëri, Tanushi i Madh u burgos, u torturua, u dërgua si i dënuar në Venedik dhe, për mungesë provash fajësie, iu rikthyen pasuritë e konfiskuara. Megjithatë, më 1438, ai u internua në Padovë dhe pas këtij viti nuk ka të dhëna për jetën e tij.
Tanushi i Madh ka pasur në vitin 1435 katër fëmijë, dy djem dhe dy vajza: Palin, Lekën, Kalen dhe një vajzë të vogël 14-vjeçare, emrin e së cilës nuk e përmend. Dy djemtë e tij, edhe pse ishin fëmijë të ligjshëm, janë cilësuar nga Gjon Muzaka si Dukagjinë “jo të vërtetë” për shkak të kundërshtive që lindën në gjirin e Dukagjinëve. Më i vogli i djemve, Leka, nuk del si figurë politike e rëndësishme. Ai ka lindur në vitin 1420 dhe për herë të fundit përmendet në vitin 1451 si kundërshtar i Venedikut. Nuk dihet nëse ka lënë pasardhës. Vëllai i tij, Pali (1411-1458), për të cilin Gjon Muzaka rrëfen se është edukuar pranë Gjon Kastriotit, ka qenë aktiv në jetën politike. Ai ka marrë pjesë në Kuvendin e Lezhës dhe që në fillim është bashkuar me Skënderbeun. Pali ka pasur katër djem: Lekën, Nikollën, Progonin dhe Gjergjin. Emri i Gjergjit del vetëm në Përkujtesën e Gjon Muzakës. Progoni përmendet në vitin 1471 si i vdekur. Leka u bë personazh i rëndësishëm i jetës politike të Shqipërisë. Në vitin 1456 ai i dëboi qeveritarët venecianë nga Deja e nga Shasi, u bë bashkëpunëtor i Skënderbeut dhe vijoi luftën kundër osmanëve edhe në vitet 70. Pas pushtimit të Shkodrës nga osmanët (1479), Leka dhe vëllai i tij, Nikolla, mërguan në Itali dhe u rikthyen në vitin 1481 për të çliruar zotërimet e Dukagjinëve nga pushtuesit osmanë. Leka ka pasur ndikim të madh te banorët e Shqipërisë së Epërme. E drejta dokesore shqiptare lidhet me emrin e tij. Një pasardhës i vëllezërve Dukagjini, që jetonte në Itali, Progoni, në vitin 1501 është kthyer në atdhe për të udhëhequr kryengritjen antiosmane që shpërtheu në Shqipërinë e Epërme. Më pas ai bëri marrëveshje me osmanët dhe mori prej tyre titullin e pashait, si edhe qeverisjen e një pjese të zotërimeve të Dukagjinëve.
Krahas Dukagjinëve të mësipërm, të cilëve drejtpërdrejt ose tërthorazi u njihen degët gjenealogjike, në dokumentet e shek. XV dalin edhe njerëz të tjerë me mbiemrin Dukagjini. Në Durrës jetonte Rask Dukagjini, për të cilin dokumente të vitit 1408 dhe 1410 tregojnë se ishte rrogëtar i Venedikut dhe me një trupë kalorësish të vet ruante dhe mbronte Durrësin. Në Raguzë ka banuar Stipan Dukagjini, i cili në vitin 1408 ka lënë testamentin e vet. Stipani duhet të ketë qenë pronar kopshtiesh në Raguzë, sepse në vitin 1406 përmendet një pronar i tillë vetëm me mbiemrin Dukagjini, që mbante shërbyese në shtëpi. Në letra të papës përmenden gjatë vitit 1492 Luka dhe Stefan Dukagjini, kurse në vitin 1499 del një tjetër Dukagjin si pronar i një anijeje që transportonte drithë nga Pirgu në Kotorr.
Vetëm një herë fjala Dukagjin është gjetur si emër vetjak në një dokument të vitit 1446 për një banor të fshatit Mogulsi, Dukagjin Mogulsi. Gjatë shekujve që pasuan emri familjar Dukagjini vijoi të përdorej te shqiptarët e besimeve të ndryshme fetare.
Disa anëtarë të familjes së madhe fisnike Dukagjini u islamizuan dhe në shek. XV ata arritën të zinin poste shumë të larta në administratën osmane. Gjatë shek. XVI në tërë Perandorinë Osmane shkëlqyen edhe dy poetë, Jahja Beu dhe Ali Beu, që i shkruan veprat e tyre osmanisht. Në këto vepra ata kanë shënuar edhe emrin familjar të tyre, Dukagjini, që dëshmon edhe përkatësinë e tyre kombëtare shqiptare.
Dukagjinët kanë pasur si stemë të tyre një shqiponjë të bardhë njëkrenore. Ata kanë gëzuar vend parësor në radhët e fisnikërisë vendase dhe janë respektuar nga elita drejtuese shqiptare gjatë shekujve të mesjetës. Këtë e dëshmojnë lidhjet martesore, edhe pse njihen pak prej tyre.
Djali i Lekë Dukagjinit, Progoni, ishte martuar me vajzën e Karl Topisë, Gojsllavën, ndërsa vajza e Lekës, Boksa, ishte martuar me zotin e Dejës, Kojë Zaharinë. Në Përkujtesën e Gjon Muzakës përmenden disa lidhje martesore të Dukagjinëve me Muzakajt dhe me Arianitët. Gjon Muzaka ka shkruar se kishte për grua Marie Dukagjinin, por nuk ka treguar atësinë e saj. Motra e tij, që ishte martuar tek Arianitët, Suina, e ka martuar vajzën e saj, Jelën, me “Lekë Dukagjinin, të quajtur Kolë Dukagjini”, pa treguar atësinë e këtij. Po sipas Gjon Muzakës, tri vajza të Gjergj Arianitit, Kiarina, Elena dhe Dhespina, ishin martuar përkatësisht me Nikollë Dukagjinin, Gjergj Dukagjinin dhe Tanush Dukagjinin. Një motër e tij ishte martuar me Pal Dukagjinin.
Trojet e Dukagjinëve shtriheshin në Shqipërinë e Epërme. Ato kanë ndryshuar duke u zgjeruar ose duke u ngushtuar, në varësi të jetës së trazuar politike të shek. XIV-XV. Dukagjinët kanë qenë një familje e madhe fisnike. Në krye të tyre kanë qëndruar një ose dy persona, të cilët janë zëvendësuar nga pinjollë të tjerë më energjikë. Trojet e tyre Dukagjinët i kanë administruar herë si zotër të pavarur dhe herë si vasalë të sundimtarëve më të fuqishëm.
Për sa kohë që në shtetin e Balshajve janë përfshirë trojet e Dukagjinëve, këta nuk përmenden në dokumentet e kohës. Pas betejës së Savrës të vitit 1385, që çoi në rrudhjen e shtetit të Balshajve, Dukagjinët dalin si zotër të pavarur në Lezhë dhe zhduket anonimiteti i tyre. Në vitin 1387 ata kanë ftuar tregtarët raguzanë të kalonin nëpër trojet e tyre. Kjo dëshmon se nën pushtetin e Dukagjinëve ishin krahinat përgjatë rrugës së rëndësishme Lezhë-Prizren, si edhe të dy këto qytete. Praninë e pushtetit të tyre në Prizren e dëshmon, sipas rrëfimit të Marin Barlecit, përmendorja e ngritur në këtë qytet në përkujtim të Nikollë Dukagjinit. Në veri të trojeve të Dukagjinëve kanë qenë trojet e dhëndrit të tyre, Kojë Zaharisë. Kështu Dukagjinët kanë zotëruar për një periudhë kohe, ndonëse me ndërprerje, rrugën që kalonte nga Deja, përpjetë rrjedhjes së Drinit për në Rrafshin e Dukagjinit e më tutje. Ata duhet të kenë zotëruar edhe Pejën.
Vërshimi i ushtrive osmane në Shqipërinë e Epërme dhe pushtimi përkohësisht prej tyre në vitin 1393 i Krujës, i Ulqinit, i Shkodrës dhe i Dejës, ndonëse Dukagjinët arritën ta mbronin Lezhën dhe dolën kështu si forcë antiosmane, i dobësoi pozitat e tyre si zotër të pavarur. Prandaj Lezhën ata ia dorëzuan Venedikut në vitin 1393 dhe bashkë me të Dukagjinët humbën kontrollin e rrugës Lezhë - Prizren, por jo ndikimin e tyre në këtë rajon.
Rruga e mësipërme dhe krahinat përgjatë saj, me miratimin e pushtuesve osmanë, kaluan në duart e Dhimitër Jonimës, i cili i kishte ndihmuar ata për pushtimin e Shkodrës. Jonimët ishin një familje e vjetër fisnike. Një pinjoll i saj përmendet për herë të parë në fillim të shek. XIII si vasal i princit Dhimitër të Arbrit dhe një Jonimë i dytë shfaqet në fund të atij shekulli si sebast që, bashkë me disa fisnikë të tjerë shqiptarë, kishte nënshkruar një marrëveshje (1274) me mbretin e Sicilisë, Karlin I Anzhu. Pas një shekulli, në vitin 1394, burimet historike na japin fisnikun e fuqishëm me emrin Dhimitër Jonima. Ky kishte dy kështjella, emrat e të cilave nuk njihen, portin dhe qendrën doganore të Shufadasë në grykëderdhjen e Matit dhe një forcë ushtarake prej dyqind kalorësish e katërqind e më shumë këmbësorësh. Në veri zotërimet e Dhimitrit ishin në kufi me trojet e Kojë Zaharisë. Duke njohur ndikimin që kishin Dukagjinët në këtë rajon, Dhimitër Jonima krijoi marrëdhënie të mira me ta dhe u bë shprehës edhe i kërkesave të tyre pranë kancelarive të huaja, sidomos ndaj Venedikut. Gjithashtu ai kishte marrëdhënie të mira edhe me fqinjin e tij të fuqishëm, Gjon Kastriotin. Për herë të fundit, Dh. Jonima përmendet si zot i Shufadasë më 1409, vit kur ai duhet të ketë vdekur. Paskëtaj Shufadaja dhe krahinat përgjatë rrugës Lezhë-Prizren janë përfshirë tërësisht në shtetin e Gjon Kastriotit. Ky e ruajti bashkëpunimin me ata anëtarë të familjes Jonima që mbetën në zonën e Lezhës, sepse shumica e tyre jetonin në rajonin e Shkodrës. Dhimitër Jonima është përmendur edhe pas vdekjes. Një pjesë e zotërimeve të tij janë regjistruar në kadastrat osmane të mëvonshme me emrin vilajeti i Dhimitër Jonimës.
Një vit pas vdekjes së Dhimitër Jonimës, më 1410, janë bërë përpjekje të pasuksesshme që Lezha të kalonte në duart e Tanush Dukagjinit. Pas kësaj veprimtaria politike dhe ekonomike e Dukagjinëve është përqendruar kryesisht në rajonin e Shkodrës, ku gjendeshin edhe familje të tjera fisnike, si Spanët, Jonimët, Zahariajt etj.
Në veprimtarinë politike të Zahariajve ka pasur një peshë të veçantë Boksa Dukagjini, gruaja e Kojë Zaharisë. Për herë të parë emri i familjes fisnike Zaharia del në vitet 1318-1320 te peshkopi i Shasit. Pas peshkopit, burimet historike na njohin në fund të shek. XIV me Kojë Zaharinë. Veprimtaria politike e Kojës është e ngjashme me atë të Dhimitër Jonimës dhe të dy këta kanë bashkëpunuar me njëri-tjetrin. Koja përmendet në vitin 1396 si zot i kështjellës së Shasit, dhe, më pas, si zot i Dejës e i ngushticave të rrugës përgjatë Drinit. Zotërimet e Kojë Zaharisë kufizoheshin në lindje me viset e pushtuara nga osmanët. Koja ka qenë vasal i tyre dhe kundërshtar i despotëve serbë të Rashës. Koja ka pasur një djalë, Lekën.
Në këto treva shqiptare janë ndërthurur interesat e Zahariajve me ato të Dukagjinëve, që kufizoheshin me njëri-tjetrin. Ndërmjet këtyre dy familjeve fisnike, që jo rastësisht kanë qenë në krushqi, përgjithësisht ka pasur marrëdhënie bashkëpunimi të ngushtë. Pas vdekjes së Lekë Zaharisë në vitin 1444, meqenëse djali i tij, Koja, ishte i mitur, gjyshja e këtij, Boksa, doli në krye të familjes. Ajo kërkoi mbështetjen e Venedikut, duke i dorëzuar Republikës së Shën Markut Dejën, Shasin etj. Zotërimet që mbetën nga trashëgimia e Lekë Zaharisë kaluan në duart e Dukagjinëve. Këta morën në zotërim rrugën tregtare dhe krahinat përgjatë luginës së lumit Drin, si edhe një pjesë të konsiderueshme të Rrafshit të Dukagjinit. Përkohësisht këto krahina ishin pushtuar nga Despotati i Rashës dhe, pas shembjes së tij më 1439, u rimorën nga Zahariajt e Dukagjinët.
Në veri të Dukagjinëve dhe të Zahariajve shtriheshin trojet shqiptare të Spanëve, që kanë qenë familje fisnike shumë e madhe. Emri familjar i tyre shfaqet për herë të parë në vitin 1322 te një shkodran. Në radhët e Spanëve kishte pronarë tokash, tregtarë, klerikë etj. Mbiemrin e tyre e mbanin edhe një varg familjesh të thjeshta. Si veçori e përbashkët e familjeve Spani, krahas mbiemrit, ishte se thuajse që të gjitha ato banonin në krahinat pranë Rrugës së Gentës. Spanët kanë jetuar në qytetet dhe në krahinat e Shkodrës, Drishtit, Pultit, Pejës, Trepçës etj. Një trevë në veri të lumit Drin del në dokumentet e fundit të shek. XV me emrin e përfaqësuesit më në zë të kësaj familjeje, Pjetër Spanit (nahija e Pjetër Spanit), i cili ka qenë pjesëmarrës në Kuvendin e Lezhës.
Krahas Balshajve, Kastriotëve, Dukagjinëve, Jonimëve, Zahariajve e Spanëve, në Shqipërinë e Epërme ka pasur edhe një numër familjesh të tjera me peshë në jetën politike shqiptare, veçanërisht gjatë shek. XV. Këto familje kanë qenë Gjurashët (Cërnojeviçët), Dushmanët e Drishtit, Hotët, Shestanët etj.
Të gjitha këto familje shqiptare kanë dalë në skenën politike në një periudhë shumë të trazuar, të shkaktuar prej ndërhyrjeve e pushtimeve të shteteve të huaja. Gjatë dhjetëvjeçarëve të parë të shek. XV, për jetën politike të Shqipërisë së Epërme kanë qenë si më rrënimtare dy shtete: Perandoria Osmane dhe Despotati i Rashës, që ishte shtet vasal i të parit, madje një nga gratë e sulltan Muratit II ka qenë edhe vajza e despotit serb. Pas vdekjes së Balshës III (1421), sundimtarët serbë, deri më 1439 kur u shkatërrua Despotati i Rashës, i zhvendosën kufijtë dhe dolën në bregdetin shqiptar, nga Kotorri deri në Tivar, si edhe në rrethinat e Shkodrës, ku pushtuan Drishtin. Përballë fuqisë ushtarake të papërballueshme osmane një pjesë e fisnikëve shqiptarë ngurruan në fillim të rrëmbenin armët, kurse kundër pushtuesve serbë ata u ngritën të gjithë, Gjurashët në radhë të parë (zotërimet e të cilëve shtriheshin në rrethinat e Grykës së Kotorrit dhe në të gjithë Gentën), Zahariajt, Dukagjinët, Kastriotët etj.

[Laberia]

Shteti i Gjon Kastriotit
Kastriotët ishin familje fisnike dhe dinastia drejtuese më e rëndësishme e jetës politike dhe ushtarake të Shqipërisë në shek. XV.
Për pemën gjenealogjike, vend-origjinën dhe veprimtarinë e Kastriotëve gjatë shek. XIV dihet fare pak. Prandaj, për këto çështje, mendimet e historianëve kanë qenë të ndryshme.
Për herë të parë përmendet një Kastriot në vitin 1368 si kështjellar i Kaninës. Ka studjues që shohin te ky kështjellar një paraardhës të Kastriotëve të mëvonshëm, që është dëbuar nga pronat e veta. Një mendim i tillë duhet pranuar si supozim, sepse nuk ka lidhje me të dhënat për Kastriotët që japin më pas burimet historike. Prej disa familjeve shqiptare, që emigruan në Itali, Kastriotët njihen edhe me një mbiemër të dytë: Mazreku.
Sipas dy historianëve më të hershëm shqiptarë, Marin Barlecit e Dhimitër Frëngut, Kastriotët ishin nga Mati që, sipas mendimit të kohës, shtrihej deri në bregdet. Në këtë përfundim ata janë nxitur nga pozicioni gjeografik kyç i trevës së Matit, si vend-kryqëzimi i rrugëve që lidhnin krahinat e ndryshme të shtetit të Kastriotëve si në kohën e Gjon Kastriotit, ashtu edhe në atë të Skënderbeut. Kurse periudhave më të hershme të veprimtarisë së familjes Kastrioti autorët e sipërpërmendur nuk i kanë kushtuar vëmendje, aq sa në veprat e Marin Barlecit e të Dhimitër Frëngut nuk përmendet as emri i gjyshit të Skënderbeut. Kurse një autor tjetër shqiptar, bashkëkohës me dy të parët, Gjon Muzaka, ka rrëfyer se gjyshi i Skënderbeut quhej Pal dhe se, sipas tij, kishte qenë proniar i dy fshatrave të Dibrës së Poshtme, Sinjës dhe Gardhit të Poshtëm, rrëfim ky që mund të merret me një farë rezerve. Tregimi i mësipërm i Gjon Muzakës ka shërbyer si argument kryesor për ndonjë historian të ditëve tona që Dibrën ta konsiderojë si vendorigjinën e Kastriotëve. Po ashtu, si Marin Barleci, edhe Gjon Muzaka ka shënuar se Gjon Kastrioti ka pasur në zotërim Matin. Dhimitër Frëngu ka shkruar se Kastriotët zotëronin edhe Ujmishin. Tre autorët e mësipërm i shkruan veprat e tyre në fillim të shek. XVI dhe larg Shqipërisë, kur jetonin si emigrantë në Itali. Më pas, në vitin 1553, një tjetër shqiptar, Andre Engjëlli, ka shkruar në Romë se paraardhësit e Gjon Kastriotit, përveç Matit, kanë zotëruar Kastorien dhe Ymenestrien. Sipas këtij autori, Gjon Kastrioti ka qenë i biri i “Gjergj Kastriotit” dhe ky i “Kostandin Kastriotit, të mbiquajtur Mazreku” që kishte vdekur në vitin 1390.
Vepra e Gjon Muzakës është më e saktë dhe më e besueshme se ajo e A. Engjëllit, prandaj thuajse të gjithë studiuesit e sotëm mendojnë se gjyshi i Skënderbeut quhej Pal.
Përveç autorëve të mësipërm, është edhe një autor tjetër i mëvonshëm, por shumë i rëndësishëm, sepse ka jetuar në Shqipëri, kleriku i ndritur shqiptar, Frang Bardhi. Në vitin 1636 ai botoi një vepër polemizuese për të mbrojtur origjinën shqiptare të Skënderbeut, kundër përpjekjeve të J. Marnoviçit për ta nxjerrë atë me origjinë sllave. Në veprën e tij Frang Bardhi i ka kushtuar një vend të veçantë përcaktimit të vendorigjinës së Kastriotëve. Pas një parashtrimi polemik të çështjes ai arrin në përfundimin se Kastriotët ishin nga Hasi i Prizrenit, se kështu është në "pajtim të plotë mendimi i përgjithshëm i kombit tonë". Kjo frazë e veprës së F. Bardhit i jep mendimit të tij për Hasin si vendorigjinën e Kastriotëve vlerën e një burimi historik të dorës së parë. Për më tej ai shpjegon edhe origjinën e emrit familjar të Kastriotëve, duke e lidhur atë me emrin e fshatit Kastrat, që gjendej buzë lumit, dhe tregon se në kohën e tij një familje vendase kishte si mbiemër emrin e fshati Kastrat. Për vendorigjinën e Kastriotëve nga Hasi i Prizrenit dëshmojnë gjithashtu edhe kronisti raguzan Lukari (vepra e të cilit është botuar në vitin 1605), si dhe shënimet e fundit të shek. XV të një kleriku boshnjak, të botuara për herë të parë në vitin 1892. Po kështu mbiemri i dytë, Mazreku, i Kastriotëve si dhe pronat e tyre, Kastorie dhe Ymenestrie, që përmend A. Engjëlli, gjenden në mikrotoponiminë e shek. XVII dhe të sotme të Hasit (Kastrat dhe Mazrek) dhe të Lumës (Ujmisht që përmendet edhe nga Dh. Frëngu). Në përforcim të këtyre vjen edhe një dëshmi e fillimit të shek. XIX se në qytetin e Gjakovës jetonte rrobaqepësi Mihal Kastrioti, që flet për praninë e ruajtjen ndër shekuj të këtij mbiemri në krahinën e Hasit nga e kishin origjinën Kastriotët. Edhe tiparet fizike të Kastriotëve, siç ishin ato të Skënderbeut dhe të nipit të tij Ferrandit, të cilëve u njihen deri diku mirë, mbështesin origjinën hasiane të tyre.
Pranimi i Hasit si vendorigjina e familjes Kastrioti nuk e bën të pashpjegueshme pse më pas përfaqësues të kësaj familjeje, si degë të pemës gjenealogjike të saj, do të shfaqen si proniarë e zotër në viset e tjera të Shqipërisë, si në Dibër, në Mat etj. Gjatë shek. XV e më pas, edhe në këto krahina kishte banorë me mbiemrin Kastrioti. Çështja e origjinës së Kastriotëve ka të bëjë me një periudhë më të hershme nga ajo që nis me gjyshin e që vazhdon me të atin e Skënderbeut. Të shtrira gjatë një harku kohorë të tillë mendimet për vendorigjinën e Kastriotëve, që japin autorët e hershëm shqiptarë si M. Barleci, Dh. Frëngu, Gj. Muzaka, A. Engjëlli dhe F. Bardhi, si dhe burime të tjera historike, nuk kanë kundërshti ndërmjet tyre, por shfaqen si dëshmi në vijim që flasin për kohë të ndryshme dhe që plotësojnë njëra-tjetrën. F. Bardhi flet për periudhën më të hershme, për trungun gjenealogjik të familjes kur ishte në Has, Gjon Muzaka përmend emrin e gjyshit të Skënderbeut, Pal Kastriotin, duke treguar dy fshatrat që kishte si pronia në Dibër, kurse M. Barleci dhe Dh. Frëngu flasin për pasardhësin e Palit, Gjon Kastriotin dhe zotërimet që kishte ky.
Pozita shoqërore e familjes Kastrioti u fuqizua si rrjedhojë e përpjekjeve të pinjollëve të ndryshëm të saj, disa prej të cilëve kjo rrugë i shtriu përtej vendorigjinës së tyre. Gjyshi i Skënderbeut, Pal Kastrioti, sipas Gjon Muzakës, kishte dy fshatra si feud në Dibër. Kurse i biri i Pal Kastriotit, Gjoni, krijoi një nga shtetet më të rëndësishme në Shqipëri që, në hapësirat e tij, përfshiu edhe krahinat e përmendura nga M. Barleci, Gj. Muzaka, Dh. Frëngu etj.
Dëshmitë historike për fillimet e shtetit të Kastriotëve thuajse mungojnë, një realitet i përgjithshëm ky për historinë tonë mesjetare, sidomos për viset lindore shqiptare.
Gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XIV në krye të zotërimeve të Kastriotëve duhet të ketë dalë Gjon Kastrioti. Në këtë periudhë zotërimet e tij duhet të jenë zgjeruar, sidomos në drejtim të lindjes, në rajonet e Prizrenit, të Gostivarit e të Tetovës, sepse, sipas M. Barlecit dhe Gj. Muzakës, Gjon Kastrioti qe martuar në atë kohë me Vojsavën (Jellën, sipas një dokumenti raguzan të vitit 1439), vajzë e një dere fisnike të rëndësishme pranë Shkupit. Nga nëntë fëmijët që lindi Vojsava dhe që arritën moshën madhore, shtatë kishin lindur para vitit 1405.
Zgjerimi e fuqizimi i shtetit të Gjon Kastriotit përkoi me rënien e dy shteteve kufitare me të, të Balshajve e të Topiajve, dhe sidomos pas dobësimit të fuqisë ushtarake të Perandorisë Osmane, kur ushtria e saj pësoi një disfatë të rëndë prej trupave mongole në betejën e Ankarasë të vitit 1402. Gjatë këtij viti (1402), zotërimet e Gjon Kastriotit u shtrinë në drejtim të viseve bregdetare dhe u bënë kufitare me ato të Venedikut. Që nga viti 1406 Gjon Kastrioti shfaqet si një partner i rëndësishëm në marrëdhëniet me shtetet e huaja, ambasadorët e tij shkonin në Venedik, Raguzë e në vende të tjera dhe ai cilësohej prej tyre si zot “shumë i fuqishëm”, “i madhërishëm” etj. Ndërkohë edhe ambasadorë të tyre dërgoheshin pranë Gjon Kastriotit. Pushteti dhe ndikimi i tij mbi zotërit e tjerë ishin të fuqishëm, prandaj më 1408 ai ishte i pranishëm si garant i paqes, që u nënshkrua në rrethinat e Durrësit, midis Venedikut dhe Balshajve.
Shtetin e Gjon Kastriotit e përshkonin rrugë tregtare shumë të rëndësishme. Ndër to, në rrafshin perëndim-lindje më të rrahurat ishin dy. Njëra rrugë lidhte viset bregdetare me Prizrenin, që duhet të ketë qenë qendra administrative e shtetit të Gjon Kastriotit. Në këtë qytet të lashtë kryqëzoheshin rrugë tregtare shumë të rrahura dhe që shkonin në drejtim të Prishtinës, të Pejës, të Tetovës etj. Traseja e rrugës së dytë kalonte nga bregdeti nëpër krahinën e Matit, vijonte në drejtim të Dibrës dhe ndiqte rrjedhjen e sipërme të lumit Vardar për të arritur në Shkup. Në dokumentet mesjetare këto dy rrugë janë shënuar me emra të ndryshëm të qyteteve nga ato kalonin: rruga e Lezhës, rruga e Prizrenit, rruga e Prishtinës dhe rruga e Shkupit. Interesat ekonomikë e tregtarë të Gjon Kastriotit shtriheshin edhe përtej zotërimeve të tij, në Fushë-Dardani, madje edhe përtej Shkupit, ku mund të bliheshin argjend, plumb e hekur si dhe drithë me çmime më të ulëta se në rajonet e tjera, prodhime bujqësore të viseve të ngrohta, si pambuk, oriz, susam etj. Kështu shpjegohen, p.sh., lidhjet e tij me manastirin e Hilandarit në Malin e Shenjtë, që gjendet në brigjet e detit Egje. Këtij manastiri, Gjon Kastrioti i dhuroi në vitin 1426 dy fshatra nga pronat e veta në rajonin e Gostivarit, i bleu pirgun e Shën Gjergjit (i njohur edhe me emrin Pirgu Shqiptar) dhe në këtë manastir një nga djemtë e tij, Reposhi, e kaloi jetën si murg derisa vdiq më 25 korrik 1431. Në epigrafin e varrit, Reposhi mban titullin e lartë fisnik dukë.
Për jetën ekonomike e politike të shtetit të Gjon Kastriotit, ashtu si edhe të zotërimeve të fisnikëve të tjerë shqiptarë si dhe ato të Republikës së Venedikut, rëndësi parësore kishin raportet e tyre me kryekomandantin osman të Shkupit dhe, nëpërmjet tij, me sulltanin. Në marrëdhëniet me fqinjin e vet lindor e shumë të fuqishëm ushtarakisht, Gjon Kastrioti duhej të ndiqte një politikë shumë të kujdesshme. Edhe bejlerbeut të Rumelisë i interesonte që deri diku të kishte mirëkuptim me Gjon Kastriotin, sepse në shtetin e tij, nëpër një terren të vështirë e me prita të shumta, kalonin rrugët tregtare më të shkurtra për në brigjet e detit Adriatik, të cilat, në atë kohë, nuk mund të mirëmbaheshin e të ruheshin nga askush tjetër, veçse nga vendasit. Në rrethana të tilla, gjatë dhjetëvjeçarëve të parë të shek. XV, Gjon Kastrioti arriti të fuste nën bindjen e tij disa familje fisnike të njohura të Shqipërisë së Epërme dhe u bë figura politike kryesore e botës shqiptare të këtyre rajoneve.
Zgjerimet e pushtimeve osmane në viset lindore shqiptare bënë që Gjon Kastrioti dhe familje të tjera fisnike shqiptare të mos ndiheshin të sigurta, prandaj filluan të përforconin veprimtarinë politike të tyre në viset perëndimore, si dhe të zgjeronin lidhjet me forcat antiosmane e shtetet e huaja. Qysh në fillim të shek. XV burimet historike tregojnë se në kufijtë e shtetit të Gjon Kastriotit ishin përfshirë qyteti i rëndësishëm i Prizrenit bashkë me rrethinat e tij, krahinat përgjatë rrugëve Prizren-Prishtinë dhe Prizren-Tetovë, ato të Matit e të Mirditës dhe se ai kishte siguruar dalje në detin Adriatik në afërsi të zotërimit venecian të Lezhës. Në grykëderdhjen e lumit Mat Gjon Kastrioti mori në zotërim portin dhe qendrën doganore të Shufadasë, kriporet e rëndësishme të Shën Kollit, që më parë kishin qenë në duart e Dhimitër Jonimës, si edhe të gjithë zotërimin e këtij, ku gjendeshin edhe dy kështjella. Gjon Kastrioti synonte të shtrihej në vijën bregdetare së paku deri në grykëderdhjen e lumit Bunë, rajon bregdetar që kontrollohej nga Venediku. Në vitin 1410 Gjoni arriti të siguronte banesë në Ulqin, por nuk u pranuan prej Venedikut kërkesat e tij të vitit 1417 për t’i dhënë fshatin Barbullush dhe Malin Medua (Shëngjinin), ku dëshironte të ngrinte një kështjellë. Më pas arriti ta merrte Shëngjinin. Zotërimet e tij u bënë kufitare në veri me Despotatin e Rashës dhe në verilindje me rajonin e Prishtinës, banorët e së cilës njihnin taksat doganore që paguheshin për kalimin nëpër shtetin e Gjonit. Në jug zotërimet e Gjon Kastriotit kufizoheshin me ato të Arianitëve dhe të Topiajve, kurse në lindje me viset që ishin nën pushtuesit osmanë, të cilët, përveç Shkupit, zotëronin në perëndim të tij kështjellën e Tetovës. Pjesa më e madhe e fushës përgjatë rrjedhjes së sipërme të lumit Vardar e në perëndim të Tetovës për një kohë mbeti nën zotërimin e Gjon Kastriotit, të cilën M. Barleci e ka emërtuar Dibra e Poshtme. Edhe rajonet më në jug ishin pjesë e shtetit të Gjon Kastriotit, kufijtë e të cilit në atë drejtim shtriheshin deri në afërsi të qytetit të Kërçovës, që kishte rënë nën pushtimin osman qysh në fund të shek. XIV.
Shtrirja e gjerë gjeografike e shtetit të Gjon Kastriotit është pasqyruar edhe në burimet historike osmane. Në një dokument të muajit maj të vitit 1438 përmendet regjistri kadastral “i tokave të Gjonit” (Juvan-ili) dhe si pjesë e tyre vilajeti i Dhimitër Jonimës. Ky regjistër nuk është zbuluar deri tani, sepse, si shumë kadastra të tjera të asaj kohe, mund të jetë zhdukur. Regjistri kadastral “i tokave të Gjonit” duhet të jetë hartuar në pranverë të vitit 1430, gjatë fushatës ushtarake të Isak-bej Evrenozit, ose, më së shumti, njëkohësisht me regjistrin e Sanxhakut Shqiptar, në vitin 835 h. (1431-1432). Administrata osmane hartonte nga një regjistër kadastral të veçantë për çdo sanxhak, të cilët po ashtu si “tokat e Gjonit” kishin disa vilajete si njësi administrative më të vogla. Prandaj edhe shtrirja gjeografike e “tokave të Gjonit” ishte përafërsisht me atë të një sanxhaku.
Pasuritë e shumta që kishin viset e Dibrës së Poshtme e të Prizrenit dhe numri i madh i banorëve që jetonin në to e bënin këtë rajon, i cili formonte pjesën lindore të shtetit të Gjon Kastriotit, të kishte rol vendimtar në veprimtarinë ekonomike, politike dhe ushtarake të tij. Prandaj edhe fëmijët e tij përgjithësisht mbanin emrat karakteristikë të këtij rajoni. Pjesën lindore të shtetit të vet Gjon Kastrioti e zotëronte si funksionar i administratës osmane, sepse vetë ai deklaronte në vitin 1411 se kishte në gatishmëri të përhershme një ushtri të përbërë nga "dy mijë kalorës shqiptarë dhe treqind kalorës turq" dhe kohë pas kohe është shprehur se sulltani ishte kryezot i tij.
Për të gjallëruar sa më shumë lëvizjen e mallrave e të njerëzve në rrugët tregtare që kalonin nëpër zotërimet e Kastriotëve, Gjoni nënshkroi akte me qeveritarët e vendeve të ndryshme, duke u garantuar sigurinë e qarkullimit të mallrave e të tregtarëve të tyre nëpër shtetin e tij. Për të nxitur sa më shumë ardhjen e tyre, ai thjeshtësoi sistemin tatimor dhe vendosi vetëm një taksë doganore për mallrat që tregtarët e huaj do të transportonin nëpër zotërimet e Kastriotëve. Për të garantuar sigurinë e lëvizjes së njerëzve dhe të karvaneve të mallrave nëpër rrugët tregtare, Gjoni vendosi roje nëpër to si dhe nëpër kështjellat që shërbenin për mbrojtjen e tyre, si në ato të Prizrenit, të Gurit të Bardhë, të Stelushit etj. dhe rriti shërbimet për mirëmbajtjen e rrugëve.
Pozicioni gjeografik kyç i shtetit të Gjon Kastriotit e kishte bërë atë një urëlidhje në Shqipërinë Qendrore për të kaluar në rajonet e tjera të Shqipërisë së Epërme e të Poshtme si dhe në rajonet lindore të Shqipërisë, si në Fushë-Dardani dhe në Shkup nëpërmjet rrugës më të shkurtër. Kjo ka qenë një nga arsyet kryesore që Gjon Kastrioti të kishte lidhje të shumta familjare e martesore me sundimtarë të tjerë shqiptarë, si me Arianitët, Topiajt, Muzakajt, Balshajt, Gjurashët (Cërnojeviçët). Lufta e përhershme e Stefan Gjurashit (Cërnojeviçit) dhe e paraardhësve të tij në rajonin e Gentës kundër despotit të Rashës, Gjergj Brankoviçit, pa dyshim ka qenë e mbështetur dhe e bashkërenduar me aksionet ushtarake të vjehrrit të tij, Gjon Kastriotit, që ky detyrimisht ka ndërmarrë edhe për interesat e veta në rajonet e Shkodrës, të Rrafshit të Dukagjinit dhe të Fushë-Dardanisë kundër armikut të përbashkët, despotit Gjergj. Përballë një lufte me dy fronte të shqiptarëve, Gjergj Brankoviçi dhe paraardhësit e tij kanë qenë të detyruar të tërhiqen dhe të rrudhin kufijtë jugorë të Despotatit të Rashës. Gjon Kastrioti hyri në lidhje ekonomike e politike edhe me vende të huaja, si me Venedikun, Raguzën etj.
Gjon Kastrioti zotëronte një potencial të ndjeshëm ekonomik dhe ushtarak. Të ardhurat kryesore vinin nga sistemi tatimor feudal që nënshtetasit e tij tradicionalisht ishin të detyruar t`i jipnin kryezotit të tyre me prodhime në natyrë, me të holla dhe me punë angari. Ky sistem tatimor është shprehur në një akt-dhurimi të vitit 1426, që Gjon Kastrioti së bashku me djemtë e tij i bënë manastirit të Hilandarit për fshatrat Radostushë dhe Trebisht. Në të thuhet: "duke dhuruar në dobi të manastirit këto dy fshatra, unë i liroj ato nga çdo angari e madhe dhe e vogël, me të gjitha detyrimet për haraçin mbretëror dhe taksat e shtetit dhe të gjitha këto ia jap manastirit të shenjtë: të mos ketë as qefali, as zot, as psarë e të mos japin të dhjetë as për drithë, as për verë, as për mjaltë, as dhuratë në para, as para për kullotë, as për të dhjetë bagëtish, kështu që kisha t`i marrë të gjitha të drejtat mbi këto fshatra sipas ligjit".
Krahas sitemit tatimor të mësipërm, Gjon Kastrioti siguronte të ardhura të rëndësishme nga doganat, tregtia e drithit, e metaleve, e kripës etj.
Gjon Kastrioti ndoqi një politikë aktive për zgjerimin e fuqizimin e shtetit të tij, me gjithë kushtet e vështira që ishin krijuar prej sulmeve e pushtimeve osmane. Ai forcoi lidhjet me Republikën e Venedikut dhe qysh në vitin 1407 arriti të siguronte prej saj qytetarinë veneciane, e cila, bashkë me fëmijët e tij, iu rinjoh edhe në vitin 1413. Në fillim të vitit 1410 Venediku pranoi kërkesën e Gjon Kastriotit që të kishte banesë në Ulqin dhe, në rast se do të dëbohej nga zotërimet e tij prej osmanëve, ai bashkë me familjen të banonte në atë qytet. Këto lidhje me Venedikun Gjoni i shfrytëzoi për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve që pati në vitin 1407 me peshkopin e Lezhës, i cili kishte gjetur mbështetjen e papës që peshkopatës së Arbrit t`i shkëpuste 12 kisha. Ndërhyrja e Venedikut pranë papës qe efikase për Gjonin. Në vitin 1411 Gjon Kastrioti, kundrejt një shpërblimi të përvitshëm prej një mijë dukatësh, i ofronte Venedikut ndihmë ushtarake me "dy mijë kalorës të tij dhe treqind kalorës turq", madje edhe më shumë në rast nevoje.
Si çështje parësore e aktivitetit politik të Gjon Kastriotit ishin marrëdhëniet e tij me fqinjët lindorë, pushtuesit osmanë, fuqia ushtarake e të cilëve ishte e papërballueshme prej tij. Siç del nga fraza e dokumentit të vitit 1411, të cituar pak më sipër, Gjon Kastrioti ishte afruar me komandantin osman të Shkupit, Bajazitin, aq sa mund të komandonte edhe 300 kalorës osmanë, e dhënë kjo që lejon të supozohet se ai mund të ketë qenë së paku në postin e subashit të Tetovës. Në kushte të tilla, për të mbajtur në këmbë shtetin e tij Gjon Kastrioti ishte i shtrënguar të pranonte vasalitetin ndaj sulltanit dhe t`i paguante, siç ka shkruar vetë në vitin 1426, "haraçin mbretit". Si garanci për pranimin e vasalitetit osman, të paktën qysh në vitin 1409, Gjon Kastrioti qe detyruar të dorëzonte peng një nga djemtë e tij, që, me sa kuptohet, ka qenë djali i madh, Stanisha.
Në betejën e Ankarasë, që u zhvillua gjatë vitit 1402 midis trupave mongole dhe ushtrive osmane, këta të fundit pësuan një disfatë të rëndë dhe jeta politike e Perandorisë Osmane u përfshi nga konflikte të brendshme për trashëgimin e fronit osman, konflikte që vazhduan afër një dhjetëvjeçar. Gjatë këtyre viteve u dobësua përkohësisht presioni osman, për t`u riaktivizuar pas ardhjes në fron të sulltan Mehmetit I (1413-1421). Ndërkohë zotërimet e Gjon Kastriotit arritën një zgjerim e fuqizim të madh. Këtë e favorizoi edhe qëndrimi i komandantit osman të Shkupit, Bajazitit, i cili nuk ndoqi një politikë pushtimesh, por atë të marrëveshjes me fisnikët shqiptarë. Pas vdekjes së tij në vitin 1414, ai u zëvendësua nga i biri, për veprimtarinë e të cilit është vështirë të thuhet diçka. Gjatë viteve në vijim rol të veçantë në drejtimin e veprimtarisë politike e ushtarake të Pashasanxhakut të Shkupit do të kishin Isak bej Evrenozi dhe i biri i tij, Isa Beu. Evrenozët ishin një familje shumë e pasur. Vetëm në Shkup ata kishin mbi njëqind dyqane. Gjatë disa dhjetëvjeçarëve si ushtarakë të lartë osmanë, Evrenozët u përpoqën të kontrollonin rrugët tregtare të vendit që të fuqizoheshin ekonomikisht gjithnjë e më shumë.
Në fillim të vitit 1415 kaloi në duart e osmanëve Kruja, e cila kishte një pozicion shumë strategjik dhe kontrollonte segmente të rrugëve tregtare që lidhnin Shkupin me bregdetin shqiptar si dhe viset perëndimore të vendit. Prandaj pushtimi i Krujës dëmtoi rëndë interesat e fisnikëve të Shqipërisë Qendrore dhe të Epërme, sepse tani zotërimet e tyre nga çasti në çast mund të pushtoheshin prej osmanëve. Rëndë u goditën edhe zotërimet e Gjonit, sepse osmanët mund të zotëronin rrugën tregtare që kalonte nëpër Mat e Dibër për të arritur në Shkup, e kontrolluar deri në atë kohë prej Kastriotëve. Sidoqoftë, Gjoni u tregua mjaft i kujdesshëm në marrëdhëniet e tij me osmanët. Për të mbrojtur interesat e shtetit të tij dhe për të mënjanuar përplasjen me ta, kur Kruja ra në duart e osmanëve, Gjoni dërgoi djalin e tij të vogël, Gjergjin, si iç-ogllan (pazh) pranë oborrit osman. Në këtë mënyrë ai evitoi për disa vjet konfrontimet me osmanët. Kurse Republika e Venedikut vendosi që t`i jepte një tribut vjetor prej 200 dukatësh subashit turk të Krujës, që ky të mos sulmonte Durrësin dhe të mos prekte kriporet e shumta të këtij qyteti.
Me gjithë përpjekjet e Gjonit për të pasur marrëdhënie sa më të mira me sulltanin, ai nuk hoqi dorë nga masat mbrojtëse. Në nëntor të vitit 1417 Gjoni i kërkoi më kot Venedikut që të përballonin së bashku sulmet e mundshme osmane dhe i premtonte se ishte i gatshëm të vinte në dispozicion të një aksioni të përbashkët të gjithë luftëtarët dhe kështjellat e veta. Në këto rrethana Gjon Kastrioti i kushtoi vëmendje të veçantë bashkëveprimit me fisnikët shqiptarë.
Kur në vitin 1418 Balsha III i shpalli luftë Republikës së Shën Markut për të rimarrë Shkodrën dhe Drishtin, Gjoni mbajti anën e tij dhe qenë të paefektshme përpjekjet e Venedikut gjatë viteve 1419-1420 për ta larguar atë nga Balsha. Konflikti midis Balshës III dhe Venedikut në rajonin e Shkodrës pengoi lëvizjen e tregtarëve shqiptarë, raguzanë etj. dhe qarkullimin e mallrave në drejtim të Kosovës, ku nxirrej e përpunohej ari, argjendi e plumbi dhe ku çmimi i prodhimeve të shumta bujqësore ishte më i ulët në krahasim me çmimet që ato kishin në viset perëndimore. Këto rrethana i shfytëzoi Gjon Kastrioti për të intensifikuar qarkullimin e mallrave në drejtim të Kosovës nëpër rrugën tregtare Shufada-Prizren-Prishtinë dhe në atë të Shkupit të kontrolluara prej tij. Në shkurt të vitit 1420 ai nënshkroi një akt-tregtar me Republikën e Raguzës, nëpërmjet së cilës u garantonte tregtarëve të saj lëvizje të sigurt nëpër rrugët e sipërpërmendura. Në mars të vitit 1422 Gjon Kastrioti siguroi edhe miratimin e Venedikut për të lejuar tregtarët raguzanë, që në vend të Shkodrës të vinin në Lezhë për të rrahur rrugët e zotërimeve të tij.
Pas vdekjes së Balshës III, Gjon Kastrioti ndërmori masa të menjëhershme për të mbrojtur interesat e veta politike dhe ekonomike. Në rajonin e Shkodrës, ku kishte zbritur ushtria e Stefan Lazareviçit dhe mbante të rrethuar qytetin, Gjoni dërgoi trupat e veta. Në një letër, që i shkroi Venedikut në nëntor të vitit 1422, ai ka rrëfyer se nuk e kishte lejuar despotin serb të Rashës të merrte Lezhën dhe shprehte me këtë rast gatishmërinë e tij për të ndihmuar venecianët që të dëbonin ushtrinë serbe nga rajoni i Shkodrës.
Ndërkohë, krahas Gjonit, edhe djemtë e tij kishin filluar të aktivizoheshin në veprimtarinë politike dhe ushtarake të familjes së tyre. Burimet historike tregojnë se gjatë vitit 1422 një nga djemtë e tij komandonte trupat e Kastriotëve në rrethinat e Shkodrës. Kurse në vitin 1428 përmendet një djalë i Gjon Kastriotit "i bërë turk e mysliman", që kishte trupa ushtarake pranë zotërimeve të Venedikut po në rajonin e Shkodrës.
Interesat ekonomikë dhe politikë të shtetit të Kastriotëve e nxitën Gjon Kastriotin që t`u kushtonte vëmendje edhe rajoneve të tjera shqiptare, të cilat nuk ishin kufitare me zotërimet e tij. Jo lidhjet familjare që Kastriotët kishin me Balshajt, po pikërisht interesat ekonomikë e shtynin Gjon Kastriotin t`i përkrahte vazhdimisht ata, madje duke dërguar edhe ushtrinë e tij në ndihmë të tyre. Edhe pas vdekjes më 1421 të Balshës III, që ishte kushëri i tij, Gjoni vazhdoi lidhjet me fisnikët e tjerë shqiptarë të zotërimeve të Balshës III, si me Gjurashët (Cërnojeviçët), që i kishin zotërimet fillestare në rrethinat e grykës së Kotorrit dhe që më pas i shtrinë edhe në Gentë, me të cilët lidhi krushqi. Gjurashët u angazhuan në një luftë shumëvjeçare kundër përpjekjeve të Despotatit të Rashës për pushtimin e viseve bregdetare shqiptare, që shtriheshin në veri të lumit Buna. Ndërkohë edhe Gjon Kastrioti kundërshtoi synimet e despotëve serbë për marrjen e Lezhës dhe për zgjerimin e pushtimeve të tyre në Rrafshin e Dukagjinit dhe në Fushë-Dardani.
Pesha dhe roli i shtetit të Gjon Kastriotit në jetën e vendit erdhi gjithnjë duke u rritur. Fuqizimin më të madh ai e arriti në kohën kur në krye të tij doli djali i vogël i Gjonit, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.

[Laberia]

3. VENEDIKU NË SHQIPËRI (SHEK. XIV-XV)

Shtrirja e zotërimeve veneciane në Shqipëri
Pas dështimit të përpjekjeve për të krijuar edhe në Shqipëri një zotërim të vetin në kohën e Kryqëzatës IV dhe shkrirjes së Dukatit venecian të Durrësit, më 1213, Republika e Shën Markut ishte mjaftuar të mbronte interesat e saj tregtarë, duke rënë për këtë në ujdi me sundimtarët e me bashkësitë e qyteteve. Tregtarë venecianë përshkonin me karvane rrugët që lidhnin portet e Durrësit, Vlorës, Shëngjinit etj., me viset e brendshme duke çuar e duke tërhequr mallra prej andej. Prania e konsujve venecianë në qendra të tilla, si në Durrës (1249), në Spinaricë (1276) apo në Vlorë (1359), nënvizonte praninë e shkëmbimeve tregtare midis porteve shqiptare dhe Venedikut. Ashtu si në shek. XI, edhe në shek. XIV në Durrës vazhdonte të kishte një koloni tregtare veneciane, të përqendruar në një lagje të veçantë, buzë detit, dhe të organizuar përreth kishës së hershme të Shën Mërisë së Amalfitanëve. Përfaqësuesit e kësaj kolonie, edhe pse nuk gëzonin statusin e qytetarit (civis), kishin statusin e rezidentit (habitator) që u siguronte lirinë e jetës, të pronës, të aktivitetit ekonomik, krahas detyrimeve përkatëse. Në shek. XIV përmenden edhe mjaft fisnikë venecianë nga familje të shquara, si Kontarenët, Maurot, Barbadigot etj., që kishin blerë toka e bagëti në rrethinat e Vlorës, Durrësit apo Butrintit, duke ngritur aty fermat (casale) të bazuara në shfrytëzimin intensiv të tokës e të bagëtisë.
Në përgjithësi, deri në dhjetëvjeçarët e fundit të shek. XIV, angazhimi i Venedikut në Shqipëri mbeti kryekëput në lëmin ekonomik dhe synonte mbajtjen hapur të arterieve kryesore tregtare, tokësore e detare, dhe mbrojtjen e interesave të qytetarëve venecianë. Venediku s’mund të luante veçse një rol politik të kufizuar edhe për faktin se nga fundi i shek. XII, por veçanërisht në shek. XIV, në Dalmaci e në Shqipëri ushtronte një sovranitet formal mbretëria e Hungarisë, rivale e Venedikut. Interesat hungareze në krejt vijën bregdetare që shtrihej nga Kuarnaro (Istrie) e deri në Durrës u njohën më 1358 dhe u konfirmuan edhe në paqen e Torinos, më 1381. Por shfaqja e turqve osmanë dhe dalja e tyre eventuale në bregdet, rrezikonte të këpuste rrugët tregtare të Venedikut. Një gjë e tillë e bëri të pashmangshëm angazhimin e këtij të fundit në ngjarjet që zhvilloheshin në Shqipëri. Për t’i mbajtur osmanët larg nga qytetet-porte të Adriatikut ose të Jonit, Republika e Venedikut u përpoq të forconte marrëdhëniet me krerët feudalë shqiptarë që kontrollonin rrugët dhe shtigjet që çonin drejt tyre, duke inkurajuar qëndresën e atyre krerëve kundër sulmeve osmane. Në gjysmën e dytë të shek. XIV, sundimtarët shqiptarë Balshajt, Dukagjinët, Zahariajt, Topiajt, Muzakajt, Shpatajt, Zenebishët kishin marrëdhënie të rregullta me Republikën e Shën Markut. Kjo e fundit i kishte shpallur shumë prej tyre qytetarë venecianë dhe u kishte njohur privilegjet që lidheshin me këtë status. Në mjaft raste venecianët i furnizonin zotërit shqiptarë edhe me armë dhe madje me anije luftarake, por kjo vetëm kur bëhej fjalë për mbrojtjen e viseve bregdetare nga sulmet e flotës osmane.
Deri në çerekun e fundit të shek. XIV, Republika e Venedikut ishte mjaftuar me sigurimin e interesave të saj ekonomiko-tregtarë, pa u angazhuar drejtpërsëdrejti në Shqipëri edhe kur për një gjë të tillë pati ftesa nga grupe e bashkësi shqiptare. Kështu, në vitin 1350, bashkësia qytetare e Durrësit, ku një rol të madh luanin tregtarë e sipërmarrës të lidhur ngushtë ekonomikisht me Venedikun, i kërkoi këtij të fundit ta merrte në dorëzim qytetin. E ndërgjegjshme se një hap i tillë ishte i parakohshëm, pasi do ta fuste atë në konflikte me fuqi të tjera të interesuara, si Mbretërinë e Napolit, mbretërinë serbe apo atë hungareze, Venediku nuk e pranoi në atë rast ofertën. Por situata e re e krijuar pas betejës së Fushë-Dardanisë (1389), kur ushtrive osmane iu hap rruga drejt viseve bregdetare, e bënte të domosdoshme për Venedikun shtënien në dorë të qendrave kryesore bregdetare për të shmangur daljen në det të osmanëve dhe për rrjedhojë, paralizimin e trafikut detar përgjatë brigjeve shqiptare. Kjo politikë e re e Venedikut në Shqipëri favorizohej tashmë edhe nga fakti se mjaft sundimtarë shqiptarë, të pafuqishëm ndaj sulmeve osmane, tregoheshin të gatshëm t’ia dorëzonin atij pjesërisht ose tërësisht zotërimet e tyre kundrejt kushtesh krejt të favorshme për këtë të fundit. Në vitin 1386, pasi mori Korfuzin, Venediku ishte tashmë i pranishëm në truallin shqiptar duke shtënë në dorë, në marrëveshje me Gjon Zenebishin, sistemin e fortifikuar të Butrintit e të Ksamilit, me rëndësi thelbësore për kontrollimin e Kanalit të Korfuzit.
S’ka dyshim që në qendër të planeve veneciane në Shqipëri qëndronte qyteti i Durrësit, avantazhet strategjike dhe ekonomike të të cilit venecianët i njihnin mirë. Që në maj të vitit 1387 princi Karl Topia, i ndodhur nën presionin e vazhdueshëm të sulmeve osmane, i propozoi Republikës lëshimin e Durrësit kundrejt një shpërblimi dhe një lejeje për t’u vendosur në kolonitë veneciane të Kretës ose të Negropontit (Eube). Në atë rast Venediku i qëndroi besnik politikës së tij të shmangies së hyrjes në konflikt drejtpërdrejt me osmanët, ndaj e refuzoi butësisht ofertën e Karlit, edhe pse i premtoi ndihmën e vet ushtarake. Por vetëm një vit më vonë situata e Durrësit ishte bërë aq e brishtë, saqë Senati i Venedikut mori vendim që qyteti të shtihej në dorë sapo të shihej se rrezikohej të binte në duar të osmanëve. Projekti parashikonte si dorëzimin vullnetarisht të qytetit nga ana e Gjergj Topisë (Karli ndërkohë kishte vdekur), ashtu dhe marrjen e qytetit jashtë vullnetit të tij, në bashkëpunim me qytetarë durrsakë, përkrahës të Republikës. Fillimisht, Gjergj Topia u bind që t’u lëshonte venecianëve kullën e poshtme të qytetit, atë pranë portit. Por në prill të vitit 1392, i ndodhur sa nën presionin e osmanëve, aq edhe të përfaqësuesve më të lartë të parisë durrsake, përfshirë dhe kryepeshkopin Dhimitër Nesha, të cilët kishin rënë në ujdi me Venedikun, Gjergj Topia nënshkroi aktin e dorëzimit të krejt qytetit Republikës së Shën Markut. Më 1393 vëllezërit Progon e Tanush Dukagjini i kaluan Venedikut kështjellën e tyre të Lezhës.
Në dhjetor 1395 një tjetër sundimtar shqiptar i ndrydhur nga osmanët, Gjergji II Strazimiri Balsha, i ofroi Venedikut qytetet bashkë me territoret e Shkodrës e të Drishtit. Marrëveshja u nënshkrua në pranverën e vitit 1396 e në bazë të saj Balsha i lëshonte Venedikut, kundrejt shpërblimit dhe kushteve të tjera, qytetet e Shkodrës, të Drishtit, të Shasit e të Dejës, bashkë me rrethina. Me këtë rast Gjergj II Balsha bashkë me trashëgimtarët e tij pranoheshin në Këshillin e Madh dhe në radhët e fisnikërisë veneciane. Më 1395 Venediku u mori Balshajve qytetet e Ulqinit, Tivarit e të Buduës.
Përsa i përket Vlorës, sundimtarja e saj Komnenë Balsha, e veja e Balshës II, i kishte propozuar që më 1386 Venedikut dhënien e qytetit, bashkë me kështjellat e Kaninës, Himarës dhe të Pirgut (në derdhje të Semanit). Besnik ndaj politikës së tij të mosangazhimit aty ku nuk e gjykonte të domosdoshme, Venediku nuk e pranoi ofertën as të Komnenës dhe as të pasardhësve të saj, Merkshës e Ruginës. Zotërimi i Durrësit dhe i Butrintit konsiderohej i mjaftueshëm për të kontrolluar krejt krahun jugor të bregdetit shqiptar.
Nga ana tjetër, duke ditur interesimin e jashtëzakonshëm të osmanëve për këtë qytet, venecianët e dinin se shtënia në dorë e tij do ta ndërlikonte Republikën në konflikte të pashmangshme me osmanët. Ndaj për Vlorën u zbatua një politikë tjetër: të pritej derisa qyteti të pushtohej nga osmanët e mandej t’u kërkohej këtyre blerja e tij qoftë edhe me një çmim më të lartë nga sa ofronin zotërit e ligjshëm të saj. Por llogaritë e Republikës në këtë pikë nuk dolën, pasi me të pushtuar Vlorën e Kaninën në qershor të vitit 1417, osmanët treguan se jo vetëm nuk kishin ndërmend t’ia shisnin atë Venedikut, por e kthyen në bazën e tyre kryesore detare nga ku kontrollonin lundrimin në Adriatik dhe nga ku filluan të përgatisnin invazionin e Italisë.
Disa vjet pas marrjes së Butrintit (1386), duke shfrytëzuar vështirësitë e zotërve Zenebishi e Shpata, Venediku shtiu në dorë në bregdetin e Vagenetisë (Çamërisë), edhe skelat e Sajadhës, Pargës, Fanarit, si dhe portin e rëndësishëm të Naupaktit (Lepantos) në gjirin e Korintit.
Në këtë mënyrë, Venediku realizonte një synim që kishte qenë në themel të politikës së tij qysh nga koha e Kryqëzatës IV (1204): shtënien në dorë të porteve e të skelave kryesore përgjatë vijës bregdetare për të siguruar kontrollin e rrugëve detare drejt Lindjes. Megjithatë, realizimi i këtij synimi bëhej në kushtet kur osmanët po ushtronin trysni gjithnjë e më të madhe në këtë krah. Venediku nuk ishte në gjendje t’u bënte ballë sulmeve osmane kundër kështjellave të tij. Për këtë qëllim, ai u mundua të nxiste, pa rënë në sy, qëndresën e krerëve shqiptarë, që zotëronin territoret midis bazave osmane në Maqedoni dhe zotërimeve veneciane të bregdetit. Në fillim të shek. XV, ndër klientët e Venedikut numëroheshin Cërnojeviqët (Gjurashët), Hotët, Tuzët, Bitidosët, Jonimët e Zaharitë e Gentës, Dushmanët e Pultit, Gjon Kastrioti e Niketë Topia në Shqipërinë Qendrore, Teodor Muzaka i Beratit, Gjon Zenebishi i Gjirokastrës e Muriqi Shpata i Artës. Në këmbim të ruajtjes së shtigjeve, që lidhnin bazat osmane në Maqedoni me viset bregdetare, Venediku u ofroi krerëve të mësipërm provizione në të holla, tituj fisnikërie, prona dhe strehim në zotërimet e veta në rast të pamundësisë për të qëndruar më në tokat e veta. U premtoi gjithashtu përfshirjen e tyre në çdo traktat paqeje, që eventualisht do të nënshkruante me osmanët, premtim që nuk e mbajti kurrë. Në fakt, në vend të politikës së konfrontimit me osmanët, Republika e Venedikut filloi të zbatojë gjithnjë e më shumë politikën e ujdisë me ta, aq më shumë kur pas disfatës së Ankarasë, më 1402, osmanët në paqet veneto-osmane të viteve 1411, 1430 apo 1446, treguan gatishmëri për t’u njohur venecianëve zotërimet në Shqipëri. Pikërisht atëherë, Republika e Venedikut dhe qeveritarët e saj në Shqipëri jo vetëm u pajtuan me pushtimin e Krujës, Vlorës, Beratit e të Gjirokastrës nga osmanët në vitet 1415-1418, por filluan edhe ta shkurajojnë qëndresën e krerëve shqiptarë, duke i këshilluar ata të mos ndërmerrnin sulme kundër këtyre të fundit. Në korrik të vitit 1433 Republika i porosiste shkoqur qeveritarët venecianë në Shqipëri që të anullonin marrëveshjet me cilindo princ shqiptar, i cili ngrihej kundër osmanëve dhe despotit serb Stefan Llazareviç, me të cilët Venediku ishte tashmë në paqe. Ky qëndrim i ri i Venedikut çoi në acarimin e marrëdhënieve me krerët kryesorë shqiptarë, si Balshajt, Dukagjinët, Topiajt, Kastriotët etj. Madje, puna arriti deri aty saqë qeveritarët venecianë të paguanin komandantët osmanë për të goditur “aleatët” shqiptarë, që shpeshherë gëzonin edhe të drejtën e qytetarisë veneciane. “Venecianët e kontrollojnë gjithë Arbërinë me anë të turqve” raportonin në tetor të vitit 1422 të dërguarit e Raguzës. Dhe duke iu referuar politikës pa moral e pa parime të Republikës së Shën Markut në Shqipëri, shtonin: “Gjithë bota e di se sa zgjatin miqësia dhe premtimet e venecianëve”. Këta e treguan këtë qëndrim edhe në rastin e nënshkrimit të paqeve të sipërpërmendura me osmanët, ku në kundërshtim me sa kishin premtuar vazhdimisht, nuk i përfshinë aty krerët shqiptarë deri atëherë “klientë” të Venedikut. Në këtë mënyrë shqiptarët mbetën vetëm përballë hakmarrjes së osmanëve.

Qytetet shqiptare nën administratën e Venedikut
Ndikimi i madh që Venediku ushtronte prej shekujsh në jetën ekonomike e kulturore të qyteteve bregdetare shqiptare, e lehtësoi kalimin e këtyre të fundit nën sundimin e tij. Në Durrës, Lezhë, Shkodër, Ulqin e në Tivar kishte grupe të tëra shoqërore që ishin të lidhura ngushtë me Venedikun. Këta mund të ishin tregtarë, pronarë anijesh, detarë, artizanë. Por rrethi i marrëdhënieve me Venedikun përfshinte gjithashtu edhe sektorë të popullsisë joqytetare, fisnikë dhe bujq, sidomos të rrethinave, që eksportonin produktet e tyre në Venedik, ose që garantonin lëvizjen e tregtarëve venecianë në brendësi të vendit. Republika diti të tërhiqte në orbitën e vet edhe mjaft fisnikë të vegjël rrotull qyteteve, të cilëve u paguante provizion të përvitshëm në këmbim të sigurimit të qetësisë në rrethinat dhe në vetë qytetet. Në shek. XIV elementë të veçantë të parisë së qyteteve bregdetare, por edhe të aristokracisë së tokës, kishin fituar qytetarinë veneciane, madje ndonjëri kishte arritur edhe të pranohej në Këshillin e Madh të Republikës. Pas tyre kishte edhe shumë të tjerë, kryesisht tregtarë e artizanë, që gëzonin privilegje të veçanta dhe që, siç thuhej, “e mbanin veten për venecianë” (pro Veneto expediantur). Në mjedise të tilla Venediku gjeti mbështetjen e tij shoqërore para dhe gjatë sundimit të tij në Shqipëri.
Republika e Venedikut e realizonte qeverisjen në zotërimet e saj shqiptare me anën e nëpunësve të dërguar enkas nga Venediku (rektorët). Një flotë e posaçme bënte roje të përhershme pranë brigjeve shqiptare, e gatshme të ndërhynte sa herë që cenoheshin interesat e Venedikut. Bajl-kapedani i Durrësit dhe kont-kapedani i Shkodrës, ishin funksionarët e nivelit më të lartë në Shqipëri. Nën urdhrat e tyre ishin një numër zyrtarësh të tjerë, si komandanti i kështjellës (castellanus), komandanti i flotës lokale (admirali), komandanti i trupave të kalorisë (comestabilis), ruajtësi i thesarit (camerarius), gjykatësi (magister iuratus), sekretari (cancellarius). Në Drisht autoriteti më i lartë venecian ishte podesta, kurse në Lezhë kështjellari. Në rastet kur vendi i qeveritarit në një qytet të caktuar mbetej i zbrazët, Venediku dërgonte aty proveditorët, funksionarë me një mandat të kufizuar. Konsujt venecianë, që vepronin si përfaqësues tregtarë dhe shpesh si informatorë, vepronin prej kohësh në qytetet kryesore dhe që luajtën rol të rëndësishëm në përgatitjen e kushteve për kalimin e këtyre qyteteve nën flamurin e Venedikut, në mjaft raste morën poste të rëndësishme në administratën veneciane. Qendra i çmonte veçanërisht njohuritë dhe lidhjet e tyre me vendin dhe me njerëzit.
Në kushtet e zhvillimit të invazionit osman, Venediku ishte tejet i interesuar që në zotërimet e tij shqiptare të ruhej paqja shoqërore. Një gjë e tillë parakuptonte pjesëmarrjen e aristokracisë qytetare në qeverisje, si dhe njohjen e strukturave dhe të institucioneve tradicionale bashkiake, gjë që binte ndesh me interesat e Venedikut. Në fakt, institucionet bashkiake, siç qe, p.sh., ai i magister iuratus, i kancelarit apo i admiralit në Durrës, ose u uzurpuan nga shtetas venecianë, ose u dubluan apo u zhvleftësuan, duke iu nënshtruar vullnetit të qeveritarit. Megjithëse në çastin e marrjes në dorëzim të qyteteve shqiptare, Republika e Venedikut u kishte premtuar bashkësive vendase se do të respektonte ligjet dhe doket e vjetra të vendit, administrata veneciane nuk vonoi të krijojë pakënaqësi e të bjerë në konflikt me popullsinë vendase. Në Durrës, Shkodër, Drisht, Ulqin e në Tivar qeveritarët venecianë shpërfillnin statutet e vendit dhe udhëhiqeshin nga praktika koloniale. Qytetarët duhej të kryenin një sërë shërbimesh e punësh angari për shtetin venecian, të punonin për meremetimin e mureve të qytetit, shpeshherë duke e paguar me shpenzimet e veta lëndën e parë të ndërtimit dhe duke e transportuar po vetë në vendin e duhur. Me shërbime dhe angari të tilla ngarkohej edhe popullsia e fshatrave përreth, nën juridiksionin e kështjellave.
Qytetarët detyroheshin gjithashtu të kryenin shërbimin e patrullimit të qytetit dhe të rojes në portat e tij, me kohëzgjatje e kushte mjaft më të rënda nga ç’e përcaktonin këto shërbime statutet e qytetit. Këto të fundit përcaktonin gjithashtu që qytetarët të kryenin shërbime të caktuara ushtarake, por vetëm brenda qytetit, megjithatë qeveritarët venecianë nuk ngurronin të nxirrnin trupat vullnetare të qytetarëve edhe jashtë. Qeveritarët venecianë abuzonin me statutet deri në atë masë saqë në Drisht, p.sh., ua kërkonin kryerjen e shërbimit të rojës edhe klerikëve, gjë që ishte në kundërshtim flagrant me dispozitat statutore të atij qyteti.
I vendosur në politikën e tij për t’i mbrojtur zotërimet e veta në Shqipëri me sa më pak shpenzime e forca, Venediku u mundua të përfshinte në sistemin e mbrojtjes së qytetit edhe krerët feudalë të rrethinave, duke i bërë këta për vete me të holla e privilegje. Ruajtja e Durrësit dhe e prapatokës së tij mbështetej së shumti edhe në aleancat me krerë nga familjet fisnike Topiaj, Skurraj, Muzakaj etj. “njerëz me pushtet e fuqi të madhe ushtarake”, të cilëve Venediku u paguante provizion të përvitshëm, u akordonte liri e privilegje të veçanta dhe u lejonte hyrje-daljen e lirë në qytet, ndërkohë që përgjithësisht zotërit feudalë shiheshin si rrezik për qytetet në fjalë. Në zonën e Shkodrës, ku vazhdonte të mbijetonte një shtresë e fuqishme proniarësh, qeveritari venecian arriti të sigurojë një mbështetje të rëndësishme shoqërore, për sa kohë mundi t’i bëjë për vete ata. Por, edhe pse u pranua si një alternativë e pushtimit osman, në përgjithësi sundimi i Venedikut në qytetet shqiptare dhe rrethinat e tyre u shoqërua me pakënaqësi, konflikte e deri kryengritje të vendasve, siç qenë ato të viteve 1399, 1405, 1410 e 1418-1419. Në sfond të tyre qëndronin arsye të ndryshme, por ato ekonomike zinin vendin qendror. Republika e Venedikut parashikonte që barra e shpenzimeve për mbrojtjen e bregdetit shqiptar nga rreziku osman të përballohej me burimet e vendit, ndaj që në fillim ajo nxitoi t’i shtjerë në dorë këto burime. Nën administrimin e drejtpërdrejtë të qeveritarëve venecianë kaluan të ardhurat nga taksat, doganat, tregjet, peshkoret, dajlanet, kriporet, që shpesh u jepeshin në sipërmarrje personave të veçantë, kryesisht shtetas venecianë, të cilët prireshin t’i rrisnin ato duke rënduar popullsinë vendase. Të ardhura të mëdha Venediku nxori nga vendosja e monopolit të vet mbi produkte të caktuara shqiptare, siç ishin drithërat dhe kripa. Lidhur me drithërat, tregtimi i tyre u orientua kryekëput drejt tregut venecian. Akoma më i rreptë ishte kontrolli që Venediku vendosi mbi kripën. Ai përfshinte edhe prodhimin e saj. Republika e ndaloi në mënyrë kategorike ndërtimin e kriporeve dhe prodhimin e kripës nga sipërmarrës privatë shqiptarë. Tregjet shqiptare, nga Tivari deri në Pargë e në Prevezë, duhej të furnizoheshin me kripën e prodhuar në kriporet e Sinjorisë në Korfuz e në Durrës, kuptohet me çmime të caktuara nga shteti venecian. Edhe ky monopol venecian mbi tregtinë e kripës u bë burim konfliktesh të ashpra me bashkësitë shqiptare dhe me mjaft krerë shqiptarë, të cilët e konsideronin kripën një burim të rëndësishëm të ardhurash: “kripa është buka ime”, do t’i shkruante më 1401 Gjon Zenebishi senatit të Venedikut, duke shtuar se midis tij dhe Venedikut do të mund të kishte paqe e mirëkuptim vetëm në rast se ky i fundit hiqte dorë nga përpjekjet për të shtënë në dorë ose për të shkatërruar kriporet e tij të Sajadhës, në Çamëri.
Gjithsesi, bashkësitë qytetare e fshatare shqiptare që hynë nën sundimin e Venedikut kishin shumë arsye për të qenë të pakënaqura nga qeverisja e tij. Kjo pakënaqësi pasqyrohet në ankesat e shumta që ato bashkësi i drejtuan pushtetit qendror venecian, ku demaskoheshin arroganca dhe praktikat shfrytëzuese të qeveritarëve venecianë në Shqipëri. Shpeshherë pakënaqësia ndaj qeverisjes shpërthente në formën e sulmeve e të raprezaljeve kundër zyrtarëve e shtetasve venecianë apo deri edhe në kryengritje të vërteta popullore. Këto fitonin më shumë mbështetje, kur drejtoheshin nga fisnikë po aq të pakënaqur vendas. Kështu ndodhi në kryengritjet e viteve 1399, 1405, 1410 e 1418-1419 në trevat veriperëndimore të udhëhequra nga Balshajt, që e rrezikuan seriozisht sundimin venecian dhe që përfunduan edhe me humbjen e përkohshme të qyteteve të Shkodrës, Drishtit, Ulqinit e të Tivarit.

[Laberia]

K R E U IV

SHOQËRIA SHQIPTARE DHE KULTURA NË MESJETË



1. SHOQËRIA SHQIPTARE


Fisnikëria
Lindja dhe zhvillimi i fisnikërisë shqiptare të tokës u krye në kushte specifike nëpërmjet veprimit të shumë faktorëve kontradiktorë. Së pari, në kushtet kur vendi mbeti përgjatë gjithë kohës nën sundimin e perandorive e të mbretërive të huaja, kuptohet që procesi i rritjes së klasës feudale shqiptare mbartte kufizimet e veta drejt arritjes së një fizionomie të plotë nacionale të saj.
Larmia e gjerë e titujve të fisnikërisë që mbanin krerët shqiptarë tregon shkallën e ndikimit dhe të integrimit të mjaft prej tyre me sistemet e huaja shtetërore. Në hierarkinë shqiptare ndeshen sa tituj bizantinë (despot, sebastokrator, sebast, heteriark, protokathimen, kabalarios, qefali etj.), aq edhe tituj perëndimorë (kapiten, judex, miles, kastelan, mareskalk, protontin, admiral) e sllavë (zhupan, kasnec, vojvodë etj). Në fakt, mjaft fisnikë shqiptarë ishin të integruar në administratat e huaja, qendrore e provinciale, në atë masë saqë dobësoheshin lidhjet me mjediset e tyre. Qysh në fillimet e shek. XI ka dëshmi për fisnikë shqiptarë nga familjet Skurra, Arianiti etj., që ishin përfshirë në fisnikërinë e Mbretërisë së Sicilisë apo të Perandorisë Bizantine. Por kjo nuk do të thotë se shumica e aristokracisë shqiptare, ndonëse nën ndikim e tutelë të huaj, të mos orientohej ku më shpejt e ku më vonë drejt emancipimit të vet, siç e provoi në fund të fundit edhe krijimi i Principatës së Arbrit që në shek. XII, apo i principatave e formacioneve të tjera shtetërore shqiptare në shek. XIV-XV.
Karakteristikë e përbashkët është se vatrat e këtyre formacioneve ndodheshin thuajse gjithmonë larg qyteteve e kështjellave, ku qe përqendruar administrata e pushteti i huaj, qoftë ky bizantin, anzhuin apo serb. Familjet që ishin në krye të principatave të shekujve XII-XV, nga Skurrajt, Blinishtët, Jonimët, Arianitët, Topiajt, Gropajt, Muzakajt, Matrëngët, Buat etj., vinin kryesisht nga zonat malore. Pushteti i tyre mbështetej në lidhjet që këta krerë kishin me popullsinë e vendit, duke përfshirë edhe lidhjet e gjakut, në madhësinë e "fisit" e, për rrjedhojë, në numrin dhe në cilësinë e forcës së armatosur që këta krerë kishin mbas vetes. Kjo përbënte në thelb bazën e autoritetit të tyre. Sunduesit e radhës, bizantinët, anzhuinët apo serbët, detyroheshin t'i llogaritnin këta krerë, që zotëronin një potencial luftarak të konsiderueshëm. Ndaj kërkuan t'i tërhiqnin ata duke u njohur, në një farë mase, pushtetin e tyre mbi zonat respektive, duke u dhënë tituj e prona dhe duke i përfshirë kështu në sistemin e qeverisjes. Ky raport i pushteteve të huaja me aristokracinë shqiptare u shoqërua edhe me joshjen nëpërmjet dhënies së pronave dhe zhvendosjes së mjaft krerëve drejt viseve ku ndodheshin qendrat e pushtetit. Kështu, në shek. XIV, Skurrajt e malësisë së Tiranës ishin bërë zotër të një pjese të madhe të ultësirës, që për hir të tyre u quajt "Skurrje". Mjaft prej Skurrajve u vendosën në Durrës e u bënë qytetarë të tij. E njëjta gjë ndodhi me Muzakajt e malësisë së Oparit, të cilët po atë kohë shtinë në dorë një pjesë të mirë të ultësirës midis Beratit, Vlorës e Karavastasë, e cila për hir të tyre filloi të quhet "Muzakje" (Myzeqeja e sotme). Dhurimin e pronave apo të feudeve në zonat fushore, rreth e rrotull qendrave të mëdha, si në Shkodër, Lezhë, Dibër, Durrës, Vlorë, Vageneti, Janinë, Kolonjë, Devoll etj., krerët shqiptarë duhet ta shpërblenin duke u ofruar shërbimet e tyre, kryesisht shërbimin ushtarak, strategëve bizantinë apo mëkëmbësve e kështjellarëve anzhuinë. Kështu, qoftë në epokën bizantine, qoftë edhe në atë anzhuine, në kështjellat kryesore të Durrësit e Vlorës përmenden krerë të ndryshëm nga krahinat fqinje, të cilët qëndronin brenda mureve të kështjellave në fjalë për një periudhë të caktuar bashkë me suitën e tyre (familia). Atyre u besohej ruajtja e objekteve të veçanta, zakonisht e kullave përgjatë murit rrethues. Pjesën tjetër të vitit krerët feudalë e kalonin në zotërimet e tyre ku ndodhej banesa e fortifikuar (fortis domus), në të cilën ata strehoheshin bashkë me familjen e me njerëzit e tyre të armatosur. Sipas shtrirjes së zotërimeve të tyre, feudalët mund të kishin disa vendqëndrime të tilla të fortifikuara. Mjaft prej tyre kishin dhe rezidenca verore, ku kalonin muajt e nxehtë të vitit, si, p.sh. Balshajt në malësinë e Tivarit apo Muzakajt në atë të Skraparit. Që nga shek. XIII feudalët shqiptarë fillojnë të tërhiqen pas qyteteve të mëdha, si Durrësi, Shkodra, Ohri, Kosturi, Janina, ku kalonin një pjesë të kohës "për punë ose për t'u zbavitur" (pro suis factis vel pro placere). Shumë prej tyre blenë aty edhe banesa. Emrat e disa prej familjeve aristokrate të qyteteve tona, si Skurraj, Vranajt, Neshat në Durrës, Sumat e Spanët në Shkodër, flasin për një proces urbanizimi të aristokracisë së tokës në shek. XIII-XIV. Në kohën e emancipimit të plotë të tyre, në shek. XIV, mjaft krerë shqiptarë e shpërngulën selinë e tyre kryesore në qytetet e kështjellat e mëdha. Kështu, Topiajt kaluan nga Kruja në Durrës, Balshajt e vendosën rezidencën kryesore në Shkodër, Zahariajt në Dejë, Dukagjinët në Lezhë, Gropajt në Ohër, Muzakajt në Berat, Shpatajt në Artë, e kështu me radhë. Vendqëndrimi i tyre në qytet ngrihej në pjesën mbizotëruese të tij (castrum), aty ku më parë qëndronte qeveritari bizantin, serb apo anzhuin. Ai formonte një sistem të fortifikuar të mëvetshëm brenda kështjellës, shpeshherë e ndarë prej saj me mure. Rezidenca e sundimtarit përfaqësohej nga banesa për të dhe për familjen, si dhe kazerma për gardën e tij të armatosur. Në të përfshiheshin depot e drithit e të armëve, pusi ose cisterna e ujit, farkëtaria e deri burgu i kështjellës, pra gjithçka që lejonte funksionimin e pavarur të kësaj pjese të qytetit në rast rrethimi. Zona rezidenciale e kështjellës përbënte në çdo rast pjesën më të mbrojtur të saj dhe bastionin e fundit të qëndresës në rast sulmi.
Objekte të rëndësishme ushtarake, siç ishin kullat përgjatë mureve rrethuese të qytetit, merreshin në mbrojtje nga njerëz të besuar të feudalit me trupat e tyre.
Veçoritë që karakterizuan zhvillimin e fisnikërisë shqiptare gjetën pasqyrim edhe në mënyrën e organizimit e të funksionimit të oborrit feudal e, në një kuptim më të gjerë, të formacioneve feudale shqiptare. Edhe këtu, ndikimi i traditës ishte mjaft i fuqishëm.
Nëse lihet mënjanë një shtrirje e kufizuar e territorit bregdetar shqiptar, ku në periudha të veçanta u ndie fort ndikimi i feudalizmit perëndimor, në përgjithësi në Shqipëri vepronte e drejta bizantine, por dhe kjo ishte efektive në viset fushore, pranë qendrave të mëdha administrative. Kjo e drejtë njihte si zot e pronar të vetëm shtetin, në personin e perandorit, ndërsa feudalët e veçantë s'ishin veçse përdorues të tokës, të cilën vetë perandori ua kalonte me dekret të veçantë, për një kohë të kufizuar dhe me kushte të përcaktuara, ndër të cilat shërbimi ushtarak në favor të perandorit përbënte kushtin kryesor. Ky qe thelbi i sistemit të pronies, që përbënte bazën e feudalizmit bizantin në shekujt XI-XIV. Kuptohet që një sistem i tillë, ndërsa krijonte një shtresë fisnikësh të lidhur me pushtetin qendror, i krijonte tej mase pengesa fuqizimit dhe emancipimit të tyre politik, për sa kohë ata nuk ishin pronarë me të drejta të plota të tokës së tyre. Në rast se proniari ose pasardhësi i tij nuk u përmbaheshin detyrimeve ndaj perandorit, përkatësisht detyrimit ushtarak, ata privoheshin nga pronia, e cila po me dekret perandorak (krysobullë) i jepej një personi tjetër. Rrjedhimisht, sistemi qe menduar i tillë që nuk nxiste fuqizimin e feudalëve të veçantë, qoftë nëpërmjet kufizimit e kushtëzimit të institucionit të trashëgimisë.

E drejta dhe jeta feudale në Shqipëri
Është e vërtetë se veprimi i së drejtës bizantine paraqitej i kufizuar në Shqipëri, qoftë për statusin e veçantë që kjo kishte në kuadrin e Perandorisë Bizantine, qoftë dhe për faktin se këtu, për kushtet e terrenit, kishte peshë deri vonë në shek. XIV prona e vogël e lirë e fshatarit. Kjo e fundit i nënshtrohej më së shumti veprimit të së drejtës tradicionale dokesore, e cila, nga ana e saj, nuk mungoi të ndikojë fuqishëm edhe në marrëdhëniet që ndërthurreshin përreth familjeve dhe oborreve feudale, aq më shumë që këto e kishin prejardhjen e tyre nga zona ku bashkësia fshatare dhe prona e vogël e lirë mbeteshin tipar mbizotërues i marrëdhënieve të pronës dhe i atyre shoqërore.
Një nga veçoritë thelbësore të së drejtës dhe praktikës dokesore shqiptare ishte ajo që kishte të bënte me institucionin e trashëgimisë. Në Shqipëri ishte zakoni që askush nga fëmijët meshkuj nuk përjashtohej nga e drejta e trashëgimisë. Një gjë e tillë pengonte përqendrimin dhe favorizonte copëzimin e vazhdueshëm të pronave. Ky copëzim pasqyrohej edhe në lëmin e autoritetit dhe të pushtetit. Qoftë familja fisnike e zakonshme, qoftë principatat e mëdha apo të vogla drejtoheshin në bazë të parimit të bashkëqeverisjes (konregjencës). Në fakt, institucioni i bashkëqeverisjes njihej dhe zbatohej sa në Bizant, aq edhe te popujt fqinjë të shqiptarëve. Por tek ata ky institucion realizohej nëpërmjet kooptimit në pushtet nga ana e babait sovran, e njërit prej bijve, zakonisht më të madhit, me qëllim trashëgimin e plotë e të pandarë të pushtetit. Përkundrazi, te shqiptarët si drejtimi i ekonomisë familjare, ashtu dhe qeverisja e shtetit (principatave) realizohej nëpërmjet bashkëpjesëmarrjes së të gjithë vëllezërve. Kështu, Principatën e Balshajve në gjysmën e dytë të shek. XIV e qeverisnin njëherësh tre vëllezërit, Strazimiri, Gjergji e Balsha II. Po atë kohë, Despotati shqiptar i Artës (Epirit) qeverisej nga vëllezërit Gjin e Sguro Bua Shpata. Vëllezërit Lekë e Pal qenë në krye të Dukagjinëve të Lezhës, në kohën kur tre vëllezërit, Gjin, Stojë e Teodor, drejtonin po ashtu Principatën e Muzakajve. Asnjë vendim që kishte të bënte me principatën nuk mund të merrej në një mënyrë të njëanshme nga njëri prej vëllezërve. Deri edhe kancelaria dhe vula zyrtare ishte e përbashkët.
Në planin praktik, secili nga vëllezërit sundimtarë merrej me administrimin dhe qeverisjen e një pjese të zotërimit feudal. Vëllait të madh, i cili gjithsesi gëzonte privilegjin e moshës, i takonte të drejtonte zotërimet tradicionale të familjes. Lidhjet e veçanta historike, njerëzore e shpirtërore që familja sundimtare kishte me to, e bënin këtë pjesë tradicionale të principatës elementin bazë e të qëndrueshëm të saj. Kështu në vitet 70 të shek. XIV, më i madhi i vëllezërve Muzaka, Gjini, administronte zotërimet e hershme të familjes në malësitë e Oparit, ndërkohë që të vëllezërit qeverisnin vendet më të buta e më të pasura të Myzeqesë e të fushës së Korçës e të Kosturit. Por fakti që në Opar e në viset përreth Muzakajt kishin fillimet e historisë së tyre, njerëzit më besnikë, vatrat dhe varret e hershme të tyre, e bënte këtë krahinë qendrën shpirtërore të principatës.
Gjithsesi, bashkadministrimi dhe bashkëqeverisja e zotërimit familjar apo e principatave sillte shpërqendrimin e copëzimin e pronës e të pushtetit, për rrjedhojë edhe dobësimin e tyre, aq më tepër që kjo ndarje nuk i shmangte, por përkundrazi i nxiste grindjet e rivalitetet. Nuk është e rastit që zotërimet feudale shqiptare njohën kulmet e zhvillimit kur në krye të tyre, për një arsye apo tjetrën, qëndroi vetëm një person. Kështu ndodhi me Balshajt në kohën e sundimit të Balshës II, me Topijat në kohën e princit Karl Topia, apo me Muzakajt në kohën e sundimit të gjatë të despotit Andrea II (1335-1371).
Krijimi i zotërimeve e i principatave të pavarura shqiptare në shek. XIV kurorëzoi një proces të gjatë zhvillimi, gjatë të cilit klasa feudale shqiptare fitoi gjithnjë e më shumë atribute e pavarësi ekonomike, politike e së fundi dhe ato gjyqësore. Sunduesit bizantinë, serbë etj., e mbajtën me fanatizëm deri në fund pushtetin gjyqësor, si tregues kryesor i sovranitetit. Proceset dhe çështjet gjyqësore zgjidheshin nga gjykatës të dërguar nga qendra dhe që vepronin në bazë të ligjeve të mishëruara në përmbledhjet zyrtare ligjore, siç qenë kodet bizantine ose "kodi i Stefan Dushanit". Megjithatë normat dhe praktikat dokesore në marrëdhëniet e përditshme ishin aq shumë të rrënjosura, saqë ato shpeshherë mbizotëronin mbi ligjet e shtetit.
Në marrëveshjet e nënshkruara me krerët shqiptarë dhe në privilegjet e lëshuara për bashkësitë shqiptare, perandorë të ndryshëm bizantinë, mbretër serbë e anzhuinë apo qeveritarë venecianë angazhoheshin të qeverisnin sipas "normave dhe dokeve të vjetra". Kjo përbënte një element të rëndësishëm të njohjes së autonomisë gjyqësore administrative të bashkësive e të njësive të caktuara lokale. Me rënien e perandorive ballkanike, siç qenë ajo bizantine dhe ajo serbe, edhe privilegji i gjykimit u kaloi feudalëve të veçantë, të cilët tashmë mund të gjykonin e të vendosnin për të gjitha çështjet civile e penale që lindnin në zotërimet e tyre (rationen et iustitiam in civilibus et criminalibus dare). Marrja në dorë e gjykimit të çështjeve gjyqësore në juridiksionin e vet, shënonte hapin e fundit të kthimit të fisnikëve shqiptarë në zotër të pavarur. Megjithatë pushteti gjyqësor i fisnikëve vazhdoi të kufizohej nga veprimi i së drejtës dokesore apo asaj kanonike. Kjo e fundit mbizotëronte sidomos në çështjet që kishin të bënin me martesën, me të drejtën e trashëgimisë etj. Mjaft çështje të tjera zgjidheshin në bazë të "kodit të nderit". Ky i fundit shprehej më së pari në fushën e betejës. "Kronika e Janinës" e shek. XIV na bën të ditur se luftëtarët e Gjin Bua Shpatës i sulmonin armiqtë me thirrjen kalorësiake "ruaju" për t'u dhënë atyre mundësinë që të mbroheshin. Kjo ishte normë e së drejtës dokesore. Sado të ashpër që tregoheshin gjatë luftimit, shqiptarët fitimtarë nuk hakmerreshin mbi të mundurit në mënyra të vrazhdëta, siç ndodhte me shumë popuj të huaj. Robërit e luftës nuk u nënshtroheshin ndëshkimeve e gjymtimeve trupore. Shumë-shumë, në shenjë zhburrërimi atyre u pritej mjekra. Shpesh robërit e luftës, sidomos kur qenë personalitete me emër, mbaheshin peng si mjet presioni ndaj kundërshtarit. Në mjaft raste, siç e donin praktikat e kohës, ata liroheshin kundrejt pagesës. Nuk mungonin edhe rastet kur një martesë në kohën e duhur kthente paqen midis familjeve rivale, siç ndodhi me Balshajt dhe Topiajt në vitet 60 të shek. XIV. Ndërkohë që çmonte trimërinë e fisnikërinë, qoftë edhe të kundërshtarit, morali shqiptar dënonte ashpër paburrërinë dhe tradhtinë. “Tradhtar” ishte sharja më e rëndë që mund t’i drejtohej dikujt. Më 1436 në Fano të Italisë u bë gjyqi i një shqiptari me emër Gjergj, i cili në zemërim e sipër kishte tentuar të vriste një banor vendas duke e thirrur atë “tradhtar”. Në statutet e Shkodrës kishte një dispozitë të veçantë për fyerjen me fjalën “tradhtar”. Kundravajtësit gjobiteshin me një shumë të jashtëzakonshme prej 500 hyperperësh, ndërkohë që prerja e mjekrës, e konsideruar edhe kjo fyerje e rëndë, dënohej me 50 hyperperë. Nga po të njëjtat statute mësohet se sharja “tradhtar” ishte mënyra më e mirë për të grishur dikë në dyluftim. Tradhtarët e frikacakët meritonin ndëshkimet më të rënda. Ky moral nuk bënte përjashtim as për bashkëpunëtorët më të afërt, as për njerëzit e familjes madje as dhe për njerëzit e fesë. Balshajt, Kastriotët, Dukagjinët, Muzakajt e të tjerë fisnikë shqiptarë nuk ngurronin t'i dënonin me burgim, madje dhe me vdekje, njerëzit e tyre, që në një moment të caktuar i kishin "tradhtuar ". Tradhtarëve gjithashtu u sekuestrohej pasuria.
Normat e së drejtës dokesore vepronin fort edhe në fushën e marrëdhënieve martesore, ndonëse këtu pretendonte të mbizotëronte e drejta kishtare (kanonike). Kurorëthyerja paguhej me jetë: një fisnik nga dera e Dukagjinëve nuk ngurroi të vrasë të dashurin e gruas së tij edhe pse ky ishte klerik i lartë. Në rast se një grua e martuar braktiste të shoqin, detyrën për ta gjetur dhe për ta risjellë e kishte sa burri i mashtruar, aq edhe "vëllazëria". Në vitin 1198 një fisnik nga Kolonja, Aleks Kapandriti, pasi kishte vrarë gruan e parë, u martua për së dyti me gruan e një arkondi nga Durrësi me emrin Bardh. Por nuk e gëzoi këtë martesë, sepse vëllai i kurorëthyeses e zuri e pasi i keqtrajtoi që të dy, ia dorëzoi përsëri të motrën burrit të parë.
Gjakmarrja dëshmohet që në atë kohë, vinte në luftë familje dhe bashkësi të tëra. Prej saj nuk shpëtonin as përfaqësuesit e elitës drejtuese. Kështu në vitin 1416 pas një vrasjeje, Balshajt kishin hyrë në gjak me bashkësinë e Hotëve. Në emër të "nderit" përziheshin në akte dhune e gjaku edhe vetë njerëzit e fesë. "Kronikat e zeza" të shekujve XII-XV japin raste jo të pakta, kur klerikë të thjeshtë e deri peshkopë e kryepeshkopë, bëheshin autorë ose viktimë krimesh për fyerje ose për çështje nderi.
Fuqia dhe pushteti i familjeve aristokrate shqiptare matej me madhësinë e cilësinë e zotërimeve të tyre, me sasinë e njerëzve që ata mund të armatosnin, por edhe me lidhjet dhe aleancat e tyre të jashtme. Këto të fundit ishte zakon të sanksionoheshin, përveçse me traktate e marrëveshje të përkohshme, edhe me lidhje familjare të qëndrueshme. Në shek. XIV të gjitha familjet fisnike shqiptare ishin të grupuara në aleanca të caktuara ushtarako-familjare. Kështu, nëpërmjet krushqive Muzakajt qenë lidhur në aleanca të qëndrueshme me Arianitët, Balshajt, Zenebishët, Gropajt e deri Dukagjinët e veriut. Po ashtu, përreth Balshajve në veri, apo Shpatajve në jug, qenë krijuar aleanca politiko-ushtarake, të cilat mbështeteshin edhe në lidhjet familjare. Roli i këtyre aleancave dilte në pah në rast se njëri nga pjesëtarët përfshihej në ndonjë konflikt ushtarak. Në atë rast, pjesëtarët e tjerë i gjendeshin në krah me forca e mjete. Kështu, në luftërat e shumta që pati me despotin serb të Janinës, Thoma Preljuboviçin, despoti i Artës, Gjin Bua Shpata, u ndihmua vazhdimisht nga dhëndri i tij, Gjon Zenebishi i Gjirokastrës. Po ashtu, në betejën e Kosturit më 1371 kundër Mark Krajleviçit, despotit Andrea Muzaka i shkuan në ndihmë Balshajt, Gropajt e të tjerë fisnikë, aleatë e familjarë të tij.
Lidhja familjare midis familjeve të mëdha, përveç anëve politike e ushtarake, përmbante edhe elementin ekonomik, për sa kohë që shoqërohej edhe me dhënien e feudeve në formë paje. Një gjë e tillë u jepte shkas fisnikëve të caktuar që në momente të përshtatshme të ngrinin pretendime mbi zotërimet e familjeve me të cilat kishin krushqi, sidomos kur këto binin në vështirësi dhe nuk ishin në gjendje t'u dilnin zot pronave të tyre. Në këtë rrugë, Gjon Muzaka pretendonte të ishte nga fundi i shek. XV, zot i ligjshëm sa i zotërimeve atërore, aq edhe i atyre të Zenebishëve, të Gropajve, të Balshajve (Vlorë), Arianit-Komnenëve etj. Nga ana e tij, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu mëtonte se ishte trashëgimtar i ligjshëm i zotërimeve të Topiajve e të Balshajve dhe si për të theksuar këtë, i shtoi emblemës së familjes edhe simbolet e këtyre dy familjeve, luanin dhe yllin. Por zakonisht, pretendime të tilla mbi bazë trashëgimie mbi zotërimet e familjeve të tjera, realizoheshin nëpërmjet aneksimit me forcë të tyre.
Jo rrallë herë aleancat familjare shtriheshin edhe me familje fisnike e princore të huaja, gjë që sillte një rritje të veçantë prestigji dhe mbështetje të jashtme. Kështu, Gjon Zenebishi e kishte martuar një vajzë të tij me Petro Altavilën, pinjollin e dinastisë së famshme normane, që mbretëroi në Italinë e Jugut në shek. XI-XII. Po ashtu, Gjin Bue Shpata një vajzë të tij ia kishte dhënë fisnikut nga Firencja, Ezau Buondelmonte Açajuoli, që u bë despot i Janinës. Nga ana e tij konti Andre Topia u martua me një princeshë nga anzhuinët e Napolit. Kjo lidhje familjare me dinastinë frënge të anzhuinëve ndihmonte në forcimin e pozitave të jashtme por dhe të brendshme të Karl Topisë kundrejt rivalëve të tij. Jo pa arsye ai shfrytëzonte çdo rast, siç bën edhe në mbishkrimin ktitorial të manastirit të Shën Gjon Vladimirit të vitit 1381, për të vënë në dukje këto marrëdhënie të veçanta "gjaku" (eks haimatos) me anzhuinët. Në këtë kuadër ai i shtoi stemës së familjes Topia, që kishte në qendër figurën e luanit, edhe motivin e zambakut, simboli i anzhuinëve francezë.
Për konsolidimin e pushtetit të tyre, feudalët shqiptarë nuk nënvleftësonin edhe faktorët fetarë e kulturorë. Të shumtë qenë ata që, sipas koniunkturës politike, ndërruan edhe besimin. Duke lënë mënjanë konvertimin në masë të fisnikëve shqiptarë në fenë islame prej shek. XV, edhe më përpara shumë syresh bënë kapërcime nga besimi ortodoks në atë katolik e anasjelltas, për t'iu përshtatur rrethanave politike. Përmasa të mëdha mori veçanërisht në shek. XIV kalimi në katolicizëm i mjaft dyerve fisnike, siç qenë Balshajt, Matrëngët, Skurrajt, Muzakajt, Zahariajt e shumë të tjerë, që me këtë hap kërkonin para së gjithash të siguronin aleancën e fuqive katolike të Evropës të kryesuara nga Papati kundër rrezikut të ekspansionit serb në tokat shqiptare. Në këtë kuadër edhe mjaft pinjollë të familjeve Skurraj, Topiaj, Kamonaj, Matrënga, Muzakaj etj., mbushnin radhët e klerit dhe të urdhrave fetarë katolikë, siç qenë ai françeskan e dominikan. Kuptohet se mjaft prej tyre edhe pse veshën petkun e klerikut, vazhduan të merrnin pjesë gjallërisht në ngjarjet dhe në intrigat politike, duke mbrojtur interesa të caktuara. Peshkopët e Durrësit, p.sh., luajtën një rol të dorës së parë në fatet e qytetit. Sipas rastit, ata përgatitën kalimin e qytetit sa te Bizanti, aq tek anzhuinët, te venecianët e deri te Topiajt shqiptarë.
Në shek. XIII-XIV oborret e fisnikëve shqiptarë morën pamjen e plotë të qendrave të pushtetit, me funksione sa ushtarake, aq dhe civile. Përveç krerëve ushtarakë, aristokrati i fuqishëm mbante në kështjellën e vet një personel të tërë "civil" të përfaqësuar nga llogaritarë, intendentë, doganierë, gjykatës, ambasadorë, shkrues, kronikanë, arkitektë, piktorë, muzikantë etj. Person mjaft i afërt me fisnikun ishte kleriku i familjes, tek i cili ai dhe familja e tij merrte këshilla e mësime në punët e fesë, si dhe rrëfente "mëkatet" e tij. Por, përveç rolit të këshilltarit intim, kleriku në fjalë luante shpesh edhe rolin e mësuesit dhe të edukatorit për fëmijët e aristokratit, atë të një sekretari e ambasadori të posaçëm për misione delikate, të shkruesit, të kronistit etj. Futja në çështjet më intime të shtetit dhe të familjes së fisnikut i bënte këta klerikë persona me pushtet të jashtëzakonshëm, por edhe të ekspozuar ndaj zemërimit të padronëve të tyre. Karakteri i rezervuar dhe i përvuajtur bënte që klerikët në fjalë ta kryenin besnikërisht detyrën e njeriut të besuar të fisnikut. Por ndodhte edhe që për një fjalë apo një gjest të pamatur, që binte ndesh me natyrën e rezervuar të detyrës së tyre, edhe kleriku "i familjes" ta pësonte keq, siç e pësoi më 1408 murgu Theodotir, sekretar e këshilltar i Teodor Muzakës së Beratit, të cilin, s'dihet se për ç'mëkat, i zoti i tij e mbylli me pranga në burgun e kështjellës së Skraparit.
Aristokratët shqiptarë ndërhynin deri te Papa ose Patriku për t'i emëruar këta klerikë të oborrit peshkopë e kryepeshkopë në krahina, ku fisnikët në fjalë synonin të shtrinin ndikimin dhe kontrollin e tyre. Në dokumentet e shek. XIII-XIV bëhet fjalë vazhdimisht për prelatë të tillë, të cilët ishin vënë në krye të dioqezave nën presionin e pushtetit laik (per potentiam laicalem). Me ndërhyrjen dhe rekomandimin e krerëve shqiptarë, një klerik shqiptar, murgu dominikan Domenik Topia, arriti të bëhet rreth vitit 1340, këshilltar e kapelan i mbretit të Napolit, Robertit I Anzhu.
Fuqizimi ekonomik e politik i fisnikëve nga shek. XIII, bëri që të rritej edhe funksioni i tyre shoqëror. Ata filluan të merrnin përsipër veprimtari të tilla me interes të përgjithshëm, si ndërtime kishash e manastiresh, hapje e meremetime rrugësh, ndërtim veprash me karakter mbrojtës, veçanërisht në dobi të qyteteve e manastireve të mëdha. Oborret e aristokratëve të tillë të mëdhenj, si Balshët, Topiajt, Arianitët etj., filluan të konkurrojnë shkronjëtoret (skriptoria) e manastireve për sa i përket realizimit të kodikëve e dorëshkrimeve të çmuara, me të cilat merreshin mjeshtër të kualifikuar që pajtoheshin nga qytetet e zhvilluara të Shqipërisë ose edhe nga vende të tjera. Për t'u lënë pasardhësve kujtimin e tyre dhe të familjeve të tyre, fisnikët shqiptarë morën zakonin të porosisnin shkrimin e kronikave e gjenealogjive, apo bërjen e portreteve të tyre në pikturë (afreske e miniaturë) nëpër fasadat e kishave ose në faqet e dorëshkrimeve.
Aristokratët linin porosi të varroseshin në kisha ose në manastire të ngritura nga ata vetë apo nga paraardhësit e tyre. Varret, shpeshherë monumentale, shoqëroheshin gjithnjë nga mbishkrime të pikturuara ose të gdhendura, që thuajse gjithnjë i thurrnin lavd përshpirtmërisë së të vdekurit. Këtë zakon e ruajtën edhe shumë nga fisnikët shqiptarë të emigruar në Itali pas pushtimit të vendit nga osmanët. Në këto mbishkrime thuajse asnjëherë nuk harrohet të shënohet atdheu i të vdekurve, si dhe rrethanat që detyruan largimin e tyre nga Shqipëria.
Mjaft nga këto sjellje dhe praktika të fisnikëve shqiptarë u përftuan pas kontaktit me qytetet, sidomos me ato të bregdetit perëndimor. Këtu këta blenë prona, shtëpi, troje dhe lidhën kontrata me tregtarë vendas për import-eksport mallrash. Mjaft prej tyre qëndronin një pjesë të vitit në qytet për të ndjekur vetë veprimtaritë ekonomike. Por shpeshherë qyteti ishte për ta edhe një vend zbavitjeje. Kishte edhe të tillë që vizitonin, për qëllime pune apo argëtimi, edhe qytetet e Italisë e të Dalmacisë. Krushqitë dhe miqësitë, që thurrnin aristokratët e tokës me familje të patriciatit qytetar, i bënin edhe më të ngushta lidhjet me qytetin. Mjaft pinjollë familjesh fisnike u vendosën përfundimisht në qytet dhe me kalimin e kohës me ta ndodhi dukuria e asimilimit shoqëror e kulturor dhe shkrirja e tyre në rrethin e aristokracisë qytetare.

Kleri dhe roli i tij në jetën shoqërore e politike
Në institucionet kishtare të shpërndara në të gjithë vendin vepronin klerikë shqiptarë të të gjitha niveleve. Për nga prejardhja dhe nga formimi këta përbënin një masë tepër heterogjene.
Klerikët e niveleve të ulëta, famulltarë, murgj, dhjakë etj., rekrutoheshin nga shtresat e vobekta të popullsisë. Për shumë prej tyre, shërbimi fetar ishte veç të tjerash një mjet jetese. Megjithatë futja në karrierën fetare nuk e zgjidhte gjithmonë problemin e ekzistencës. Burimet historike përmendin priftërinj shqiptarë të katandisur në gjendjen e lypësit, që shpeshherë detyroheshin të braktisnin vendin e tyre e të kërkonin fatin e tyre gjetkë. Në shekujt XIII-XV Raguza e qytetet e tjera dalmatine buisnin nga klerikë të thjeshtë shqiptarë të ardhur nga Drishti, Baleci, Deja etj. Një pjesë e tyre arrinte të gjente njëfarë sistemimi në kishat e manastiret e këtyre qyteteve. Të tjerë detyroheshin të merreshin me veprimtari jashtëkishtare, si tregti, artizanat etj. Nuk mungojnë të dhënat edhe për ngatërrimin e tyre në akte kriminale.
Klerikët e lartë, në të kundërtën, si rregull vinin nga radhët e aristokracisë së tokës dhe të qytetit. Nga një familje e shquar qytetare durrsake rridhte kryepeshkopi Kostandin Kabasilla që, aty nga mesi i shek. XIII, ishte në krye të kishës ortodokse të Durrësit e më tej të asaj të Ohrit. Dominik Topia, vëlla i kontit Tanush Topia nga Arbri, bëri një karrierë të shquar në Urdhrin Dominikan. Në shek. XIV-XV vetëm qyteti i Lezhës pati një sërë peshkopësh nga dyert Suma, Jonima e Kamona. Bujarë të tjerë nga familjet Dushmani, Zaharia, Skurra drejtuan selitë peshkopale të Pultit, Sapës, Krujës, Stefaniakës. Më 1422 Pjetër Spani nga Drishti emërohet kryepeshkop i Tivarit, ndërsa vite më vonë, drishtiani tjetër Pal Engjëlli ishte kryepeshkop i Durrësit.
Formimi i klerikëve të rinj bëhej në shkollat fetare që funksiononin pranë kishave katedrale ose pranë manastireve të mëdha në Durrës, Tivar, Shkodër, Ohër, Drisht, Berat, Mesopotam etj. Këtu merreshin njohuritë doktrinare e teologjike më të domosdoshme për t’iu kushtuar profesionit të priftit ose të murgut. Për shumë klerikë shqiptarë periudha e formimit vazhdonte edhe më tej, me ndjekjen e shkollave më të larta në vende të tjera. Për klerikët ortodoksë ishin mjaft të parapëlqyera manastiret e mëdha të Thesalisë (Stagoi, Meteorët) apo ato të Malit Athos (Lavra, Hilandari). Klerikët katolikë nga ana e tyre frekuentonin institucione të njohura në Dalmaci e në Itali. Mjaft prej këtyre klerikëve që i konsolidonin njohuritë e tyre jashtë, arritën të zënë poste të rëndësishme kishtare jo vetëm në Shqipëri, por edhe në vende të tjera. Kështu, p.sh., rreth vitit 1250, Nikolla nga Durrësi, u tërhoq nga papa Inocenti IV në Dhomën Apostolike me detyrën e sekretarit e më tej u emërua prej tij peshkop i Krotonës. Një tjetër klerik katolik nga Durrësi, Andrea, u emërua më 1379 Provincial i Urdhrit Dominikan; Dominik Topia, nga familja e njohur e bujarëve të Arbrit, ishte për mjaft vjet kapelan personal i mbretit Robert Anzhu të Napolit e më 1345 vepronte si mëkëmbës i përgjithshëm i Urdhrit Dominikan për Dalmacinë e për Durrësin.
Edhe më i madh qe numri i klerikëve të thjeshtë katolikë që qenë sistemuar në vende të tjera, kryesisht në Itali e Dalmaci. Veçanërisht i lartë ishte numri i klerikëve shqiptarë në qytetin e Raguzës. Ata vinin kryesisht nga Drishti, Ulqini, Pulti, Tivari, Baleci e nga Durrësi. Në vitin 1374 kuvendi i fretërve dominikanë në Raguzë ishte thuajse plotësisht me murgj shqiptarë.
Anasjelltas, edhe në Shqipëri gjendeshin me shumicë klerikë të huaj. Duke e quajtur Shqipërinë një zonë tepër delikate të konfrontimit me ortodoksinë bizantine, Papati dërgoi këtu, që me krijimin e tyre në shek. XIII, misionarë të urdhrave dominikanë e françeskanë, që u bënë propagandistë të vijës së parë të çështjes katolike në Lindje. Pjesëtarët e këtyre dy urdhrave u vunë deri në krye të peshkopatave e kryepeshkopatave shqiptare, siç qenë kryepeshkopët e Tivarit, françeskani Giovanni de Plano Kaprino (1249-1252), dominikani Guljemi i Adës (1324-1344) ose françeskani tjetër, Antoni II, kryepeshkop i Durrësit (1269-1316).
Duke përjashtuar rastet kur emërimi bëhej drejtpërsëdrejti nga Selia e Shenjtë, krerët e dioqezave katolike në Shqipëri, përkatësisht kryepeshkopët e Durrësit e të Tivarit, zakonisht zgjidheshin nga këshilli i klerit (capitulum) që mblidhej në kishën katedrale të qytetit. Të njëjtën procedurë ndiqte edhe zgjedhja e arkidhjakut. Në Durrës arkidhjaku kryente funksionet e kryepeshkopit, kur posti i tij qe i zbrazët. Në çdo rast, për kryepeshkopët e porsazgjedhur ishte i detyrueshëm shugurimi (consacratio) nga Papa i Romës. Ky bëhej gjatë një ceremonie solemne, gjatë së cilës të dërguarit e Papës, në prani të klerit e të popullit të qytetit, i dorëzonin kryepeshkopit të ri tunikën (pallium).
Emërimi i peshkopëve bëhej nga kryepeshkopët e dioqezës përkatëse. Në çdo rast, konfirmimi i Selisë së Shenjtë ishte edhe këtu i domosdoshëm. Vetëm njëra ndër peshkopatat shqiptare, ajo e Arbrit, fitoi aty nga fundi i shek. XII statusin e veçantë të sufraganes së drejtpërdrejtë të Selisë së Shenjtë. Peshkopi i saj emërohej e shkarkohej drejtpërdrejt nga Papa. Këtë status e fitoi në gjysmën e dytë të shek. XV edhe peshkopata e Drishtit, që kishte konflikte të ashpra me kryepeshkopatën e Tivarit.
Sidoqoftë emërimi i klerit të lartë në Shqipëri mbeti një çështje ku përplaseshin interesa e kompetenca të ndryshme, gjë që shkaktoi konflikte të herëpashershme midis përfaqësuesve të hierarkisë kishtare në Shqipëri, si dhe midis këtyre e Papatit.
Në çështjen e emërimit të klerit përzihej shpesh edhe pushteti laik, gjë që e ndërlikonte akoma më tepër problemin. Zakonisht pas konfirmimit formal nga ana e Papës apo e Patriarkut të Kostandinopojës, këta u dërgonin “letra rekomandimi” pushtetarëve lokalë, me të cilat i lutnin të ndihmonin prelatët e rinj në ushtrimin e funksioneve të tyre. Por sundimtarët lokalë shpesh pretendonin të kishin dorë të lirë edhe në çështjet kishtare, përsa u përket zotërimeve të veta. Në gjysmën e parë të shek. XIII, papa Grigori IX ankohej se në dioqezat katolike të Shqipërisë së Veriut nën juridiksionin e kryepeshkopatës së Tivarit, “ofiqet kishtare shpërndaheshin nga pushtetarë laikë”. Po atë kohë patriarku i kishës ortodokse, Manueli, protestonte ndaj despotëve të Epirit për emërimet e paligjshme të peshkopëve të rinj në selitë e Durrësit, Ohrit, Kaninës, Gjirokastrës e të Janinës. Problemi u bë më i mprehtë pas shek. XIV, kur pushteti i princërve dhe i feudalëve shqiptarë u forcua së tepërmi. Në vitet 70 të atij shekulli, Gjergj Balsha shkarkoi peshkopët e një sërë qendrave në zotërimet e tij dhe emëroi aty njerëzit e vet, pa përfillur protestat e papës Grigori IX. Në të njëjtën mënyrë vepronin me klerikët e tyre edhe fisnikë të tjerë shqiptarë, si Dukagjinët, Topiajt e Shpatajt.
Me gjithë përkushtimin fetar, që përgjithësisht karakterizonte klerin shqiptar, ai nuk mbeti i paprekur nga dukuri që përbënin një largim e shkelje nga normat e kishës e nga morali kristian. Në koncilin e Tivarit, në vitin 1199, disa nga këto shkelje, si shitblerja e ofiqeve kishtare (simonia), martesa e klerikëve (konkubinati), përvetësimi i të dhjetave, u stigmatizuan fort nga përfaqësuesit e papa Inocentit III. Megjithatë “reformimi i sjelljeve dhe i zakoneve të klerit katolik shqiptar” mbeti një problem i pazgjidhur për Selinë e Shenjtë.
Situata nuk ndryshonte shumë përsa i përket klerit ortodoks. Edhe te ky ndodhnin shpesh shkelje flagrante të moralit kristian dhe të statusit të klerikut. Kështu, në vitin 1160 Sinodi i Shenjtë në Konstandinopojë u mblodh për të gjykuar rastin e një murgu shqiptar, me emrin Muzaka, që jetonte i martuar dhe që qarkullonte gjithnjë i armatosur. Në vitin 1305 në kryeqytetin e Perandorisë Bizantine u bë i njohur për bëmat e tij një tjetër klerik shqiptar, Gjon Trimi, që fillimisht arriti të fitonte miqësinë e perandorit Andronik II Paleologu, por më vonë organizoi kundër tij një kryengritje, ku u implikuan edhe bashkatdhetarë të tjerë të tij, me pozitë në administratën qendrore bizantine. I tillë qe epistrati Muzaka dhe një fisnik tjetër me emrin Matrënga. Historiani bizantin bashkëkohës, Niqifor Gregora, e përshkruan murgun Gjon Trimi si një tribun popullor, që i hipur mbi një karro dhe me shpatë zhveshur thërriste popullin e Konstandinopojës në kryengritje.
Figura e klerikut-luftëtar është një figurë tipike e mjedisit shqiptar, që ndeshet gjatë gjithë mesjetës. Barleci rrëfen se mbrojtjen e kështjellës së Sfetigradit më 1448 e drejtonte një murg nga abacia e Shën Lleshit në Mat. Në fillim të shek. XIV peshkopi i Krujës, Andrea, qe në ballë të organizimit të qëndresës së fisnikërisë shqiptare kundër pushtimit serb.
Përveç ushtrimit të armëve, që gjithsesi gjykohej si amoral nga ana e kishës, klerikët shqiptarë përfshiheshin edhe në veprimtari të tjera jofetare, që me kohë u bënë atribut i njerëzve të fesë. Fjala është në radhë të parë për përfaqësimin diplomatik të pushtetit laik, një fushë kjo ku çmoheshin shumë cilësi të tilla si erudicioni, inteligjenca, përmbajtja, gjakftohtësia, besueshmëria, që ishin karakteristike për njerëzit e fesë. Ndaj ishte e kuptueshme që, në shek. XIV, të gjithë princërit e sundimtarët shqiptarë ua besonin misionet delikate diplomatike brenda dhe jashtë vendit peshkopëve të dioqezave të tyre. Të tilla misione kryen për Balshajt peshkopët e Shkodrës, Tivarit e të Drishtit, për Zahariajt peshkopi i Shasit, për Dukagjinët peshkopi i Lezhës, për Topiajt peshkopi i Durrësit, për Komnenë Balshën e Vlorës peshkopi i Arbrit, për Shpatajt peshkopi i Janinës etj. Vetë Gjergj Kastrioti-Skënderbeu ua ngarkonte misionet diplomatike në oborret e Evropës klerikëve të besuar, sidomos mikut të afërt të tij, kryepeshkopit të Durrësit, Pal Engjëllit. Shërbimet e klerikëve shqiptarë i vlerësonin si të çmuara edhe mbretërit serbë, anzhuinë apo qeveritarët venecianë, që i mbanin ata vazhdimisht pranë vetes në cilësinë e këshilltarit ose të emisarit për çështjet shqiptare.
Klerikët shërbenin gjithashtu si noterë, shkrues ose përkthyes në qytete e në oborret e princërve shqiptarë. Aktivitete të tilla si ai i mësuesit (preceptorit), i mjekut, i mjeshtrit piktor e skulptor plotësojnë rrethin e veprimtarive shoqërore, jashtëfetare të klerit shqiptar. Vlen të përmendet roli i madh i klerit jo vetëm si krijues vlerash kulturore, por dhe si ruajtës i tyre. Kishat e manastiret u bënë vendet ku u shkruan, u kopjuan dhe u ruajtën në shekuj jo vetëm tekste fetare filozofike e letrare, por edhe kronika të gjalla të historisë së popullit. Ruajtja dhe transmetimi i tyre kërkoi shpeshherë sakrificat e vetëmohimin e klerit të thjeshtë. Në një shënim të vitit 1356, në një kodik të Beratit, përshkruhet vetëmohimi i priftit Theodul, i cili, gjatë rrethimit të qytetit nga serbët, transportoi në krahë në një vend të sigurt bibliotekën e manastirit të Shën Gjergjit për ta shpëtuar nga djegia e sigurt. Të njëjtën gjë bëri, më 1399, igumeni i manastirit të Shën Kollit në Perondi, Danaili, i cili nxori bibliotekën e pasur të manastirit e ia dorëzoi për ta ruajtur fisnikut Teodor Muzaka.

Ndjenja fetare te shqiptarët
Gjithçka flet për atë që feja dhe ndjenjat fetare qenë rrënjosur dhe qenë pjesë e pandarë e jetës dhe e ekzistencës. Por duke folur për ndjenjën fetare (besimin) të shqiptarëve në mesjetë, duhet thënë se ajo trashëgoi edhe një dozë të madhe të besimeve e riteve tradicionale pagane, gjë që i jepte asaj edhe tipare specifike. Rite të tilla shoqëronin çdo aspekt të jetës: lindjen, vdekjen, punën, martesën, madje ato kishin depërtuar edhe në vetë kultin e shenjtorëve të krishterë. Kështu, kulti i Shën Gjergjit, i Shën Ilias, i Shën Martinit, i Shën Nikollës, i Shën Vlashit etj., ishin të mpleksur me plot motive pagane. Të tillë shenjtorë, më tepër se simbole të krishtera, nderoheshin e festoheshin si luftëtarë kundër së keqes, mbrojtës të njerëzve e të bagëtive, begatues të tokës, shërues të sëmundjeve, pra, njëlloj siç ishin nderuar perënditë pagane të lashtësisë. Në jetën e përditshme vazhdonin të kryheshin praktika pagane, siç ishte ajo e flijimit, e therjes së një kafshe, sa herë që ndërtohej një shtëpi, një urë apo një kështjellë. Akti i flijimit shpeshherë bëhej nga dora e një prifti. Shqiptarët i besonin Zotit të të krishterëve, por njëherësh tregonin nderim e frikë edhe ndaj “zotave” të tjerë, demonëve, shpirtrave të këqinj, zanave, vitores (gjarprit mbrojtës të shtëpisë e të familjes), hajmalive etj., etj. Gjithë kjo trashëgimi pagane në besimin e shqiptarëve shihej me sy të keq dhe luftohej nga kisha zyrtare. Në fakt këto i jepnin krishterimit shqiptar tiparet e një krishterimi popullor, jodoktrinor, dhe si të tillë e bënin të prekshëm nga lëvizjet kontestuese (herezitë), që trondisnin herë pas here kishën zyrtare. Një ndër këto herezi, që njohu përhapje të gjerë në Shqipëri nga shek. X dhe që aty-këtu mbijetoi deri në shek. XIV, është ajo e bogomilizmit, e quajtur kështu prej priftit bullgar Bogomil, që njihet si frymëzuesi i saj. Bogomilizmi, si çdo lëvizje dualiste, e quante botën të ndërtuar mbi bazën e dy parimeve: të së mirës dhe të së keqes. E mira përmblidhte botën shpirtërore, kurse e keqja identifikohej me natyrën e pasurinë. Në këtë të dytën përkrahësit e bogomilizmit përfshinin edhe institucionet e shtetit dhe të kishës, simbole të pushtetit, dhunës e të pasurisë, krijesa të Satanait. Kështu, idetë bogomile e kapërcenin kuadrin e një disidence të thjeshtë fetare dhe merrnin formën e lëvizjeve të vërteta shoqërore. Kjo shpjegon masivitetin e jashtëzakonshëm që njohu bogomilizmi, si dhe ashpërsinë me të cilën perandorët bizantinë u përpoqën ta mbytnin këtë lëvizje.
Në Shqipëri “herezia” bogomile pati një përhapje mjaft të gjerë dhe këtu ishte një nga vatrat kryesore të saj. Domethënës është fakti se i pari shqiptar, që na përcillet me emër tipik kombëtar nga burimet mesjetare, është një farë Leka, drejtues rreth vitit 1070 i një lëvizjeje bogomile në rrethet e Sofjes, ku ai kishte shërbyer deri atëherë si funksionar bizantin. Shqipëria ishte gjithashtu një nga vatrat, nga ku herezia bogomile u përhap drejt Italisë. Në shek. XIII përkrahësit e bogomilit (patarinët) kishin krijuar në Itali një kishë të tyre, në opozitë me Romën, e cila në disa vende të Italisë së Veriut quhej “kisha shqiptare” (ecclesia Albanensis), duke treguar kështu vendin e origjinës nga ku kjo herezi kishte ardhur në Itali.
Problemi i devocionit dhe i ndjenjave fetare te shqiptarët është po aq i ndërlikuar si dhe vetë problemi i fesë dhe i kishës. Është e vërtetë se burimet historike nuk mungojnë të shënojnë herë-herë mungesën e pasionit fetar, shfaqje të sinkretizmit apo raste të shkeljeve flagrante të normave e të moralit të kishës jo vetëm nga laikët, por dhe nga vetë klerikët. Ndërkaq më shumë ato dëshmojnë për të kundërtën, për përshpirtshmërinë e devocionin fetar të tyre. Në këtë kuadër është një tregues vetë numri i madh i kishave dhe i institucioneve të tjera fetare, të ndërtuara prej sundimtarëve vendas dhe shtetasve të tyre. Pothuaj të gjitha familjet fisnike shqiptare u dalluan në ndërtime të këtij lloji. Kështu, me emrin e Skurrajve lidhet kisha e Shën Mërisë së Brrarit (1201) ose ajo e Shën Klementit në Ohër (1295). Kjo e fundit u ristrukturua vite më vonë nga fisniku tjetër shqiptar, Andrea Gropa. Muzakajt e Beratit ndërtuan një sërë faltoresh, si p.sh., kishën e Shën Mërisë së Oparit dhe atë të Shën Thanasit në Kostur (1385). Një ndërtim i Topiajve është manastiri i Shën Gjon Vladimirit afër Elbasanit (1381). Kisha e Shën Mërisë në ishullin e vogël të Maligradit, që ruhet mjaft mirë edhe sot, në Liqenin e Prespës, u ndërtua në vitin 1369 nga një sundimtar i vogël lokal, Qesar Novaku. Si themelues kishash përmenden gjithashtu fisnikë nga familjet Dukagjini, Balsha, Zaharia etj. Të gjithë këta, bashkë me dhuratat, u njihnin kishave të tyre të drejta e privilegje të ndryshme. Portretet e ktitorëve (themeluesve) të kishave të tilla paraqiteshin në afresket që zbukuronin muret e tyre. Dokumente testamentare të klerikëve e të laikëve, qofshin këta fisnikë apo njerëz të thjeshtë, tregojnë se në shumë raste këta ua linin trashëgim pasuritë e tundshme apo të patundshme, pjesërisht ose tërësisht, institucioneve fetare.
Braktisja e jetës mondane është një tjetër tregues i ndjenjave fetare të shqiptarëve në mesjetë. Pasioni fetar i shtyu shumë njerëz të thjeshtë të zgjedhin jetën e heremitit apo të murgut, kushtuar tërësisht lutjeve dhe përsosjes morale nëpërmjet asketizmit. Në shek. XIV murgu Nifon nga Lukova u mbyll në një manastir në malin Athos, ku u shqua aq shumë për përshpirtshmërinë e tij, saqë u kanonizua e u shpall shenjt nga kisha ortodokse bizantine. Ashtu si Nifoni, në manastiret e Athosit apo të Thesalisë kishte edhe shumë murgj të tjerë shqiptarë. Jetës monastike iu përkushtuan edhe pinjollë të familjeve fisnike, siç ishte rasti i Reposhit, vëllait të Skënderbeut, që u mbyll në një manastir të malit Athos. Një shprehje kolektive e devocionit fetar qenë edhe pelegrinazhet në vendet e shenjta. I tillë qe për shqiptarët e Dioklesë (Gentës) manastiri i Shën Mërisë i Rotecit, afër Tivarit, apo ai i Shirgjit, në derdhjen e Bunës. Manastiri i Shën Mërisë së Krajës në bregun perëndimor të liqenit të Shkodrës, ku ruheshin reliket e princit Gjon Vladimir të Dioklesë (vdekur më 1018), ishte një vend pelegrinazhi për popullsinë e rretheve çdo 22 maj, kur kremtohej festa e Shën Gjon Vladimirit.
Shqiptarët ortodoksë ndërmerrnin pelegrinazhe në manastiret e Shën Gjon Vladimirit (Elbasan), në atë të Shën Naumit (Ohër), Shën Kollit (Mesopotam), Shën Teodorës (Artë) etj. Klerikë e laikë shqiptarë katolikë e ortodoksë ndërmerrnin udhëtime të gjata e të rrezikshme për të vizituar vende të shenjta jashtë Shqipërisë, si në Monte Gargano, Kampostellë, Assizi, Bari e në Romë (Itali), ose në malin Athos, Konstandinopojë apo në Palestinë, me shpresë se kjo do t’i ndihmonte të shlyenin mëkatet e tyre.
Shtrati popullor e tradicional dhe karakteri jodogmatik i krishterimit shqiptar, bëri që te shqiptarët të mos kultivohej kurrfarë fanatizmi e intolerance fetare. Ai ofronte një pikë referimi të përbashkët për të gjitha besimet, besimin katolik, atë ortodoks e më vonë edhe me besimin mysliman. Prandaj Marin Barleci, që vetë ishte prift, ka shkruar për shqiptarët se janë “më shumë luftëtarë sesa fetarë”. Kjo është arsyeja që në festa e në ceremoni fetare, siç qenë ato për Shën Gjon Vladimirin apo Shën Gjergjin, merrnin pjesë sa të krishterët (katolikë e ortodoksë), aq edhe myslimanët.

[Arjana]

Akademia e Shekncave te Shqiperise mund te themi se ka bere nje pune te mire, por ka shuma gabime dhe keq konceptime gjithsesi...

Duhet me shume fakte mbi mbereterie Il;ire te viteve 700 dhe 800 para eres sone dhe lidhjet midis ilireve dhe maqedoneve te lashte

39 Perandoret Ilire te Romes midis 245-395 te eres sone, garda pretoriane e perbere nga ilire, iliret tqe neurit qytetare te lire te Romes qe ne vitet e pare te res sone etj nuk merren parasysh...

apo fakti qe perandoret ilire krijuan Romen Lindore dhe e sunduan per 200 vitet e para...

Biles arrihet deri aty sa quhet Perandoria Romake e Lindjes Pushtiese, kur ishte nje shtet i krijuar nga iliret dhe ku shqiptaret ne mesjete kishin lidhje shume te forta gjaku me gjithe fiosnikerine romake dhe ishin ne fakt qytetare romake vete Arberoret...

Duhet te kishte edhe nje studim me te forte mbi '' bizantinet'' me prejardhje arberore ne mesjete, sepse duhet te kene qene shume...


Edhe fakti qe perandoria osmane kishte 42 kryeminsitra shqiptare dhe qe fisnikeria myslimane shqiptare ishte teper e lidhur me stambollin duhet marr shume parasysh...

Nderkohe qe Stratiotet mercenare me ne krye Merkur Buan dhe Gorgio Basten, Gjikajt e Vllahise, Shqiptaret e Egjiptit dhe Sudanit dhe Arvanitasit jane te injoruar krejtesisht nga historia e Akademise se Shkecnave...

Ka ende shume konceptim komunist ne shukimin e historise, ku merret parasysh vetem Gjergj Kastrioti me te cilin Enver Hoxha mundohej te identifikohej... sidomos lidhja e Shqiptareve me Romen dhe sidomos Romen lindore injoorohet teper shume...

Kombet e tjera e vjedhin dhe e krijojne historine ndersa ne e kemi dhe nuk e shkruajme.... vetem ne Tirane duhet te kishte nja 13 muzeume te ndryshme...

[Laberia]

2. KULTURA MESJETARE NË SHQIPËRI

Mënyra e jetesës
Të dhënat për mënyrën e jetesës në shek. XII-XV janë mjaft të kufizuara. Ato vijnë kryesisht nga gërmimet e pakta arkeologjike të kësaj periudhe, nga ato pak monumente të ruajtura, si dhe nga dokumentacioni i shkruar i kancelarive mesjetare.
Vjetërsia e vendbanimeve dhe vendndodhja e tyre dëshmohet me një varg qendrash të banuara, të njohura që në antikitet, të cilat e vazhdojnë jetën e tyre edhe në mesjetë. Edhe regjistrimet osmane të shek. XV-XVI flasin për një numër të madh fshatrash, vendin ku ndodheshin dhe madhësinë e përafërt të secilit. Shumica e vendbanimeve gjendeshin në zonat kodrinore, në shpatet e maleve a rrëzë tyre dhe përgjatë luginave të lumenjve. Ka zona në Shqipëri ku mjaft fshatra janë shtrirë me kohë në dy ose tri nivele banimi, gjithnjë brenda kufijve të fshatit të tyre ose të malit a të vrrinit që u përkiste, p.sh. Bresti i Epërm e Bresti i Poshtëm (Dibër), Domja e malit e Domja e Poshtme (Shëngjergj-Tiranë), Gojani i Epërm e Gojani i Poshtëm (Mirditë), Lufaj i Epërm e Lufaj i Poshtëm (Mat), Preçi i Poshtëm e Preçi i Sipërm (Elbasan) etj. Në mesjetë këto fshatra kishin vetëm një nivel banimi, që ishte zakonisht atje ku ka pasur një kishë ose atje ku janë ose kanë qenë varret, ose atje ku ka një toponim “katund plak” a “katund i vjetër” etj. Me moshë nga mesjeta e hershme, në mos edhe më përpara, duhen konsideruar fshatrat që mbajnë emrin e një shenjti, si Shëngjergj, Shëmri, Shënjak, Shënkoll etj., ose thjesht një emër të krishterë, si Damian, Dedaj, Gjonomadh, Kolgecaj, Lekas, Lukan, Lleshan, Marinë, Marjan, Markaj, Martanesh, Matogjin, Mërtin, Mërtur, Nënmavriq, Nikas, Petran, Petrelë, Simon, Sotirë etj.
Përveç vendbanimeve të hapura, në mesjetë ka pasur edhe vendbanime të fortifikuara ose kështjella. Sipas arkeologëve të kësaj periudhe, në Shqipëri njihen rreth 70 kështjella që nga mesjeta e hershme deri në pushtimin osman. Ato gjenden kryesisht nëpër luginat e lumenjve kryesorë, si Drini, Shkumbini, Osumi, Devolli, Vjosa etj., dhe lehtësonin lidhjet e viseve të brendshme me vijat e mëdha të komunikacionit, pra edhe lidhjet ekonomike e shoqërore të kohës. Disa prej tyre kanë qenë kështjella të trashëguara nga antikiteti, të ngritura kryesisht në vende kodrinore, në bregdet ose afër tij, me sipërfaqe disi të mëdha, brenda mureve të tyre të trasha. Të tjerat ishin kështjella të lindura rishtas në afërsi të burimeve të ujit ose buzë lumenjve në pika zotëruese prej ku mund të kontrollohej i gjithë territori.
Mesjeta ishte një periudhë shumë e turbullt në Ballkan e në Evropë, me luftëra dhe me grindje të shumta midis zotërve feudalë, që kërkonin të zgjeronin zotërimet e tyre, me dyndje popujsh të ardhur nga larg, me lëvizjet e kryqtarëve, që përshkuan territorin e vendit, të nisur nga disa drejtime, për të shkuar në vendet e shenjta ose në Konstandinopojë. Pra jeta ishte e pasigurt dhe njerëzit parapëlqenin të banonin brenda mureve të kështjellave, megjithëse në kushte jo fort të përshtatshme. Në trojet brenda kështjellave ka pasur edhe shumë ndërtesa banimi, me mure të ndërtuara me gurë mesatarë, të mbuluara me tjegulla ose me lëndë druri. Rrënojat e Shurdhahut (shek. XII-XIV) tregojnë se ato ishin shtëpi me dy ose me më shumë të ndara. Për shkak të sipërfaqes së kufizuar që ndodhej brenda mureve rrethues të kështjellave, njerëzit banonin të ngjeshur në një hapësirë të vogël. Shtëpitë ishin të vogla, të ulëta, të errëta e me lagështi, ku duhej shfrytëzuar mirë çdo pëllëmbë e sipërfaqes. Rrugët ishin të ngushta e dredhuese, që dukeshin edhe më të ngushta, kur katet e sipërme dilnin mbi rrugë pak përtej mureve, për të shtuar sipërfaqen e banimit, duke penguar ajrosjen e mirë të rrugëve. E kështu jeta rridhte brenda një horizonti të ngushtë për sa kohë banorët detyroheshin të qëndronin në kështjellë, ngaqë nuk ishin të sigurt jashtë saj. Dendësia e popullsisë, lagështia por edhe vështirësia për të mbajtur pastërti, krijonin kushte të dëmshme për shëndetin; epidemitë e shpeshta e rëndonin edhe më tej gjendjen. Përmirësimi erdhi me ndërtimin e lagjeve të banuara jashtë mureve të kështjellave.
Shtëpitë e fisnikëve dalloheshin nga përmasat e mëdha, nga cilësia e materialit të përdorur e nga mjeshtëria e ndërtimit, si dhe nga pajisjet luksoze të tyre. Kështjellat monumentale dhe kishat e hijshme që u ngritën me shpenzimet e fisnikëve shqiptarë dhe që kanë arritur deri në ditët tona, dëshmojnë për mundësitë materiale të fisnikëve shqiptarë gjatë shekujve të mesjetës për të pasur kushte jetese sa më optimale.
Guri i latuar dhe druri i gdhendur kanë qenë materialet kryesore që hijeshonin pamjen e jashtme e të brendshme të banesave të familjeve fisnike, krahas përdorimit të tullës së pjekur si dhe të tjegullës si mbulojë për çatitë. Banesa, oborri, magazinat dhe stallat e kafshëve (që ngriheshin larg banesës), madje edhe kopshti bashkë me gropën e gëlqeres, zakonisht ishin të qarkuara me një mur të përbashkët e të lartë guri. Kur burimet e ujit të pijshëm ishin larg vendbanimeve, në oborrin e banesës hapej një pus. Paretet e tij visheshin me gurë cilësorë dhe puset lartësoheshin nga niveli i tokës me një grykë guri, që mbulohej me kapakë druri. Në mjediset e banesës ose në oborrin e saj ishte edhe furra familjare për pjekjen e bukës, të mishrave etj. Në oborrin e banesës kultivoheshin trandafila dhe lule të tjera.
Muret e brendshme të banesës ishin të suvatuara. Krahas lyerjes së shpeshtë të tyre me gëlqere, që përdorej gjerësisht edhe si material kryesor dizinfektimi, muret e dhomave të veçanta ishin të zbukuruara me afreske dhe ishin të pajisura me vatra të mëdha me oxhakë shumë të gjerë, të ngjashëm me ato që shihen në kuzhinat e manastireve të vjetra të vendit tonë. Natën ato ndriçoheshin me qirinj dylli, të vendosur në shandanë argjendi, me dy, tri ose me më shumë llambadha. Shandanët ishin të zbukuruar me gdhendje artistike.
Banesat fshatare ndërtoheshin me gurë të lidhur ose jo me llaç dhe nuk kishin dritare por vetëm frëngji. Në shtëpitë përdhese dyshemeja përbëhej nga trualli i ngjeshur mirë; ato nuk kishin ende tavanë dhe mbuloheshin ose me tjegulla, ose me rrasa guri ose me fluga pishe, atje ku kishte lëndë të mjaftueshme drusore. Shumica e fshatrave ishin të ndërtuara në terren të thyer, kështu që pjesa përdhese përdorej për kafshë dhe në katin e sipërm banonte familja. Muret ishin të pasuvatuara, dritaret të ngushta si frëngji nga jashtë, por të gjera nga brenda. Në mure nuk kishte dollapë me flegra, por kishte kamare si në antikitet (p.sh. në Kamenicë). Vatra e zjarrit nuk ishte krejt në mes, por disi më pranë njërit mur. Banesa e vjetër e Tiranës, në format e saj më fshatarake, duket se ruante mjaft tipare nga banesa mesjetare.
Në banesat e zakonshme tymtarët ishin të rrallë, por ata nuk mungonin në banesat e zotërve feudalë, madje atje edhe vatrat ishin të mëdha e me oxhakë shumë të gjerë.
Në të dyja anët e vatrës kishte, përveç shkambeve të thjeshtë, karrige ose frona druri, me forma mjaft të zhvilluara, me mbështetëse për shpinën e për parakrahët. Format e tyre shihen në disa skena afreskesh dhe si një fazë e thjeshtuar e tyre mund të konsiderohen disa nga format më origjinale të karrigeve prej druri të përdorura në rrethet Pukë, Mirditë etj. deri në shek. XIX. Në përdorim të fisnikëve të kohës përmenden edhe frona ose poltrona të dërguar nga Venediku. Dhe kështu Noli, jo rastësisht thotë për Vojsavë Kastriotin: “rrinte pranë zjarrit mbi një poltron venecian …” (në prozën e shkurtër “Kthimi i Skënderbeut në Krujë”). Edhe bujari Gjon Muzaka, në kujtimet e tij, përmend “një poltronë despotale”, të zbukuruar me një stem gurësh të çmuar të Andre Muzakës, rreth vitit 1372. Shembuj të tjerë luksozë të këtyre poltronave janë fronat e dhespotëve në disa nga kishat ortodokse të vendit, në të cilat shumë pajisje janë ruajtur me konservatorizëm të madh.
Orendi të përhershme ishin arkat ose sëndyqet e vogla prej druri për sendet e imta e të mëdha dhe për rrobat e trupit. Ato punoheshin prej zdrukthtarëve dhe marangozëve vendës, por, për bujarinë e lartë, silleshin edhe nga jashtë, sidomos nga Venediku. Arkat e punuara më mirë ishin arkat e pajës. Në zonat me pyje shumë, kishte fshatarë vendës që i punonin vetë orenditë shtëpiake prej druri, duke përdorur teknika tradicionale, pa përdorur gozhda metalike. Ndër këto orendi mund të përmenden fronat e gjatë e të thjeshtë pa mbështetëse, tryezat masive me dhoga të trasha, govata e magje, shtretër etj.
Për t’u çlodhur, malësori mund të ulej thjesht mbi një postiqe pranë zjarrit, kurse banori i fushës, për një pushim të shkurtër ulej gjysmë i shtrirë mbi një rrogoz, shtruar në një qoshe të freskët brenda shtëpisë ose në hije në oborr. Sidoqoftë, përsa u përket pajisjeve të fjetjes, në dokumente, sidomos në testamente, përmenden shtretërit prej druri, e në disa raste ata shihen edhe në skena ikonash. Krerët e shtretërve mund të ishin të zbukuruar edhe me gdhendje të thjeshta. Pajisjet e tjera të fjetjes ishin dyshekët ose më mirë shtresat dhe jastëkët a përkresat, që bëheshin me pëlhurë liri ose leshi, në formën e një këllëfi që mbushej me lesh ose kashtë. Për fisnikërinë e lartë dyshekët, sidomos jastëkët, duket se ishin të mbushur me pupla (siç dëshmon Gjon Muzaka).
Ushqimi e rregullat e të ngrënit njihen më mirë, sepse shumë artikuj ushqimorë shfaqen në mallrat tregtare të kohës. Për pjesën më të madhe të vendit, artikulli kryesor ishte buka prej gruri, sidomos në zonat ku toka punohej mirë, siç ishte rrethi i Tiranës, por edhe pllajat e kultivuara me grurë, thekër, mel etj. Drithi, si artikull i rëndësishëm eksporti, duket se i plotësonte mirë kërkesat e kultivuesve, por padyshim, kishte edhe zona në luginat e thella ku nuk mjaftonte gruri dhe kështu hahej edhe meli, megjithëse prej tij dilte një bukë shumë e qullët. Në disa dokumente, krahas artikujve të tjerë për eksport, përmendet edhe buka. Këtu është fjala për bukë të thekur (peksimadhe), artikull shumë i nevojshëm për detarët sa kohë ishin në lundrim, sepse i qëndronte më mirë lagështirës, dhe ky ishte një zakon i përhapur gjithandej në brigjet e Mesdheut.
Drithi bluhej në mullinj, që punonin tashmë me forcën e ujit, megjithatë mokrat prej guri vazhduan të bëjnë pjesë në orenditë shtëpiake, duke bluar në to edhe grurin për trahan etj. Të tjera orendi për të grimcuar ose shtypur sende ushqimore ishin shtypësat e ndryshëm prej druri ose prej guri. Gruri i bluar trashë e i zier është padyshim një nga gatimet e hershme, që i paraprin bukës. Me kohë ai mbeti në përdorim jo si ushqim i përditshëm, por si ushqim ritual për të kremtet e motmotit e sidomos për rastet e përkujtimit të të vdekurve.
Krahas bukës e gatimeve të tjera me bazë mielli (si qulli, mëmëliga, përsheshi, pitet, petullat etj.) në shekujt e mesjetës vinte përdorimi i bulmetit dhe i yndyrnave. Në dokumentacionin e kohës, krahas djathit përmendet në eksportet edhe qumështi. Në gjelltarinë e kohës është i pranishëm shpesh vaji i ullirit e kokrrat e tij, artikuj ushqimorë tipikë mesjetarë por që njiheshin që në antikitet. Mullinj vaji kishte tashmë jo vetëm pranë banesave të zotërve feudalë, por edhe pranë manastireve që kishin ullishte.
Mishi konsumohej më shumë në dimër se në verë. Në qytet ai konsumohej veçanërisht në tryezat e fisnikëve e të kështjellarëve të kohës. Baza ishte mishi i pjekur, për të ftuarit më të nderuar edhe mish shpendësh e zogjsh gjahu. Përdorej shumë edhe vera. Në kushtet e kohës mishi ose konsumohej pas therjes ose ruhej i kripur shumë, prandaj para gatimit duhej lënë në ujë që t’i dilte kripa. Edhe peshku konsumohej mjaft sidomos në qytetet e bregdetit, i freskët ose i tharë. Në dokumente të kohës përmenden ngjalat, krapi e putargat e Shkodrës por dëshmon edhe ekzistenca e dajlaneve, përveç mënyrave të tjera të peshkimit. Pak a shumë këto ishin ushqimet që konsumoheshin edhe në tavernat e qyteteve kryesore, si Durrësi, Vlora, Shkodra. Llojet më të përdorura të perimeve ishin qepët, preshët, hudhrat, specat djegës, të freskëta dhe të regjura (turshi). Gjithashtu gjerësisht përdoreshin fruta të freskëta, të thata dhe shurupe, si kumbullat, mollët, dardhat, qershitë, fiqtë etj. Në gjellët e ndryshme të kësaj kohe përdorej shumë edhe uthulla, për të shtuar shijen, gjë që vazhdon edhe në shekujt e mëvonshëm.
Mjalti ishte gjithashtu një artikull i përdorur gjerësisht.
Nëse në tryezat e fisnikëve të kohës mbizotëronin enët prej argjendi masiv, në forma disqesh e pjatancash të mëdha, si edhe potirët me fron dhe kupat po ashtu prej argjendi, në tryezat e shtresave të mesme qytetare përdoreshin gjerësisht tasat, pjatat dhe pjatancat prej qeramike, të glazuruara me kujdes e hijeshi si brenda, ashtu edhe jashtë, format e të cilave shihen në gjetjet arkeologjike të mesjetës së hershme.
Në mënyrën e jetesës zinin vend edhe ngrohja e ndriçimi. Lënda djegëse në këta shekuj duket se ishin shkarpat e drutë. Është përdorur edhe qymyri i drurit, i cili njihej që në lashtësi, por në një masë shumë më të kufizuar. Lënda djegëse sigurohej që gjatë verës dhe vendosej në stiva pranë banesës. Drutë digjeshin në vatër dhe për të lehtësuar djegien mbështeteshin te një almise e thjeshtë prej hekuri, që quhej “kali i druve”. Rreth këtij zjarri i kalonte familja fshatare orët e gjata të mbrëmjeve gjatë dimrit.
Në banesat qytetare, sidomos në kështjellat e zotërve feudalë, kishte vatra e oxhakë të mëdhenj (ndoshta të ngjashëm me ato që shihen në kuzhinat e manastireve më të vjetra të vendit). Në banesat e vogla fshatare mjetet e ndriçimit ishin, copat e pishës, të vendosura mbi një pishtar të thjeshtë hekuri, pranë vatrës.
Sipas një tradite që vjen nga antikiteti, zonat ku rritej ulliri përdornin për ndriçim kandilat me vaj. Ndriçimi me këto kandila me vaj është ruajtur deri në shek. XX në kishat ortodokse të vendit. Kandilat me vaj, në format e tyre kryesore, bëheshin krejtësisht prej argjendi dhe të mbuluara me gdhendje artistike, që u jepnin një shkëlqim të veçantë mjediseve që ndriçonin. Këta kandilë të kushtueshëm janë pjesë e artit dhe e kulturës bizantine të këtyre shekujve dhe janë përdorur gjithandej në viset e Bizantit.
Përdorim të gjerë kishin edhe qirinjtë prej dylli, me trashësi të ndryshme, që vendoseshin në shandanë argjendi, me dy, tri ose me më shumë lambadha, që vendoseshin mbi tryezat a në vende të tjera të ngritura, për të ndriçuar më mirë.
Të dhënat për veshjet në shek. XII-XV janë të pakta e mjaft fragmentare. Për shkak të ngjarjeve historike të njohura, vendin e përshkuan turma të mëdha njerëzish nga dyndjet e barbarëve, nga kryqtarët, nga ushtri të vendeve fqinje etj. Në anën tjetër, këta janë shekujt e një zhvillimi mjaft të shpejtë të zejtarive. Veshjet nuk i prodhonte vetëm zejtaria shtëpiake, por edhe zejtarët e vendosur në qytetet e kohës. Ndikoi në prodhimin e veshjeve me cilësi të lartë edhe importimi i vazhdueshëm i cohërave të ndryshme. Përmirësimi i disa proceseve teknike, siç ishin avlemendi horizontal, që dha mundësinë e punimit të pëlhurave me katër lisa, ose përhapja e dërstilave që punonin me forcën e ujit ishin arritje që solli përmirësime të dukshme. Pjesë të veçanta të veshjeve popullore të mëparshme, si linjat e gjata e me mëngë të gjera, tirqit, hlamidat ose strukat e leshta por edhe xhupet e opingat, vazhdojnë të mbahen rregullisht. Në një dokument të vitit 1335, përmenden pjesët e veshjes së një detari, ndër të cilat edhe këmisha, fustani e fustanella (camisia, fustanum etc.). Gjatë shek. XIII e pastaj edhe në shekullin pasues, importohej rregullisht një lloj pëlhure e pambuktë, mjaft e qëndrueshme, e quajtur fustan, me të cilën filluan të bëhen edhe ato funde këmishe të gjera për burrat që u quajtën fustanella. Por familjet princore dhe aristokracia e lartë vazhduan të ndjekin në veshje modën bizantine, duke përdorur sako brokartesh të kushtueshme apo kadife e stofra, të zbukuruara rëndë me qëndisje me fije ari e me gurë të çmuar. Edhe stolitë e tyre, si kurora e diadema, vathë e tëmthore, gjerdanë me medalione të mëdha, breza etj. ishin prej ari, me perla e me gurë të çmuar. Në shek. XIV-XV përmenden më shpesh hlamidat e dyfishuara, domethënë me dy faqe dhe mantelet e veshur përbrenda me gëzof. Është interesant fakti se në fillim të shek. XV të tilla hlamida, në dokumentet veneciane, cilësohen me fjalët ad modum Albanesibus ose secundum eorum ritum.
Së fundi, mund të kujtojmë se nga shek. XV deri në shek. XVIII, në shtresa të ndryshme të shoqërisë është mbajtur një lloj kapele mjaft e lartë dhe me strehë rreth e qark, që cilësohet në Francë si kapelë shqiptare (“chapeau albanois” ose thjesht “albanois”, nga F. Rabelais).
Krahas rrobaqepësve e gëzoftarëve, si zeje më vete, përmenden në qytetet e Shqipërisë edhe këpucarët, çizmarët e papuçinjtë.
Deri nga fundi i shek. XV veshja e fisnikëve vazhdoi të zhvillohet jo vetëm nën ndikimin e qytetërimit bizantin, por edhe nën ndikimin perëndimor, që hynte te ne kryesisht nëpërmjet marrëdhënieve me qytetet më të zhvilluara italiane të kohës. Këtu nuk duhet harruar se shumë nga familjet bujare të kohës, si Balshajt, Topiajt, Dukagjinët, Gropajt, Muzakët, Zahariajt, Arianitët, Kastriotët, Jonimajt etj. ishin të përzier midis tyre me lidhje të shumëfishta gjaku e krushqie. Madje disa prej tyre kishin të tilla lidhje edhe me dinastitë e mëdha të kohës si paleologët, asienët, anzhuinët, si edhe me aristokracinë kroate, serbe e boshnjake, pra e mbanin veten të barabartë me ta, madje edhe me fisnikët e Italisë së Jugut.
Këto familje fisnikësh kishin secila oborrin e vet, ku vinin rrotull një varg zotërinjsh e fisnikësh, kancelarësh, qefalinjsh e vojvodësh të rangjeve të ndryshme, si edhe një mori kalorësish, kasnecësh e shërbëtorësh, si edhe të ftuar të shumtë.
Kjo fisnikëri nga kontaktet me fisnikët e Perëndimit, synonte të jetonte e të zbavitej si ata. “Për një kohë shumë të gjatë, - thotë Shuflai, - fisnikët dhe zotërinjtë e hinterlandit, kishin zakon të shkonin në Durrës shumë herë në vit, për punët e veta dhe për dëfrim (“pro suis factis, vel pro placere”). Në një marrëveshje midis anzhuinëve dhe despotit shqiptar Andre Muzaka, në vitin 1336, u jepej liri anëtarëve të kësaj familjeje që të vinin në Durrës sa herë dëshironin dhe ata mbetën, deri në shpërnguljen e tyre në Itali më 1476, në raporte miqësore me familjet fisnike të Durrësit. Këto lidhje miqësie, që favorizonin shtrirjen e modës veneciane në gjithë mënyrën e jetesës, duket se vazhduan edhe në shek. XVI.
Nën ndikimin perëndimor, sidomos të anzhuinëve, fisnikët e vendit tonë fillojnë të përdorin edhe stemat e vulat, duke zgjedhur secili shenja e simbole të veçanta. Stema e gdhendur në gur vendosej, zakonisht, në hyrjen kryesore të kështjellës. U bë zakon gjithashtu që familjet fisnike të hartonin edhe gjenealogjitë e tyre, më fort për të konsakruar prejardhjen e tyre, por edhe për t’u treguar pinjollëve pasardhës ku shtriheshin pronat e zotërimet e tyre. Një shembull i mirë për këtë është Gjon Muzaka, i cili në vitin 1510 hartoi gjenealogjinë e familjes së vet, duke na dhënë kështu një dokument shumë të vlefshëm për kohën.

Koha e kalimit nga ilirishtja në shqipen e lashtë (arbërishten)
Përfshirja e trevave të banuara nga stërgjyshërit e shqiptarëve në Perandorinë Bizantine më 395 solli si pasojë, ndër të tjera, edhe dobësimin e shkallëshkallshëm të ndikimit perëndimor (romak). Për më tepër, duke qenë në periferi të Perandorisë Bizantine, edhe pushteti qendror i Bizantit mbi këto treva erdhi duke u dobësuar dalëngadalë. Këto rrethana bënë të mundur që popullsitë vendëse të këtyre trevave t’i shtonin e t’i forconin kontaktet dhe marrëdhëniet e drejtpërdrejta midis tyre. Si rrjedhim, jo vetëm që u ndërpre procesi i romanizimit të mëtejshëm të atyre popullsive, por u zhvillua edhe një rrymë konvergjence, e cila çoi në riafrimin dhe konsolidimin e të folmeve të tyre. Kështu, u zhvillua më tej, ndër të tjera, edhe prirja për ndryshime me karakter të përgjithshëm dhe dialektor, që kishte nisur të shfaqej qysh në periudhën e fundit të lashtësisë në të folmet e stërgjyshërve të shqiptarëve. Është fjala për ndryshime të tilla, që hapën rrugën për kalimin e shkallëshkallshëm nga parashqipja a ilirishtja jugore në një gjuhë cilësisht të re, që po e quajmë shqipja e lashtë a arbërishtja. Ky kalim, pas gjithë gjasash, është kryer gjatë shek. IV-VI të e. sonë, kur ishin përfunduar disa dukuri me karakter të përgjithshëm apo dialektor, që janë karakteristike për gjuhën shqipe dhe dialektet e saj. Ndër këto dukuri me karakter mbarëshqiptar mund të përmenden shfaqja e zanores /y/ dhe e zanores /ë/ të patheksuar, krijimi i kundërvënies lakim i pashquar ~ lakim i shquar me shfaqjen e nyjës së prapme shquese etj. Po gjatë asaj periudhe në dialektin jugor është shfaqur zanorja /ë-/ e theksuar para një bashkëtingëlloreje hundore (khs. nanë ~ nënë, banj ~ bënj etj.), si edhe rotacizmi, d.m.th. ndërrimi /-n-/ > /-r-/ në pozicion ndërzanor (khs. venë ~ verë, danë ~ darë etj.). Që të dyja këto dukuri janë shfaqur qysh para dyndjeve sllave, d.m.th. para shek. VII e kjo dëshmon se në kohën e ardhjes së sllavëve në këto anë ata gjetën aty një popullsi, që fliste një gjuhë të ndarë në dy dialekte kryesore.
Por pyetjes se që kur flitej kjo gjuhë në këto treva, i janë dhënë përgjigje të ndryshme. Disa dijetarë kanë shprehur mendimin se stërgjyshërit e shqiptarëve janë vendosur në brigjet lindore të Adriatikut dhe të Jonit, duke u shpërngulur, pa u vënë re, nga vise më lindore të Ballkanit pak para apo pas ardhjes së sllavëve në Ballkan. Por shumica e studiuesve nuk janë pajtuar me këtë mendim dhe kanë parashtruar një varg argumentesh, që në vija të përgjithshme u vunë në dukje te Gjuha e ilirëve. Mjafton të përmendet këtu fakti që në gjuhën shqipe kanë mbijetuar edhe huazime nga greqishtja e vjetër, si mokën/mokër, lakën/lakër etj.; këto huazime e kanë burimin në dialektin dorik, që flitej në Greqinë Veriperëndimore si edhe në kolonitë greke të Adriatikut. Në gjuhën shqipe ka edhe huazime shumë të hershme nga latinishtja, gjë që dëshmon për pushtimin shumë të hershëm romak të trevave të banuara nga stërgjyshërit e shqiptarëve. Prania e huazimeve nga greqishtja e vjetër dhe nga latinishtja e hershme dëshmon qartë se stërgjyshërit e shqiptarëve qysh në lashtësi kanë qenë fqinjët e grekëve të vjetër dhe nga të nënshtruarit më të hershëm të Perandorisë Romake në Ballkan.
Rrethanat e reja që u krijuan pas ndarjes së Perandorisë Romake në dy pjesë, sollën si pasojë edhe ndryshime të rëndësishme në emërtimin e popullsive të Ilirisë Jugore si midis tyre, ashtu edhe nga të huajt. Kështu, nisi të përgjithësohej dalëngadalë midis popullsive autoktone emri Arbën/Arbër dhe fjalët e prejardhura (i) arbën-esh/arbër-esh dhe arbën-isht/arbër-isht, për të emërtuar përkatësisht vendbanimin, banorin dhe gjuhën e tyre të përbashkët. Mbi këtë bazë edhe të huajt nisën të përdornin emërtimet Arbania/Albania, arban-ensis/albanen-sis (latinët), Arvan-on, arvan-it-is (grekët), Raban < Arban dhe Arë-banas (sllavët), kurse turqit më vonë, nën ndikimin e greqishtes, përdorën trajtat arnaut dhe Arnautlluk.
Të gjitha këto emërtime e kanë burimin tek emri i popullsisë ilire të Alban-ëve, a më saktë të Arban-ëve, që në dokumentet e shkruara dëshmohet për herë të parë në shek. II të erës së re, kur Ptolemeu i Aleksandrisë në veprën e tij Geografia, libri III, 12, shkruan: “Në tokën e albanëve (Albanoi), Albanopolis”. Popullsia ilire e albanëve a arbanëve banonte në një trevë në lindje të Durrësit. Por pas Ptolemeut emri Arban a Alban në burime të shkruara del vetëm në shek. XI, kur përmendet nga Mihal Ataliati (1040) dhe Ana Komnena (1081), për të emërtuar treva të Shqipërisë së Mesme (shih Acta et Diplomata Res Albaniae mediae aetatis illustrantia, I). Madje, në këtë vepër, (I, faqe III) pohohet: “Në burimet bizantine të shek. XI Alvanon/Arvanon shenjon krahinat malore, që gjenden ndërmjet Shkodrës, Durrësit, Ohrit dhe Prizrenit…”. Kuptohet vetiu që një shtrirje e tillë e këtij emri gjeografik duhet të jetë më e hershme se shek. XI.
Pra, emri Arban a Alban, i shqiptuar nga banorët vendës Arbën(ë) me theksin mbi rrokjen nistore, në përputhje me rregullsitë e theksimit të emrave shumërrokësh në shqipen e lashtë, ashtu si Durrës < Dyrrhachion, Ishëm < Isamnus etj., duhet të jetë shtrirë qysh mjaft kohë para shek. XI në viset në veri edhe në jug të trevës së banuar në lashtësi nga popullsia ilire e Arbanëve a Albanëve. Për këtë dëshmojnë, ndër të tjera: 1. K. Jireçeku pohon se trevat e Shqipërisë së sotme në kohë të mesme sllavët i kanë quajtur Raban < Arban a Arëban-as dhe gjuhën përkatëse rabënë-ski. Të kihet parasysh edhe një dokument i shek. XIII, ku bëhet fjalë për një ndodhi në një fshat afër Raguzës dhe ku një dëshmitar pohon: “Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën albanesca.” 2. Në dialektin jugor emri Arbën(ë) del në trajtën Arbër(ë) me shndërrimin e /-n-/-së ndërzanore në /-r-/, ashtu si te Vlonë ~ Vlorë, venë ~ verë etj. Dhe në përgjithësi është pranuar që ky ndërrim fonetik (rotacizmi) nuk i ka prekur huazimet sllave të shqipes, pra, është vërtetuar para depërtimit të sllavizmave në shqipe. 3. Në dokumentet e gjuhëve fqinje të shekujve të parë të mijëvjeçarit të dytë të erës sonë shqiptarët, pa dallim krahine, përmenden me trajta fjalësh, që lidhen me emrin e lashtë Arban a Alban (shih këtu më sipër).
Shtrirja dhe përgjithësimi i hershëm i emrit Arbën/Arbër në trevat e ndryshme, ku flitej arbënisht/arbërisht, dëshmon për një vetëdijshmëri të atyre që flisnin këtë gjuhë, se i përkisnin një etnosi të vetëm. Siç pohon A. Buda, “Kjo ishte një dukuri që nuk kishte të bënte me pushtime, por me krijimin e një bashkësie ekonomiko-shoqërore dhe kulturore të përbërë nga trevat historike të shqiptarëve. Fakti se me emrin e njëjtë etnik Arbën shqiptarët emërtohen në mënyrë të njëjtë si nga burimet mesjetare të hershme greko-bizantine (shek. XI e këndej), nga burimet perëndimore të së njëjtës periudhë, si edhe nga ato serbe e bullgare (shek. XII-XIII), pavarësisht nëse ishte fjala për trevat më jugore apo më veriore e lindore shqiptare, tregon tashmë për konsolidimin e tipareve të kësaj bashkësie etnike në etapën e saj më të lartë, si “kombësi”, proces i pasqyruar pikërisht në këtë emërtim të përbashkët”.
Faktorët që do të kenë ndikuar në përhapjen dhe përgjithësimin e emrit Arbën/Arbër dhe të fjalëve të prejardhura (i) arbënesh/arbëresh dhe arbënisht/arbërisht në veri dhe në jug të viseve ku banonte fisi ilir i Arbanëve, mbeten të paqartë. Ndër këta faktorë mund të kenë qenë ndoshta edhe pozicioni gjeografik i atij fisi dhe marrëdhëniet e tij me banorët e trevave të tjera, ku popullsia flisnin të njëjtën gjuhë. Por fjalët Arbën/Arbër, i arbënesh/i arbëresh dhe arbënisht/arbërisht gjatë shekujve të fundit kanë dalë jashtë përdorimit në Shqipëri dhe kanë mbetur në përdorim pothuaj vetëm tek arbëreshët e Italisë dhe në një numër të kufizuar fshatrash të krahinave të Vlorës e të Kurveleshit. Edhe arbëreshët e Greqisë gjatë shekullit të fundit po quhen arvanit-as, sipas greqishtes arvanit-is, që e ka burimin tek Arban (me shndërrimin e rregullt /-b-/ > /-v-/ të greqishtes). Gjithsesi, tek autorët e vjetër veriorë të shek. XVI-XVII, fjalët Arbën dhe i arbënesh/e arbënesh-e ndeshen rregullisht dhe vetëm gjatë shekujve të fundit ato kanë ardhur duke u zëvendësuar gjithandej në trevat e banuara nga shqiptarët me fjalët shqip, shqip-tar,Shqip-ëni/Shqip-ëri.

Krijimtaria gojore e shqiptarëve në shekujt e mesjetës
Deri në fillim të periudhës së pushtimit osman tradita kulturore shqiptare ishte kryesisht e karakterit parashkrimor. Forma më e rëndësishme e saj ishte krijimtaria gojore, eposi shqiptar. Në eposin shqiptar ka edhe zëra të periudhës osmane, që shfaqen sidomos në ligjërim dhe në emërtime, por në thelbin e vet ai është një përmendore kulturore shekuj më e hershme.
Në këtë krijimtari njihen rapsoditë historike e tregimet legjendare, që përbëjnë epikën heroike, si dhe proverbat, të cilat u fiksuan të shkruara vetëm në shek. XVII. Vendin kryesor në epikën heroike e zënë rapsoditë kushtuar kreshnikëve si Muji e Halili, Gjergj Elez Alia etj. Me gjithë numrin e shumtë të motiveve e varianteve ekzistuese, këto rapsodi kanë një farë përbashkësie që u jep atyre karakterin e një cikli unitar epik. Në qendër të këtij cikli qëndrojnë bëmat e çetës së kreshnikëve, si edhe kundërshtarët e tyre, “kralë” e “kapedanë” veçanërisht nga viset bregdetare.
Lufta e kreshnikëve është vendosur në një kohë e në një ambient që s’njeh ende armët e zjarrit. Nga brendia e tyre dhe botëkuptimi shoqëror, nga elementët artistikë që përmbajnë, këngët e kreshnikëve të çojnë në një periudhë më të hershme se shekujt e invazionit osman.
Sikurse shumica e popujve evropianë, në këtë kohë (në shek. XV) shqiptarët e kishin kaluar “shekullin e epopesë legjendare”, e cila me kohë ishte formuar si gojëdhënë letrare kombëtare, që qarkullonte gojë më gojë e brez pas brezi, duke marrë nga koha në kohë gjurmë, dëshmi e jehona të tyre.
Hershmëri të thellë historike dëshmojnë veçmas dy tipare të rëndësishme të figurave mitologjike të ciklit verior: karakteri i tyre matriarkal, nga njëra anë, dhe ktonik, nga ana tjetër. Kjo është një anë tjetër e çështjes së autoktonisë së popullit që i ka krijuar. Në eposin helenik hyjnitë janë matriarkale e patriarkale. Heronjtë e eposit shqiptar janë bij të Ajkunës. Për herë të parë në epos babai shfaqet me figurën e Mujit në raport me Omerin (ose “shtatë Omerat”). Figurë qendrore është Ajkuna që ka një autoritet të madh. Muji dhe Halili formalisht nuk kanë babë, ata janë bij të një nëne që urdhëron shtëpinë dhe e marrin fuqinë prej zanave.
Tipari matriarkal i figurave mitologjike të epikës legjendare theksohet nga fryma e përgjithshme e rapsodisë së njohur të Gjergj Elez Alisë. Janë gjurmuar e janë gjetur gjurmë të kulturës bizantine, si kërkimi i haraçit nga bajlozi “tim për tim” (oxhak për oxhak). Por, në thelbin e vet, burimi tragjik i rapsodisë së Gjergj Elez Alisë është mbarimi i epokës së flijimit të njeriut (gruas) për një vepër, për një fushatë apo për haraç. Gjergj Elez Alia amniston përgjithnjë gruan nga flijimi.
Karakteri ktonik (tokësor) i hyjnive të eposit shqiptar thekson karakterin autoktonik të popullit. Ndryshe prej poemave homerike, ku hyjnitë kanë një hierarki shumëshkallëshe (nëntokësore), në eposin shqiptar figurat mitologjike të botës shqiptare janë tokësore. Në folklorin rrëfimtar, duke përfshirë eposin dhe përrallat, nuk ekziston “e bukura e qiellit”. Krahas me “të bukurën e dheut” (të kësaj toke) në traditën etnofolklorike të vendit dalin e bëhen bashkë figura të tilla si shtojzovallet (aglutinim i “shtojua zot vallet”), shtojzorreshtat (“shtojua zot rreshtat”), “ato të lumet”, shita.
Cikli shqiptar i kreshnikëve përmban një ndërthurje tiparesh të eposeve antike dhe atyre evropianë të periudhës mesjetare. Por ka më shumë tipare të eposeve antike se të atyre mesjetare. Një varg argumentesh folklorike janë në të mirë të një përcaktimi kronologjik relativ të burimit të eposit në periudhën e kalimit prej ilirëve te shqiptarët, prej ilirishtes te shqipja, prej periudhës së fundme të romanizimit në përballjen me dyndjet sllave.
Eposi shqiptar sundohet fund e krye nga konflikti i bartësve të tij me popullsinë e ardhur në Ballkan, ai mban vulën e dyndjeve sllave. Eposi shqiptar nuk u krijua qysh në kontaktet e para me popullsinë e ardhur. Vetë rapsoditë e këtij cikli bëjnë të njohur se të tjera gjëra ndodhnin “kur kem’ pas’ besë me krajli”. Këto fakte e arsyetime lejojnë të mbrohet mendimi se në epos, pavarësisht nga karakteri i tij shumështresor, megjithatë, ekziston një “kohë e parë”. Ajo përkon me shek.VII-VIII, kur ndodhin proceset më të rëndësishme divergjente të brendshme në kulturën etnike, kur vërtetohen shndërrimet cilësore kulturore, si kalimi nga ilirishtja te shqipja. Pikërisht në këtë periudhë vendësit përballen me dyndjet sllave në Ballkan dhe njohin pak nga pak karakterin ekspansiv të tyre.
Faktet folklorike të eposit çojnë në kultin e dheut të të parëve, në mitin e vendlindjes, në shenjtërimin e bjeshkës, në hyjnizimin e dheut, në atë kuptim që gjermanët e përdorin këtë fjalë kur thonë “land”. Ndonëse të kufizuara, në epos ka të dhëna me karakter etnoveçues, që gjenden të trashëguara në botën shpirtërore shqiptare. Këto fillojnë me dallimin “të vetët - të tjerët”, që është nga shenjat më të hershme të ndërgjegjes së bashkësisë. Ndonëse më shumë mund të flitet për një nocion landi, vendlindjeje, sesa për një hapësirë të përcaktuar qartë, prapë vetëdija e një atdheu që i bën bartësit e eposit të ndihen mes tyre “të vetët” del aty-këtu.
Eposi shqiptar në mesjetë kishte formën e vet artistike të kryer. Prej shekujve të sundimit osman ai mori me vete një shtresë të re ndikimi, që preku pjesën më të dukshme të tij: emrat e heronjve dhe, deri diku, dekorin e ngjarjeve. Kjo shtresë, më në sipërfaqe të eposit, ngjan më e pranishme sa është në të vërtetë. Pjesa më e madhe e emrave të heronjve mendohet të mos jenë huazime të drejtpërdrejta prej osmanishtes, por kalime kuptimore të emrave të mëhershëm, përkthime strukturore të tyre. Emri i Halilit, që i kthyer në shqip do të thotë “i bukur”, i përgjigjet thelbit të personazhit, që trashëgohet prej kohësh shumë më të hershme. Në emrin e Gjergj Elez Alisë gjymtyra e tij e tretë do të thotë “i lartë, fisnik”, që gjithashtu vlen për të theksuar një tipar që personazhi e kishte para kontakteve me botën e Perandorisë Osmane.
Me frymëzimin e tyre poetik, me mjetet e trajtimit artistik, me vargun e tyre të rrjedhshëm e me gjuhën e pastër, rapsoditë e kreshnikëve përbëjnë një thesar të poezisë sonë popullore.
Bashkë me eposin, deri në kohën e kontakteve të para me rrezikun e ri që po shfaqej nga Orienti, me invazionin osman, shqiptarët kishin krijuar gjithashtu fondin e baladave, të cilat vinin si kujtime tronditëse të epokave të shkuara. Njëra prej tyre është ajo që njihet në jug me emrin e Konstandinit dhe Doruntinës, kurse në veri me emrin “Kënga e Halil Garrisë”. Koha e lindjes së baladës së ringjalljes përkon me ata shekuj, kur dija biblike e quante të papranueshëm rikthimin nga bota tjetër, qysh prej ringjalljes së Krishtit. Balada e Kostandinit dhe Doruntinës shpesh është trajtuar si kryevepër që ngre lart kultin e besës, shenjtërinë e fjalës së dhënë, për hir të së cilës mallkimi mund të të ndjekë në këtë jetë dhe në tjetrën. Mesazhi i besës është i pranishëm në frymën e baladës, por para këtij mesazhi është fryma e fuqisë së njeriut për të riardhur në këtë jetë.
Në mesjetë e para saj funksiononin edhe gjini e zhanre të tjera të folklorit, duke filluar prej atyre më të shkurtrave, si proverbat, deri te rrëfimi popullor.
Me pushtimin e Shqipërisë nga dyndjet osmane u krijua mjedisi kulturor për shfaqjen e epikës historike. Kësaj periudhe i përket cikli i Skënderbeut, i cili përmban 10-15 këngë, të ruajtura kryesisht tek arbëreshët e Italisë. Këngë historike të periudhës së qëndresës së arbërve madje para Skënderbeut janë ruajtur edhe në Shqipëri. Në një prej këtyre këngëve i këndohet trimërisë së Milosh Kopiliqit, i cili vrau sulltanin në betejën e ballkanasve të Fushë-Dardanisë. Ai paraqitet duke udhëtuar me kokën e vet të prerë nën sqetull dhe motivi i kokës së prerë që merr e jep mesazhe nga bota tjetër, është ballkanizuar në një shkallë relativisht të gjerë.
Cikli i Skënderbeut në poezinë popullore të arbëreshëve bashkon historicitetin e figurave dhe ngjarjeve reale me legjendarizimin e trashëguar prej epikës heroike. Skënderbeu në këto këngë bën të njëjtat mrekulli si Shën Gjergji në letërsinë biblike dhe vdekja e tij përshkruhet me të njëjtin vajtim të botës, natyrës, qiellit, tokës dhe njerëzve si kryqëzimi i Krishtit. Me këtë cikël ka studiues që bashkojnë edhe këngën e Gjorg Golemit (Gjergj Arianitit), bashkëkohës i Skënderbeut, mbledhur e botuar për herë të parë në vitet 30 të shek. XX.
Këngët epike dhe legjendat që i ruajnë arbëreshët e Italisë, të larguar nga Shqipëria qysh në shek. XV, të cilat me pak ndryshime i gjejmë edhe te fshatarët e malësorët e vendit tonë, dëshmojnë se ato kanë qenë thurrur nga rapsodët shqiptarë para shek. XV.
Tradita e arbëreshëve të Greqisë dhe të Italisë, e cila përputhet me atë të mëmëdheut, tregon se poezitë epike dhe lirike rituale këndoheshin, përcilleshin me muzikë dhe shoqëroheshin me lëvizje ritmike. Këto valle bashkë me kostumet e mrekullueshme të valltarëve, përbënin së bashku një shprehje të lartë artistike që mishëronte gëzimin e jetës dhe shijen estetike të shqiptarëve.
Kultura popullore shqiptare e mesjetës nuk u zhvillua e shkëputur nga kontaktet me popujt fqinjë ballkanas. Ajo ndikoi me një varg elementesh të saj, veçanërisht në veshje, me muzikën, vallet dhe me tiparet e saj shpirtërore, në kulturën e popujve fqinjë në Maqedoni, në Mal të Zi, në Serbinë Jugore dhe në Greqi. Nga ana e tyre, shqiptarët e pasuruan gjithashtu kulturën e vet me ndikime të marra prej fqinjëve të tyre që i shkrinë në tërësinë e trashëgimit të vet kulturor.

[Laberia]

Kultura, letërsia e shkruar dhe arsimi në tokat shqiptare
Rol të rëndësishëm në veprimtarinë kulturore dhe arsimore në mesjetë luajti kisha e krishterë. Roli i saj si udhëheqëse shpirtërore shpjegohet nga fakti se krahas burimeve ekonomike, kisha pati në dorë monopolin e kulturës dhe përgatitjen e inteligjencies së kohës. Shumica e njerëzve të kulturës, veçanërisht në shekujt e mesjetës së herët, ishin thuajse pa përjashtim klerikë, qoftë si prodhues, qoftë edhe si porositës të prodhimit artistik e kulturor. Në duart e klerikëve ishin filozofia e letërsia, arsimi dhe artet. Si qendra të propagandimit të doktrinës fetare, të arsimit dhe të veprimtarisë kulturore-artistike shërbyen manastiret ortodokse e katolike, krahas të cilave vepronin aktivisht edhe “kurjet” peshkopale. Me ashpërsimin e marrëdhënieve shoqërore e politike në mesjetë, kur u forcua më tepër lufta e kishës për të ruajtur ndikimin e vet, krahas urdhrave murgëtarë të benediktinëve e dominikanëve që kishin pasur në dorë arsimin, qysh nga shek. XIII dhe në Shqipëri filluan të përhapeshin urdhrat murgëtarë të “lypësve”, minoritët françeskanë. Me predikimet e tyre për nevojën e “reformave” të kishës në frymën e “varfërisë”, këta mundën të ndikonin më lehtë mbi shtresat popullore.
Duke filluar nga shek. XIII pranë klerikëve në veprimtarinë kulturore të zhvilluar në tokat shqiptare shfaqen edhe përfaqësues të aristokracisë vendase, më shpesh si ktitorë (themelues) ndërtimesh monumentale kishtare. Fuqizimi ekonomik e politik i jepte asaj mundësinë të pajtonte artistë e mjeshtër dhe të ndërmerrte ndërtime të kushtueshme.
Në sajë të pozitës mbizotëruese të kishës, në kushtet e sundimit bizantin dhe të atij të feudalëve perëndimorë në tokat shqiptare, gjuhët greke e latine mbajtën për një kohë shumë të gjatë pozitën si gjuhë kulturore mbisunduese.
Gjatë mesjetës u shtua në mënyrë të ndjeshme numri i veprave të shkruara që qarkullonin në duart e njerëzve të mësuar. Përmbajtja e shumicës së tyre ka karakter krejt kishëtar. Ato janë tekste ungjillore, vepra liturgjike, aty-këtu ndonjë traktat teologjik. Një pjesë e tyre ka mundur të ruhet në Berat.
Nga shekujt e mesjetës vjen koleksioni i kodikëve që përbën një prej pasurive më të rëndësishme kulturore të popullit shqiptar. Ky koleksion përmban mbi 100 vëllime, që përbëjnë vepra të plota (dorëshkrime) dhe 17 fragmente. Jashtë këtij fondi numërohen edhe disa dhjetëra kodikë të tjerë, që i takojnë manastirit të Shën Gjon Vladimirit, mitropolisë së Drinopolit e arkipeshkvisë së Shkodrës. Kodikët ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit Shqiptar.
Kodikët e Shqipërisë, nga të cilët më i vjetri është “Kodiku i Purpurt i Beratit”, janë një fond me rëndësi për historinë e zhvillimit të letërsisë së vjetër biblike, liturgjike. Këta kronologjikisht ndjekin njëri-tjetrin gjatë 13 shekujve me radhë (prej shek. VI - deri në shek. XVIII). Pjesa më e madhe e teksteve të tyre janë greqisht, por, duke ardhur më pranë kohërave të reja, shtohet prania e shqipes.
“Kodiku i Purpurt i Beratit” është një dorëshkrim me rëndësi historike për fillimet e letërsisë biblike dhe renditet në themelet e letërsisë kishtare të ritit lindor. Sipas teknikës së shkrimit, është një dorëshkrim jo më i vonshëm se shek. VI pas erës sonë. Ka 190 fletë dhe përmban dy ungjij: sipas Mateut dhe sipas Markut. Është shkruar me shkronja të derdhura prej argjendi. Lënda e dorëshkrimit është pergamenë. Sfondi mbi të cilin janë derdhur këto shkronja është e kuqe e thellë (e purpurt), prej nga ka marrë edhe emrin. Disa pjesë të rëndësishme të tekstit të kodikut janë të derdhura në ar. Kapaku i dorëshkrimit është metalik, me zbukurime biblike, disa shekuj më i vonshëm se vetë vepra (jo më i hershëm se shek. XVIII).
Për herë të parë për "Codex Purpureus Beratinus" bëhet fjalë në "Diptikun e kishës së Shën Gjergjit", që gjendej në kështjellën e Beratit. Në një shënim të cituar nga ky dorëshkrim flitet për rrezikun që i vinte rrotull këtij kodiku në vitin 1356, kur ushtritë serbe të Stefan Uroshit rrethuan qytetin e Beratit, tashmë të boshatisur nga popullata, për shkak të pamundësisë për t'u mbrojtur, dhe ia kishin vënë syrin bibliotekës së manastirit të Theollogut dhe të kishës së Shën Gjergjit, thesarit më të madh të qytetit.
Deri në prag të Luftës së Dytë Botërore (kur u fsheh nga atdhetarët beratas për të mos rënë në duart e pushtuesve) “Kodiku i Purpurt i Beratit” ishte jo vetëm një libër (dorëshkrim) për bibliotekën, por edhe tekst liturgjie. Një herë në vit mesha mbahej sipas ungjijve të këtij teksti.
"Kodiku i Purpurt i Beratit" vlerësohet gjithashtu për historinë e shkrimit, për vlerat kaligrafike, si përmendore e trashëgimisë së përbotshme të dijes, si objekt shkencor i paleografisë, bibliologjisë, gjuhësisë, historisë së besimeve.
Duke u nisur prej faktit se në arkivat shqiptarë ruhen mbi 100 dorëshkrime të tipit kodik, në të cilat janë kopjuar gjatë 12 shekujve me radhë shkrimet e shenjta, "Testamenti i Vjetër", ungjijtë dhe tekste të tjera të shërbesës ekleziastike, mendohet se ato mund të jenë shkruar nga murgj vendës. Veç faktit se këto dorëshkrime krijojnë një traditë të letërsisë kishtare, vijnë në ndihmë të këtij përfundimi edhe të dhëna të tjera. Kryelutja mijëvjeçare e krishtërimit perëndimor Ty zot të lavdërojmë - Te Deum Laudamus, e cila u kompozua nga Shën Niketa i Dardanisë (ose Shën Niketa i Remesianës), u përhap në disa variante në Evropën Perëndimore pas vitit 525
"Beratinus-1" dhe kodikët e tjerë të Shqipërisë janë vepra me rëndësi për historinë e kulturës e të shkrimit të shenjtë, por dhe të letërsisë në përgjithësi. "Kodiku i Purpurt i Beratit" është i regjistruar në listën e veprave më të rëndësishme të njerëzimit, të njohur me emrin "Memoire du Monde" (Kujtesa e Botës) dhe prej disa vitesh gëzon kujdesin e drejtpërdrejtë të UNESCO-s.
Kodiku i dytë (sipas kronologjisë), i quajtur "Beratinus-2" ose "Kodiku i Anthimit" (Codex Aureus Anthimi) - për shkak të shkronjës prej ari që është përdorur, i takon shek. IX. Ai përmban katër ungjijtë (sipas Gjonit, Lukës, Markut dhe Mateut). Figurat e ungjillorëve kanë korniza dekorative, që janë ndërtuar me motive floreale dhe gjeometrike (rrathë dhe lule).
Në fondin e pasur të kodikëve të Shqipërisë, përveç "Beratinus-1" e "Beratinus-2", bëjnë pjesë edhe dhjetëra dorëshkrime të tjera, që kanë marrë emrat e qyteteve ku janë zbuluar “Kodiku i Vlorës”, afërsisht shek. X; “Kodiku i Përmetit”, i shek. XIV; “Kodiku i Shkodrës”, i të njëjtit shekull.
Në kodikët që i takojnë periudhës prej shek. XII e këndej ka dhe të dhëna etnografike, rregulla të ndërtimit të jetës së përbashkët, të dhënies të së drejtës, të trashëgimit të pasurisë nëpërmjet fejesës ose prej ndarjes, të ndryshimit të së drejtës në rastin e konvertimit të fesë.
Duke filluar nga shek. XII shënohet një rritje e zgjerim në përdorimin e shkrimit dhe në zhvillimin e letërsisë e të arsimit në tokat shqiptare, duke çuar më përpara traditat në këtë fushë. Huazimet me prejardhje latine si: “shkruaj”, “këndoj” etj., me evolucionin e tyre fonetik e kuptimor dëshmojnë se populli shqiptar njihte shkrim e këndim pa ndërprerje qysh prej një kohë të lashtë.
Zhvillimi ekonomiko-shoqëror e politik që karakterizon shek. XII-XIV krijoi kushte për përdorimin më të gjerë të shkrimit. Konsolidimi i formacioneve shtetërore vendase shtruan nevojën e redaktimit të akteve me karakter juridik e politik. Kësaj nevoje i shërbenin tani jo më rastësisht njerëz të ditur si klerikë e murgj të manastireve, por profesionistë të specializuar. Këta formonin kancelaritë pranë oborreve feudale dhe në qytetet kryesore të vendit. Rrethi i njerëzve të kulturës u shtua edhe me banorë të komunave qytetare. Në shek. XIV e në fillim të shek. XV numri i intelektualëve klerikë shqiptarë me origjinë qytetare ishte mjaft i madh; ata gjenden të përhapur edhe jashtë Shqipërisë, në shumë qytete dalmatine ku kryenin funksione kancelarësh, mësuesish, famulltarësh etj.
Nuk munguan edhe vepra të shkëputura deri-diku nga përmbajtja kishtare. Të tilla janë, p.sh., kronika e peshkopit Mihail nga Devolli (shek. XI-XII), e cila trajton ngjarje të luftës së bizantinëve kundër mbretërisë bullgare në Maqedoni e pjesërisht në tokat shqiptare, letërkëmbimi i peshkopit Teofilakt të Ohrit, me disa të dhëna interesante mbi jetën e banorëve të peshkopatës së tij në fillim të shek. XII, disa jetëshkrime shenjtorësh që zhvilluan veprimtarinë e tyre edhe në tokat shqiptare, si ato të Klementit e Naumit hartuar në shek. XIII etj. Ndryshe nga këto vepra të shkruara greqisht, është shkruar latinisht kronika e një prifti nga Dioklea, e cila përshkruan ngjarjet që u zhvilluan në Shqipërinë e Epërme në kapërcim të shek. X-XI. Në territor të banuar prej shqiptarësh në Epir, janë hartuar në fund të shek. XIV e në fillim të shek. XV dy kronika greke që japin të dhëna me interes për historinë e Principatës shqiptare të Artës. Shënime historike për shek. XIV gjenden edhe në disa nga dorëshkrimet e Beratit.
Megjithëse nuk shkëputen nga fryma teologjike, këto prodhime përbëjnë hapat e para të historiografisë në vendin tonë, sepse një pjesë e këtyre është hartuar pa dyshim nga autorë vendas dhe i përket historisë së tokave shqiptare. Shkëputjen nga ndikimi kishtar dhe kalimi në historiografinë laike, këtë hap në historinë e kulturës shqiptare, e bënë humanistët shqiptarë në fund të shek. XV e në fillim të shek. XVI, por tanimë në kushtet e pushtimit osman të vendit, jashtë Shqipërisë.
Nën ndikimin mbizotërues të kishës lindore dhe të asaj romane, gjuha kishtare shërbeu edhe si gjuhë shkrimi për administratën shtetërore. E tillë ishte, sipas rrethanave politike, greqishtja dhe latinishtja dhe në një masë më të vogël, me vendosjen e sundimit serb edhe sllavishtja. Si gjuhë shkrimi këto u përdorën edhe nga paria sunduese shqiptare, në veprimtarinë shtetërore. Disa nga sundimtarët shqiptarë, si Muzakajt, përdorin në korrespondencën e tyre greqishten, kurse Balshajt latinishten dhe sllavishten, të tjerë si Karl Topia dhe Kastriotët i përdorën të tria këto gjuhë. Dëshmi për këtë janë mbishkrimet e rëndësishme të vendosura më 1383 prej Karl Topisë në manastirin e Shën Gjonit pranë Elbasanit.
Këto gjuhë mësoheshin në shkollat që vepronin gjithmonë nën mbikëqyrjen e kishës. Në shkollat pranë manastireve, mësimi jepej në fillim në formë individuale vetëm me lexim e me këngë kishtare, kurse më vonë jepej me forma më të organizuara duke përfshirë një rreth më të gjerë lëndësh. Në të tilla shkolla që i hasim edhe në qytetet pranë kurjeve peshkopale, mësohej kursi tradicional mësimor që jepej edhe në shkollat e vendeve perëndimore. Ai përbëhej nga cikli i ulët që përfshinte lëndët letrare (gramatikë, retorikë, didaktikë) dhe cikli i lartë me lëndë shkencore (aritmetikë, gjeometri, astronomi e muzikë). Për mësimin e këtyre lëndëve pajtoheshin me kontratë klerikë të ditur. Të tillë mësues shqiptarë vepruan edhe në një varg qytetesh dalmatine ku ishin pajtuar me shërbim si specialistë të njohur. Me zhvillimin e qyteteve, shkollat pranë nxënësve klerikë filluan t`i frekuentonin aty-këtu edhe nxënës nga shtresat e larta tregtare dhe zejtare të qyteteve.
Themelimi i shkollave në trojet shqiptare gjatë mesjetës u bë me nismën e urdhrave kishtarë, sidomos të urdhrit dominikan, si dhe të administratës komunale e princërore të qyteteve të njohura. Një aktivitet i këtillë filloi së pari në Ulqin rreth vitit 1258, në Kotorr më 1266, në Durrës më 1278, në Shkodër më 1345 dhe në Tivar nga gjysma e dytë e shek. XIV.
Gjuha shqipe, si gjuhë e shkruar, në këtë kohë ende nuk ishte në gjendje t’i bënte ballë shkrimit greqisht, latinisht dhe sllavisht, gjuhë kishtare me rëndësi, të cilat për më tepër kishin mbështetjen e institucioneve kishtare dhe të administratës shtetërore. Ajo shërbente si gjuhë e komunikimit të përditshëm si për shtresat popullore, ashtu dhe për fisnikërinë e klerin vendas. Kështu, në shek. XIV shqipja përdorej në administratën e bashkësisë qytetare të Ulqinit, ku në mbledhje të Këshillit të Madh ajo ishte gjuha e shërbimit.
Një ndryshim me rëndësi shumë të madhe për historinë e kulturës shqiptare shfaqet në gjysmën e parë të shek. XIV, kur dokumentohet për herë të parë se shqipja, përdorej si gjuhë shkrimi. Ky hap i rëndësishëm lidhet me ngritjen e përgjithshme ekonomike-shoqërore të vendit dhe veçanërisht të qyteteve.
Me përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë shkrimi, viheshin bazat për zhvillimin e mëtejshëm të saj si gjuhë e kulturës dhe e letërsisë shqipe.

Fillimet e letërsisë shqiptare. Dokumentet e para të shqipes së shkruar
Libri i parë shqip që njihet deri më sot është “Meshari” i Gjon Buzukut, i vitit 1555. Por ka të dhëna të drejtpërdrejta dhe të tërthorta që flasin se fillimet e shkrimit shqip e të letërsisë shqiptare duhet të jenë më të hershme se shek. XVI. Vetë trajta e ngulitur e shkrimit dhe e gjuhës në veprën e Gjon Buzukut dëshmon se ajo duhet të ketë trashëguar një traditë para saj. Një dëshmi tjetër e tërthortë vjen prej klerikut frëng Gulielmi i Adës (1270-1341), i cili shërbeu për shumë kohë (1324-1341) si kryepeshkop i Tivarit dhe e njohu nga afër jetën e banorëve të këtyre trojeve. Në një relacion me titull “Directorium ad passagium faciendum ad terram sanctam”, dërguar mbretit të Francës, Filipi VI Valua, në vitin 1332, Guljelmi ndër të tjera shkruan: “Sado që arbrit kanë gjuhë të ndryshme nga latinishtja, prapëseprapë, ata kanë në përdorim dhe në tërë librat e tyre shkronjën latine”.
Po ashtu Marin Barleci në veprën e tij “Rrethimi i Shkodrës” (De obsi-dione Scodrensi), botuar në Venedik më 1505, thotë se ka pasur në dorë kronika që flasin për rindërtimin e atij qyteti të shkruara, sipas tij, in vernacula lingua, d.m.th në gjuhën e vendit. Kurse historiani kalabrez Xhakomo Marafioti njofton më 1601 se në Kalabri arbëreshët i kanë arbërisht shërbesat fetare dhe as latinisht, as greqisht. Kuptohet se këtë traditë ata duhet ta kenë marrë me vete nga Shqipëria, sepse nuk mund ta krijonin vetë aq shpejt në kushtet e mërgimit të tyre të rëndë.
Deri më sot njihen vetëm tri dokumente të shqipes së shkruar në shek. XV ose diçka më herët.
I pari dokument i shkruar në gjuhën shqipe është “Formula e pagëzimit” dhe i takon vitit 1462. Është një formulë e shkurtër fetare e shkruar shqip, brenda një teksti latinisht, të hartuar prej kryepeshkopit të Durrësit, Pal Engjëllit, bashkëpunëtor i ngushtë i Skënderbeut. Në qarkoren që u dërgon vartësve të tij të klerit katolik, ai lejon që prindërit shqiptarë, në rast nevoje, kur nuk mund t`i pagëzonin fëmijët në kishë, mund t`i pagëzonin vetë duke përdorur këtë formulë: Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit. (Unë të pagëzoj në emër të Atit e të birit e të shpirtit shenjtë). Kjo frazë është shkruar në alfabetin latin dhe në dialektin e veriut (gegërisht).
Dokumenti i dytë i shkruar në gjuhën shqipe është “Fjalorthi” i Arnold Von Harfit, i vitit 1496. Ky udhëtar gjerman, gjatë një udhëtimi në viset shqiptare, për nevoja praktike të rrugës shënoi 26 fjalë shqipe, 8 shprehje dhe numërorët 1 deri 10, dhe 100 e 1000, duke i shoqëruar me përkthimin gjermanisht.
I treti dokument i shqipes së shkruar që njihet me emrin “Perikopeja e ungjillit të pashkëve”, është gjetur në Bibliotekën Ambroziane të Milanos brenda një mbishkrimi greqisht të shek. XIV. Fragmentet shqip s`kanë lidhje me dorëshkrimin greqisht dhe dijetarët mendojnë se ky dorëshkrim mund të jetë i fundit të shek. XV ose i fillimit të shek. XVI. Ai është shkruar në dialektin e jugut dhe me alfabetin grek.
Shqipja dokumentohet kështu e shkruar që në shek. XV në dy dialektet e saj kryesore dhe me dy alfabete, me alfabetin latin dhe me alfabetin grek. Kjo është një dëshmi se kultura shqiptare dhe jeta shpirtërore konfesionale në Shqipëri zhvillohej nën ndikimin e kulturës latine-katolike, dhe të kulturës bizantine-ortodokse.

Arkitektura në shek. VI-XV
Veprat më të rëndësishme të artit që njihen në Shqipëri nga shekujt e mesjetës i përkasin arkitekturës. Kjo shpjegohet me faktin se arkitektura ishte e lidhur me nevojat e jetës së përditshme, me banimin, mbrojtjen e vendit si edhe me nevojat e forcave politike drejtuese të kohës për vepra monumentale. Përveç kësaj monumentet e arkitekturës kanë mundur t’u qëndronin më mirë dëmtimeve të kohës sesa veprat e tjera të artit, që u shkatërruan nga luftërat e shumta.
Gjatë periudhës së mesjetës, përgjithësisht, në fushën e arkitekturës u bë një përparim i ndjeshëm në teknikën e ndërtimit. Shek. VI karakterizohet nga ndërtime masive në territorin e Shqipërisë që përfshihej në provincat e dy Epirëve dhe Prevalitanës. Mbizotëruan kryesisht ndërtimet me karakter mbrojtës, që synonin t’u bënin ballë sulmeve avaro-sllave. Perandori bizantin Anastasi I (491-518) fortifikoi qytetin e tij të lindjes, Durrësin, me tri radhë muresh, ndërtoi kështjella dhe riparoi mure qytetesh.
Periudha e Justinianit I (527-565) ishte më intensivja në fushën e ndërtimeve, sidomos të atyre me karakter ushtarak. Përveç tyre ai ndërtoi shumë kisha, ujësjellësa etj. Këtë veprimtari e bën të njohur në veprën e tij Mbi ndërtimet historiani i Justinianit, Prokopi i Qezaresë. Por gjithë këto ndërtime pjesërisht nuk janë ruajtur, ndërkaq shumica e emrave të vendeve të përmendura nga Prokopi është vështirë të identifikohen me emrat e rinj.
Fortifikimet më të rëndësishme të shek. VI janë pa dyshim muret rrethuese të Durrësit që i takojnë periudhës së sundimit të perandorit Anastasi I. Ato janë ndërtuar krejtësisht me tulla dhe kanë një gjerësi prej 3,50 metrash. Çdo 60-65 metra janë ndërtuar kulla të fuqishme pesëkëndëshe, të cilat kanë patur një lartësi prej 18 m dhe ndaheshin në tri kate me dysheme druri. Kati përdhes kishte një lartësi të dyfishtë dhe shërbente si depo. Kati i parë përbëhej nga një hapësirë e vetme e pajisur me frëngji për katapulta. Kati i dytë mbulohej nga qemere mbi të cilat ndodhej tarraca e rrethuar nga parapeti me frëngji. Muret e qytetit përshkoheshin nga një numër i madh portash, prej të cilave ruhen vetëm dy prej tyre në murin jugperëndimor. Hyrja kryesore e qytetit, e cila nuk ekziston më, duket se ndodhej nga verilindja. Sipas përshkrimit të Ana Komnenës, para kësaj porte qëndronte një statujë prej bronzi, e cila me sa duket kishte mbetur aty nga koha romake dhe i kushtohej perandorit Adrian.
Në shumë drejtime vlerat arkitektonike të Durrësit në fushën e artit të fortifikimit i kalojnë kufijtë krahinorë. Para se gjenerali i Justinianit, Belizari, të ndërtonte në Romë një tip të ri bedenash, që siguronin një mbrojtje anësore, dhe që sipas Prokopit bëri përshtypje në atë kohë, ato i gjejmë të zbatuara në kështjellën e Durrësit.
Gjatë periudhës së Justinianit vërehet një tendencë për ndërtimin e kështjellave mbi lartësinë e kodrave, përdorimi i akropoleve dhe nënndarje të tjera, që s’ishte gjë tjetër veçse kthimi në format e vjetra të periudhës helenistike apo të fortifikimeve më të hershme ilire. Shembuj të tillë ndeshen në kështjellën e Zvezdës, Zaradishtës, Çukës së Ajtojt etj. Frëngjitë fillojnë të bëhen gjithnjë e më të ngushta, hyrjet e vjetra murosen ose ngushtohen duke e bërë mbrojtjen gjithnjë e më pasive.
Një vend të rëndësishëm midis monumenteve të arkitekturës mesjetare zënë ndërtesat e kultit të krishterë. Ndërsa banesat brenda kështjellave ishin të thjeshta, përgjithësisht njëkthinëshe, ndërtimet e kultit të krishterë përbëheshin nga godina të mëdha, të tipit bazilikal ose me planimetri qendrore, prej të cilave mbizotëronte tipi i parë. Këto ndërtime ndoqën në vija të përgjithshme skemat arkitekturale të shekujve të fundit të arkitekturës romake.
Mjaft monumente kulti të kësaj periudhe janë nxjerrë në dritë nga gërmimet arkeologjike në Ohër, Amantia, Bylis, Butrint, Elbasan, Lin (Pogradec), Tiranë, Paleokastër (Gjirokastër), Tushemisht (Pogradec), Polenë (Korçë), Karbunarë (Vlorë), Pluk (Fier) etj. Deri tani janë zbuluar gjurmët e rreth 30 bazilikave, dyshemetë e të cilave në pjesën më të madhe kanë qenë shtruar me mozaikë. Vetëm në qytetin antik të Bylisit, brenda mureve rrethuese të ngritura nga Justiniani I, janë zbuluar pesë bazilika të mëdha.
Numri i madh i këtyre monumenteve, cilësia artistike e realizimit të tyre si dhe përmasat shpesh gjigante tregojnë se në trevat iliro-shqiptare, arkitektura kishtare, veçanërisht në shek. VI, kishte marrë një zhvillim të madh.
Bazilikat ishin ndërtime që kishin një shtrirje të theksuar gjatësore. Ato ndaheshin në tri hapësira kryesore (nefe) nëpërmjet një sistemi arkadash mbi pilastra apo mbi kolona dhe mbuloheshin me çati mbi kapriata druri (varianti helenistik) ose me qemere (varianti oriental).
Në anën lindore ndodhej absida ku vendosej altari, ndërsa hyrja kryesore ndodhej nga perëndimi dhe paraprihej zakonisht nga një parasallë (narteksi). Në bazilikat e mëdha kishte dhe një oborr të hapur me kolona (atrium) si dhe ambiente të tjera ndihmëse (Bazilika e Arapajt-Durrës).
Më të rralla janë ndërtesat e kultit me planimetri qendrore. Karakteristikë e tyre është ndërtimi rreth një ambienti kryesor, që ndodhet në qendër të ndërtesës. Ndryshe nga bazilikat, në këto ndërtime mbizotëron boshti vertikal kundrejt atij gjatësor. Këto ndërtesa që mbuloheshin në të shumtën e rasteve me kupolë, përbëjnë veçoritë themelore të arkitekturës bizantine në shekujt në vazhdim. Në vendin tonë deri tani janë zbuluar dy ndërtime të mirëfillta me planimetri qendrore: kisha e Linit (Pogradec) dhe Baptisteri i Butrintit, të cilat shquhen dhe për vlerat e mëdha artistike të mozaikëve të dyshemesë.
Gjatë shekujve të parë të mesjetës, që u karakterizuan nga pushtimet avaro-sllave, të cilat sollën si pasojë shkatërrimin e shumë qyteteve dhe kështjellave si dhe shndërrime të mëdha etnike në Ballkan, vihet re një rënie ekonomike dhe për pasojë edhe rënie në fushën e ndërtimeve civile apo të kultit. Në ndonjë rast shpenzimet kalojnë në favor të fortifikimeve, si në Butrint ku një pallat peshkopal mbeti i papërfunduar, ndërkohë që rindërtohet një mur mbrojtës në shek. VII. Gjurmë të tjera ndërtimesh mbrojtëse të mesjetës së hershme hetohen gjithashtu në kështjellën e Lezhës dhe të Pogradecit. Për dy shekuj vazhduan të përdoren të njëjtat monumente kulti në zonat që i qëndruan pushtimeve sllave. Riparimet apo rindërtimet janë realizuar me një teknikë të varfër, që tregon për vështirësitë ekonomike të kohës. Bazilika e madhe e Butrintit e ndërtuar në shek. VI rindërtohet në shek. IX. Gjithashtu, në shek. XI vazhdon të përdoret bazilika e Ballshit, ku mbreti Boris i bullgarëve, në vitin 865, kthehet në fenë e krishterë.
Gjatë shek. X vërehet në përgjithësi një rritje e nivelit të ndërtimeve. Kriza që u shkaktua nga inkursionet arabe në detin e Jonit dhe shfaqja e frankëve në kufijtë perëndimorë rriti rolin e Temës së Durrësit në fortifikimin e qyteteve bregdetare të Shqipërisë. Mure mbrojtëse të kësaj periudhe, të pajisura me kulla trekëndëshe dhe kontraforta, hetohen në Kaninë dhe Butrint. Në shek. X u fortifikuan gjithashtu një radhë qytetesh rreth Shkodrës, si Sarda (Shurdhahu), Drishti (Drivast) dhe Deja. Në fushën e ndërtimeve të kultit vazhdimi i traditës bazilikale hetohet në kishën e Shën Kollit në Perondi të Beratit, si dhe në bazilikën nën xhaminë e Fatihut në Durrës. Arkitektura e kultit arrin kulmin me kishën e Shën Mërisë në Labovë të Kryqit të Gjirokastrës e tipit kryq i brendashkruar me kupolë. Kjo kishë e ndikuar nga arkitektura kryeqytetase shquhet për ngritjen e saj vertikale (lartësia 17 m), për tamburin masiv mbi të cilin mbështetet kupola, si dhe për dekoracionin e pasur me tulla.
Këto elemente si dhe konceptimi i hapësirës së brendshme krijojnë ndjenjën e madhështisë. Arkitektura kishtare bizantine gjatë shekujve X-XV në Shqipëri dallohet për shumëllojshmërinë e tipave arkitektonikë duke filluar nga kishat njënefëshe, bazilikat, tipat në formë kryqi me kupolë si dhe nga tipa të tjerë ndonjëherë unikalë.
Përveç këtyre monumenteve për vlerat e tyre të veçanta arkitektonike shquhen edhe objekte të tjera të stilit bizantin, që u përkasin shekujve XIII-XIV, si: kisha e Ristozit në Mborje të Korçës, manastiri i Apolonisë, kishat bizantine të Beratit (Shën Mëria Vllaherna, Shën Triadha, Shën Mëhilli i ndërtuar në shkëmb), manastiri i Mesopotamit (Sarandë), ai i Zvernecit, kishat në fshatin Perondi të Beratit, në Kurjan të Fierit, ajo e Marmirojt në Orik të Vlorës, e Labovës në rrethin e Gjirokastrës etj. Vlera të veçanta artistike paraqet kisha e manastirit të Pojanit, e ndërtuar në shek. XIII nga perandori bizantin Androniku II. Shtyllat në oborrin e saj përbëjnë elementë të huaj që nuk gjenden në asnjë ndërtesë tjetër të këtij stili dhe që janë dëshmi e stilit romanik të përhapur në viset Veriore të Shqipërisë dhe në ato Perëndimore të bregdetit ballkanik.
Në Shqipërinë Qendrore, por më tepër në atë të Epërme lulëzoi në mesjetë edhe arkitektura romaniko-gotike, kjo sepse krahinat veriore mbetën të lidhura më shumë me kishën perëndimore, ndërsa në Durrës dhe krahinat rreth tij vepronin të dyja kishat, por kishte përparësi kisha lindore. Në kushte të tilla përveç tipave arkitektonikë të pastër kemi dhe ndikime të ndërsjellta të arkitekturës bizantine dhe asaj perëndimore. Ndikimet e arkitekturës perëndimore vërehen dhe në ato krahina ku për periudha të shkurtra erdhën sundimtarë perëndimorë.
Shembujt më të shquar nga arkitektura romaniko-gotike datohen në shek. XII-XIII. Kishat e këtij tipi në Shqipërinë e Epërme dhe Qendrore karakterizohen nga planimetritë kryesisht njënefëshe me theksim të boshtit gjatësor perëndim-lindje me absida rrethore ose drejtkëndëshe, nga përdorimi i frantonive në anët më të ngushta, nga çatitë mbi kapriata druri me rrathë mbi qemere cilindrike, si dhe nga prania e këmbanave.
Prej tyre dalloheshin për trajtimin e tyre arkitektonik monumental dhe për kërkesat artistike, kisha e Shën Serxhit dhe e Bakut pranë fshatit Shirgj të rrethit të Shkodrës, kisha e Shën Mërisë në Vaun e Dejës, kisha e Rubikut etj., prej të cilave dy të parat ndërtuar në shek. XIII mbi bazën e ndërtimeve më të hershme, ndërsa e fundit në shek. XII. Pjesa më e madhe e këtyre kishave ka qenë zbukuruar me piktura murale.
Elemente arkitektonike karakteristike romaniko-gotike ishin të përhapura prej bregdetit të Shqipërisë së Epërme deri në Kosovë, ku kjo arkitekturë pati një lulëzim të veçantë në ndërtimet e kultit në shek. XIV, siç është kisha e manastirit të Deçanit pranë Pejës.
Banesat mesjetare i njohim më tepër nga të dhënat burimore. Ato ndërtoheshin me gurë, dru apo të ndërthurura. Çatitë mbuloheshim me furde ose me kashtë. Tjegullat përdoreshin në godinat e kultit dhe në ato të shtresave të pasura. Banesat e Shurdhahut (Sarda) të datuara në shek. XI, janë përgjithësisht dykthinëshe, si dhe të tilla me një ambient qendror midis tyre. Shtrimi i dyshemeve me pllaka guri tregon se ato duhet të kenë qenë njëkatëshe.
Gjatë shekujve XIII-XIV morën gjithashtu një zhvillim të dukshëm ndërtimet mbrojtëse, zgjerohen dhe rindërtohen muret e qyteteve dhe në disa raste rrethohen me mure edhe lagjet e jashtme (varoshet). Në këtë veprimtari u dalluan despotët e Epirit dhe më vonë fisnikët shqiptarë, si Topiajt, Balshajt, Muzakajt etj. Kështu Topiajve me qendër në Krujë dhe Pertelë u atribuohet nga Barleci ndërtimi i kështjellës së Petrelës, ndërsa Balshajve kështjella e Shkodrës. Rreth mesit të shek. XIV Karl Topia rindërton kështjellën e Krujës, ndërsa në vitin 1389 Muzakët ndërtuan Kullën e Pirgut në derdhje të Semanit.
Monumentet kryesore të arkitekturës civile në Shqipëri janë kështjellat. Tipa më interesantë paraqesin kështjellat e Beratit, Shkodrës, Lezhës, Shurdhahut, Krujës, Rodonit, Petrelës, Kaninës etj. Për një pjesë të mirë ato janë ndërtuar mbi themelet e kohës antike të herët ose të vonët, por janë rindërtuar gjatë shekujve të mesjetës. Kështjellat kryesore të vendit në gjendjen e tyre të sotme në themel u përkasin shek. XII-XV.
Mjaft kështjella dhe qytete të fortifikuara të vendit tonë ruajnë edhe sot tiparet arkitektonike të shek. XIII-XIV, kur ato u ndërtuan apo patën periudhën e lulëzimit më të madh gjatë mesjetës. Shembulli më tipik është kështjella e Beratit, muret e sotme të së cilës janë rindërtuar në fillim të shek. XIII prej despotit Mihail Engjëll Komneni, monogrami i të cilit qëndron mbi portën e parë të hyrjes. Muret rrethuese që ndjekin konturin e terrenit kanë një gjatësi prej 1 400 m dhe përforcohen nga 24 kulla me forma planimetrike dhe përmasa të ndryshme. Në pjesën më të mbrojtur të platformës së kodrës ndodhet kështjella e përforcuar nga pesë kulla. Vetë kështjella përmban edhe një ndarje tjetër më të vogël, të përforcuar me dy kulla që shohin nga oborri i kështjellës. Kjo ndarje shërbente si vend i qëndresës së fundit, por më tepër për të veçuar selinë e fortifikuar të sundimtarit nga garnizoni.
Kështjella ka një hyrje kryesore nga veriu, e cila mbrohet nga një barbakan. Përveç ndërtimeve të mësipërme, në shpatin jugor të kodrës zbritnin dy mure nga qyteti deri në lumë, duke përfshirë brenda tyre një sipërfaqe prej 6 ha nga 16 ha që zë krejt sistemi i fortifikimit të Beratit.
Brenda mureve të kështjellës ndodhej bërthama kryesore dhe më e vjetër e qytetit. Edhe sot në kështjellë ndodhet një lagje e tërë me emrin “Kala”, më e vjetra e qytetit të Beratit. Duke u zgjeruar, qytetet mesjetare dolën jashtë mureve të kështjellës, ku u formuan te këmbët e saj lagje të jashtme, “varoshet”, të fortifikuar me mure shumë të dobëta. Nganjëherë varoshi lidhej me mure me kështjellën, siç ndodhte në Lezhë, në Drisht e në vende të tjera.
Një nga fortifikimet që ka marrë trajtën themelore gjatë shek. XIII-XIV është kështjella e Shkodrës, e cila me gjithë ndërtimet dhe rindërtimet që ka njohur gjatë sundimit osman, ruan strukturën e saj të brendshme dhe të jashtme që ka pasur në ata shekuj. Sipërfaqja e brendshme e kështjellës, ndahet nëpërmjet muresh në tri oborre që komunikojnë me porta midis tyre. Oborri i tretë që zë një sipërfaqe më të vogël nga të tjerët, ndodhet në pjesën më të lartë e të mbrojtur të kodrës dhe luante rolin e një kështjelle.
Gjatë shekujve XIII-XIV vihet re rritja e lartësisë së mureve dhe sidomos të kullave. Këtë e tregojnë sidomos kullat e kështjellës së Beratit. Deri në shfaqjen e armës së artilerisë ato duhet të ishin sa më të larta, për të vështirësuar ngjitjen në to me shkallë, dhe me mure të fuqishme për t’u rezistuar makinave gurëhedhëse. Kullat ndaheshin në disa kate me dysheme druri ose me qemere. Zakonisht kati i sipërm mbulohej me qemer, mbi të cilin krijohej një platformë e rrethuar me bedena. Përveç kullave të zakonshme në kështjella ndërtoheshin dhe kryekulla (donzhone), që mund të ishin të shkëputura nga muret rrethuese dhe të zinin një vend qendror në kështjellë, mund të ishin të lidhura me muret apo krejt të veçuara. Kryekulla ishte pjesa e fortifikuar më me kujdes e një kështjelle dhe ishte e aftë t’i qëndronte një rrethimi të gjatë. Ato i hasim kryesisht gjatë periudhës së Despotatit të Epirit, si në Durrës, Butrint etj.
Gjatë shek. XIII-XIV u ndërtuan edhe kështjella më të vogla. Të tilla ishin kështjellat në grykat e disa lumenjve që mbronin skelat tregtare, si kështjella e Pirgut në grykën e Semanit, e Bregut në atë të Shkumbinit, e Rodonit në grykën e Ishmit etj. Nga këto ruhet ende sot në gjendje të mirë kështjella e Bregut. Planimetria e saj është katërkëndëshe, me nga një kullë të rrumbullakët në të katër skajet. Muret e trasha kanë përsipër bedena dhe, sikurse kullat, janë pajisur me frëngji për t`u përdorur për mbrojtjen. Brenda mureve ndodheshin ndërtesa banimi, depo ushqimesh etj.
Një tjetër tip kështjellash qenë ato që u ndërtuan në formë kullash në viset malore nga feudalë shqiptarë. Zakonisht të ndërtuara në vende strategjike, nga ana arkitektonike ato ishin të thjeshta. Gjurmët e disa prej tyre duken edhe sot në Guribardhë (Mat), në Kalanë e Lekës (Va-Spas), në kullën e Turanit (Korçë) etj.
Shek. XV shënon një epokë të re në zhvillimin e fortifikimeve, e cila lidhet me periudhën e përdorimit të armës së artilerisë dhe të përsosjes së saj. Në territorin e Shqipërisë fillojnë të gjejnë zbatim parimet moderne të fortifikimit, siç janë kullat për artileri që u quajtën “Rondelo”, të ulëta dhe me mure të fuqishme, të barabarta me lartësinë e kullave, hendeqet e fortifikuara etj. Kjo ndodhte në një kohë kur në disa vende të Evropës Perëndimore vazhdonin të ndërtonin gjithnjë e më tepër në lartësi për të vendosur sa më lart artilerinë mbrojtëse. Frymëzimet, më tepër teorike se praktike vinin nga Gadishulli Apenin. Në këtë fushë konkurruan Skënderbeu, venecianët dhe turqit, prej të cilëve këta të fundit nuk patën zhvillime të shënueshme të teorive moderne të fortifikimit në territorin e Shqipërisë. Ndërmjet shumë fortifikimeve të realizuara në këtë periudhë, përmenden fortifikimi në Kepin e Rodonit, të cilin Gjergj Kastrioti-Skënderbeu e ndërtoi në vitin 1463 dhe kulla për artileri në kështjellën e Durrësit etj.

Artet figurative. Piktura mesjetare
Krahas degëve të tjera të kulturës, në mesjetë morën zhvillim edhe artet figurative. Skulptura si gjini kryesore e arteve figurative, ashtu si në vendet e tjera të Europës Juglindore edhe në tokat shqiptare pati një zhvillim të kufizuar, qoftë për numrin, qoftë për vendin që zinin prodhimet e saj. Skulptura nuk mori këtu funksion të pavarur. Ajo i shërbeu si element dekorativ arkitekturës, në formë elementesh zbukuruese të lidhura me ballina ndërtesash, me porta e dritare, shtylla e gurë varresh. Edhe atje ku gjenden dekoracione plastike mjaft të zhvilluara, si në kishën e Mesopotamit pranë Sarandës, në kishën e manastirin e Deçanit, ato nuk dalin nga karakteri i një relievi të vendosur në muret e jashtme dhe nuk mund të qëndrojnë më vete. Po kështu kishte funksion ndihmës edhe skalitja e drurit, e argjendit etj.
Por në skulpturën ornamentale dhe në elementet e saj zbukuruese gjetën shprehje më shumë se në gjinitë e tjera të artit mesjetar elementet e artit popullor, që zhvillonin traditat e vjetra të njohura nga veshjet, nga shkorsat dhe nga qeramikat popullore. Këto ornamente ishin zbatuar në mënyrë më të përsosur e më të ndërlikuar, në materiale më të kushtueshme, si në orendi kishtare, potire, kapakë ungjijsh, në arka druri, në veshje të kushtueshme dinjitarësh, kishtarë e laikë etj. Këto janë pajisur me zbukurime të pasura në formë lulesh, nganjëherë edhe kafshësh e shumë më pak njerëzish.
Zhvillim të madh si gjini e pavarur e artit mesjetar morën artet figurative e sidomos piktura që pati një përhapje më të gjerë.
Por pjesa më e madhe e krijimtarisë artistike të mesjetës së hershme e të vonë, si ajo e mozaikëve, e miniaturës së dorëshkrimeve, ikonostasëve, ikonave, afreskeve dhe skulpturave, për shkak të rrethanave tepër të vështira që kaloi Shqipëria, të luftërave e pushtimeve të shumta, nuk ka mundur të arrijë deri në kohën tonë.
Piktura si gjini u nxit nga kisha e krishterë sidomos nëpërmjet veprave ikonografike. Krijuesit e pikturës mesjetare ishin në përgjithësi klerikë e murgj, që kishin punishtet e tyre pranë manastireve ose kishave. Por edhe kur ishin laikë, ata ishin lidhur pas kishës si porositës kryesorë. Nuk njihen emra piktorësh deri në shek. XV, sepse ata zakonisht nuk e vinin emrin në veprat e veta. Nën udhëheqjen e piktorit mjeshtër punonin disa ndihmës ose nxënës, të cilët merrnin pjesë në pikturimin e veprës, duke plotësuar hollësitë e dorës së dytë.
Gjini kryesore të pikturës mesjetare ishin në shekujt e parë mozaikët. Më vonë zhvillohet gjerësisht piktura monumentale murale (afresket), si dhe piktura në tablo, ikonat.
Teknika e mozaikut në vendin tonë ishte trashëguar që në kohën antike. Shek. IV-VII paraqiten me disa vepra të rëndësishme, si Bazilika e Ohrit, Bazilika e Linit (Pogradec), Bazilika e Arapajt (Durrës), Bazilika e Bylisit (Ballsh), mozaiku i Baptiserit të Butrintit etj. Piktura e mozaikëve paraqiste tematikën e zakonshme kishtare e bashkë me të edhe figura perandorësh, princash etj., me familjet e tyre si ktitorë të kishave. Një vepër e bukur është ruajtur në mozaikun mural të gjetur në kishën e amfiteatrit të Durrësit. Duke shkuar përtej karakterit thjesht ornamental të mozaikëve antikë, mozaiku i Durrësit krijon komplekse skenash me figura njerëzore, me një ndërthurje të bukur gurësh prej qelqi të ngjyrosur, të përzier me copëza guri natyror e tulla. Figurat njerëzore janë veshur me petka të kushtueshme të ngrira pa respektuar format reale të trupit, kurse fytyrat e njerëzve ruajnë karakterin individual. Mozaikët e Durrësit përfaqësojnë veprat më të hershme mesjetare të njohura në vendin tonë që trajtojnë figurën njerëzore, qofshin këta shenjtorë abstraktë ose njerëz realë.
Po nga fusha e mozaikut janë ato të periudhës së shek. VI-VII, si mozaikët e manastirit të Shën Nikollës në Mesopotam të Delvinës etj. Janë miniaturat, dorëshkrimet fetare, të cilat i gjejmë në kodikët si ai i shek. VI, të njohur me emrin “Kodiku i Purpurt i Beratit”. Këto dorëshkrime janë të ilustruara me figura të vizatuara e të pikturuara si Evangjelistë që shkruajnë ungjillin, me ornamente të ndërthurura me shpendë dhe dekore lulëzore etj. Ato janë të realizuara nga piktorë profesionistë të asaj kohe d.m.th. nga ikonografë dhe shquhen për kaligrafi të përkryer me shumë hijeshi dhe me ngjyra të kultivuara. Miniatura e dorëshkrimeve mesjetare shihet më e përpunuar nga fundi i shek. XI ose në fillim të shek. XII me miniaturën e kodikëve të Vlorës, ku bie në sy një sintetizim i elementeve të stilit bizantin që sapo kishte arritur formimin e tij të plotë me ato të traditës së artit antik.
Po në këtë kohë zhvillohen gjini të tjera në artet figurative me pikturën në teknikën e afreskut. Në shpellën eremite të Bllashtojës si dhe në atë të liqenit të Prespës, të cilat ndodhen larg qendrave të banuara, por në vende shumë të bukura, gjenden piktura murale në teknikën e afreskut dhe që kanë interes për origjinalitetin ikonografik me paraqitjen e shumë skenave të pazakonshme për Bizantin dhe me një stil të lartë e të pastër bizantin. Po kështu në këto shpella janë gjetur ikona me vlerë që i takojnë po këtij shekulli, si ajo e Shën Mërisë me Krishtin dhe dyert e bukura të Bllashtojës (Prespë-Korçë), ku skena e ungjillëzimit është e realizuar vetëm me paraqitjen e figurës së Gabrielit përballë Shën Mërisë duke mënjanuar çdo gjë përreth.
Një fragment afresku që i përket shek. XII, në të cilin paraqitet martiri Eufemi, të hasur shumë rrallë në ikonografinë tonë, ruhet mbi një shkëmb të fshatit Kallmet pranë Lezhës.
Realizimi i miniaturës së nivelit të lartë në Shqipëri, përkon në kohë edhe me zhvillimin e pikturës monumentale të shek. XII, si të Rubikut dhe me atë të Shën Marisë së Cerkës (Leskovik), si dhe me afresket e kishës së Marmirojt në Orikum të Vlorës.
Piktura murale u zhvillua në lidhje të ngushtë me destinacionin e saj si pjesë përbërëse e monumenteve arkitektonike. Fillimet e saj hetohen qysh nga shek. IX-X, ajo zhvillohet me ritme më të shpejta në shek. XIII-XIV. Zhvillimi ekonomik e politik i vendit krijoi rrethana më të përshtatshme për një zhvillim më intensiv të këtij arti. Duke u larguar nga tiparet universale karakteristike për stilin bizantin në përgjithësi, tani fillojnë të krijohen veçori dalluese me ngjyrë vendase.
Ndër veprat e shumta të krijuara nga gjysma e dytë e shek. XIII dallohen veçanërisht afresket e kishës së Rubikut, ato të manastirit të Pojanit, të kishës së Shën Triadhës në Berat, të Maligradit në liqenin e Prespës, të kishës së Mborjes etj. Si punë të kualifikuara shumica prej tyre qëndrojnë në nivelin e monumenteve më me rëndësi të vendeve fqinje, duke dëshmuar për një shkallë zhvillimi të barabartë.
Në afresket e kishës së Rubikut që mbajnë datën 1272 bie në sy në mënyrë të veçantë skena e kungimit të apostujve. Ndërmjet shenjtorëve tradicionalë, të paraqitur këtu, për herë të parë është përfshirë edhe figura e një shenjti vendas, Shën Asti. Në pikturën e Rubikut, ndonëse në një formë ende jo plotësisht të përcaktuar, kanë gjetur fillimin e tyre disa tipare që dëshmojnë një orientim deri-diku drejt traditës antike.
Kjo prirje, duke u zhvilluar më tej, u dha monumenteve tipare të veçanta që dallohen prej monumenteve bashkëkohëse të Ballkanit. Këtë orientim e gjejmë të dokumentuar sidomos në afresket e trapezarisë së manastirit të Pojanit.
Elemente laike dhe më realiste shfaqen në pikturën mesjetare veçanërisht në paraqitjet e portreteve të ktitorëve në fasadat e faltoreve, siç i ndeshim në Pojan e në Maligrad. Në hajatin e kishës së Pojanit (Apolonisë) gjejmë portretin familjar të perandorit Andronik. Ai paraqitet në qetësi të plotë, me fytyrë energjike dhe të pushtetshme. Rreth kokës së tij vërehet një brerore me ngjyrë të artë për t`i dhënë figurës së tij karakter hyjnor. Një vlerë të madhe kanë edhe afresket e kishës së Maligradit, ku në anën e jashtme të portës është paraqitur Qezar Novaku, fisnik i kësaj krahine, bashkë me familjen e tij. Si princi, ashtu edhe e shoqja dhe të bijtë janë veshur me stoli princore; sakoja e Qezarit është e stolisur me zhgaba dykrenare të përfshira brenda medalioneve.
Në shek. XIII - XIV në vendin tonë u krijuan vepra të shumta artistike, si ato të kishës së manastirit të Apolonisë (Fier) 1260-1328, ku pranë apsidës është pikturuar portreti i perandor Mihal Paleologut, të mbiquajtur Konstandini i Ri, si çlirimtar i Konstandinopojës nga latinët. Ai është paraqitur, së bashku me familjen e tij, me fytyrë energjike, e i pushtetshëm. Po të kësaj periudhe ishin afresket e kishës së Vaut të Dejës, ndërtesë e stilit romanik (të shkatërruara në vitet 60 të shek. XX).
Një përhapje shumë të gjerë pati edhe piktura e tablove, ikonografia. Shumica e ikonave ruajnë vlera artistike. Midis tyre ka edhe ikona të trajtuara në mënyrë më të gjerë në formë monumentale, por përgjithësisht ato japin skena të kufizuara nga ana tematike, shpeshherë i janë kushtuar vetëm paraqitjes së një shenjti. Ikonat janë pikturuar drejtpërsëdrejti në dërrasë ose në pëlhura të ngjitura në dërrasë.
Ikonat e pikturuara në dru në shek. XII, tre shekuj para pushtimit osman, që kanë mundur të ruhen deri më sot janë të pakta. Në këto ikona pasqyrohet stili i pastër bizantin, ku figurat pothuajse janë me qëndrim ballor dhe monumental, me lëvizje të kursyera dhe me stolisje në veshje. Ikona më të bukura të kësaj periudhe janë Shën Maria me Krishtin e tipit Odigitria, që do të thotë se Maria parandien dhe parashikon atë që do t`i ndodhë birit të saj, si dhe ikonat Dyert e Bukura që janë gjetur në kishën e Bllashtojës (Prespë-Korçë). Skena e ungjillëzimit te dyert e bukura është paraqitur tepër e thjeshtë, Shën Gabrieli në njërën dorë dhe në tjetrën Shën Maria. Këtu përveç dy figurave përballë njëra-tjetrës nuk është pikturuar gjë tjetër.
Lulëzimi dhe zhvillimi i Konstandinopojës në gjysmën e dytë të shek. XIII dhe gjatë shek. XIV pati një ndikim të thellë në ikonografinë në përgjithësi dhe në monumentet e kulturës shqiptare. Veprat që u realizuan në këtë periudhë, karakterizohen nga një kanun i rreptë i stilit bizantin të shkollës së Konstandinopojës, si dhe ai i Shkollës së Ohrit. Arti i Bizantit gjatë kohës së Komnenëve, por sidomos ai i kohës së Paleologëve, filloi të marrë tiparet e një arti të konsoliduar të një rryme artistike përparimtare që u quajt “Rilindja e artit Bizantin”.
Kjo rrymë përkon në Shqipëri me zhvillimin e fuqisë ekonomiko-shoqërore të vendit, me fuqizimin e aristokracisë shqiptare, me rritjen e fuqizimin e qyteteve dhe me krijimin e principatave shqiptare. Kjo i dha dorë ndërtimit të shumë kishave të zbukuruara me afreske dhe ikona.
Një vepër me vlera historike dhe artistike e shek. XIV është Epitafi i Glavinicës (manastiri i Shën Marisë në Ballsh), realizuar më 1373 prej qëndistarit Gjergj Arianitit. Aty është dhënë figura e Krishtit të shtrirë (të vdekur) që është qëndisur e tëra me ar dhe ka përmasat 1m dhe 70 cm.
Ikonat që u përkasin shekujve XIII-XIV janë më të shumta, si ajo e tre Jerarkëve e kishës së Shën Vlashit në Vlorë etj. Një prej përfaqësuesve të kësaj epoke është ikona me përmasa të mëdha, ajo e Shën Mëhillit. Mendohet të jetë bërë në një nga atelietë e rrethit të Korçës. Kritikë të huaj të artit bizantin e kanë quajtur “Xhokonda shqiptare”. Kjo ikonë evokon traditën e pasur të shkollës së Ohrit. Engjëlli Mihali kompozuar në plan ballor e monumental është i veshur me atributet e strategut të forcës qiellore dhe mban në njërën dorë globin e kristaltë, imazhin e Kozmosit, shënuar nga monogrami i Krishtit dhe i kryqit ortodoks.
Pikturimi i kësaj ikone lidhet dhe ngjason shumë me afresket e kishës së Shën Marisë (Ristozi) në fshatin Mborje të Korçës, pikturuar më 1390 nga piktorë anonimë, si dhe me afresket e kishës së Shën Marisë në shpellën e liqenit të Prespës pikturuar më 1369. Mundet që një atelje e shquar të ketë pikturuar shumë ikona dhe afreske në këto zona të Shqipërisë Juglindore, si dhe në Maqedoni, Serbi dhe në Greqinë e veriut.
Veprat e kësaj periudhe, duke përfshirë dhe ato të kishës së Trapezarisë (Apoloni) si dhe atë të Shën Triadhës në kështjellën e Beratit, dëshmojnë për konsolidimin e një arti në këto zona, i cili do të luajë një rol të rëndësishëm për piktorët e shek. XVI.
Kultura e Bizantit qe burim kryesor për artin e krejt botës së krishterë të Lindjes. Por krahas ndikimit të tij, gjendet kudo edhe kultura vendase ku artistët e ndërthurën mirë artin bizantin me atë lokal. Si rezultat qe formimi i shkollave, secila prej tyre kishte traditat e saj specifikike e lokale, ndërsa të gjitha ishin të lidhura ndërmjet tyre me këtë tërësi bizantine.
Në shek. XV Shqipëria pushtohet nga osmanët pas betejash të njëpasnjëshme. Prandaj nga ky shekull nuk ruhet asnjë dokument ikonografik.
Rënia e Konstandinopojës dhe dobësimi i lidhjeve me këtë qendër, bënë që arti ikonografik, krahas lidhjeve të vjetra, të hyjë në një fazë të re, ku filluan të krijoheshin hapësira të mëdha drejt novatorizmit të ikonografisë kishtare deri në krijimin e shkollave dhe të individualiteteve. Krahas rënies së përgjithshme ekonomike bie influenca e fuqishme e Bizantit dhe, nga ana tjetër, rritet ndikimi i vendeve perëndimore. Si rrjedhim, arti ikonografik i mesjetës në vendet e Bizantit, si Greqia, Bullgaria, Rumania, Serbia e Shqipëria, dalëngadalë zhvillohet tani në formën e një arti pasbizantin në këto vende. Veprat e artit pasurohen me elemente kombëtare të shoqëruara me elemente etnografike popullore, si veshjet në pasqyrimin e tipave krahinorë si dhe në pasqyrimin e figurave të ktitorëve (dhuruesve të kishës) me tipare realiste dhe origjinale. Por megjithatë kjo veprimtari ikonografike vazhdoi të ishte e lidhur me traditën e vjetër bizantine dhe të Ohrit, si edhe me artin e Rilindjes Evropiane të asaj kohe, veçanërisht me atë të Venedikut dhe të ishujve të Mesdheut: Korfuzi, Kreta etj.

[Laberia]

K R E U V

SHQIPËRIA PËRBALLË PUSHTIMIT OSMAN
(1385 - 1443)

1. PUSHTIMET E PARA OSMANE NË SHQIPËRI

Shtrirja e pushtimeve osmane në Ballkan
Osmanët ishin pasardhës të turqve oguzë. Këta u shpërngulën si tribu nga Azia Qendrore dhe u vendosën në Anadoll në fund të shek. XI, pas disfatës së rëndë ushtarake që turqit selxhukë i shkaktuan Perandorisë Bizantine (1071), së cilës i morën pjesën më të madhe të zotërimeve që kishin në Azinë e Vogël.
Turqit oguzë hynë në histori kur prijësi i tyre Ertogrulli mori si shpërblim prej sulltanit selxhuk një zotërim të vogël në brigjet e lumit Sangaria (Sakaria). Ndërkohë shteti i selxhukëve u shpërbë në shumë principata të vogla pas disfatës ushtarake që i shkaktuan mongolët (1243).
I biri i Ertogrullit, Osmani I (1290-1323), e zgjeroi zotërimin atëror dhe e ktheu në një shtet të pavarur me emrin Emirati Osman, që u bë bërthama e Perandorisë Osmane. Në vitin 1299 Osmani I mori titullin e sulltanit dhe nënshtetasit e tij u quajtën turq-osmanllinj. Ushtria e tij përbëhej nga feudalë të vegjël spahinj (sipah - kalorës), që ishin të detyruar të merrnin pjesë në luftë si kalorës sa herë të thirreshin nga komandantët eprorë të tyre.
Në vitin 1317 Osmani I ngarkoi të birin, Orhanin, me detyrën e komandantit të ushtrisë. Sulltan Orhani (1323-1362) në vitin 1326 pushtoi Bursën dhe e bëri kryeqytet. Ai i zgjeroi kufijtë e shtetit të tij, krijoi aleancë me Perandorinë Bizantine dhe u martua me vajzën e Perandorit Johani VI Kantakuzen.
Burimet historike, rrjedhimisht edhe historianët e sotëm, kanë disa ndryshime kronologjike për vitet e para të pushtimeve osmane në Ballkan. Në vitet 1347, 1349 dhe 1352 trupat e sulltan Orhanit zbarkuan në Ballkan për të luftuar përkrah vjehrrit të sulltanit kundër serbëve, bullgarëve dhe kundërshtarëve të brendshëm politikë të Johanit VI. Në këto rrethana në vitin 1352 osmanët krijuan zotërimin e parë të tyre në Evropë, duke marrë kështjellën Cimpes pranë qytetit të Galipolit dhe, pas dy vjetësh (1354), pushtuan edhe këtë qytet bashkë me rajonin e Dardaneleve e më gjerë.
Sulltan Orhani fuqizoi organizimin e brendshëm të Perandorisë Osmane. Ai preu një monedhë të veçantë për shtetin e tij dhe rreth vitit 1330 krijoi ushtrinë e përhershme elite, korpusin e jeniçerëve (jeniçer - ushtar i ri). Krahas spahinjve dhe jeniçerëve, Perandoria Osmane kishte edhe repartet ushtarake të akënxhinjve (akën - sulm), që ishin kalorës, të cilët zakonisht grumbulloheshin kur ndërmerreshin fushata pushtuese.
I biri i Orhanit, sulltan Murati I (1362-1389), vuri nën pushtetin e tij rajone të tëra të Ballkanit. Në mes të viteve 60 ai pushtoi Adrianopojën, të cilën e bëri kryeqytet të Perandorisë dhe e ripagëzoi me emrin Edrene. Pushtimi i saj ndikoi shumë për shtrirjen e pushtimeve osmane në Traki. Rrugën e pushtimeve masive osmane në Ballkan e hapi fitorja e vitit 1371 pranë lumit Marica, ku trupat osmane u shkaktuan një katastrofë ushtarake sundimtarëve sllavë, vëllezërve Vollkashin dhe Uglesha Mërnjavçeviqit, në krah të të cilëve qe edhe Aleksandri i Vlorës. Pas betejës së Maricës, perandorët bizantinë dhe shumë sundimtarë të tjerë të Ballkanit u bënë vasalë të Perandorisë Osmane. Si vasalë ata filluan t’i paguanin tribut të përvitshëm dhe, bashkë me trupat e tyre, merrnin pjesë në luftime përkrah ushtrive osmane sa herë thirreshin prej sulltan Muratit I dhe pasardhësve të tij. Aleatë të sulltanëve osmanë në Ballkan kanë qenë edhe drejtuesit më të lartë të kishës greke dhe sllave, që kishin siguruar një varg privilegjesh prej sulltanëve.
Zhvendosja e kryeqytetit nga Azia (Bursa) në Evropë (Adrianopojë - Edrene) dhe krijimi për herë të parë këtu dhe jo në Anadoll i bejlerbejllëkut (Ejalet i Rumelisë), dëshmojnë se që në kohën e sulltan Muratit I, Ballkani po merrte më shumë peshë në jetën e Perandorisë Osmane se Anadolli. Në mes të shek. XV sulltanët osmanë arritën të grumbullonin më shumë ushtarë dhe të ardhura prej sistemit tatimor nga Rumelia (pjesa evropiane e Perandorisë Osmane) sesa nga Anadolli.
Gjatë viteve e dhjetëvjeçarëve që vijuan, në qendër të veprimtarisë politike dhe ushtarake të sulltan Muratit I dhe të pasardhësve të tij, ishte zgjerimi i kufijve të Perandorisë Osmane në drejtim të Ballkanit dhe të rajoneve të tjera të Evropës.

Pushtimet e para osmane në Shqipëri
Sulmet e ushtrive osmane për pushtimin e viseve shqiptare nisën në mesin e viteve 80 të shek. XIV. Të udhëhequra nga bejlerbeu i Rumelisë, Timurtash Pasha, në vitin 1385 ushtritë osmane, pasi morën Sofjen, u futën në Shqipëri dhe pushtuan qytetet e Shtipit, të Përlepit, të Manastirit dhe të Kosturit. Në dokumente perëndimore dhe osmane të shek. XIV-XV për qytetet e Shkupit, të Manastirit, të Kosturit, të Janinës etj., si dhe për Fushë-Dardaninë shprehimisht është shënuar se ato ishin "në Shqipëri" apo "në tokat shqiptare".
Në muajin gusht të vitit 1385 Balsha II i shkruante Republikës së Venedikut se zotërimet e tij ishin nën sulmet e përditshme të ushtrive osmane dhe se ato kishin shkaktuar një pështjellim të madh te nënshtetasit e tij. Kur Balsha II ishte i zënë në konflikt me mbretin e Bosnjës, Tvërtkon (1376-1391), për çështjen e zotërimit të Kotorrit, një ushtri e fuqishme osmane, e komanduar nga Timurtash Pasha, në shtator të vitit 1385 u fut me shpejtësi në thellësi të tokave shqiptare. Balsha II së bashku me një grup fisnikësh të udhëhequr prej tij, mobilizuan me shpejtësi një pjesë të ushtrisë dhe u dolën përpara osmanëve në fushën e Savrës (pranë Lushnjës). Në betejën e Savrës, që u zhvillua më 18 shtator 1385, forcat ushtarake shqiptare u thyen dhe vetë Balsha II gjeti vdekjen. Fitorja e betejës i dha mundësi ushtrisë osmane që të pushtonte Beratin, Krujën etj., të cilat i mbajti përkohësisht, derisa ua lëshoi zotëruesve të mëparshëm. Inkursionet e tyre u shtrinë edhe në Shqipërinë e Epërme deri në Lezhë, si dhe në Shqipërinë e Poshtme. Në vitin 1386 osmanët pushtuan Nishin dhe pas një viti Selanikun, që e mbajtën përkohësisht në duart e tyre, deri më 1403.
Për disa familje fisnike të njohura, si Balshajt, Muzakajt etj., beteja e Savrës shënoi rënien e tyre nën vasalitetin osman, i cili në fillim qe i dobët dhe herë-herë formal. Pa kaluar shumë kohë nga disfata që pësuan në fushën e Savrës, Balshajt rifilluan të ndiqnin një politikë të pavarur. Në vitin 1388, Gjergji II Balsha, krahas forcave ushtarake të sundimtarëve të Rashës e të Bosnjës, mori pjesë në betejën që u zhvillua në Beliqë (Bosnjë) dhe forcat e tij luajtën një rol të rëndësishëm në thyerjen e ushtrive osmane, të komanduara nga L`alla Shahini. Kjo fitore nxiti Karl Topinë dhe Muzakajt që të shkëpusnin lidhjet e tyre të vasalitetit ndaj osmanëve.
Intensifikimi i sulmeve të ushtrive osmane dhe zgjerimi i vrullshëm i pushtimeve të tyre në Ballkan bënë që sundimtarët ballkanas të linin mënjanë grindjet e konfliktet ndërmjet tyre dhe të mendonin e të projektonin aksione të përbashkëta ushtarake për të mbrojtur zotërimet e veta. Në vitin 1387 u krijua një koalicion i gjerë ballkanik, ndërkohë që më 1388 sulltani përqendroi forca të shumta në Plovdiv për të vijuar pushtimet në Ballkanin Qendror.
Knjazi serb i Rashës, Llazari Hrebelanoviçi mori nismën dhe ftoi sundimtarët e tjerë ballkanas që të bashkonin forcat e tyre për të ndalur marshimin osman. Thirrjes së tij iu përgjigjën disa prej sundimtarëve shqiptarë, si Gjergji II Balsha, sundimtar i Shkodrës, Teodor II Muzaka, zot i Beratit dhe i Myzeqesë, Dhimitër Jonima, zot i trevave përgjatë rrugës tregtare Lezhë-Prizren, Andrea Gropa, zot i Ohrit dhe i rajoneve rreth tij, sundimtarë të Shqipërisë së Poshtme etj. Me ta u bashkuan edhe sundimtarë të tjerë ballkanas, si vojvoda rumun Mirçea, bani kroat Ivan Horvat, mbreti Tvërtko I i Bosnjës, sundimtari i Kosovës Vuk Mlladenoviqi, që zakonisht njihet me mbiemrin Brankoviçi (Vuk Brankoviçi) etj. Zotërimet familjare i kishte në pjesën veriore të Drenicës dhe të Fushë-Dardanisë. Pas vdekjes së Vukës në tetor 1398, jeta politike në zotërimet e tij u decentralizua.
Trupat shqiptare kishin një peshë të rëndësishme në forcat e koalicionit ballkanik. Kronikat osmane, që përshkruajnë këtë ngjarje, theksojnë numrin e madh të ushtrisë së Gjergjit II Balsha dhe e cilësojnë atë si njërin prej tre sundimtarëve kryesorë të koalicionit antiosman, krahas knjazit Lazar dhe vojvodës Vllatko Vukoviqit, komandant i ushtrisë së mbretit Tvërtko I të Bosnjës.
Në qershor të vitit 1389 ushtritë e koalicionit ballkanik u bashkuan në Fushë-Dardani (Fushë-Kosovë). Në çastin e fillimit të betejës, V. Brankoviçi i largoi trupat e veta nga koalicioni. Më 15 qershor ballkanasit zhvilluan një betejë të përgjakshme me focat osmane të komanduara nga sulltan Murati I. Pas disa sukseseve të para të ushtrive të koalicionit, fitorja në këtë betejë anoi përfundimisht nga osmanët, por me humbje njerëzore të mëdha nga të dyja palët. Gjatë zhvillimit të betejës luftëtari Milosh Kopili vrau sulltan Muratin I. Për hakmarrje osmanët vranë robërit e luftës, duke përfshirë knjaz Llazarin e Milosh Kopilin. Në këtë betejë mbeti i vrarë Teodori I Muzaka, si dhe shumë bashkëluftëtarë të tij dhe shqiptarë të tjerë. Beteja e Fushë-Dardanisë dhe akti heroik i Milosh Kopilit lanë mbresa të fuqishme te shqiptarët e Kosovës, të cilët i përjetësuan ato në këngë popullore.
Disfata e koalicionit ballkanik në betejën e Fushë-Dardanisë të vitit 1389 pati rrjedhime të rënda për popujt e Gadishullit të Ballkanit. Ajo i dha fund krijimit të koalicioneve ballkanike të gjera kundër pushtuesve osmanë dhe sulltanit pasardhës, Bajazitit I (1389-1402), të njohur me cilësimin Rrufeja (Jëlldërëm), i lehtësoi rrugën për pushtime të reja në Ballkan.
Pushtuesit osmanë e kthyen në vasal të tyre sundimtarin e Kosovës, Vukë Brankoviçin, të cilin, në fillim të vitit 1392, e detyruan t'u dorëzonte Shkupin, e më pas Zveçanin (kështjellë pranë Mitrovicës) etj. Me marrjen e Shkupit, osmanët përforcuan pushtetin e tyre në pjesën lindore të Shqipërisë Qendrore (Maqedonia e sotme), veçanërisht nëpër rajonet fushore të lumit Vardar, që ishin nga më të begatat e Ballkanit. Pozicioni gjeografik shumë i favorshëm i Shkupit, ku kryqëzoheshin rrugët më të shkurtra që lidhnin kryeqytetin e Perandorisë Osmane me të gjitha tokat shqiptare dhe me rajonet e tjera të Ballkanit, nxitën sulltanët osmanë që ta bënin atë bazë ushtarake shumë të fuqishme, duke e shpallur Pashasanxhak, d.m.th. vend-rezidencë e bejlerbeut të Rumelisë.
Ndërkaq osmanët ishin përpjekur për zgjerimin e pushtimeve të tyre në Shqipërinë Qendrore. Qysh në vitin 1385 ata u kishin marrë Muzakajve qytetin e rëndësishëm të Kosturit, kurse rreth vitit 1394 u morën Gropajve Ohrin, të cilin nuk e mbajtën dot për një kohë të gjatë. Ky qytet buzë liqenit kishte fortesë të fuqishme dhe një pozicion shumë të favorshëm për kontrollin e peshkimit në liqen e në dajlanet e shumta të lumit Drin në Strugë, ku tregtohej me shumicë peshku i thatë që përgatitej aty. Për zotërimin e rajonit të liqenit dhe dobësimin e pranisë së fisnikëve shqiptarë aty, osmanët vendosën administratën e tyre në Ohër dhe rrënuan tri kështjellat e tjera, të Strugës, të Pogradecit e të Starovës, që ishin në roje të liqenit dhe të rrugëve që gjendeshin pranë tij.
Në kushtet e mungesës së një kishe kombëtare shqiptare, që do të ndikonte shumë në ruajtjen e unitetit fetar te shqiptarët, një pjesë e konsiderueshme e fisnikërisë dhe e shtresave të tjera, që jetonin në Shkup, Manastir dhe në qytete të tjera të viseve lindore, filluan të përqafonin masivisht islamizmin. Që në fund të viteve 60 të shek. XV mbi 60% e banorëve të Shkupit e të Manastirit ishin myslimanë. Kurse te sllavët, që kishin kishën e tyre kombëtare, nuk u përhap procesi i islamizimit. Në regjistrat kadastralë osmanë të shek. XV thuajse asnjë spahi nuk ka të shënuar cilësimin se është serb apo sllav, ndryshe nga shumë të tjerë që mbajnë mbiemrin Shqiptari (Arnauti).
Konvertimi në islamizëm i shqiptarëve i shkëputi shumë prej tyre nga ndikimi i kishave ortodokse sllave e greke (që liturgjinë e mbanin në gjuhën sllave dhe greke), duke ndërprerë kështu vrullin e procesit shekullor të sllavizimit e të greqizimit të shqiptarëve. Gjithashtu islamizimi u dha mundësi shqiptarëve që të integroheshin në jetën e Perandorisë Osmane dhe të ruanin, deri në një farë mase, pozitat e tyre ekonomike e politike.
Pasi e konsoliduan pushtetin osman në viset lindore të Shqipërisë Qendrore, trupat osmane nisën sulmet në drejtim të rajoneve perëndimore e bregdetare, si dhe të Shqipërisë së Epërme dhe asaj të Poshtme, sulme që i vazhduan pa ndërprerë nga viti 1385 deri në vitin 1402 për t`i rifilluar pas një dhjetëvjeçari. Pasi morën Zveçanin, më 1393 osmanët arritën të pushtonin po përkohësisht Shkodrën, Ulqinin, Dejën e Krujën, të cilat i mbajtën deri më 1395. Po në fund të shek. XIV ata morën përkohësisht Janinën dhe pushtuan krahinat e Korçës e të Përmetit. Zgjerimi i pushtimeve osmane në Shqipëri u ndërpre përkohësisht pas betejës së Ankarasë, të zhvilluar më 20 qershor 1402, ku trupat osmane pësuan një disfatë të rëndë dhe sulltan Bajaziti I (1389-1402) ra rob në duart e ushtrive fitimtare mongole të udhëhequra nga Timurlengu. Pas kësaj beteje, për një dhjetëvjeçar, jeta politike e Perandorisë Osmane u përfshi nga konflikte të ashpra ndërmjet tre djemve të Bajazitit I për trashëgimin e fronit, konflikte që përfunduan me ardhjen në pushtet të Mehmetit I (1413-1421). Sulltani i ri riaktivizoi politikën pushtuese edhe në drejtim të Ballkanit dhe të Shqipërisë.
Para se sulltan Mehmeti I të vinte në pushtet, në vitin 1412 ushtritë osmane sulmuan Novobërdën dhe e mbajtën të rrethuar për një kohë të gjatë, por nuk e morën dot, sepse mbrojtësit e saj luftuan me guxim. Ushtritë e sulltan Mehmetit I, me vdekjen e Niketë Topisë, në fillim të vitit 1415 pushtuan Krujën, gjatë vitit 1417 i morën Beratin Teodor Muzakës dhe Kaninën bashkë me Vlorën Rugina Balshës, kurse në vjeshtë të vitit 1418 pushtuan Gjirokastrën, kryeqendrën e zotërimeve të Zenebishëve.
Fitorja e trupave osmane në betejën e Fushë-Dardanisë të vitit 1389 dhe konsolidimi i pushtetit të tyre në fund të shek. XIV në qytetin e Shkupit, në rajonet e lumit Vardar si dhe pushtimi i Krujës, i Beratit, i Gjirokastrës etj., lehtësuan pushtimet e mëtejshme osmane në Ballkan e në Shqipëri dhe shtuan panikun në radhët e sundimtarëve ballkanas, shumë prej të cilëve u bënë vasalë të sulltanëve. Në Shkup u vendos selia e bejlerbeut të Rumelisë, që ishte komandanti i përgjithshëm i ushtrive osmane për pjesën evropiane të saj. Me një personalitet të tillë ushtarak e politik shumë të fuqishëm të Perandorisë Osmane duhej të përballeshin vazhdimisht fisnikët shqiptarë. Krahas tij ata duhej të përballeshin edhe me pinjollët e shumtë të familjes së fuqishme të Evrenozëve. Qysh kur nisën pushtimet e para osmane në Shqipërinë Lindore, në fund të shek. XIV, e deri në fund të shek. XV, kur ranë në duart e tyre edhe kështjellat e fundit në tokat shqiptare, ato të viseve perëndimore, në të gjitha betejat e aksionet e rëndësishme ushtarake të ushtrive pushtuese u shquan si komandantë ushtarakë osmanë një varg pinjollësh të familjes Evrenozi që jetonin në Shkup. I pari i tyre ishte Evrenoz-Beu (Pasha Jigit beu), i cili kishte pushtuar Thesalinë; emrin e tij e përdorën gjatë shekujve si mbiemër djemtë, nipërit e pasardhësit e tjerë të tyre.

2. REGJIMI FEUDAL USHTARAK OSMAN NË SHQIPËRI

Regjistrimet e para kadastrale osmane në Shqipëri
Organizimi i Perandorisë Osmane dhe funksionimi i aparatit të saj shtetëror mbështetej mbi pronën feudale ushtarake, sistemin e timarit. Kjo lloj prone u vendos në Ballkan dhe në Shqipëri gradualisht, që me pushtimet e para osmane të shek. XIV. Por mungojnë burimet historike të shek. XIV për të pasqyruar dinamikën e shtrirjes në kohë e hapësirë të sistemit të timarit.
Dokumenti më i hershëm i zbuluar der tani, për të njohur sistemin agrar që vendosën pushtuesit osmanë në Shqipëri dhe në Ballkan, është një regjistër kadastral i vitit 835 h. (1431-1432), i emërtuar "Regjistri i Sanxhakut Shqiptar" (Defter-i Sancak-i Arvanid). Në të janë përfshirë një pjesë e viseve të Shqipërisë Perendimore, që shtriheshin nga Çamëria deri në lumin Mat. Krahas pasqyrimit të shpërndarjes së timareve në çastin e hartimit të regjistrit, në të ka edhe shënime që u referohen periudhave më të hershme, kohës së sulltan Bajazitit I (1389-1402) dhe të sulltan Mehmetit I (1413-1421).
Të dhënat e regjistrit të vitit 1431-1432 për praninë e sistemit të timarit në Shqipëri që në fund të shek. XIV janë fare të pakta dhe kanë të bëjnë me krahinën e Korçës e të Përmetit. Kurse për kohën e sulltan Mehmetit I janë më të shumta. Ato tregojnë se pas pushtimit prej osmanëve në vitet 1417 e 1418 të kështjellave të Gjirokastrës, të Beratit, të Kaninës etj., ishte bërë një regjistër kadastral dhe ishte formuar Sanxhaku Shqiptar po me atë shtrirje të përafërt që do të kishte edhe në regjistrimin e mëvonshëm të vitit 1431-1432.
Në kohën e sulltan Mehmetit I pushtuesit osmanë kryen regjistrimin themeltar të vendbanimeve, të shtëpive, të pronave tokësore, i grupuan ato nëpër timare të madhësive të ndryshme (sipas funksionit e influencës që kishin spahinjtë), caktuan llojet e taksave dhe sasinë e detyrimeve që familjet e regjistruara duhet t`i paguanin shtetit dhe spahiut të tyre.
Ata synonin të zbatonin sistemin e tyre feudal ushtarak dhe, në radhë të parë, të vendosnin pronësinë feudale osmane mbi tokën, e cila ishte mjeti kryesor i prodhimit. Të gjitha tokat e punueshme, arat, livadhet, kullotat, pyjet, korijet, pavarësisht në duart e kujt ndodheshin, konsideroheshin pronë mirie, d.m.th. pronë shtetërore (araz-i mirye) dhe vetëm një fond i kufizuar tokash u jepej si pronë private (araz-i mulk) komandantëve të shquar ushtarakë. Toka vakuf (erz-i vakfe-tokë e shenjtë) formonte një kategori të veçantë prone, atë të institucioneve fetare.
Nga ana formale juridike pronari i tokave të shpallura mirie konsiderohej Zoti, por ajo administrohej prej sulltanit, i cili konsiderohej halif (mëkëmbës i profetit Muhamed).
Me shpalljen e tokave të regjistruara si pronë mirie, fshatarëve, që ishin pronarë tokash, iu kufizua e drejta në pronat e tyre, kurse fisnikët shqiptarë u zhveshën nga zotërimet e tyre dhe nga favoret që kishin në bazë të së drejtës feudale. Tani tokat e pushtuara hynë në fondin e përgjithshëm tokësor të shtetit osman. Në vartësi me madhësinë e të ardhurave që, sipas funksioneve, rëndësisë e njohjeve, u caktoheshin feudalëve të rinj osmanë, tokat u pjesëtuan në feude të vogla, të mesme dhe të mëdha, që administrata osmane i emërtonte timare, ziamete e hase. Këto prona u shpërndaheshin me kusht ushtarakëve të quajtur spahinj (d.m.th. kalorës), subashë e sanxhakbejlerë, si dhe funksionarëve civilë. Këta i mbanin pronat për aq kohë sa ishin në funksionet përkatëse dhe përmbushnin detyrimet e tyre.
Në fillim administrata osmane në Shqipëri, në pjesën më të madhe të saj, përbëhej nga të huaj. Krahas tyre kishte një numër të konsiderueshëm spahinjsh shqiptarë të islamizuar, të cilët përgjithësisht vinin nga radhët e fëmijëve të fisnikëve që sulltani i kishte marrë si pengje. Kishte edhe një numër të kufizuar spahinjsh shqiptarë të krishterë. Timaret e këtyre të fundit përgjithësisht ishin në zona të thella, mbi të cilat administrata osmane e kishte shumë të vështirë të vepronte.
Krahinat e pushtuara osmanët i ndanin në njësi të ndryshme administrativo-ushtarake. Këto njësi nuk ishin krijesa arbitrare, por mbështeteshin në lidhjet historike e traditën vendase të ndarjeve kishtare e administrative. Sanxhakët ishin njësitë më të rëndësishme administrativo-ushtarake të Perandorisë Osmane.
Sipas burimeve historike, që njihen deri tani, në tokat shqiptare u krijuan, në periudha të ndryshme të shek. XV, disa sanxhakë: pashasanxhaku i Shkupit, sanxhaku i Janinës, Sanxhaku Shqiptar (Sancak-i Arvanid) etj. Më i rëndësishmi prej tyre ishte pashasanxhaku i Shkupit, që kishte 22 nahije gjithsej dhe një shtrirje shumë të gjerë: nga Selaniku në lindje dhe arrinte në perëndim deri në Gostivar e Kërçovë. Burimet më të hershme historike për organizimin e tyre, që kanë arritur të ruhen deri në ditët tona, i përkasin Sanxhakut Shqiptar.
Sanxhaku Shqiptar pati si kryeqendër Gjirokastrën dhe shtrihej nga Çamëria deri në lumin Mat. Ai bënte pjesë në ejaletin e Rumelisë, ku përfshiheshin të gjithë sanxhakët e Ballkanit. Sanxhaku Shqiptar ishte i ndarë në njësi të vogla, në vilajete, ku përfshiheshin disa krahina (nahije).
Në krye të sanxhakut qëndronte sanxhakbeu, komandanti i ushtrisë së sanxhakut që formohej nga disa qindra spahinj. Në krye të vilajetit ishte subashi, komandanti i spahinjve që i kishin timaret në vilajetin përkatës. Subashët vareshin nga sanxhakbeu dhe kishin vetëm funksione ushtarake.
Në çdo vilajet, pranë subashëve ishin kadilerët, kryetarët e zyrës së Sheriatit (Ligji i Shenjtë), të cilët kryenin funksione administrative, civile, gjyqësore dhe fetare. Ata si kryetarë gjyqi, vendosnin jo vetëm në proceset juridike, por edhe ndërhynin në çështjet e shfrytëzimit dhe të ndarjes së timareve. Pranë kadilerëve kishte edhe funksionarë të tjerë të administratës shtetërore osmane. Këta ishin naibët, zëvendësit e kadilerëve, dhe imamët, funksionarët e kultit osman. Në çdo qytet ishte edhe dizdari, komandanti i rojeve të kështjellës. Të gjithë ata ishin të pajisur me timare. Popullsia jo myslimane (e krishterë, etj.) cilësohej raja (e nënshtruar).

Regjistrimi kadastral i vitit 835 h. (1431-1432)
Aparati shtetëror qendror e lokal i Perandorisë Osmane kujdesej për zbatimin e sistemit të timarit, mbi bazën e të cilit ishte ngritur e funksiononte tërë ngrehina politike, ushtarake e administrative e Perandorisë Osmane. Të ardhurat që vileshin nga tatimet e sistemit të timarit mbanin në këmbë gjithë aparatin shtetëror dhe mbulonin shpenzimet e tij. Gjithashtu ushtria e spahinjve, e zotëruesve të timareve, ishte pjesa më e rëndësishme e forcave ushtarake osmane që zbatonte sistemin e timarit, që mbante në këmbë Perandorinë Osmane dhe që, nëpërmjet luftërave pushtuese, zgjeronte kufijtë e saj.
Kujdesin e veçantë, që kishte aparati shtetëror për zbatimin e sistemit të timarit, e tregojnë më së miri procesi i regjistrimeve kadastrale të herëpashershme dhe shënimet e shumta anësore me të cilat janë pajisur regjistrat përkatës. Hartuesit e kadastrave (eminët) dërgoheshin nga kryeqyteti për të bërë regjistrimet. Në bazë të dekreteve (berateve), që sulltani u kishte lëshuar spahinjve, eminët shkonin fshat më fshat për të regjistruar shtëpitë, pronat e tatimet që duhej të vileshin. Në përfundim të këtij procesi eminët hartonin regjistrat e hollësishëm (mufasal defteri). Gjithashtu ata bënin edhe kopje të përmbledhura të tyre, siç është edhe regjistri kadastral i vitit 835 h. (1431-1432), që është zbuluar në arkivat turke. Ai është i pajisur me shënime anësore që janë bërë vazhdimisht, deri në vitin 1455, për të pasqyruar zëvendësimin e spahinjve të mëparshëm me të rinj, ndryshimet që pësonin timaret, duke i zmadhuar ose zvogëluar ato, si dhe krijimin e timareve të reja me fshatra e grupe familjesh që zbuloheshin si të paregjistruara e të fshehura etj. Prandaj herë pas here ndërmerreshin regjistrime të reja, nëpërmjet të cilave administrata qendrore e ajo lokale siguronte pasqyra më të plota e të sakta për funksionimin e sistemit të timarit. Në këtë kuadër u ndërmor edhe regjistrimi i vitit 835 h. (1431-1432), nga i cili është zbuluar një kopje e përmbledhur e tij. Ai është regjistri kadastral më i hershëm për Ballkanin i hartuar nga administrata osmane dhe i zbuluar deri më tani. Kjo kopje është e ndarë rastësisht në dy pjesë, nga të cilat vetëm njëra është botuar në vitin 1954 prej historianit turk Halil Inalçik. Në të janë shënuar emrat e ndarjeve administrative e të qendrave të banimit, emrat e spahinjve, llojet e tatimeve që paguheshin e madhësia e tyre e shënuar në akçe (monedhë osmane) etj.
Ashtu si gjatë regjistrimit të kohës së sulltan Mehmetit I, edhe me regjistrimin e ri të vitit 835 h. (1431-1432), Gjirokastra vazhdoi të ishte kryeqendra e Sanxhakut Shqiptar dhe në këtë sanxhak ishin përfshirë krahinat nga Çamëria deri në lumin Mat. Ai ishte i ndarë në 11 vilajete, të cilat më vonë do të quhen kaza: vilajeti i Gjirokastrës, i Këlcyrës, i Kaninës, i Beratit, i Tomoricës, i Skraparit, i Pavël-Kurtikut, i Çartallozit, i Krujës, i Përmetit dhe i Korçës. Dy vilajetet e fundit janë përfshirë në pjesën e pabotuar të regjistrit osman të vitit 835 h. Si sanxhakbe i Sanxhakut Shqiptar u caktua Ali bej Evrenozi.
Krahas krahinave që ishin përfshirë në Sanxhakun Shqiptar, shënimet anësore të regjistrit të vitit 835 h. (1431-1432) tregojnë se ndërkohë osmanët kishin regjistruar edhe rajone të tjera shqiptare. Sipas tyre, në një regjistër të veçantë e të panjohur deri tani ishin shënuar zotërimet e Gjon Kastriotit. Në këto regjistra nuk u përfshinë zotërimet veneciane në Shqipëri.
Sipas regjistrit të vitit 835 h. në Sanxhakun Shqiptar ishin rreth 475 timare, duke përfshirë edhe shtesat e bëra gjatë viteve të mëvonshme. Shumica e timareve, afro 80% e tyre, u ishte dhënë spahinjve myslimanë të huaj, midis të cilëve kishte edhe osmanë. Pjesa tjetër ishin spahinj shqiptarë myslimanë apo të krishterë. Këta, veçanërisht spahinjtë e krishterë, ishin caktuar në rajone të thella, ku administrata osmane e kishte vështirë të vepronte. Në raste të tilla eminët nuk shkelnin fare nëpër fshatra dhe i regjistronin banorët e tyre formalisht, sipas regjistrit të mëparshëm ose deklarimit të spahinjve. Kështu u veprua për fshatrat e rajonit të Këlcyrës, për fshatrat e viseve përgjatë rrjedhjes së lumit Shkumbin etj.

Rrjedhimet e sistemit të timarit
Vendosja e sistemit të timarit ndryshonte raportet e pronësisë mbi tokën, që ishte çështja themelore për jetën ekonomike, shoqërore e politike të vendit dhe që përcaktonte shkallën e zhvillimit të marrëdhënieve feudale.
Si trashëgim nga e drejta bizantine, për shekuj të tërë toka në tërësi konsiderohej se i përkiste sovranit (perandorit, mbretit etj.). Në këtë mënyrë ishin motivuar detyrimet që popullsia kishte ndaj pushtetit shtetëror qendror për prodhimet e tokës dhe që përbënte atë pjesë të rentës që merrte shteti bizantin (renta qendrore). Pjesa tjetër e rentës u përkiste individëve të veçantë, përfaqësuesve të shtresës së pasur, që ishte në krye të jetës ushtarake, politike e ekonomike në provinca. Një rentë e tillë, e ndarë në dy pjesë, krijonte marrëdhënie që në njërën apo tjetrën formë kufizonin të drejtat e pronësisë private mbi tokën. Mbi këtë formë të rentës qe ngritur e kishte vepruar institucioni feudal bizantin i pronies. Me kalimin e kohës kornizat kufizuese mbi të drejtat e pronësisë mbi tokën erdhën duke u shkelur gjithnjë e më shumë, derisa institucioni i pronies në fakt pushoi së vepruari dhe përgjithësisht toka kishte kaluar në pronësi private të plotë deri në shitblerjen e saj.
Me zbatimin e sistemit të timarit, pushtuesit osmanë realisht rivendosën pronien bizantine dhe prekën shtresat e ndryshme shoqërore, sidomos fisnikërinë shqiptare, e cila përgjithësisht u zhvesh nga pronat e veta. Vetëm një pjesë e përfaqësuesve të saj u integruan në radhët e spahinjve e të drejtuesve të shtetit osman. Këta, si dhe individë nga shtresat e tjera, qofshin edhe të ulëta, që futeshin në radhët e luftëtarëve osmanë dhe dalloheshin në luftime, merrnin timare dhe poste të ndryshme, madje edhe në viset shqiptare. Si vendas ata duhej të zbusnin pakënaqësinë e shqiptarëve ndaj pushtuesve të huaj dhe të ndihmonin në vendosjen e sistemit të timarit. Edhe disa familje që ishin caktuar për ruajtjen e mirëmbajtjen e kështjellave e të ngushticave nga kalonin rrugët, osmanët i lironin nga një pjesë e detyrimeve për t`i lidhur me pushtetin e tyre.
Elementë të tjerë nga radhët e fisnikërisë shqiptare u përfshinë në shtresën e spahinjve e të funksionarëve osmanë nëpërmjet institucionit të iç-ogllanit (pazhë) dhe të gulamit (djalë i rritur).
Dokumentet dëshmojnë se, qysh kur nisën sulmet për pushtimin e tokave shqiptare, osmanët i kushtuan vëmendje shtresës së fisnikëve. Krahas prirjes për mënjanimin e përfaqësuesve të pabindur të kësaj shtrese, aty ku qëndresa ishte e dobët, në rajonet ku vendosja e pushtetit osman ishte e vështirë, pushtuesit u përpoqën të përdornin elementë nga radhët e fisnikërisë shqiptare për të neutralizuar pakënaqësinë dhe qëndresën e tyre. Për këtë ata përdorën marrëdhëniet e vasalitetit dhe i detyronin fisnikët shqiptarë të dërgonin bijtë e tyre të vegjël si pengje në oborrin e sulltanit, si iç-ogllanë (pazhë). Këtu ata konvertoheshin në fenë islame dhe edukoheshin me frymën e besnikërisë ndaj sulltanit. Pas një dekade, kur mendohej se ishin formuar si osmanllinj të vërtetë, ata pajiseshin me timare të mëdha dhe ofiqe të larta, sipas aftësive që tregonin. Nëpër institucionin e iç-ogllanit kaluan i biri i Gjon Kastriotit, Skënderbeu, i biri i Teodor Muzakës, Jakup Beu, i biri i Gjon Zenebishit, Hamza Beu etj.
Elementë të tjerë nga radhët e fisnikëve shqiptarë qëndronin pranë bejlerbeve e sanxhakbejlerëve si gulamë (djalë i rritur), jetonin e shërbenin pranë tyre që të përgatiteshin për karrierën e feudalit osman. Pas kësaj, gulamëve të islamizuar mund t`u jepeshin si timare dhe pronat e baballarëve ose të afërmve të tyre. Institucioni i gulamit u zbatua edhe në Shqipëri. Iç-ogllanë e gulamë me origjinë shqiptare morën timare e poste jo vetëm në Shqipëri, por edhe në rajone të tjera të Perandorisë Osmane.
Këto masa nuk e dobësuan pakënaqësinë dhe qëndrimin e fisnikëve shqiptarë, të cilët përgjithësisht pushtimi osman i shkatërroi si shtresë shoqërore, duke u marrë pronat dhe të drejtat ekonomike, politike, gjyqësore e administrative që rridhnin nga e drejta feudale.
Sistemi i timarit preku thellë edhe shtresën e gjerë të fshatarësisë pronare tokash, së cilës deri diku iu kufizua shitblerja e tokës si e drejtë thelbësore e pronësisë reale mbi të. Nën sistemin e timarit toka konsiderohej pronë e shtetit dhe fshatari nuk mund ta braktiste atë. Vetëm me lejen e spahiut ai mund t`ia shiste atë një personi tjetër me kusht që blerësi të punonte tokën, të përmbushte të gjitha detyrimet ndaj shtetit e spahiut dhe t`i paguante këtij të fundit një taksë të veçantë, atë të tapisë, që lidhej me aktin e blerjes. Sistemi i timarit e përkeqësoi gjendjen e fshatarësisë si pronare tokash, e vendosi atë nën detyrime të shumta dhe nën varësinë e feudalëve të huaj osmanë. Duke u shpallur të gjitha tokat si pronë shtetërore (mirie), fshatarët ish-pronarë ndiheshin si të zhveshur nga pronat e tyre.
Para pushtimit osman fshatarët përgjithësisht i paguanin kryezotit të tyre të dhjetën e prodhimeve bujqësore, një dukat dhe obrokun (që ishte 4 grosh = 2/9 e dukatit) për çdo shtëpi. Kurse tani nën sistemin e timarit u rrit llojshmëria dhe madhësia e detyrimeve ndaj shtetit dhe timarlinjve (spahinjve). Këta të fundit u merrnin për vete fshatarëve yshyrin (e dhjeta), si taksë në natyrë për të gjitha prodhimet bujqësore e çdo aktivitet tjetër ekonomik, ispenxhën, taksë në të holla që ishte 25 akçe për familje fshatare jomyslimane (të krishterë etj.), 22 akçe për familje myslimane (e njohur me emrin resmi-çift) dhe ishte më e vogël për beqarët e moshës madhore, si dhe për familjet e drejtuara nga gra që u kishin vdekur burrat. Gjithashtu spahinjtë merrnin taksën e tapisë së tokës, kur ajo shitej apo trashëgohej nga fëmijët, taksën e martesës, gjoba të ndryshme etj. Kurse shteti merrte xhizjen, taksë që e paguanin për familje popullsitë jomyslimane (rajatë) që ishte në masën e 45 akçeve në vit, xhelepin, taksë e blegtorisë, të dhjetën e gjakut, që ishte një tribut vjetor me djem të vegjël, të cilin ishte e detyruar ta jepte çdo qendërbanim për të mbushur radhët e ushtrisë së jeniçerëve. Çdo familje, pavarësisht nga besimi, paguante avarizin e divanit, që ishte detyrim në të holla për Këshillin e Lartë të shtetit turk. Gjithashtu ato kishin edhe një varg detyrimesh specifike, si p.sh. mbulimin e shpenzimeve të ushtrisë kur ajo shkonte në luftë etj.
Pesha e detyrimeve të mësipërme rëndohej edhe më shumë prej abuzimeve që bëheshin gjatë vjeljes së tyre me dhunë nga aparati i fuqishëm ushtarako-administrativ i Perandorisë Osmane që, për nga ashpërsia, ishte i pakrahasueshëm me atë të sundimtarëve vendas të mëparshëm. Sa kohë që Perandoria Osmane vazhdonte të zgjeronte kufijtë e saj, spahinjtë nuk i kushtonin vëmendjen e duhur mbarëvajtjes së timareve, sepse të ardhurat që vilnin prej tyre ishin më të vogla nga ato që siguronin nëpërmjet grabitjeve gjatë luftërave pushtuese apo shtypjes së kryengritjeve e revoltave të ndryshme. Kur dalloheshin nëpër luftime, spahinjtë e ushtarët e tjerë osmanë në viset e sapopushtuara merrnin timare më të mëdha nga ato që kishin pasur më parë. Sipas së drejtës feudale osmane, spahiu e mbante timarin për aq kohë sa përmbushte detyrimin e pjesëmarrjes në luftë bashkë me pajisjet personale luftarake sa herë ta thërrisnin eprorët e tij. Kur timari i siguronte spahiut deri në 5 mijë akçe të ardhura në vit, duhej të shkonte në luftë vetëm dhe, për çdo 5 mijë akçe të ardhura më tepër, ai duhej të merrte me vete nga një ushtarak të armatosur (xhebeli).
Pozita e spahinjve, si zotërues timaresh, konsiderohej e përkohshme dhe e pasigurtë, prandaj veprimtaria e tyre karakterizohej nga abuzimet, grabitjet e krime të shumta, po ashtu siç vepronin edhe gjatë fushatave ushtarake. Vetë kronistët osmanë bashkëkohës me ngjarjet e mësipërme dëshmojnë për dhunën e spahinjve, për shkretimin e krahinave të tëra gjatë fushatave ushtarake të tyre, për grabitjen e pasurive të tundshme e të patundshme të banorëve të viseve që sulmoheshin, të gjësë së gjallë, si dhe të fëmijëve e të të rriturve, të cilët shiteshin si skllevër.

3. KRYENGRITJET ANTIOSMANE NË SHQIPËRI
(VITET 30 TË SHEK. XV)

Qëndresa antiosmane në Shqipëri
Pas pushtimit të kështjellave të viseve perëndimore shqiptare në fillim të shek. XV, osmanët vendosën edhe në këtë rajon të Shqipërisë administratën e tyre pushtuese. Nëpërmjet regjistrimeve të herëpashershme të banorëve e të tokës dhe të ndarjes së saj në prona të vogla feudale (timare), pushtuesit vendosën sistemin feudal ushtarak osman të timareve, që ishte i ngjashëm me sistemin e pronies bizantine. Kjo lloj prone ishte në shpërbërje të plotë në prag të pushtimit osman dhe shoqëria shqiptare ndodhej në fazën e zhvilluar të feudalizmit, ku prona tokësore shitej e blihej lirisht. Nëpërmjet këtyre regjistrimeve osmanët i zhveshën fisnikët shqiptarë nga pronat e mëdha tokësore dhe nga pozitat e tyre drejtuese. Përveç kësaj, sulmet e njëpasnjëshme të ushtrive osmane për pushtimin e trojeve shqiptare, të shoqëruara me dhunë të egër e me shkatërrime masive, me rrëmbim të fëmijëve për të mbushur repartet e jeniçerëve si dhe me rrëmbimin e të rriturve për t`i shitur si skllevër, e dëmtuan rëndë jetën ekonomike të vendit dhe shkaktuan një pakënaqësi të thellë në të gjitha shtresat shoqërore, duke i bashkuar e duke i ngritur këta në luftë kundër armikut të përbashkët, pushtuesit të huaj osman. Qëndresa dhe lufta e shqiptarëve shpërtheu kudo në forma të ndryshme deri në kryengritje të fuqishme.
Përballë një pushtuesi shumë të fuqishëm e të organizuar mirë, siç ishte Perandoria Osmane, një pjesë e shqiptarëve braktisnin përkohësisht vendbanimet e veta, duke u strehuar në vise të thella e malore, ku mund të përballohej më lehtë dhuna e pushtuesve. Të tjerë morën rrugën e mërgimit dhe u vendosën në Itali e në vende të tjera të huaja.
Braktisja e fshatrave nga banorët u bë një dukuri e përhapur në rajonet ku zhvilloheshin luftime ose që gjendeshin pranë rrugëve nga kalonin ushtritë pushtuese. Kjo dukuri është pasqyruar në regjistrin kadastral osman të vitit 835 h. (1431-1432), në të cilin janë shënuar me dhjetëra fshatra e qendërbanime të braktisura plotësisht e toka buke të bëra djerrina, që gjendeshin në rajonet pranë qendrave ushtarako-administrative, si Gjirokastra, Kanina, Berati, Kruja etj.
Qëndresa e shqiptarëve ndaj pushtuesve osmanë shfaqej në forma të ndryshme. Shumë familje përpiqeshin t`u shmangeshin regjistrimeve kadastrale që administrata osmane ndërmerrte herë pas here. Gjatë regjistrimeve ato largoheshin përkohësisht nga vendbanimet e tyre e fshiheshin. Spahinjtë, nga ana e tyre, përpiqeshin t`i zbulonin familjet e fshatrat e fshehura dhe të vilnin prej tyre rentën. Në regjistrin kadastral të vitit 835 h. (1431-1432) gjenden mjaft shënime për zbulimin e familjeve, e deri të fshatrave të tëra, që ishin fshehur e kishin mbetur të paregjistruara. Kështu, p.sh., në krahinën e Korçës e të Përmetit vetëm dy spahinj (Sunkurxhe Beu dhe Abdullahu) kishin zbuluar dhe regjistruar për herë të parë 212 familje.
Qëndresa e shqiptarëve ndaj pushtuesve osmanë shpërthente edhe në forma më të ashpra. Masa të tëra fshatarësh nuk pranonin të shkonin para komisioneve të regjistrimit dhe me armë në dorë i kundërshtonin ato, duke krijuar situata të rrezikshme për jetën e personave që duhej të shkelnin nëpër fshatra për të kryer regjistrimin e banorëve e të tokave. Përballë një qëndrimi të tillë, në shumë raste zyrtarët e kryenin regjistrimin formalisht e në kundërshtim me ligjet e tyre, pa shkuar në fshatrat përkatëse. Kështu p.sh. gjatë regjistrimit të lartpërmendur, për një numër të madh fshatrash të krahinave të Këlcyrës, të Kurveleshit etj. ai u bë formalisht, sipas të dhënave që ishin shënuar në regjistrat e mëparshëm. Kurse shumica e fshatrave, që gjendeshin në krahinat ndërmjet lumenjve Shkumbin dhe Erzen, u regjistruan sipas deklarimit gojor të spahinjve të tyre. Me dhjetëra e dhjetëra fshatra të tjera nëpër krahina të ndryshme nuk iu dhanë menjëherë spahinjve, por u shënuan nëpër regjistra si mevkuf (të bllokuar) për t`ua shpërndarë atyre më vonë. Numri i familjeve të fshehura arrinte në qindra.
Sanxhakbejlerët dhe funksionarët e tjerë osmanë përdorën gjerësisht e vazhdimisht forcat e tyre ushtarake për të zbatuar sistemin e timarit. Ata ndërmerrnin sulme të herëpashershme mbi fshatrat e pabindura dhe i shndërronin ato në gërmadha. Dhunës së tyre shqiptarët iu përgjigjën me luftë të armatosur, duke vepruar në bazë fshati, madje edhe banorët e disa fshatrave bashkëvepronin kundër pushtuesve. Në regjistrin e vitit 835 h. (1431-1432) ka shënime që cilësojnë fshatra apo timare të formuara me disa fshatra si "çerdhe qafirësh", "të hedhur në revoltë" etj. Për fshatin Luzat të Kurveleshit është vënë shënimi se "është fshat tradhtar, tre-katër herë dërguan njerëz, por nuk u kthyen".
Objekt i luftës së fshatarësisë u bënë edhe feudalët spahinj. Shënimet e regjistrit të vitit 835 h. (1431-1432) përmendin mjaft raste të vrasjes së spahinjve dhe të zhdukjes së tyre pa lënë gjurmë. Në rrethana të tilla shumë spahinj osmanë i braktisën timaret. Rrjedhimisht pushteti osman detyrohej t`i zëvendësonte spahinjtë me persona të tjerë. Kështu p.sh. në vilajetin e Pavël Kurtikut, të Çartallozit, të Tomoricës, të Këlcyrës etj., gjatë regjistrimit të vitit 835 h. (1431-1432), asnjë timar nuk ishte më nën zotërimin e spahinjve me origjinë të huaj, që kishin qenë gjatë regjistrimit të mëparshëm.

Kryengritja e Gjon Kastriotit (1429-1430)
Pushtimi osman i vendit dëmtoi rëndë interesat e të gjitha shtresave shoqërore, duke përfshirë edhe elitën drejtuese shqiptare. Një pjesë e fisnikëve të Shqipërisë së Poshtme, që i humbën plotësisht pronat e tyre, emigruan nga Shqipëria. Të tjerë në viset e Shqipërisë Qendrore e të Epërme, si Kastriotët, Arianitët, Muzakajt, Dukagjinët, Zahariajt, Spanët etj. u përpoqën të shmangnin rrënimin e plotë të tyre, duke u dhënë garanci, tribute e pengje osmanëve, si dhe duke forcuar lidhjet me Venedikun dhe vendet e tjera me prirje antiosmane. Sulmet e ushtrive osmane mbi zotërimet e fisnikëve shqiptarë nxiteshin edhe nga vjehrri i mëvonshëm dhe vasali besnik i sulltan Muratit II, që ishte sundimtari i Despotatit të Rashës, Gjergj Brankoviçi, i cili ishte në luftë me fisnikët shqiptarë jo vetëm në rajonin bregdetar të Shqipërisë së Epërme. Nën trysninë edhe të fisnikëve shqiptarë, Gj. Brankoviçi u detyrua në vitin 1428 të zhvendoste kryeqytetin në veri të Despotatit të tij, në Smederevë, në brigjet e lumit Danub.
Kur presioni i pandërprerë osman përshkallëzohej aq shumë mbi fisnikët shqiptarë, sa që rrezikonte tërësisht ekzistencën e tyre, ata nuk ngurronin të rrëmbenin armët. Pakënaqësia e shtresave të gjera shoqërore ndaj pushtimit osman u kishte krijuar fisnikëve shqiptarë mundësi të reja e të panjohura më parë për krijimin e ushtrive të mëdha e pa pagesë, të karakterizuara nga një shpirt i lartë vetëmohimi, që nuk njihet në kushtet e luftërave të zakonshme feudale dhe tek ushtritë mercenare.
Kryengritja e parë në shkallë krahinore, që njihet deri tani, i përket kohës së sulltan Mehmetit I dhe duhet të jetë zhvilluar gjatë viteve 1419-1421. Burimet historike, që e përmendin atë, nuk japin hollësi për zhvillimin e saj, veçse tregojnë që banorët e krahinës së Vagenetisë (Çamërisë) u hodhën në kryengritje.
Në fund të viteve 20 të shek. XV dy ngjarje të rëndësishme ndikuan në jetën politike të fisnikëve shqiptarë: fuqizimi në drejtimin e pashasanxhakut të Shkupit i familjes së Evrenozëve (veçanërisht dy përfaqësues të saj Isak Beu dhe, pas vdekjes së tij, i biri, Isa Beu, arritën të fuqizoheshin shumë ekonomikisht duke shfytëzuar zgjerimin e pushtimeve osmane në Ballkan) dhe sidomos lufta e ushtrive osmane për pushtimin e qytetit të Selanikut, që në vitin 1423 kishte kaluar nën zotërimin e Venedikut.
Konfliktin e armatosur ndërmjet sulltan Muratit II dhe Republikës së Venedikut për qytetin e Selanikut, që zgjati afro tre vjet (1428-1430), disa prej fisnikëve shqiptarë e panë si një mundësi për shtrirjen e pushtetit të tyre mbi viset që ishin nën zotërimet veneciane dhe osmane. Kurse për Venedikun dhe sidomos për pushtuesit osmanë lufta e mësipërme i vinte në provë fisnikët shqiptarët nëse do të përmbushnin apo jo angazhimet ushtarake që kishin ndaj tyre.
Qysh në gusht të vitit 1428 njoftohej se Gjon Kastrioti ishte nën presionin e pandërprerë të sulltanit që të sulmonte zotërimet veneciane dhe se një djalë i tij, që ishte "bërë turk e mysliman", i mbante trupat ushtarake pranë rajonit venecian të Shkodrës. Kurse Stefan Spani, Kojë Zaharia dhe Stefan Maramonti, sipas dokumenteve të fillimit të vitit 1430, kishin ndërmarrë aksione të pasuksesshme kundër zotërimeve të Venedikut në rajonin e Shkodrës. Ndërkohë Gojçin Gjurashi (Cërnojeviçi) kishte çliruar zotërimet e tij në Gentë, duke dëbuar prej tyre forcat e despotit serb të Rashës, Gjergj Brankoviçit, djalë i Vukut.
Edhe marrëdhëniet e fisnikëve shqiptarë me osmanët acarohen shumë dhe pozitat e pushtetit osman në tokat shqiptare qenë dobësuar, ndonëse mungojnë të dhënat burimore për aksionet antiosmane të shqiptarëve. Nëpërmjet tyre tërthorazi del se ushtria e Gjon Kastrioti ka rrethuar Krujën dhe është përpjekur ta pushtojë atë, kështjellë që nuk është marrë ndonjëherë me forcën e armëve. Sidoqoftë, pushteti osman në tokat e Shqipërisë Perëndimore ishte tronditur thellësisht. Prandaj, pa pritur nënshkrimin e traktatit të paqes më Venedikun (4 shtator 1430), por sapo pushtuan Selanikun (29 mars 1430), ushtritë osmane të komanduara nga Isak Evrenozi dhe me pjesëmarrjen e trupave serbe, të komanduara nga djali i Gjergj Brankoviçit, iu drejtuan shtetit të Gjon Kastriotit. Sulmi i tyre qe i papërballueshëm. Gjatë muajve prill-maj 1430 ushtritë osmane shkatërruan disa kështjella të Gjon Kastriotit dhe arritën në Prishtinë. Prej këtu morën rrugën në drejtim të Gentës dhe në fund të muajit qershor, pasi thyen qëndresën e Gojçin Gjurashit, zbritën deri në rrethinat e Shkodrës, duke plaçkitur vendin, dhe morën Dejën.
Përballë një situate të tillë Gjoni kërkoi marrëveshje me Isak Beun. Edhe me ndërhyrjen e Skënderbeut dhe të Stanishtës pranë autoriteteve osmane, u rimëkëmb shpejt shteti i Kastriotëve. Gjatë gjysmës së parë të viteve 30 sërish ai u bë kufitar me zotërimet veneciane të Lezhës e të Shkodrës, siguroi dalje në det dhe kishte nën kontrollin e vet rrugët tregtare që lidhnin bregdetin me Prishtinën dhe Shkupin.
Gjon Kastrioti vdiq në fillim të muajit maj të vitit 1437 (2 ose 4 maj). Emri i tij do të përmendet edhe në dy dokumente të mëvonshme (mars 1438 dhe korrik 1439) në kuadrin e përpjekjeve të Stanishës e të Skënderbeut, si drejtues të rinj të shtetit të Kastriotëve, për të vijuar me Venedikun dhe me Raguzën po ato marrëdhënie që kishte pasur i ati i tyre, Gjon Kastrioti.

Fitoret e Gjergj Arianitit (1432-1435) dhe zgjerimi i luftës antiosmane
Regjistrimi kadastral osman i vitit 835 h. (1431-1432) u shoqërua me dhunë të ashpër të forcave pushtuese. Dokumente të kohës tregojnë se gjatë verës së vitit 1432 shqiptarët masivisht emigruan në drejtim të Puljes e të Venedikut. Pakënaqësia e përgjithshme nga regjistrimi kadastral i vitit 835 h. (1431-1432), nxitja e revoltës së tyre nga Selia e Shenjtë dhe oborri hungarez, si dhe lajmi i pasaktë për vdekjen e sulltan Muratit II bënë që shqiptarët të hidheshin në luftë kundër pushtuesve osmanë.
Në ballë të kësaj vale të re e të fuqishme kryengritjesh u vu Gjergj Arianiti. Shqiptarët, të udhëhequr prej tij, i dëbuan spahinjtë osmanë prej një pjese të konsiderueshme të zotërimeve të Arianitëve. Qysh në fund të viteve 20, gjatë luftës veneto-osmane për zotërimin e Selanikut, kufijtë lindorë të shtetit të Gj. Arianitit duhet të jenë shtrirë në atë kohë deri në Manastir. Ndërkohë kryengritje shpërthyen edhe në krahina të tjera të vendit dhe i paralizuan forcat osmane që ishin në tokat shqiptare. Ato ndodheshin përballë asgjësimit të plotë, prandaj sulltan Murati II vendosi të merrej vetë me shtypjen e kryengritjeve shqiptare.
Gjatë dimrit të vitit 1432-1433 sulltani u vendos në Serez. Këtu u grumbulluan ushtritë osmane dhe, duke ndjekur rrugën Egnatia, do të marshonin e do të sulmonin forcat e Gjergj Arianitit për ta nënshtruar atë.
Në Serez sulltani organizoi një ushtri prej 10 mijë vetash dhe në krye të tyre vuri sanxhakbeun e Sanxhakut Shqiptar, Ali bej Evrenozin. Ushtria osmane hyri në thellësi të shtetit të Gj. Arianitit dhe arriti në luginën e Shkumbinit pa u ndeshur me luftëtarët shqiptarë. Por, kur përparuan në thellësi të luginës, forcat e Gj. Arianitit u shfaqën befasisht dhe menjëherë e sulmuan ushtrinë osmane pranë burimeve të Bushekut. Shumë ushtarë osmanë u vranë ose ranë robër në duart e shqiptarëve, ndërsa të tjerët, bashkë me komandantin e tyre Ali bej Evrenozin, morën arratinë.
Kjo ishte fitorja e parë e rëndësishme e shqiptarëve kundër ushtrive të fuqishme osmane. Ajo pati jehonë edhe në vendet e tjera dhe i dha hov luftës antiosmane në Shqipëri. Fitorja, siç ka shkruar një bashkëkohës i saj, kronisti bizantin Halkokondili, i solli "lavdi të shkëlqyer" Gjergj Arianitit, që u bë personazhi kryesor i jetës politike shqiptare të viteve 30.
Vala e kryengritjeve antiosmane u përhap edhe në rajonet e Shqipërisë së Poshtme, edhe pse pozitat e osmanëve ishin fuqizuar atje me pushtimin prej tyre, në tetor të vitit 1430, të kryeqendrës së atyre viseve, të Janinës. Kryengritësit thirrën nga emigrimi në Korfuz dhe e vendosën në krye të tyre Depë Zenebishin, djalin e ish-sundimtarit të vdekur të tyre. Pas kthimit të D. Zenebishit kryengritësit rrethuan dhe sulmuan kryeqendrën administrative të Sanxhakut Shqiptar, Gjirokastrën. Për dëmtimin e mureve të kështjellës dhe çlirimin e saj, sulmuesit përdorën makina gurëhedhëse. Ndërkohë kryengritësit i shtrinë veprimet e tyre edhe në krahinat fqinjë dhe arritën të pushtonin kështjellën e Këlcyrës.
Kjo situatë i alarmoi osmanët. Prandaj, në kushtet e vështira të dimrit, u organizua një ushtri e re osmane e komanduar nga Turhan Beu. Në fillim të vitit 1433, duke marshuar me shpejtësi nëpër dëborë, ushtria e Turhan Beut në bashkëpunim me garnizonin osman të Gjirokastrës i sulmuan befasisht rrethuesit e kështjellës. Shqiptarët, të vënë ndërmjet dy zjarreve, nuk e përballuan dot goditjen dhe me humbje të rënda u tërhoqën nga rrethimi i Gjirokastrës. Osmanët e zunë rob Depë Zenebishin dhe e varën.
Valët e kryengritjeve antiosmane u përhapën edhe në rajone të tjera të vendit. Në Shqipërinë e Epërme, Nikollë Dukagjini mori në duart e tij kështjellën e Dejës. Por këtë kështjellë Nikollë Dukagjini e mbajti për pak kohë dhe ajo kaloi sërish në duart e osmanëve. Në Shqipërinë Qendrore kryengritësit e udhëhequr nga Andre Topia sulmuan kështjellën e Krujës, por nuk e morën dot. Edhe në zonën e Vlorës dokumentet e kohës tregojnë se në vitin 1434 krerët e vendit donin që "turqve t`ua hiqnin nga duart kështjellën e Kaninës".
Gjatë viteve 30 të shek. XV zotërimet e Gjergj Arianitit mbetën rajoni kryesor i luftës antiosmane, prandaj sulltan Murati II, gjatë verës së vitit 1434, u vendos në Manastir. Këtu u grumbulluan ushtritë osmane të Rumelisë dhe nën komandën e bejlerbeut të tyre, Sinan Pashës, në fillim të gushtit 1434 sulmuan zotërimet e Arianitëve. Pasi hynë në thellësi të tyre, trupat osmane u rrethuan dhe u goditën rreptë nga luftëtarët shqiptarë. Në këtë betejë, shkruante ato ditë Senati i Raguzës, shqiptarët "dolën fitues në fushën e nderit dhe shumë turq u vranë".
Pas fitores së shkëlqyer të shqiptarëve në gusht të vitit 1434, u ngarkuan Isak bej Evrenozi dhe sanxhakbejlerët e rajoneve kufitare që të vazhdonin luftën për shkatërrimin e forcave të Gj. Arianitit. Në dhjetor të vitit 1434 ushtria e Isak Beut iu drejtua zotërimeve të Arianitëve. Shqiptarët i dolën përpara ushtrisë osmane dhe zhvilluan me të një betejë të rreptë, që përfundoi me një fitore të shkëlqyer të tyre. Për këtë betejë Senati i Raguzës do të shkruante ato ditë: "Isaku vetëm me një numër shumë të vogël ushtarësh mundi të shpëtojë. Nga ushtria e tij shumë turq, nga më kryesorët e të rëndësishmit, u vranë në luftë e mbetën robër. Që prej asaj dite turqit mbetën të tmerruar, duke mos pasur guxim kundër arbërve".
Luftimet ndërmjet shqiptarëve dhe forcave osmane vazhduan edhe në vitin 1435. Më 20 prill të këtij viti luftëtarët e Gj. Arianitit u ndeshën rreptë me një ushtri osmane, duke e shpartalluar atë dhe, siç shkruhej ato ditë, "e mbajtën fushën e betejës si ngadhënjyes".
Pas disfatave të njëpasnjëshme, që pësuan trupat osmane prej luftëtarëve të Gj. Arianitit, sulltan Murati II ndërpreu dërgimin e ushtrive të tjera kundër shtetit të Arianitëve dhe gjatë viteve 1435 -1437 i angazhoi forcat e veta në Anadoll kundër emirit Ibrahim të Karamanisë. Përkohësisht në Shqipëri u krijua një gjendje e tillë që, siç shkruhej në fund të vitit 1435, "turqit e arbërit po qëndrojnë të qetë në kufijtë e tyre pa ndonjë trazim ose përleshje".
Kryengritjet e viteve 30 të shek. XV dhe fitoret e forcave të Gj. Arianitit patën jehonë të madhe si në Shqipëri, ashtu edhe në vende të ndryshme të Evropës. Përpara bashkëkohësve të huaj shqiptarët dolën si një nga popujt më aktivë në luftën kundër pushtuesve osmanë. Rëndësia e luftës së tyre i kalonte kufijtë e botës shqiptare dhe me kohë tërhoqi vëmendjen e shteteve evropiane, interesat e të cilëve lidheshin me ngjarjet e Ballkanit. Gj. Arianiti u bë personalitet i njohur evropian, sepse fitoret e tij erdhën në një kohë kur Evropa ishte mësuar të dëgjonte për disfatat që pësonin forcat antiosmane. Për këto fitore atë e përgëzuan personalitetet më të shquara të kohës, si papa Eugjeni IV dhe perandori gjerman Sigismund, që ishte njëkohësisht edhe mbret i Hungarisë. Këta i dhanë luftës së shqiptarëve një përkrahje të gjerë morale.
Lufta e shqiptarëve përkonte me interesat e Hungarisë, që gjendej përballë sulmeve të ushtrisë osmane. Drejtuesit e kryengritjeve shqiptare si Gjergj Arianiti e Andre Topia krijuan lidhje të ndërsjella me mbretin e Hungarisë, Sigismundin, dhe dërguan përfaqësuesit e tyre te njëri-tjetri. Ata projektuan që, duke u mbështetur në viset e çliruara të Shqipërisë, të organizonin një kryengritje të përgjithshme antiosmane në Ballkan. Për këtë qëllim, në pranverë të vitit 1435, mbreti i Hungarisë dërgoi në Shqipëri Fruzhinin, pasardhës i mbretit bullgar Shishman, dhe në pranverë të vitit 1436 princin Daut, pretendent i fronit osman i strehuar në oborrin hungarez, me synimin që kundërshtarët politikë të sulltan Muratit II të ngriheshin kundër tij dhe ta rrëzonin nga froni. Me gjithë këto përpjekje nuk u arrit të organizohej një aksion i përbashkët ballkanik.
Jehona e luftës antiosmane të shqiptarëve u ndie edhe në vendet e tjera evropiane. Situatën e trazuar politike të viteve 30 në Shqipëri, Republika e Venedikut u përpoq ta shfrytëzonte për interesat e veta. Ajo arriti t`u merrte shqiptarëve Dejën dhe më pas, nën presionin e osmanëve, ua dorëzoi këtyre. Ndërkohë Venediku udhëzonte qeveritarët e saj në tokat shqiptare që të respektonin traktatet e paqes me sulltanin, të mos i ndihmonin kryengritësit shqiptarë, të lejonin kalimin e qëndrimin e trupave osmane në zotërimet veneciane etj.

Gjendja politike në Shqipëri pas kryengritjeve të viteve 30 të shek. XV
Gjatë viteve 30 të shek. XV shqiptarët për herë të parë i thyen ushtritë osmane në disa beteja. Me gjithë këto fitore, lufta e tyre nuk dha përfundimet e dëshiruara, sepse mungoi bashkimi i të gjitha forcave shqiptare, mungoi bashkërendimi efikas i veprimtarisë ushtarake të tyre dhe aksionet luftarake në rajonet kryengritëse u zhvilluan të veçuara, prandaj përgjithësisht qenë të pasuksesshme. Kjo situatë e përgjithshme ndikoi negativisht edhe në shtetin e Gj. Arianitit, duke i bërë të paqëndrueshme rezultatet e fitoreve ushtarake të tij.
Situata politike në Shqipëri mbeti shpërthyese edhe gjatë gjysmës së dytë të viteve 30 të shek. XV, kur luftimet kishin pushuar. Në viset e Gjirokastrës e të Vlorës si dhe në zonat pranë qendrave ushtarake të pushtuara etj., qëndresa antiosmane vazhdoi në forma të tjera. Për të vendosur në to plotësisht pushtetin e vet, sulltan Murati II iu drejtua për ndihmë Venedikut. Kështu, në tetor të vitit 1436, një përfaqësues i sulltanit i kërkoi Republikës së Venedikut të ndëshkonte ata shqiptarë që, nga zotërimet e saj të Shkodrës, Pargës etj., sulmonin forcat osmane, si dhe të mos lejohej në to strehimi i dezertorëve të ushtrisë osmane.
Gjendja e rëndë politike në Shqipëri për pushtuesit osmanë dhe pamundësia e tyre për të dërguar aty vazhdimisht ushtri të mëdha, ndërkohë që kishte fronte të tjera lufte edhe në rajone të tjera kufitare me Perandorinë Osmane, e detyruan sulltan Muratin II të ndryshonte përkohësisht qëndrimin e vet ndaj shqiptarëve. Ai ndërpreu sulmet ushtarake mbi zotërimet e Arianitëve e të viseve të tjera shqiptare dhe i largoi forcat osmane nga zonat, ku pozitat e tyre ishin shumë të dobëta.
Osmanët i braktisën krahinat në veri të lumit Mat dhe kështjellën e Dejës ia dhanë Lekë Zaharisë. Me aktivizimin energjik të djemve të Gjon Kastriotit, Stanishës e Skënderbeut, që ishin funksionarë osmanë, shteti i Kastriotëve u rimëkëmb shpejt, siguroi përsëri dalje në det, duke rimarrë skelën e Shufadasë në grykëderdhjen e lumit Mat, si dhe kontrollin e rrugëve për në Prishtinë dhe në Shkup. Zotërimet e tij u bënë kufitare në perëndim me zotërimet veneciane të Lezhës e të Shkodrës. Edhe në rajone të tjera të brendshme e larg qendrave osmane, si në krahinat malore e fushore që shtriheshin ndërmjet lumenjve Devoll-Seman dhe Erzen u rivendosën pozitat e zotërve vendas, ndonjë prej të cilëve i mori zotërimet e veta në formën e timareve.
Për të ruajtur në viset shqiptare pushtetin e tronditur osman, sulltan Murati II u përpoq të mbështetej te ata fisnikë vendas që ishin të lidhur me administratën vendore osmane. Krahas Evrenozëve, që vazhduan të ishin në krye të pashasanxhakut të Shkupit, gjatë viteve 1437-1438 sulltani emëroi sanxhakbe të Sanxhakut Shqiptar të birin e Teodor Muzakës, Jakup Beun, dhe subash të Krujës Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Kurse qysh në verën e vitit 1434 ishte emëruar në postin e dizdarit të Krujës Ballaban Beu, i njohur sipas rrëfimit të M. Barlecit me titullin pashë, titull që realisht nuk e ka pasur asnjëherë.
Gjatë qeverisjes së Sanxhakut Shqiptar prej Jakup Beut dhe të vilajetit të Krujës prej Skënderbeut, sipas rekomandimeve të tyre u bënë shumë ndryshime në shpërndarjen e timareve e të fshatrave në të mirë të elementit shqiptar, duke shprehur kështu vijimin e lidhjeve familjare që ata mbanin me elitën drejtuese shqiptare. Sa kohë që Skënderbeu qëndroi në postin e subashit të vilajetit të Krujës edhe këto vise mund të konsiderohen si pjesë e shtetit të Kastriotëve. Por Jakup bej Muzaka dhe Skënderbeu nuk i mbajtën gjatë pozitat drejtuese në Sanxhakun Shqiptar.
Në fund të vitit 1438 qenë të pasuksesshme aksionet e trupave osmane kundër ushtrisë hungareze në Transilvani. Më pas veprimet luftarake osmane u shtrinë pranë viseve shqiptare, në Rashë e në Bosnjë. Në vitin 1439 ata pushtuan kryeqytetin e Despotatit të Rashës, Smederevën, dhe e nënshtruan atë.
Ndërkohë sulltan Murati II largoi Skënderbeun dhe Jakup Beun nga funksionet e larta drejtuese që kishin në Sanxhakun Shqiptar dhe i ngarkoi me funksionet e larta të sanxhkbejlerëve në rajone të tjera më pak shpërthyese, me sa duket larg viseve shqiptare. Në vend të tyre për drejtimin e Sanxhakut Shqiptar u emëruan persona të huaj, që ishin më të besueshëm. Këta bënë ndryshime të shumta nëpër timaret e Sanxhakut Shqiptar, duke favorizuar elementin e huaj. Pas një rrethimi të gjatë njëvjeçar, në qershor të vitit 1441, osmanët pushtuan Novobërdën, qendra më e rëndësishme e prodhimit të arit e të argjendit në Ballkan, të cilin nuk arritën ta mbanin në duar për një kohë të gjatë.
Pas kryengritjeve të viteve 30 të shek. XV jeta politike në Shqipëri u zhvilluan në mënyrë të tillë që çoi në forcimin shkallë-shkallë të pozitave të pushtuesve osmanë në dëm të shqiptarëve, gjë që rriti pakënaqësinë e tyre. Elita drejtuese shqiptare u vu në pritje të rrethanave më të favorshme për të rifilluar luftën kundër pushtuesve osmanë, siç do të ndodhte në nëntor të vitit 1443 në Shqipëri, kur në krye të saj u vu Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.

[Laberia]

K R E U VI

SHQIPËRIA NË KOHËN E GJERGJ KASTRIOTIT-SKËNDERBEUT
(1443 - 1468)

1. RIMËKËMBJA E SHTETIT TË KASTRIOTËVE DHE
FORMIMI I LIDHJES SHQIPTARE TË LEZHËS

Jeta dhe veprimtaria e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut deri më 1443
Gjergj Kastrioti lindi rreth vitit 1405. Ishte fëmija i parafundit në familjen me shumë fëmijë të Gjonit e të Vojsavës. Këta kishin katër djem (Stanishën, Reposhin, Konstandinin e Gjergjin) dhe pesë vajza (Marën, Jellën, Angjelinën, Vlajkën e Mamicën).
Kur lindi Gjergji, i ati, Gjon Kastrioti, ishte sundimtar i një shteti të rëndësishëm, që shtrihej së paku nga rrethinat e Prizrenit e të Tetovës në lindje deri në detin Adriatik në perëndim. Qendra administrative e tij duhet të ketë qenë Prizreni. Këtu duhet të ketë lindur edhe Gjergji.
Që kur Gjergji ishte fëmijë, familja e Kastriotëve i ndjeu rrjedhimet shkatërrimtare të pushtimeve osmane. Dokumentet tregojnë se në vitin 1409 Gjon Kastrioti ishte detyruar t'u dorëzonte peng osmanëve një nga djemtë e tij, ndoshta Stanishën, dhe më pas edhe djalin e vogël, Gjergjin. Ky u dorëzua si peng rreth moshës nëntëvjeçare, kur osmanët pushtuan Krujën (në fillim të vitit 1415) që ishte në kufi me zotërimet e Kastriotëve.
Dërgimin e Gjergjit të vogël në oborrin osman rreth moshës nëntëvjeçare, e dëshmojnë, pavarësisht nga njëri-tjetri, burime historike bashkëkohore ose pak më të vona, vendase e të huaja. Këtë e pohojnë autorët e vjetër shqiptarë, veprat e të cilëve shërbejnë si burime më të rëndësishme për njohjen e historisë së Shqipërisë të shek. XV, si Marin Barleci, Marin Beçikemi, Gjon Muzaka, Dhimitër Frëngu. Edhe në jetëshkrimin më të hershëm për Gjergj Kastriotin, të hartuar rreth viteve 1481-1482 prej Martin Segonit, tregohet se ai u dërgua i vogël peng, u rrit dhe u edukua pranë oborrit të sulltanit. Të njëjtën gjë njoftojnë edhe kronistë e historianë të huaj, bashkëkohës me Skënderbeun, si italianët F. Filelfo, I. Potani, R. Volaterani, bizantini L. Halkokondili, shumica e autorëve osmanë të shek. XV e XVI: Ashik pasha Zade, Tursuni, I. Bitlisi etj.
Gjergji, pasi u mor peng rreth moshës nëntëvjeçare, u dërgua në kryeqytetin e Perandorisë Osmane, në Edrene. Ai u edukua këtu gjatë një periudhe dhjetëvjeçare në shkollën e iç-ogllanëve, ku u dallua mbi të tjerët. Në këtë shkollë futeshin zakonisht djemtë e zotërve të nënshtruar për t'u përgatitur e edukuar në frymën osmane si komandantë të zotë e feudalë të bindur. Këta zakonisht shërbenin si spahinj në vendet ku pushtimi osman ndeshte në qëndresën e popullsisë, si dhe në vendet nga ata kishin ardhur.
Gjergj Kastrioti nga natyra ishte i pajisur me dhunti të veçanta, shumë të çmuara. Sipas dokumenteve të kohës dhe njoftimeve të Marin Barlecit, Gjergj Kastrioti kishte mendjemprehtësi të veçantë dhe arriti të zotëronte disa gjuhë të huaja. Ai ishte shtatlartë, shpatullgjerë e shumë i fuqishëm. Luftonte mbi kalë e në këmbë dhe ishte mjeshtër i pashoq në përdorimin e shpatës e të armëve të tjera.
Gjergji u shqua gjatë viteve të shkollës, kur iu vu emri mysliman Skënder, dhe mori pjesë në fushata të ndryshme ushtarake, në Ballkan dhe në Azi të Vogël, gjatë të cilave fitoi një përvojë të madhe ushtarake. Pasi mbaroi shkollën e iç-ogllanëve, Skënderbeu hyri në kuadrot ushtarake të sistemit feudal osman dhe përparoi shpejt në karrierën shtetërore, nga pozita e spahiut deri në postin e lartë të sanxhakbeut.
Funksionet si kuadër osman për vite të tëra Skënderbeu i ushtroi në Shqipëri, duke u lidhur me mjedisin vendas dhe interesat e familjes së tij. Emri i Gjergj Kastriotit për herë të parë përmendet në Shqipëri bashkë me ata të vëllezërve të tij në dokumente të vitit 1426 për çështje pronësie. Në këtë kohë Skënderbeu kishte mbaruar shkollën e iç-ogllanëve dhe ishte në Shqipëri si spahi, më pas u bë subash i Krujës dhe qëndroi në këtë post zyrtarisht deri në fund të vitit 1438, kur në zeametin përkatës është shënuar se i rijepej Zaganoz Beut. Qysh në fillim, kur u hartua regjistri kadastral osman i vitit 835 h. (1431-1432), zeameti i subashit të Krujës është regjistruar me emrin e Zaganoz Beut. Pas riemërimit zyrtar në fund të vitit 1438 në postin e subashit të Krujës, Zaganoz Beu duhet të jetë rikthyer me vonesë në Krujë, sepse Skënderbeu përmendet në Shqipëri edhe më 7 dhe 10 korrik të vitit 1439. Nuk dihet se cilët fshatra formonin timarin e tij në Shqipëri, kur ai ishte në postin e një spahiu. Ndoshta kanë qenë disa fshatra të vilajetit të Dhimitër Jonimës, diku midis Lezhës e Rubikut, ku në mes të viteve 30 Skënderbeu pati në zotërim një timar të madh, me të paktën nëntë fshatra.
Skënderbeu konsiderohej si bashkësundimtar me të drejta të plota me anëtarët e tjerë të familjes në veprimtarinë politike të Kastriotëve. Prandaj emri i tij është shënuar gjatë viteve 20 e 30 në aktet zyrtare që rregullonin marrëdhëniet e Kastriotëve me vendet e tjera, si p.sh. në vitin 1426 në një aktblerje nga Kastriotët të një pirgu pranë manastirit Hilandar në malin Athos dhe në një aktdhurimi të dy fshatrave të Kastriotëve për manastirin e Hilandarit, si dhe në mars të vitit 1438 kur Stanisha dhe Gjergji kërkuan qytetarinë e Venedikut dhe më vonë (korrik 1439) edhe atë të Raguzës. Qytetaria veneciane e raguzane kërkohej që, në rast shkatërrimi e dëbimi nga zotërimet e veta prej osmanëve, familjarët e Gjonit të strehoheshin në këto vende.
Gjatë viteve të qëndrimit në Shqipëri si kuadër osman Skënderbeu punoi aktivisht për mbrojtjen e interesave të familjes së tij. Kështu, sipas një dokumenti osman pa datë, kur Gjon Kastrioti ra në konflikt me osmanët dhe humbi krahinën e Ishmit (Mysjen), Skënderbeu u kërkoi autoriteteve osmane që ta merrte si zeamet këtë krahinë. Gjatë këtyre viteve ai kishte një timar të madh në trevën Lezhë-Rubik, që përshkohej nga udha e karvaneve që lidhte bregdetin me Prizrenin. Kjo rrugë ishte shumë e rëndësishme për veprimtarinë ekonomike e tregtare të shtetit të Kastriotëve. Më 1437-1438 Skënderbeu u bë qeveritar (subash) i vilajetit të Krujës dhe siguroi për këtë një feud të madh prej dhjetëra fshatrash. Ky gradim ndikonte shumë në forcimin e pozitave ekonomike e politike të zotërimeve të Kastriotëve që shtriheshin në lindje e në veri të vilajetit të Krujës.
Pas vdekjes së Reposhit (1431), që i qe kushtuar jetës fetare, dhe të Konstandinit, dy vëllezërit e tjerë drejtuan shtetin e Kastriotëve, sepse ati i tyre, Gjon Kastrioti, ishte i sëmurë dhe vdiq në maj të vitit 1437. Të dy vëllezërit i kushtuan vëmendje ruajtjes e forcimit të marrëdhënieve me Venedikun e Raguzën, prej të cilave arritën më 1438 e 1439 të siguronin të drejtat e privilegjet që kishte patur ati i tyre me ato dy vende. Ata vepruan bashkërisht deri kur vdiq Stanisha më 1446.
Pas vitit 1439 Skënderbeu nuk përmendet më në tokat shqiptare. Në këtë kohë në Ballkan po fillonin trazira të reja, si rrjedhojë e aksioneve ushtarake antiosmane të Janosh Huniadit. Prandaj sulltan Murati II e largoi Skënderbeun nga posti i subashit të Krujës, duke e emëruar sanxhakbej me sa duket larg tokave shqiptare, ndoshta në Nikopol të Bullgarisë.
Gjatë viteve të qëndrimit në Shqipëri si funksionar osman, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu del me emrin mysliman (Iskënder) në dokumentet osmane, kurse në ato perëndimore ka përdorur vetëm emrin e krishterë Gjergj, gjë që shpreh lidhjet e tij me parinë drejtuese shqiptare.
Sigurimi i privilegjeve dhe i qytetarisë së Venedikut e të Raguzës në fund të viteve 30, në një kohë kur Skënderbeu po përparonte në karrierën politike si kuadër i Perandorisë Osmane, tregojnë se ai e shikonte të ardhmen jo në kuadrin e karrierës së një funksionari osman. Përkundrazi, praninë e tij në radhët e kuadrove osmane, ai e gjykonte si diçka të përkohshme. Në kushtet kur së bashku me të vëllanë, Stanishën, kishin marrë drejtimin e zotërimeve të Kastriotëve, largimin e tij nga posti i subashit të Krujës dhe emërimin si sanxhakbej larg Shqipërisë, Skënderbeu nuk mund ta shikonte si një "gradim", por si shprehje të mosbesimit të sulltanit ndaj tij.
Ndonëse kaloi një kohë të gjatë në shkollën e iç-ogllanëve e në vende të huaja si kuadër e komandant i shquar i ushtrisë osmane, Skënderbeu mbajti lidhje të ngushta me familjen e tij, me interesat e zotërimeve të tyre. Ai jetoi për vite të tëra në atdheun e vet, ku u brumos dhe u formua në mjedisin e luftës së shqiptarëve kundër pushtuesit të huaj osman dhe të disfatave të para që osmanët pësuan në Shqipëri gjatë kryengritjeve të viteve 30. Kthesa rrënjësore e Skënderbeut në nëntor të vitit 1443, duke ardhur në Shqipëri për të ngritur lart flamurin e luftës kundër pushtuesve osmanë, ishte rrjedhojë e përvojës jetësore shumë të pasur të tij dhe e luftës së shqiptarëve.

Kryengritja e Përgjithshme Çlirimtare (nëntor 1443)
Shqiptarët e vazhduan luftën kundër pushtuesve osmanë në forma të ndryshme edhe pas kryengritjeve të viteve 30 të shek. XV. Nëpër dokumente të gjysmës së dytë të viteve 30 dhe fillimit të viteve 40 përmenden në viset shqiptare spahinj të vrarë, spahinj që, për të shpëtuar kokën, kishin braktisur timaret etj. Qëndresa e përhershme kundër pushtuesve osmanë dhe rrethanat e favorshme ndërkombëtare që u krijuan në fund të viteve 30 e në fillim të viteve 40 të shek. XV nxitën disa nga fisnikët shqiptarë të ngriheshin në luftë kundër pushtuesve të huaj.
Ndërkaq në jetën kishtare e politike të Shqipërisë ndikuan pozitivisht vendimet e Koncilit të Ferrarës, që u mbajt gjatë viteve 1438-1439. Krahas papë Eugjenit IV, në të morën pjesë edhe përfaqësuesit më të lartë të universit ortodoks, si perandori i Bizantit, Johan Paleologu, patriarku i Konstandinopojës, Jozefi, dhe peshkopët bizantinë e sllavë më në zë. Në korrik të vitit 1439 përfaqësuesit e të dy palëve nënshkruan tekstin e bashkimit shpirtëror të të dy kishave nën supremacinë e Papatit. Ky vendim ndikonte pozitivisht për zbutjen e mosmarrëveshjeve ndërmjet kishave ortodokse e katolike në Shqipëri dhe për rritjen e bashkëpunimit ndërmjet sundimtarëve shqiptarë të besimit katolik dhe ortodoks, si dhe të këtyre me forcat politike të huaja. Vendimet e Koncilit të Ferrarës ndihmonin bashkëpunimin ndërmjet vendeve evropiane, që politikisht ishin shumë të copëtuara e të përçara, në luftën kundër armikut të përbashkët, pushtuesve osmanë, luftë që filloi të propagandohej si një kryqëzatë e të krishterëve kundër pushtuesve aziatikë e besimit të tyre islam.
Në fillim të viteve 40 të shek. XV rrethanat ndërkombëtare favorizonin shpërthimin e kryengritjeve antiosmane në Shqipëri. Me vendosjen në fronin e Hungarisë të mbretit të Polonisë, Vladislavit, trupat hungareze, të komanduara nga vojvoda i Transilvanisë, Janosh Huniadi, kaluan nga veprimet mbrojtëse në mësymje dhe përkohësisht arritën të ndalnin përparimin e osmanëve drejt Evropës Qendrore. Pasi grumbulloi një ushtri të fuqishme, të përbërë prej hungarezësh, polakësh, rumunësh etj., J. Huniadi kaloi Danubin, u fut në thellësi të Ballkanit dhe në shtator të vitit 1442 u shkaktoi një disfatë të rëndë trupave osmane. Fitorja e ushtrisë së J. Huniadit ngjalli shpresa te popujt e shtypur të Ballkanit, nxiti lidhjet e sundimtarëve ballkanas me Hungarinë e me forca të tjera politike të kohës për zgjerimin e frontit të luftës antiosmane. Aktivisht veproi në këtë drejtim papa Eugjeni IV, i cili nëpërmjet peshkopëve të vet nxiste elitën drejtuese shqiptare e ballkanike të rrëmbente armët kundër osmanëve sapo trupat e J. Huniadit të marshonin sërish në drejtim të Ballkanit Qendror.
Këtë situatë ndërkombëtare disa fisnikë shqiptarë, midis tyre edhe Gjergj Arianiti, e vlerësuan të përshtatshme për fillimin e luftës. Në kuadrin e përgatitjeve Gjergj Arianiti forcoi lidhjet me vendet e tjera, duke dërguar përfaqësuesit e vet në Romë e në Bosnjë. Në gusht të vitit 1443 ai siguroi qytetarinë e Raguzës, që të strehohej familjarisht në atë qytet po qe se do thyhej prej trupave osmane.
Në shtator të vitit 1443 Gjergj Arianiti sulmoi forcat osmane në lindje të zotërimeve të tij dhe i dëboi pushtuesit nga shumë krahina të Shqipërisë Qendrore. Fitoret e tij ndikuan në jetën politike të Shqipërisë dhe patën jehonë edhe në vendet e tjera. Vetë ai vazhdonte përgatitjet për vijimin e luftës kundër osmanëve. Më 21 tetor përfaqësuesit e tij, sipas porosisë që kishin bërë në Raguzë, morën këtu flamurin e Arianitëve, që t'u printe luftëtarëve të tij në betejat e ardhshme. Në fund të muajit nëntor Gjergj Arianiti i kërkoi Raguzës t'i shiste bombarda, armë këto që i duheshin për çlirimin e kështjellave.
Lufta çlirimtare u përhap edhe në trevat e Shqipërisë së Poshtme. Gjin Zenebishi, i biri i Depës, u kthye nga mërgimi duke zbarkuar në bregdetin shqiptar pranë Butrintit. Me ushtrinë që organizohej këtu marshoi nëpër rrethinat e Gjirokastrës në drejtim të Kosturit, ku forcat e tij u sulmuan në befasi dhe u shpartalluan nga një ushtri osmane dhe vetë Gjini mbeti i vrarë.
Në fund të vitit 1443 lufta çlirimtare e shqiptarëve mori hov të mëtejshëm nga zhvillimi i ngjarjeve në Ballkan.
Në tetor të vitit 1443 trupat hungareze të komanduara nga Janosh Huniadi, pasi kaluan Danubin, u futën në thellësi të Ballkanit dhe filluan “Fushatën e Gjatë" që vazhdoi deri në fillim të vitit 1444. Ato marshuan në drejtim të viseve verilindore shqiptare. Kudo ato gjetën gatishmërinë e banorëve të krahinave ku kalonin për të luftuar së bashku kundër të njëjtit arimik. Vetë Huniadi shkruante ato ditë se ushtria e tij po "rritej nga dita në ditë me shumë bullgarë, arbër, serbë, boshnjakë".
Beteja u zhvillua më 3 nëntor 1443 në afërsi të Nishit, ku trupat osmane u thyen dhe u tërhoqën të shpartalluara. Ushtria e J. Huniadit vazhdoi marshimin në thellësi të zotërimeve osmane gjatë një dimri të ashpër dhe u fut në Bullgari, duke zbritur deri në juglindje të Sofjes. Gjatë 5 dhe 6 dhjetorit 1443 ushtria e J. Huniadit pësoi disfatë në Vasilicit dhe filloi tërheqjen. Pas një muaj, më 5 janar 1444 ajo pësoi një disfatë të dytë në Pirot (në juglindje të Nishit). Me humbje të ndjeshme të shkaktuara edhe prej kushteve natyrore të stinës, në fillim të shkurtit të vitit 1444, ushtria e J. Huniadit arriti në Budapest me një efektiv disa herë më të vogël nga numri fillestar i luftëtarëve, kur nisi fushatën në tetor të vitit 1443. Sidoqoftë, ngjarjet e mësipërme ndikuan në jetën politike të Ballkanit. Në gusht të vitit 1444, me miratimin e sulltan Muratit II dhe me kufij të rrudhur, u rimëkëmb Despotati i Rashës.
Në betejën e Nishit, të 3 nëntorit 1443, ndodhej edhe Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, që kishte detyrën e funksionarit të lartë osman, atë të sanxhakbeut të Nikopolit. Shpartallimin e forcave osmane në betejën e 3 nëntorit 1443 dhe vazhdimin e marshimit të trupave të J. Huniadit në drejtim të Bullgarisë, Skënderbeu e gjykoi si çastin më të përshtatshëm për çlirimin e tokave shqiptare. Pasi grumbulloi rreth vetes disa qindra bashkatdhetarë pjesëmarrës në betejën e Nishit, dhe i shoqëruar nga i nipi Hamza Kastrioti, Skënderbeu mori rrugën në drejtim të atdheut.
Në fillim Skënderbeu hartoi planin për ringritjen e shtetit të Kastriotëve, që, siç është shprehur në fillim të vitit 1445, formohej nga dy pjesë të mëdha "nga Dibra dhe Mati", që i ndante lumit Drin. Dibra, sipas konceptit të kohës për shqiptarët, të shprehur, p.sh., nga Marin Barleci dhe nga Gjon Muzaka, shtrihej në lindje deri në masivin malor të Mokrës (malet Jakupice), kurse Mati deri në Detin Adriatik.
Gjatë kthimit nga Nishi, Skënderbeu arriti në Fushë-Dardani, vijoi rrugën Prishtinë-Prizren, që ishte e lirë nga osmanët, dhe më tej zbriti në rajonin e Dibrës. Kjo ishte pjesa më e begatë dhe më e populluar e zotërimeve të Kastriotëve, prandaj ai e përmend atë të parën kur e cilëson veten dhe të vëllanë, Stanishën, si "zotër të Dibrës dhe të Matit".
Dibra përbëhej nga dy rajone: nga Dibra e Poshtme dhe Dibra e Sipërme. E para ishte zonë fushore dhe shtrihej përgjatë rrjedhjes së sipërme të lumit Vardar dhe arrinte në lindje, duke i përfshirë ato, deri te ngushticat e Dervenit në afërsi të Shkupit. Burimet historike të shek. XV, madje edhe më të hershme, tregojnë se afër Gostivarit e në veriperëndim të tij gjendej qendërbanimi më i madh i atij rajoni, fshati Dibrishë (Debrishë), që është edhe sot, emrin e të cilit ka pasur për një kohë edhe rajoni në rrjedhjen e sipërme të lumit Vardar. Rruga që lidhte Kërçovën me rajonin e Gostivarit në dokumentet mesjetare del e emërtuar “Rruga Kërçovë-Dibër” dhe banorët e fshatit Llopushnik, në juglindje të Gostivarit, përmenden në to si ruajtës të saj. Edhe në krahinën e Dervenit, që shtrihet në lindje të Tetovës, gjendet mikrotoponimia Dibër, që në sllavishten e vjetër kishtare (dëbër) ka kuptimin luginë, grykë. Ky duhet të ketë qenë emërtimi i vjetër i kësaj krahine, të cilin pushtuesit osmanë e zëvendësuan me fjalën përkatëse të tyre derven (derbend). Kjo shërben si një e dhënë që tregon se shtrirja lindore e Dibrës së Poshtme arrinte deri në afërsi të Shkupit. Prandaj osmanët në shek. XV, kur bënë ndarjen e tyre administrative, për rajonin Gostivar-Tetovë përdorën një emërtim osman (vilajeti ose nahija e Kalkandelenit) për ta dalluar nga njësia administrative në perëndim të saj (nahija e Dibrës). Në këtë të fundit, edhe pse mbante emrin e Dibrës, gjatë shek. XV nuk kishte asnjë qendërbanimi ose mikrotoponimi tjetër me këtë emër.
Në jug të Dibrës së Poshtme shtrihej Dibra e Sipërme, që ishte kryesisht një rajon malor me shtrirje të gjerë. Këtu, në pjesën verilindore të Dibrës së Sipërme, në veri të Krushevës e në segmentin rrugor Përlep-Kërçovë, ishte qyteti mesjetar Debërshtë, emër që vazhdon ta mbajë edhe sot. Kurse në veri të liqenit të Ohrit ishte qyteti mesjetar e nahija Debërc, emër që e mban ende sot krahina e luginës së lumit Sasheska në verilindje të Strugës, nëpërmjet së cilës kalon rruga nga Struga dhe Ohri për në Kërçovë. Martin Segoni, Gjon Muzaka etj., kanë rrëfyer se qyteti i Ohrit ishte në Dibër. Këto dëshmojnë për shtrirjen e gjerë të rajonit të Dibrës së Sipërme gjatë shek. XV dhe mesjetës në përgjithësi.
Në Dibër Skënderbeu qëndroi disa ditë, ku në fshehtësi mblodhi krerët e vendit dhe u tregoi planin e veprimeve. Së pari ai vuri nën kontroll Dibrën e Poshtme, e cila vetëm në lindje ruhej nga dy garnizone të vogla, të vendosura në kështjellën e Kalkandelenit (Tetovës) dhe, në lindje të saj, në kështjellën e Sobrit, që ngrihej në krahinën e Dervenit për të kontrolluar ngushticat e rrugës Tetovë-Shkup. Sobri ka qenë në fshatin e sotëm Orashko Gradishte, ku edhe sot ruhen rrënojat e një kështjelle. Të dyja këto kështjella, e Tetovës dhe e Sobrit, duhet të kenë kaluar në duart e Skënderbeut. Me këto masa Skënderbeu vuri në kontroll një rrugë tregtare shumë të rëndësishme, që kalonte në rajonin më të pasur të zotërimeve të tij dhe që lidhte viset perëndimore me Shkupin, ku kishte selinë e vet bejlerbeu i Rumelisë. Në këtë mënyrë ai ndërpreu lidhjet e kryeqendrës së Rumelisë me garnizonet osmane, që gjendeshin të shpërndara në viset e tjera shqiptare, të cilat shtriheshin në perëndim të Shkupit.
Për t`u mbrojtur nga ndonjë sulm i papritur i forcave osmane, Skënderbeu vendosi roje në pozicionet kyçe të rrugëkalimeve dhe dërgoi në drejtim të Krujës një grup luftëtarësh, duke i fshehur në pyjet dhe grykat pranë saj. Kurse më pas Skënderbeu, i shoqëruar nga një numër i vogël luftëtarësh, u nis vetë për në Krujë. Duke e ditur se me forcën e armëve ishte i pamundur pushtimi i kështjellës së saj, Skënderbeu u paraqit pranë autoriteteve osmane të Krujës si i riemëruar në detyrën e subashit të saj, funksion që e kishte ushtruar në fund të viteve 30 të shek. XV.
Pasi mori në dorëzim Krujën, Skënderbeu futi natën në kështjellë bashkëluftëtarët e fshehur në rrethinat e saj dhe, në bashkëpunim me krutanët, paralizoi garnizonin osman. Ai i la të lirë ushtarët osmanë që të largoheshin nga Shqipëria, duke përfshirë edhe dizdarin e kështjellës, Ballabanin, i cili pas dy dhjetëvjeçarësh do të vihej në krye të trupave osmane për të rimarrë Krujën.
Kur zbardhi dita, më 28 nëntor të vitit 1443, krutanët i kishte pushtuar një gëzim i papërmbajtur dhe, siç shprehet Barleci, "të gjithë kishin në gojë lirinë, kudo oshëtinte zëri i ëmbël i lirisë". Në prani të gjithë krutanëve mbi muret e kështjellës së Krujës u ngrit flamuri i lirisë, ai i Kastriotëve. Me këtë rast, sipas Marin Barlecit, Skënderbeu u mbajti banorëve të Krujës një fjalim të zjarrtë e plot patos patriotik. Duke vlerësuar lart gatishmërinë e madhe të shqiptarëve për të luftuar, sipas M. Barlecit, Skënderbeu iu drejtua krutanëve me fjalët lapidare: "Armët nuk ua solla unë, por ju gjeta të armatosur! Lirinë e pashë se e keni kudo: në kraharor, në ballë, në shpatat e në ushtat tuaja".
Lajmi i fitores historike, i çlirimit të Krujës, u përhap me shpejtësi dhe u prit me gëzim të papërshkruar në mbarë vendin. Ai i dha hov të paparë luftës çlirimtare dhe i paralizoi plotësisht forcat osmane, duke i vënë ato në gjendje frike e paniku.
Pasi mori Krujën, Skënderbeu në bashkëpunim edhe me të vëllanë, Stanishën, hyri menjëherë në bisedime me banorët e zotërimevë të Kastriotëve si dhe me fisnikët shqiptarë që kishin lidhje farefisnie ose krushqi me Kastriotët. Këtyre ai u parashtroi planin e veprimeve të mëtejshme për çlirimin e kështjellave dhe të krahinave të tjera të Shqipërisë.
Forcat e Skënderbeut pa humbur kohë nisën sulmet për çlirimin e një vargu kështjellash të tjera në afërsi të Krujës. Së pari morën Petrelën dhe pas saj iu drejtuan dy kështellave në lindje të Krujës, Gurit të Bardhë dhe Stelushit, të cilat kontrollonin rrugët tregtare që lidhnin viset bregdetare me ato lindore. Luftëtarët e Skënderbeut ndërkohë kaluan në Dibrën e Sipërme, ku në bashkëveprim me trupat e Gjergj Arianitit e të Zahari Gropës çliruan qytetin e Ohrit dhe kështjellën e Sopotnicës (Sfetigradit), të ngritur në veriperëndim të Manastirit dhe që kishte një pozicion shumë strategjik për kontrollin e rrugëve që lidhnin Përlepin e Manastrin me rajonet në perëndim të tyre. Bashkë me Ohrin dhe Sopotnicën në duart e shqiptarëve ranë edhe Struga, Kërçova, si dhe kështjella më të vogla që kontrollonin rrugët tregtare në hapësirat e Dibrës së Sipërme. Gjithashtu Skënderbeu në jug të Shkupit mori për herë të parë në zotërim të Kastriotëve rajonin malor të Mokrës (malet Jakupice). Ai vuri nën kontroll rrugën e rëndësishme Shkup-Kërçovë, traseja e së cilës kalonte përgjatë luginës së lumit Treska.
Po kështu vepruan fisnikët shqiptarë në viset e tjera të vendit. Në Shqipërinë e Epërme kështjellën e Jeliçës (Jenipazarit-Pazarit të Ri) dhe atë të Zveçanit duhet t’i kenë marrë Spanët, kurse rajonin e Pejës Dukagjinët. Edhe Stefan Gjurashi (Cërnojeviçi) nuk qëndroi duarkryq. Më parë me ndihmën e vjehrrit të tij, Gjon Kastriotit, dhe tani me përkrahjen e Skënderbeut, Stefani u fuqizua, zgjeroi kufijtë e zotërimeve të tij dhe si kryeqendër të tyre bëri Zhabiakun.
Në jug të vendit viset e çliruara arritën deri në brigjet e lumenjve Devoll e Seman. Revolta e përgjithshme antiosmane u shtri edhe në Shqipërinë e Poshtme. “Turqit, - shkruante në dhjetor të vitit 1443 bajli venecian i Korfuzit, - i ka pushtuar një tmerr i madh dhe me nxitim ata të Vlorës, të Janinës dhe të Gjirokastrës po përpiqen të fortifikohen". Por, me gjithë situatën shumë të favorshme, për mungesë organizimi të qëndresës antiosmane nga fisnikët vendas, kështjellat kryesore të Shqipërisë së Poshtme, që nga Berati e më në jug, mbetën në duart e osmanëve.
Me çlirimin e një vargu kështjellash, shqiptarët u hoqën osmanëve qendrat kryesore ushtarake në viset e çliruara, të cilat i shndërruan në baza të fuqishme për mbrojtjen e tyre.
Në hapësirat shqiptare që u çliruan me kryengritjen e përgjithshme të vitit 1443 gjendeshin zotërimet e shumë fisnikëve shqiptarë. Më të rëndësishmet prej tyre i përbënte shteti i Kastriotëve, që u ringrit shumë shpejt nën drejtimin e Skënderbeut e të vëllait të madh të tij, Stanishës. Ai gjendej në qendër të viseve të lira, shtrihej në vijën detare Lezhë-Durrës dhe arrinte në lindje deri në afërsi të Shkupit. Në veri të shtetit të Kastriotëve shtriheshin zotërimet e Dukagjinëve, të Zahariajve, të Spanëve, të Dushmanëve, të Gjurashëve etj. Në gjirin e tyre përfshihej Rrafshi i Dukagjinit e Drenica, krahinat e Plavës e të Gucisë, të Jeliçës (Sanxhakut), të Gentës (Zeta) etj. Në veri të kësaj hapësire, disa muaj më pas, do të rikrijohej Despotati i Rashës me kryeqytet Smederevën.
Në jug të Kastriotëve ishin zotërimet e katër familjeve të rëndësishme: të Arianitëve, të Topiajve, të Gropajve dhe të Muzakajve, që ishin kufitare me viset e pushtuara prej osmanëve, prandaj mbi to do të binte edhe pesha kryesore e luftës kundër pushtuesve osmanë. Zotërimet e tyre arrinin në jug deri te lumenjtë Devoll dhe Seman, kurse në lindje shtriheshin deri në afërsi të Manastirit.
Çlirimi i viseve të gjera në Shqipërinë Qendrore e të Epërme në vitin 1443 shënonte ngjarjen më të rëndësishme në luftën e gjatë e të ashpër që shqiptarët kishin zhvilluar deri në atë kohë kundër Perandorisë Osmane. Çlirimi u krijoi mundësinë një pjese të rëndësishme të shqiptarëve të jetonin të lirë, kurse vitet që vijuan, të luftës kundër pushtuesve të huaj, forcuan përgjithësisht te shqiptarët tiparet e luftëtarëve të lirisë, si dhe vetëdijën e tyre kombëtare.

Kuvendi i Lezhës dhe krijimi i Besëlidhjes Shqiptare (2 mars 1444)
Çlirimi i vendit me kryengritjen e përgjithshme të vitit 1443, ishte një fitore historike që duhej mbrojtur e çuar më tej. Përvoja e deriatëhershme shqiptare e ballkanike, sidomos kryengritjet e viteve 30 në Shqipëri, kishin treguar se fuqisë ushtarake më të madhe të kohës, Perandorisë Osmane, nuk mund t`i bëhej ballë pa bashkimin e forcave të brendshme politike, ushtarake dhe ekonomike, si dhe pa bashkëpunimin me vendet e tjera. Prandaj Gjergj Kastrioti-Skënderbeu ndoqi një politikë të brendshme e të jashtme shumë aktive. Më mirë se kushdo tjetër ai e kuptoi se për shqiptarët nuk do të kishte perspektiva për mbrojtjen e viseve të lira, duke qëndruar në pozitat e vjetra, pa kapërcyer copëtimin politik të vendit në një varg zotërimesh të pavarura dhe pa një bazë organizative të qëndrueshme, e cila do të bashkërendonte burimet njerëzore, ushtarake e ekonomike të vendit, si dhe gjithë veprimtarinë e zhvilluar në rrafsh të brendshëm me atë të ndërmarrë në rrafsh ndërkombëtar.
Për zgjidhjen e këtyre detyrave, si hap të parë e të domosdoshëm Skënderbeu gjykoi mbajtjen e një kuvendi të përgjithshëm, ku të përfaqësoheshin drejtuesit e zotërimeve të pavarura dhe fisnikë të tjerë të vendit. Për këtë ai zhvilloi paraprakisht me ta takime vetjake, si rrjedhojë e të cilave u vendos që të mbahej në Lezhë një kuvend i fisnikëve shqiptarë.
Kuvendet krahinore e ndërkrahinore të fisnikëve, të klerikëve apo të pleqve, ishin një traditë e njohur kombëtare e shqiptarëve e trashëguar ndër shekuj, nëpërmjet të cilave realizohej bashkëpunimi dhe bashkimi i shqiptarëve. Një kuvend me një përfaqësi kaq të gjerë kombëtare, që u vendos të mbahej në Lezhë nga shqiptarët, është i pari që njihet deri tani në historinë e tyre.
Lezha kishte një pozicion gjeografik të favorshëm për mbajtjen e Kuvendit. Ajo ndodhej në afërsi me zotërimet e pjesëmarrësve kryesorë të Kuvendit, ishte e veçuar nga zotërimet e tjera të Venedikut dhe kishte lidhje të ngushta ekonomike me viset e çliruara shqiptare, veçanërisht me ato të Kastriotëve. Për më tej, duke qenë Lezha nën zotërimin venecian, mënjanoheshin mosmarrëveshjet e pakënaqësitë që mund të lindnin ndërmjet sundimtarëve shqiptarë për vendin ku duhej të mbahej Kuvendi, si dhe në drejtim të marrëdhënieve me Republikën e Venedikut. Mbajtja e tij në Lezhë ishte si një thirrje miqësore për bashkëpunim në luftën kundër osmanëve, që fisnikët shqiptarë i drejtonin me këtë rast Republikës së Shën Markut.
Kuvendi i fisnikëve shqiptarë u mbajt më 2 mars 1444 në Katedralen e Shën Kollit në Lezhë. Në të morën pjesë udhëheqës të kryengritjeve të mëparshme antiosmane, si dhe pjesëtarë të tjerë të aristokracisë shqiptare. Midis tyre ishin: Skënderbeu, Gjergj Arianiti, Andre Topia (bashkë me dy djemtë, Kominin e Muzakën dhe të nipin Tanushin), Gjergj Stres Balsha, Nikollë e Pal Dukagjini, Pjetër Spani (bashkë me katër djemtë, Aleksin, Bozhidarin, Vruon dhe Mirkon), Lekë Zaharia, Teodor Muzaka i Riu (dhe pjesëtarë të tjerë të kësaj familjeje), Zahari Gropa, Lekë Dushmani bashkë me Pjetrin e fisnikë të tjerë fqinjë me ta, Stefan Gjurashi (Cërnojeviçi bashkë me bijtë e tij, Gjergjin e Gjonin) etj.
Skënderbeu mbajti fjalën e hapjes në Kuvend dhe u ndal në domosdoshmërinë dhe rëndësinë e bashkimit politik të shqiptarëve. Pjesëmarrësit diskutuan format e bashkëpunimit dhe rrugët për realizimin e bashkimit politik të tyre, në themel të të cilit vunë institucionin më të rëndësishëm kombëtar, atë të besës. Ata institucionalizuan Kuvendin si forumin politik më të lartë vendimmarrës të fisnikëve shqiptarë.
Kuvendi vendosi që bashkimi i shqiptarëve të bëhej në formën e një besëlidhjeje politike ndërmjet drejtuesve të zotërimeve të lira dhe fisnikëve të tjerë të vendit, që u njoh me emrin Besëlidhja Shqiptare e Lezhës. Ajo ishte një aleancë politike e ushtarake. Si kryetar i saj u zgjodh Skënderbeu, kurse si institucioni më i lartë vendimmarrës u bë Kuvendi i anëtarëve të Besëlidhjes, i cili do të mblidhej herë pas here për çështje të rëndësishme. Nëpërmjet Kuvendit realizohej dhe shprehej bashkimi i shqiptarëve.
Vendim tjetër shumë i rëndësishëm i Kuvendit ishte krijimi i ushtrisë së përbashkët dhe caktimi i Skënderbeut si komandant i përgjithshëm i saj. Ushtria e Bësëlidhjes përbëhej nga dy pjesë: nga forcat e përhershme dhe nga ato të përkohshmet që mobilizoheshin vetëm në rast lufte. Ushtria e përhershme formohej me luftëtarët që fisnikët shqiptarë dërgonin pranë komandantit të përgjithshëm sipas një kuote të caktuar për secilin, si dhe nga ushtarët që mobilizonte vetë Skënderbeu. Këta formonin bërthamën kryesore të ushtrisë së përhershme, e cila vazhdimisht ishte në gatishmëri luftarake dhe në mbrojtje të kështjellave, veçanërisht atyre të brezit kufitar lindor nga vinin zakonisht ushtritë osmane. Detyra kryesore e ushtrisë së përhershme ishte mënjanimi i sulmeve të befasishme të trupave osmane mbi viset e lira shqiptare dhe pengimi i depërtimit të tyre në thellësi të vendit, derisa të mobilizohej ushtria e përkohshme. Kjo formonte pjesën më të madhe të ushtrisë së Besëlidhjes dhe përbëhej nga luftëtarët që mobilizoheshin përkohësisht, kur parashikohej fillimi i sulmeve të ushtrive armike. Në ushtrinë e përkohshme përfshiheshin të gjithë banorët e viseve të lira që ishin në gjendje të përdornin armët. Në rast nevoje ushtria e përbashkët mbronte vendin nga pushtuesit osmanë e veprimet armiqësore të vendeve të tjera, si dhe interesat e zotërimet e secilit anëtar të Besëlidhjes.
Për të përballuar shpenzimet e mbajtjes së ushtrisë, të armatimit të saj, etj., Kuvendi vendosi që pranë Skënderbeut të krijohej një arkë e përbashkët. Fondet monetare të saj do të formoheshin nga ndihmat në të holla që secili anëtar i Besëlidhjes do të jepte sipas një kuote të caktuar nga Kuvendi, nga të ardhurat e kriporeve të Shën Kollit, që kishin Kastriotët pranë grykëderdhjes së lumit Mat, nga taksat doganore, si dhe nga tregtia e drithit, e metaleve etj.
Besëlidhja e Lezhës u krijua si një aleancë politike dhe ushtarake e luftës së përbashkët të fisnikëve shqiptarë kundër pushtuesve osmanë. Në krye të Besëlidhjes dhe të organeve ushtarake e financiare të saj u caktua një udhëheqje e vetme, e kryesuar nga Skënderbeu. Prandaj, edhe pse Besëlidhja kishte karakterin e një aleance politike e ushtarake, me vendimet e Kuvendit të Lezhës u bë një hap i madh e vendimtar përpara drejt bashkimit politik të vendit dhe krijimit të një pushteti qendror për të gjitha viset e lira shqiptare, pushtet që u përfaqësua nga Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.
Anëtarët e Besëlidhjes Shqiptare synonin që, në kuadrin e saj, të ruanin autonominë e tyre dhe Skënderbeu, si kryetar i saj, të mos ndërhynte në zotërimet e të tjerëve, por të ishte si "i parë ndërmjet të barabartëve". Secili prej anëtarëve të Besëlidhjes kishte trupa të veçanta për të mbrojtur zotërimet e interesat e veta dhe ruante të drejtën të kishte marrëdhënie vetjake me vende e forca të tjera politike jashtë Besëlidhjes. Realisht vendimet e Kuvendit i dhanë Skënderbeut një pozitë të veçantë ndaj fisnikëve të tjerë shqiptarë, dhe këta, siç shprehej Gjon Muzaka, në kushtet e rrezikut të pushtimit osman, ishin të detyruar "t`i bindeshin" atij.
Kryengritja fitimtare e vitit 1443 dhe Kuvendi i Përgjithshëm Shqiptar i 2 marsit 1444 shënuan një kthesë vendimtare në luftën kundër pushtimit të huaj osman dhe hapën rrugën e zhvilimit të vrullshëm të procesit të bashkimit politik dhe shpirtëror të banorëve të krahinave të ndryshme shqiptare.
Gjergj Kastrioti-Skënderbeu doli në krye të jetës politike e ushtarake të vendit jo rastësisht. Për këtë ndikuan: roli i veçantë i tij në organizimin e Kryengritjes së Përgjithshme të vitit 1443, pozita gjeografike e shtetit të Kastriotëve (që ishte në qendër të viseve të lira dhe nëpër të kalonin rrugët më të rëndësishme që lidhnin krahinat veriore me jugoret dhe lindoret me perëndimoret), zotërimi prej tij i Krujës, kështjellës me pozicionin gjeografik më të përshtatshëm për administrimin e të gjitha viseve të çliruara, dhe për të hyrë në kontakte të shpejta me shtetet e huaja antiosmane, si dhe lidhjet e shumta farefisnore e martesore të Kastriotëve me shumë familje fisnike të tjera, si Muzakajt, Arianitët, Stres Balshajt, Gjurashët (Cërnojeviçët), Balshajt etj. Mbi të gjitha ishte personaliteti i vetë Skënderbeut që bëri të mundur daljen e tij në krye të jetës politike e ushtarake të Shqipërisë. Më tepër se cilido anëtar tjetër i Besëlidhjes Shqiptare, Skënderbeu kishte të gjitha cilësitë për drejtimin me sukses të luftës. Ai i njihte shumë mirë mundësitë ekonomike, financiare e ushtarake të vendit të vet. Ndërsa karriera e tij në radhët e kuadrove ushtarakë osmanë e kishte bërë Skënderbeun njohës po aq të mirë të fuqisë, organizimit dhe të artit ushtarak të osmanëve.

[Laberia]

2. FITORET E BESËLIDHJES SHQIPTARE NËN UDHËHEQJEN
E GJERGJ KASTRIOTIT-SKËNDERBEUT

Fitoret e para ushtarake (1444-1447)
Vendimet e Kuvendit të Lezhës i dhanë një bazë të gjerë e të fuqishme organizative, juridike e morale forcimit të aftësisë mbrojtëse dhe të gatishmërisë luftarake të vendit. Barrën kryesore për realizimin e saj Kuvendi ia ngarkoi Skënderbeut.
Pas mbylljes së Kuvendit Skënderbeu iu përkushtua organizimit të ushtrisë dhe sistemit mbrojtës të vendit. Ai udhëtoi nëpër të gjitha fshatrat e zotërimeve të Kastriotëve për të regjistruar ushtarë, vëzhgoi shtigjet, grykat e luginat nga mund të sulmonte ushtria osmane, caktoi informatorë që të vëzhgonin e të njoftonin menjëherë lëvizjet e armikut, ndërmori meremetimin e kështjellave dhe pajisjen e tyre me luftëtarë e armatime. Vëmendje të veçantë i kushtoi mbrojtjes së ballit lindor të viseve të çliruara, prej nga mund të futeshin për në thellësi të tyre ushtritë osmane. Në fund të pranverës së vitit 1444 mbaruan përgatitjet ushtarake dhe Skënderbeu kishte mobilizuar me mijëra luftëtarë që ishin të gatshëm për të mbrojtur vendin.
Çlirimi i rajoneve të gjera të Shqipërisë Qendrore e të Sipërme, që formonin një nga zonat më strategjike të Ballkanit Perëndimor, si dhe bashkimi politik dhe ushtarak i fisnikëve shqiptarë, përbënin një ngjarje shumë të rëndësishme, e cila i kalonte kufijtë e botës shqiptare. Zhvillimet politike në Shqipëri tërhoqën kudo vëmendjen e qarqeve drejtuese të vendeve evropiane dhe shkaktuan shqetësim në oborrin osman.
Për të rivendosur sa më shpejt pushtetin osman në tokat shqiptare, tregon Marin Barleci, që është burimi kryesor për njohjen e këtyre ngjarjeve, sulltani ngarkoi Ali Pashën, një nga komandantët e tij më të shquar. Ky duhet të ketë qenë subashi i Shkupit, Ali Beu. Në krye të disa mijëra vetave, në qershor të vitit 1444, ai iu drejtua rajonit më të pasur të çliruar nga Skënderbeu dhe që ishte më afër Shkupit, Dibrës së Poshtme.
I informuar me kohë për lëvizjen e trupave osmane, Skënderbeu, sipas M. Barlecit, përgatiti një ushtri prej afro 8 mijë kalorësish e 7 mijë këmbësorësh dhe e drejtoi për në Dibrën e Poshtme. Në afërsi të tyre erdhën dhe u vendosën trupat e Ali Beut. Ishte beteja e parë, guri i provës për forcat e bashkuara shqiptare dhe për komandantin e tyre.
Beteja u zhvillua në formacion të rregullt luftimi në një fushë të palokalizuar të Dibrës së Poshtme. Qysh nga shek. XVIII nëpërmjet veprës së Xh. Biemit, ajo njihet në historiografi me emrin simbolik beteja e Torviollit dhe po kështu si datë të saj ai përmend 29 qershorin e vitit 1444.
Skënderbeu e vendosi ushtrinë në fushë të hapur dhe e rreshtoi në formë harku të ndarë në tri pjesë. Në rreshtat e parë të çdo grupimi vendosi kalorësinë dhe pas tyre këmbësorinë. Për të drejtuar zhvillimin e betejës, ai qëndroi me luftëtarët e grupimit të qendrës. Forcat e grupimit të djathtë i komandonte Moisi Arianiti (Golemi), kurse ato të grupimit të majtë Tanush Topia. Mbrapa trupave të qendrës ishin vendosur edhe dy grupime luftëtarësh nën drejtimin e Ajdin Muzakës dhe të Kont Uranit. Në pyjet aty pranë qëndronin të fshehura forcat e rezervës të komanduara nga Gjin Muzaka e Hamza Kastrioti.
Beteja filloi me sulmin e luftëtarëve shqiptarë të dy grupimeve anësore, të cilët u përpoqën ta çanin ushtrinë osmane në dy pjesë, në kohën kur forcat e grupimit të qendrës me Skënderbeun në krye sulmuan trupat e Ali Beut. Kur armiku ende nuk kishte hedhur në betejë të gjitha forcat, trupat e tij u sulmuan befasishëm nga pas prej luftëtarëve të Gjin Muzakës e të Hamza Kastriotit. E goditur nga të gjitha anët, së fundi edhe nga forcat e freskëta të komanduara nga Kont Urani, ushtria osmane u copëtua, pësoi humbje të rënda dhe u shpartallua plotësisht. Ajo la në fushën e betejës shumë të vrarë e robër. Shqiptarët luftuan heroikisht dhe arritën një fitore të shkëlqyer. Në atë betejë, shkruante M. Barleci, "luanët komanduan luanët".
Fitorja e Torviollit pati jehonë të thellë në Shqipëri si dhe në vendet e tjera. Ajo përforcoi besimin e shqiptarëve te Skënderbeu e ushtria e Besëlidhjes dhe te lufta e drejtë e tyre për mbrojtjen e lirisë. Ajo i dha shtysë luftës antiosmane të popujve të Ballkanit, që filloi të fuqizohej, dhe shkaktoi shqetësim të madh në oborrin e sulltanit.
Në këto rrethana Murati II u përpoq të rregullonte marrëdhëniet me mbretin e Hungarisë e të Polonisë, Vladislavin IV, të cilit i kërkoi paqe, dhe më 12 korrik 1444 u nënshkrua në Seged traktati i saj me një afat dhjetëvjeçar. Por paqja vazhdoi vetëm gjashtë javë, sepse, i nxitur nga papa dhe forca të tjera antiosmane, Vladislavi IV e shkeli traktatin e paqes. Ky përgatiti një ushtri prej 14 000 vetash dhe në krye të tyre marshoi në thellësi të Ballkanit deri në Varna. Vladislavi IV e filloi betejën në kundërshtim me mendimin e Janosh Huniadit dhe më 10 nëntor 1444 ushtria e tij u shpartallua prej trupave osmane. Vladislavi mbeti i vrarë në këtë betejë, kurse J. Huniadi mundi të shpëtonte me mbeturinat e ushtrisë hungareze. Fitorja pranë Varnës i dha mundësi sulltanit t`i përdorte ushtritë e veta për të shtypur lëvizjet antiosmane të Ballkanit.
Në vjeshtë të vitit 1445, sipas M. Barlecit, kundër Shqipërisë u sulën njëra pas tjetrës dy ushtri osmane, të cilat u pritën prej shqiptarëve në një luginë të ngushtë në rajonin e Mokrës, me sa duket në luginën e lumit Treskë, përgjatë të cilit kalonte traseja e një prej rrugëve më të shkurtra për lëvizjen e ushtrive osmane nga Shkupi në thellësi të tokave të lira shqiptare. Skënderbeu lejoi ushtrinë e parë osmane, që sipas M. Barlecit e komandonte Ferizi, të hynte në luginë dhe pastaj e sulmoi befasisht dhe e shpartalloi. Pa kaluar shumë kohë erdhi po në atë luginë një ushtri e dytë e komanduar nga Mustafai. Pasi ngritën fushimin, trupat osmane filluan plaçkitjen dhe shkretimin e vendit. Në kohën kur një pjesë e tyre ishte larguar për të plaçkitur, Skënderbeu goditi kampin armik, ku ndodhej shumica e ushtarëve osmanë dhe arriti një fitore të re të shkëlqyer. Po këtë fat pësoi në vitin 1447 një ushtri tjetër osmane, e komanduar po nga Mustafai, të cilën forcat e Skënderbeut, të radhitura përballë saj, e thyen në Oronik të Dibrës së Sipërme, në lindje të Strugës, dhe zunë rob komandantin osman.
Fitoret e para ushtarake të Besëlidhjes Shqiptare nën udhëheqjen e Skënderbeut patën rëndësi të madhe për jetën politike të vendit. Ato forcuan besimin e shqiptarëve se të bashkuar mund të përballonin me sukses fuqinë ushtarake të Perandorisë Osmane, rritën autoritetin e Skënderbeut si komandant i talentuar, si dhe dashurinë e shqiptarëve ndaj tij. Në rrafsh ndërkombëtar ato i dhanë Skënderbeut dhe qëndresës së tij një rol të veçantë në luftën kundër pushtuesve osmanë dhe e vunë atë në lidhje me forcat e tjera antiosmane të kohës, si me Hungarinë, me shtetet italiane dhe me vende të tjera. Jehona e luftës fitimtare të shqiptarëve filloi të ndihej kudo, duke zënë vend edhe në letërkëmbimin e personaliteteve politike të larta të kohës, si papa Nikolla V, mbreti Alfonsi V i Napolit etj.

Konflikti me Venedikun (1447-1448)
Republika e Venedikut ishte një nga shtetet më të fuqishme detare e tregtare në tërë pellgun e Mesdheut dhe zotëronte një numër qytetesh e qendrash të rëndësishme ekonomike të Ballkanit e më gjerë. Në këtë kuadër një vend të veçantë e rol parësor kishin zotërimet e Republikës së Venedikut në Shqipëri.
Rëndësia ekonomike, politike dhe strategjike e zotërimeve që kishte në tokat shqiptare, bënte që Republika e Venedikut t`i kushtonte në çdo kohë vëmendje të veçantë ruajtjes së këtyre zotërimeve dhe forcimit të pozitave të veta në to. Për këtë qëllim ajo shfrytëzoi gjendjen politike të krijuar në Shqipëri pas vitit 1443. Nga fundi i këtij viti e më pas, Senati i Venedikut shqyrtoi mundësinë e kalimit në duart e Republikës të Gjirokastrës, të Janinës e të Kaninës, që ende mbaheshin nga osmanët. Duke shfrytëzuar rrethanat e krijuara nga vdekja e sundimtarit të kështjellës së Dejës, Lekë Zaharisë, nëpërmjet nënës së këtij, Boksës, që ishte motër e Tanush Dukagjinit, në shtator të vitit 1444 Venediku mori Dejën, Shasin si dhe ndonjë kështjellë tjetër të paidentifikuar të tij. Zotërimi i Dejës kishte për Venedikun rëndësi të shumanshme. Nga ana ekonomike jepte të ardhura jo të pakta si qendër doganore në kryqëzim të rrugëve të rëndësishme tregtare. Në plan strategjik e ushtarak, si kështjellë ajo mbronte zotërimet veneciane në rajonin e Shkodrës dhe ishte për Republikën, siç shprehej vetë Senati, "hapi i parë" për të hyrë në viset e çliruara shqiptare.
Për të mënjanuar kërkesat e herëpashershme të zotërve vendas për dëbimin e Venedikut nga viset shqiptare, Republika lejoi mbajtjen e Kuvendit Shqiptar në qytetin e Lezhës, që e kishte nën zotërim, dhe në vitin 1445 Skënderbeut dhe të vëllait, Stanishës, i dha të drejtat e privilegjet e qytetarisë veneciane. Interesat ekonomikë, politikë, ushtarakë e strategjikë të Republikës së Venedikut në Shqipëri ishin pjesë e interesave jetikë të saj në tërë pellgun e Mesdheut Lindor, ku kishte një numër të madh zotërimesh dhe që vazhdimisht ishin nën kërcënimin e pushtimit osman. Prandaj marrëdhëniet me sulltanët osmanë kishin për Republikën e Venedikut rëndësi të dorës së parë dhe herë pas here ajo nënshkruante traktate paqeje me ta, si më 1446 etj. Një politikë e tillë inkurajonte veprimtarinë pushtuese të sulltanëve dhe dëmtonte luftën e ballkanasve kundër pushtuesve osmanë. Prandaj ishin të pashmangshme kundërshtitë midis Besëlidhjes së Lezhës dhe Venedikut.
Pasi çliroi Krujën dhe viset e tjera shqiptare, Skënderbeu qysh në fund të vitit 1443, deklaroi se "ishte trashëgimtar i Balshës dhe donte vendet që kishin qenë të tij", një pjesë e të cilave tashmë ishin nën zotërim venecian. Që në fillim të shek. XV interesat e Kastriotëve ishin shtrirë edhe në rajonin verior të bregdetit shqiptar. Krahas qendrës tregtare e doganore të Shufadasë, Gjon Kastrioti zotëroi në bregdet Shëngjinin, si dhe shtëpi në Ulqin. Prandaj ai e martoi një vajzë të tij me sundimtarin e rajoneve të Kotorrit e të Gentës, Stefan Gjurashin (Cërnojeviçin). Gjoni tregtonte drithë në Kotorr. Në kuadrin e këtyre interesave, Skënderbeu do t’i kërkonte më pas Venedikut Shëngjinin e Velipojën dhe, bashkë me to, rajonin bregdetar përkatës, që të ishte sa më afër zotërimeve të kunatit të tij. Në këtë kohë zotërimet e Stefan Gjurashit njohën një zgjerim të madh dhe shtriheshin nga rrethinat e Kotorrit deri në Medun. Dëbimin e Venedikut prej këtyre viseve nuk e kërkonte vetëm Skënderbeu, por përgjithësisht e gjithë lëvizja politike shqiptare e kohës. Nevojat e luftës antiosmane për mjete ekonomike, për forca njerëzore e për zotërimin e kështjellave, që kishin rol parësor në mbrojten e vendit, kërkonin që edhe qytetet e kështjellat shqiptare, të cilat ishin nën Venedikun, të integroheshin me viset e lira shqiptare.
Skënderbeu u përpoq të shfrytëzonte kundër Venedikut edhe rrethanat ndërkombëtare. Për fillimin e konfliktit me të ai zgjodhi kohën kur forcat ushtarake të Venedikut luftonin në Lombardi kundër trupave të dukës së Milanos, që ishte aleat i mbretit të Napolit, Alfonsit V. Në kuadrin e përgatitjeve ushtarake, Skënderbeu i kërkoi Alfonsit V, në vitin 1447, anije lufte që t'i përdorte për rrethimin e qyteteve bregdetare që ishin nën zotërimin e Venedikut, si të Durrësit etj., por kërkesa e tij nuk u plotësua.
Si shkas për fillimin e luftës kundër Venedikut duhet të ketë shërbyer kështjella e Dejës. Ajo kishte qenë nën zotërimin e Lekë Zaharisë dhe me vdekjen e këtij në fund të vitit 1444, Deja kaloi në duart e Venedikut. Çështja e zotërimit të Dejës kishte futur në mosmarrëveshje Nikollë Dukagjin, që përkohësisht e mori atë gjatë kryengritjeve të viteve 30 të shek. XV, me Lekë Zaharinë, që e mori atë më pas, dhe me nënën e këtij, Boksën e dy nipërit e saj, Pal e Lekë Dukagjinin, që ia dorëzuan kështjellën Venedikut.
Qysh në verë të vitit 1446 Nikollë Dukagjini ndërmori sulme të ashpra për pushtimin e Dejës, gjë që çoi në acarimin e marrëdhënieve me Venedikun. Ai mori Shasin. Në këto rrethana, në vjeshtë të vitit 1447, Skënderbeu mblodhi Kuvendin e Besëlidhjes Shqiptare dhe u kërkoi anëtarëve të saj që t'i shpallej luftë Republikës së Venedikut në rast se nuk dorëzonte Dejën. Anëtarët e Besëlidhjes e miratuan kërkesën e Skënderbeut. Në nëntor të vitit 1447 "ushtria e fuqishme e Skënderbeut", siç shpreheshin qeveritarët venecianë, filloi luftën dhe sulmoi Durrësin, Dejën dhe kështjella të tjera në rajonin e Shkodrës. Aksioni i tyre qe i fuqishëm dhe e detyroi Senatin e Venedikut që, për të përballuar gjendjen, të vinte në përdorim mjete të shumta. Ai dërgoi përforcime ushtarake në zotërimet e veta në Shqipëri dhe shpalli se, personit që mund të vriste Skënderbeun, do t'i jepte një shpërblim të lartë e të përjetshëm. Gjithashtu udhëzoi qeveritarët e vet të përçanin forcat vendase, sidomos të shkëpusnin Pal e Lekë Dukagjinin nga Skënderbeu dhe të nxitnin ushtrinë osmane të sulmonte shqiptarët për t'i futur këta në një luftë në dy fronte njëkohësisht.
Gjatë verës së vitit 1448, duke mbajtur të rrethuar Durrësin e Dejën, forcat ushtarake të Besëlidhjes Shqiptare iu drejtuan zonës së Shkodrës, që ishte zotërimi më i rëndësishëm i Venedikut në tokat shqiptare. Në sulmin mbi rajonin e Shkodrës mori pjesë edhe Gjergj Arianiti me forcat e tij. Pasi kaluan lumin Drin, në brigjet e tij shqiptarët u ndeshën me ushtrinë mercenare veneciane të komanduar nga Daniel Juriç Sebençini dhe korrën një fitore të shkëlqyer. Pas kësaj ata iu drejtuan Shkodrës dhe Drishtit. Për të mbështetur vazhdimin e veprimeve luftarake shqiptarët ndërtuan një kështjellë mbi gërmadhat e Ballecit, që gjendej në rrëzë të malit Maranaj.
Kalimi i ushtrisë shqiptare në thellësi të zotërimeve veneciane, u përkrah fuqishëm nga banorët e këtyre viseve, të cilët shpërthyen në kryengritje dhe u bashkuan me ushtrinë e Lidhjes. Zotërimet veneciane në Shqipëri, siç shprehej Senati i Venedikut për situatën e krijuar, ishin në "flakën më të madhe". Kjo i dha mundësi ushtrisë shqiptare t'i shtrinte veprimet luftarake dhe të futej në thellësi të këtyre zotërimeve.
Në kohën që vazhdonin veprimet luftarake në zonën e Shkodrës, rreth 10 mijë luftëtarë shqiptarë kaluan lumin e Bunës dhe sulmuan në drejtim të qytetit të Tivarit, duke bashkërenduar veprimet me disa mijëra ushtarë të Stefan Gjurashit (Cërnojeviçi), si dhe të mbretit të Bosnjës, Stefan Tomasheviqit, të komanduara nga Stefan Maramonti.
Skënderbeu me pjesën kryesore të ushtrisë nuk qëndroi gjatë në zonën e Tivarit. Ai kaloi në krahinat lindore të vendit për të përballuar ushtrinë osmane që, edhe nën nxitjen e Venedikut, erdhi në këto çaste në Shqipëri për t'i vënë forcat shqiptare midis dy zjarreve. Në zonën e Shkodrës Skënderbeu la Hamza Kastriotin me një pjesë të forcave për të vazhduar rrethimin mbi Dejën e Drishtin. Pas largimit të tij Venediku nxiti mosmarrëveshjet ndërmjet Stefan Maramontit dhe Stefan Gjurashit dhe arriti të ruante pushtetin e vet mbi qytetet që shtriheshin në bregun e djathtë të lumit të Bunës.
Kalimi i forcave ushtarake kryesore të Skënderbeut në lindje të vendit e lehtësoi Venedikun nga trysnia ushtarake e shqiptarëve dhe i dha mundësinë të përforconte mbrojten në zotërimet e veta.

Lufta e shqiptarëve për mbrojtjen e Sopotnicës (Sfetigradit) gjatë verës së vitit 1448
Disfatat e njëpasnjëshme të ushtrive osmane në Shqipëri gjatë viteve 1444-1447 shkaktuan shqetësim të madh në oborrin osman. Për këtë arsye sulltan Murati II vendosi të vihej vetë në krye të ushtrisë osmane për shkatërrimin e forcave shqiptare. Me nxitjen e Venedikut, ai e filloi fushatën në një çast shumë të përshtatshëm për të, kur shqiptarët ishin të zënë në luftën me Republikën e Shën Markut.
Me pjesën kryesore të ushtrisë shqiptare, Skënderbeu bashkë me Gjergj Arianitin kaluan nga zona e Shkodrës në krahinat lindore dhe përforcuan me të shpejtë kështjellat e vendit, si dhe grykat nga mund të vinte armiku.
Në qershor të vitit 1448 ushtritë osmane të Rumelisë dhe të Anadollit, të komanduara nga vetë sulltan Murati II, të cilin e shoqëronte edhe i biri 21-vjeçar, sulltani i ardhshëm Mehmeti II, iu afruan brezit kufitar të viseve lindore me qëllim që të hynin në thellësi të viseve të lira shqiptare, të rivendosnin në to pushtetin osman dhe t'i jepnin fund njëherë e mirë qëndresës shqiptare.
Ushtria e sulltan Muratit II i përqendroi operacionet e saj mbi kështjellën e Sopotnicës (Stefigradit), që ishte baza kufitare më e rëndësishme në pjesën jugore të ballit lindor të viseve shqiptare të çliruara, e cila do hapte rrugën për ripushtimin e Ohrit. Osmanët qysh në fillim, kur në fund të shek. XIV e pushtuan për herë të parë Sopotnicën, e riemërtuan Demir Hisar.
Nëpërmjet zotërimit të kështjellës së Sopotnicës shqiptarët kishin futur nën kontrollin e tyre rrugë ndërkrahinore shumë të rëndësishme (që lidhnin luginën e Vardarit dhe rajonet e Përlepit e të Manastirit, të cilat ishin nën pushtimin osman, me viset e lira shqiptare në perëndim të tyre) si rruga Velesh - Kërçovë - Rahovnik (Dibër) - Deti Adriatik, rruga Përlep - Kërçovë - Rahovnik - Deti Adriatik, rruga Përlep - Resnjë - Ohër - Strugë - Lugina e Shkumbinit, si dhe rruga Manastir - Resnjë - Ohër - Strugë - Lugina e Shkumbinit. Gjithashtu Sopotnica gjendej jo larg rrugës Shkup -Kërçovë.
Pozicion gjeografik kyç i Sopotnicës për zotërimin e rrugëve ndërkrahinore bëri që sulltan Murati II të përdorte gjithë fuqinë e vet ushtarake për rimarrjen e saj. Prandaj lufta për Sopotnicën është pasqyruar gjerësisht në veprën e M. Barlecit për Skënderbeun, si dhe nga kronistë e historianë bizantinë e osmanë, madje edhe në këngët popullore shqiptare e sllave. Kronisti bizantin Laonik Halkokondili, si burimi më i hershëm që flet për këtë ngjarje, e përmend kështjellën me emrin Sfeti, qendërbanim mesjetar (Sveta) pranë kështjellës së Sopotnicës. Kurse M. Barleci e emërton Sfetigrad (sllavisht: Qytet i Shenjtë), emër që lidhej me manastiret e kishat e shumta që ishin në rajonin e Sopotnicës. Kurse tek Oruçi, e nën ndikimin e tij edhe te kronistët e historianët e tjerë osmanë, emri i kështjellës është ngatërruar me atë të Koxhaxhikut. Kështjella e Koxhaxhikut gjendej në rrugën përgjatë rrjedhjes së sipërme të lumit Drini i Zi dhe ruante një rrugë dytësore krahinore, atë Strugë - Rahovnik (Dibër) dhe për marrjen e një kështjelle të tillë, pa rëndësi strategjike, nuk mund të angazhoheshin të gjitha forcat ushtarake të Perandorisë Osmane. Ngatërrimi i emrit të Demir Hisarit me atë të Koxhaxhikut nga Oruçi e autorë të tjerë osmanë nuk është thjesht vetëm një rastësi, por ky ngatërrim është bërë sepse emrin e Demir Hisari e mbante edhe një vilajet e kështjellë tjetër që ishin në afërsi të kryeqytetit të Perandorisë Osmane, Edrenesë. Nuk duhet përjashtuar mundësia që në fillim me emrin e Koxhaxhikut osmanët të kenë emërtuar përkohësisht edhe vetë kështjellën e Sopotnicës.
Pasi trupat osmane rrethuan kështjellën e Sopotnicës, sulltan Murati II u kërkoi mbrojtësve dorëzimin e saj. Por garnizoni i kështjellës, i drejtuar nga prifti matjan Pjetër Perlati, hodhi poshtë kërkesën për dorëzimin e saj dhe e mbrojti atë me heroizëm, duke i thyer sulmet e njëpasnjëshme të trupave osmane.
Detyrën luftarake të mbrojtësve të kështjellës e lehtësoi shumë ushtria shqiptare, e cila nën komandën e Skënderbeut e të Gjergj Arianitit vepronte në rrethinat e saj. Skënderbeu organizoi sulme të befasishme e të vazhdueshme kundër rrethuesve të kështjellës dhe luftëtarët shqiptarë depërtuan edhe në kampin e ushtrisë osmane, duke i shkaktuar asaj humbje të ndjeshme.
Qëndresa e garnizonit të Sopotnicës vazhdoi për aq kohë, sa osmanët arritën të zbulonin dhe të prishnin kanalin e furnizimit të kështjellës me ujë të pijshëm, gjë që e përkeqësoi gjendjen e të rrethuarve. Etja e detyroi garnizonin e kështjellës të hynte në bisedime me sulltanin dhe të pranonte ofertën e tij për t'u larguar i lirë bashkë me armët, me kusht që të dorëzonte kështjellën. Pas gati tre muaj rrethimi, në gusht të vitit 1448 Sopotnica kaloi në duart e osmanëve. Sipas kronistit bizantin L. Halkokondili, banorët e Sopotnicës u masakruan, prandaj, rrëfen ai, Getia iu dorëzua vetë osmanëve, pa bërë qëndresë. Emri i Getias nuk gjendet në burimet e tjera historike, prandaj duhet të jetë Ohri. Ky qytet disa herë ka kaluar në duart e shqiptarëve dhe të osmanëve gjatë shek. XV dhe vetëm në fund të viteve 60 do të pushtohej përfundimisht nga sulltan Mehmeti II, i cili do t'u njihte banorëve të tij disa privilegje.
Rënia në duart e osmanëve e Sopotnicës, e bashkë me të e Ohrit, ishte një humbje e rëndë për shqiptarët dhe dobësonte sistemin e fortifikimeve mbrojtëse të viseve të lira. Megjithatë, bllokimi për një kohë relativisht të gjatë i trupave osmane në Sopotnicë dhe lajmet për përgatitjen ushtarake kundër osmanëve, që kishte filluar J. Huniadi, e detyruan Muratin II të ndërpriste luftën kundër shqiptarëve. Ai u largua pa realizuar synimin e fushatës së vet ushtarake, marshimin në drejtim të Shqipërisë Perëndimore dhe mposhtjen e qëndresës shqiptare.
Lufta për mbrojtjen e Sopotnicës la gjurmë të pashlyeshme në vetëdijen historike të shqiptarëve që banonin në zotërimet e Arianitëve. Toponimia dhe antroponimia e këngës “Gjorgj Golemi” (Gjergj Arianiti) dhe e tregimeve popullore për këtë personazh të lavdishëm të shek. XV dëshmojnë se sfondi i përgjithshëm historik i tyre përkujton luftën e Sopotnicës. Mishërimi i saj në krijimtarinë popullore është një përmendore për luftën heroike të shqiptarëve gjatë shek. XV.

Paqja me Venedikun (tetor 1448)
Pas largimit të trupave osmane, Skënderbeu u kthye në frontin e luftës kundër Venedikut.
Për të shqyrtuar qëndrimin që duhej të mbanin ndaj përgatitjeve ushtarake antiosmane të J. Huniadi, anëtarët e Besëlidhjes Shqiptare mblodhën Kuvendin dhe vendosën që një ushtri e fuqishme e tyre të bashkohej me forcat e Huniadit për të organizuar një fushatë ushtarake të përbashkët kundër pushtuesve osmanë. Për realizimin e këtij projekti të përbashkët, ushtria e J. Huniadit do të marshonte drejt viseve verilindore shqiptare, ku të bashkohej me rreth 20 mijë luftëtarë shqiptarë që do t`i komandonte vetë Skënderbeu.
Përballë perspektivës që hapte zhvillimi me sukses i një fushate ushtarake të përbashkët shqiptaro-hungareze, Skënderbeu hyri në bisedime me Republikën e Venedikut për t'i dhënë fund konfliktit të armatosur dhe për të normalizuar marrëdhëniet me të.
Bisedimet me përfaqësuesit e Venedikut u zhvilluan në kampin ushtarak të Skënderbeut, të vendosur pranë Lezhës. Besëlidhjen Shqiptare e përfaqësonin Skënderbeu dhe Nikollë Dukagjini, ndërsa Republikën e Venedikut e përfaqësonte qeveritari i Shkodrës, Paulo Loredani, dhe i dërguari i posaçëm i saj, Andrea Venerio.
Në përfundim të bisedimeve u nënshkrua më 4 tetor 1448 traktati i paqes. Sipas tij Republika e Venedikut do të mbante zotërimet e saj në tokat shqiptare, duke përfshirë edhe Dejën, me disa kushte: Skënderbeut do t'i paguante çdo vit 1 400 dukate, disa anëtarë të Besëlidhjes Shqiptare do të kishin prej Republikës privilegje e favore të ndryshme, si p.sh. përjashtimin e Skënderbeut e të Gjergj Arianitit nga taksat doganore për kripën e stofrat që mund të blinin në Durrës etj.
Por disa pika të këtij traktati nuk u respektuan nga Venediku. Kështu, Skënderbeut nuk iu dhanë 1 400 dukatet e vitit të parë, që sipas traktatit do t'i merrte brenda 15 ditëve që të përgatitej për fushatën ushtarake të përbashkët me J. Huniadin. Ai iu drejtua edhe Raguzës për një hua në të holla që të përgatitej ushtarakisht, por kërkesa e tij nuk u plotësua.
Me gjithë përgatitjet intensive për luftë të përbashkët me hungarezët kundër osmanëve, forcat shqiptare nuk arritën të merrnin pjesë në betejë. Despoti serb, Gjergj Brankoviçi, nuk lejoi ushtrinë shqiptare që të kalonte nëpër rrugët e zotërimeve të tij. Rrjedhimisht trupat e J. Huniadit u gjendën vetëm përballë ushtrisë osmane në betejën që u zhvillua më 18 tetor 1448 në afërsi të Prishtinës, të cilën e humbën.
Pas nënshkrimit të traktatit të paqes të 4 tetorit 1448 konflikti ndërmjet shqiptarëve e Venedikut nuk u shua. Ai u rindez nga Lekë Dukagjini në mesin e viteve 50. Forcat e L. Dukagjinit, duke pasur mbështetjen e pashpallur të Skënderbeut (i cili ndërkohë, sipas qeveritarëve venecianë në Shqipëri, synonte për vete Drishtin dhe Tivarin), arritën të merrnin kështjellën e Dejës dhe atë të Shasit dhe i mbajtën ato për disa vjet, deri kur L. Dukagjini dhe Venediku nënshkruan traktatin e paqes të 19 shkurtit 1459.

Mbrojtja e Krujës gjatë Rrethimit I (korrik-tetor 1450)
Fushata ushtarake e sulltan Muratit II kundër Shqipërisë gjatë vitit 1448 nuk dha përfundimet e dëshiruara prej tij. Ishte e natyrshme që, pas fitores së vitit 1448 kundër ushtrisë së Huniadit, sulltani do të kërkonte shkatërrimin e forcave shqiptare. Në mars të vitit 1449 ai pushtoi qytetin e Artës dhe zotërimet e despotit të Artës, Leonardit I (IV) Toko (1448 - 1479), që kishte lidhje me Skënderbeun, u reduktuan në Shqipërinë e Poshtme në Angjelokastër, Vonicë e Varnacë, si dhe në ishujt Leukadë, Qefaloni e Xantë. Prandaj Skënderbeu i përshpejtoi masat për forcimin e mbrojtjes së vendit. U riparuan kështjellat, të cilat u përforcuan edhe me luftëtarë e armatime.
Për fuqizimin e mbrojtjes së viseve lindore, ushtria shqiptare e komanduar nga Skënderbeu u përpoq të çlironte kështjellën e Sopotnicës (Sfetigradin). Në këtë aksion morën pjesë me repartet ushtarake të tyre edhe Gjergj Arianiti, Moisi Arianiti (Golemi) e Zahari Gropa. Sopotnica u sulmua nga forcat shqiptare gjatë vitit 1449, por nuk e morën dot. Përpjekjet e sundimtarëve shqiptarë për të rivendosur pushtetin e tyre në rajonet e Sopotnicës e të Ohrit nuk reshtën.
Për forcimin e aftësisë mbrojtëse të vendit, rëndësi kishin edhe marrëdhëniet me Venedikun. Në prill të vitit 1449 Skënderbeu dërgoi në Venedik përfaqësuesit e vet për t`i kërkuar Senatit të Republikës ratifikimin e traktatit të paqes të tetorit 1448, si dhe autorizimin që ai të mobilizonte luftëtarë nga banorët e zotërimeve veneciane në Shqipëri. Gjithashtu Skënderbeu i kërkoi Republikës së Shën Markut të përforconte Shkodrën e zotërimet e tjera për të penguar kalimin nëpër to të ushtrive osmane që të mos sulmonin prapa krahëve forcat shqiptare. Këto kërkesa Senati i Venedikut i pranoi, kurse nuk pranoi bashkëpunimin ushtarak me Skënderbeun, që do të çonte në prishjen e traktatit të paqes së nënshkruar me sulltan Muratin II.
Sulmi i trupave osmane kundër Shqipërisë nuk vonoi. Në vitin 1450 sulltan Murati II ndërmori një fushatë ushtarake shumë të fuqishme, duke angazhuar në të gjithë ushtrinë e Perandorisë. Sipas burimeve të kohës, që përmendin Rrethimin I të Krujës, numri i trupave osmane arrinte në l00 mijë veta. Por, sipas rrëfimeve të bashkëkohësve që kanë njohur nga afër organizimin e ushtrisë osmane, numri maksimal i trupave të rregullta që mund të merrte pjesë nëpër beteja larg viseve të tyre ishte rreth 30 mijë veta.
I njoftuar me kohë për lëvizjen e ushtrisë armike, Skënderbeu përfundoi masat mbrojtëse. Në vende të sigurta malore dhe në qytetet e fortifikuara bregdetare ai strehoi popullsinë e paaftë për luftë, grumbulloi bagëtinë dhe prodhimet bujqësore në vende të sigurta. Në vjeljen, grumbullimin dhe transportimin e prodhimeve bujqësore në ndihmë të popullsisë vuri ushtrinë. Prodhimet bujqësore të paarrira u asgjësuan, që armiku të mos kishte mundësi furnizimi me to.
Skënderbeu mobilizoi popullsinë e aftë për luftë dhe organizoi një ushtri të fuqishme. Forcat ushtarake ai i ndau në tri pjesë. Nën komandën e Kont Uranit vendosi në kështjellën e Krujës 1 500 luftëtarë vullnetarë të sprovuar. Mijëra të tjerë i organizoi në formë çetash që të vepronin në të gjithë vendin, sidomos pranë rrugëve për të penguar furnizimin e trupave armike me ushqime e mallra të tjera, duke sulmuar sidomos karvanet e furnizimit të tyre. Nga këto më të rëndësishmet ishin forcat e Gjergj Arianitit, që do të vepronin kryesisht përgjatë Rrugës Mbretërore (Egnacia). Detyra më e rëndësishme iu caktua 8 mijë luftëtarëve që u vunë nën komandën e drejtpërdrejtë të Skënderbeut. Këta do të qëndronin kryesisht në rrethinat e Krujës dhe do të sulmonin pa ndërprerë ushtrinë osmane që të mos e lejonin atë të përqendrohej me të gjitha forcat kundër mbrojtësve të kështjellës së saj.
Gjatë verës së vitit 1450 u grumbulluan në Manastir rreth 30 mijë veta, që ishte numri maksimal i të gjitha forcave ushtarake të Rumelisë e të Anadollit, të cilat mund të grumbulloheshin dhe të merrnin pjesë në luftime larg vendbanimeve të tyre. Ata u vunë nën komandën e sulltan Muratit II, i cili, ashtu si para dy vjetësh në Sopotnicë, kishte me vete edhe të birin 23-vjeçar, sulltanin e ardhshëm, Mehmetin II. Në fund të muajit korrik 1450, sulltan Murati II iu drejtua viseve të lira shqiptare. Trupat osmane ishin të pajisura me mjete ushtarake të shumta e nga më modernet për kohën, duke përfshirë edhe metal për derdhjen e topave.
Ushtria osmane ndoqi Rrugën Mbretërore (Egnacia). Gjatë marshimit në drejtim të viseve perendimore trupat osmane u gjendën nën sulmet e pandërprera të luftëtarëve të Gjergj Arianitit që vepronin në formën e çetave. Ushtria osmane kudo ku kaloi, vinte në dukje kronisti bashkëkohor bizantin L. Halkokondili, "dogji, duke i vënë zjarrin çdo gjëje që takonte". Ajo depërtoi në thellësi të vendit, iu drejtua Krujës dhe i ngriti çadrat në fushën që shtrihej në perëndim të saj. Nënkuptohet se një pjesë e viseve lindore të zotërimeve të Kastriotëve e të Arianitëve, nëpër të cilat lëviznin ushtritë pushtuese, përkohësisht kaloi nën kontrollin osman.
Përballë ushtrisë së fuqishme osmane, sulltan Murati II mendoi se shqiptarët ishin ligështuar, prandaj u kërkoi mbrojtësve të kështjellës së Krujës dorëzimin e saj pa luftë. Ai i propozoi Kont Uranit një shumë të madhe të hollash dhe mbrojtësve paprekshmëri gjatë largimit nga kështjella. Por këto oferta u refuzuan prej shqiptarëve. Atëherë Murati II urdhëroi pushtimin me luftë të kështjellës së Krujës. Pranë mureve të saj osmanët derdhën topa të fuqishëm. Me to u rrahën muret kështjellës, një pjesë e të cilave së bashku me portën e hyrjes u dëmtua. Pas bombardimit osmanët u vërsulën drejt mureve të dëmtuara, por ndeshën në "murin" e pamposhtur të mbrojtësve të saj, të cilët me luftën dhe qëndresën e tyre, nuk i lanë të hynin në kështjellë.
Nga jashtë Skënderbeu me luftëtarët e vet godisnin pareshtur dhe befasishëm ushtrinë armike, nga drejtime të ndryshme, ditën e natën, dhe shpesh e sulmonin atë njëkohësisht në disa drejtime. Me ta bashkëvepronin edhe mbrojtësit e Krujës. Shpesh këta dilnin nga kështjella dhe sulmonin befasishëm ose u kundërpërgjigjeshin goditjeve të trupave osmane.
Duke parë humbjet e mëdha të ushtrisë së tij prej luftëtarëve të Skënderbeut, sulltan Murati II urdhëroi asgjësimin e tyre, duke i ndjekur kudo edhe nëpër male. Por ekspeditat malore u shkaktuan trupave osmane humbje të rënda. Gjendja e tyre filloi të përkeqësohej gjithnjë e më shumë edhe nga mungesa e ushqimeve dhe e mallrave të tjera, sepse karvanet e furnizimit që vinin nga Lindja nuk mund të qarkullonin për shkak të sulmeve shfarosëse të çetave të shumta shqiptare. Nevojat e ushtrisë për ushqime e mallra të tjera, sulltan Murati II u përpoq t'i plotësonte duke u furnizuar prej tregtarëve venecianë nëpërmjet Durrësit e Shkodrës. Skënderbeu protestoi pranë qeveritarëve të Republikës së Venedikut dhe, pasi tregtarët e saj vazhduan të furnizonin me mallra trupat osmane, atëherë ushtria shqiptare nisi sulmet kundër karvaneve të tyre.
Lufta nën muret e Krujës vazhdoi gjatë katër muajve. Osmanët e mbajtën vazhdimisht të rrethuar kështjellën e Krujës dhe e sulmuan shumë herë atë për ta pushtuar, por mbrojtësit e saj qëndruan deri në fund. Ushtria osmane, sipas burimeve historike, pati me mijëra të vrarë. Pasi humbi shpresat për mposhtjen e shqiptarëve, Murati II kërkoi të arrinte një marrëveshje paqeje me Skënderbeun, por ajo u refuzua. Duke pasur një ushtri të demoralizuar dhe të lodhur, në mesin e muajit tetor 1450, me fillimin e stinës së shirave dhe afrimit të dimrit, sulltan Murati II e ndërpreu fushatën ushtarake. Gjatë rrugës së kthimit, derisa kaluan tokat shqiptare, ushtritë osmane u shoqëruan nga goditjet e pandërprera të luftëtarëve shqiptarë. Me disfatën e rëndë ushtarake që pësoi nën muret e Krujës, mbylli jetën në vitin 1451 Murati II, një nga sulltanët më të shquar, që me luftëra të vazhdueshme zgjeroi mjaft kufijtë e Perandorisë Osmane.
Lufta për mbrojtjen e Krujës më 1450 ishte një nga fitoret më të shkëlqyera të shqiptarëve kundër fuqisë ushtarake më të madhe e më agresive të kohës. Fitorja pati jehonë të madhe në Shqipëri dhe në vende të ndryshme të Evropës. Brenda vendit ajo forcoi më tej besimin e shqiptarëve për vazhdimin me sukses të luftës çlirimtare dhe ndikoi në rritjen autoritetit të Skënderbeut si udhëheqës ushtarak e politik i vendit që po mbronte lirinë e tyre. Nga ana tjetër, ajo tregoi domosdoshmërinë e zgjerimit të frontit të luftës antiosmane, duke përfshirë edhe shtetet e tjera evropiane. Në rrafsh ndërkombëtar ngjarjet e vitit 1450 ndikuan në rritjen e vlerësimit për rolin e shqiptarëve si faktor parësor në kuadrin e përgjithshëm të luftës antiosmane që zhvillohej nga vende të ndryshme. Në opinionin e përgjithshëm evropian Skënderbeu vlerësohej si një nga personalitetet më të shquara të kohës. Ky opinion gjendet i shprehur edhe në një letër që, me rastin e fitores së vitit 1450, Senati i Raguzës i dërgoi heroit shqiptar: "nuk gjejmë fjalë të mjaftueshme për të lavdëruar e admiruar madhështinë e pabesueshme të shpirtit tuaj, mençurinë e burrërinë tuaj të pashoqe ... Ju qëndruat me forca të pakta kundër një armiku të panumërt turqish ... Qofshi pasqyrë e shembull për të gjithë princat, për të gjithë kombet e emri juaj le të konsakrojë një famë të përjetshme!"

Përpjekjet për çlirimin e viseve jugperëndimore në bashkëpunim me Mbretërinë e Napolit.
Beteja e Beratit (26 korrik 1455)
Luftimet e vitit 1450 për mbrojtjen e Krujës sollën dëme e vështirësi të ndryshme, të cilat duheshin kapërcyer. Pas largimit të ushtrive osmane, Skënderbeu ndërmori masa për rivendosjen e pushtetit të tij në viset lindore të vendit, ku kishte potencialin kryesor ekonomik e njerëzor. Realizimi i një detyre të tillë kërkonte mbështetjen e gjithanshme të Gjergj Arianitit dhe bashkërendimin e veprimeve ushtarake me të. Prandaj Skënderbeu forcoi lidhjet me Gjergj Arianitin, duke u martuar me vajzën e tij në vitin 1451.
Skënderbeu i kushtoi vëmendje forcimit të mëtejshëm të sistemit mbrojtës të vendit. U ndërmorën punime për riparimin e përforcimin e kështjellave. Përpara hyrjes kryesore të kështjellës së Krujës u bënë ndërtime të veçanta parapritëse për të mbrojtur muret e saj prej goditjeve të artilerisë. Në vijim të punimeve në sistemin mbrojtës dhe rreth 20 km (30 mijë hapa sipas M. Barlecit) larg Sfetigradit, diku në rajonin e Mokrës, ndoshta në rrjedhjen e mesme të lumit Treska dhe në jug të krahinës së Poreçes, shqiptarët ndërtuan kështjellën e Modrishës (Modrishta) për të penguar kalimin e trupave osmane në thellësi të vendit nëpërmjet rrugës Shkup-Kërçovë. Ndërkaq shqiptarët kishin arritur të rimarrin qytetin e Ohrit dhe rajonin e tij. Gjatë periudhës së Skënderbeut, më të shumtën e viteve Ohri ka qenë nën zotërimin e shqiptarëve, prandaj një lagje e tij për shekuj ka mbajtur emrin e Skënderbeut.
Ekspeditat ushtarake osmane kundër Shqipërisë nuk vonuan të rifillonin. Sulltan Mehmeti II që hipi në fronin osman në vitin 1451, pas vdekjes së babait të tij, dërgoi kundër Shqipërisë dy ushtri gjatë vitit 1452.
Ushtria e parë e përbërë prej disa mijë luftëtarësh nën komandën e Hamza Beut, pasi kaloi Mokrën u fut në luginën e Modrishës dhe filloi të ngjitej e lodhur në drejtim të kështjellës, lartësitë rreth së cilës ishin zënë natën në fshehtësi prej ushtrisë shqiptare. Kur pjesa kryesore e ushtrisë osmane ishte në ngjitje, Skënderbeu urdhëroi këmbësorinë e vet që ta sulmonte. Pozicioni i favorshëm i luftimit për shqiptarët, që sulmonin nga lart poshtë, i dëmtoi rëndë forcat armike. Ndërkohë kalorësia shqiptare me Skënderbeun në krye dhe Hamza Kastriotin kaloi me të shpejtë në luginë dhe u ndërpreu rrugën e tërheqjes forcave armike, të cilat pësuan një katastrofë të vërtetë. Shumica e tyre u vranë dhe shumë të tjerë ranë robër bashkë me komandantin e tyre Hamza Beun.
Disa muaj më vonë kundër Shqipërisë u dërguan mijëra ushtarë të tjerë osmanë të komanduar nga Debrea. Skënderbeu vendosi t'i sulmonte befasisht. I shoqëruar nga Hamza Kastrioti e Moisi Golemi (Arianiti), në krye të 6 mijë kalorësve marshoi gjatë natës me shpejtësi drejt vendndodhjes së kampit armik. Meqë forcat osmane diktuan afrimin e shqiptarëve, Skënderbeu i sulmoi ato menjëherë e nga drejtime të ndryshme dhe i shpartalloi keqas, duke vrarë dhe komandantin e tyre, Debrenë. M. Barleci rrëfen se beteja u zhvillua në fushën e Pollogut që, sipas tij, kufizohej me qytetin e Shkupit dhe me Mokrën. Sipas përshkrimit të tij, vendbeteja duhet kërkuar diku në rrjedhjen e poshtme të lumit Treskë ose në pjesën veriperëndimore të fushës së Shkupit që kufizohet me Dervenin. Në burimet historike të shek. XV emri i Pollogut ndeshet vetëm për një fshat të vilajetit të Manastirit.
Mbrojtja e viseve shqiptare të çliruara dhe e ardhmja e tyre vareshin në një farë mase nga situata politike dhe ushtarake në Shqipërinë e Poshtme dhe Lindore, që ishin nën pushtimin osman. Dëbimi i pushtuesve nga këto rajone ishte një kërkesë e domosdoshme dhe e përbashkët e të gjithë shqiptarëve, kudo që banonin në vise të çliruara apo edhe të pushtuara.
Pas luftimeve të vitit 1450, Skënderbeu dhe fisnikët e tjerë shqiptarë u përpoqën energjikisht të gjenin rrugët sa më të frytshme për të përballuar kërcënimin osman. Në këtë drejtim ata u përpoqën të forconin lidhjet me vendet e tjera, që t`i angazhonin këta në luftën antiosmane. Skënderbeu i kërkoi Republikës së Venedikut që, nën komandën e tij, të vendoste në Krujë një numër ushtarësh të saj. Por kjo kërkesë, që e angazhonte Venedikun në luftën antiosmane, nuk u pranua prej Senatit të tij, i cili, për më tej, më 1451 ripërtëriu me sulltanin e ri, Mehmetin II, traktatin e paqes që ishte nënshkruar me Muratin II.
Synimi i shqiptarëve për çlirimin e viseve jugore të vendit, gjeti mbështetjen e mbretërisë së Napolit, e cila nëpërmjet tokave shqiptare mund të sulmohej lehtësisht prej trupave osmane. Prandaj mbreti Alfonsi V synonte të shtrinte influencën e vet në Ballkanin Perëndimor. Ai u lidh me shumë sundimtarë të këtyre viseve dhe u premtoi atyre përkrahje materiale, me kusht që të njihej si kryezot i krahinave që do të çliroheshin me ndihmën e tij.
Si forcë kryesore për dëbimin e osmanëve nga Ballkani, Alfonsi V shihte shqiptarët. Në një projekt drejtuar Papës në vitin 1451, ai e konsideronte të mjaftueshëm dërgimin prej tij të një mijë ushtarëve për të ndihmuar Skënderbeun e fisnikët e tjerë shqiptarë për çlirimin e viseve jugperëndimore që ishin nën pushtimin osman. Shqiptarët u përpoqën të siguronin nga mbreti Alfonsi V ndihma në ushtarë dhe në mjete luftarake tepër të nevojshme sidomos për marrjen e kështjellave dhe çlirimin e viseve të pushtuara.
Për të konkretizuar bashkëpunimin shqiptaro-napolitan, fisnikët shqiptarë nënshkruan me oborrin napolitan disa traktate bashkëpunimi, siç ishte ai i 26 marsit 1451, i nënshkruar nga përfaqësuesit e Skënderbeut, traktati i 7 qershorit 1451, i nënshkruar nga përfaqësuesit e Gjergj Arianitit, si dhe traktate të tjera të nëshkruara nga përfaqësuesit e Muzak Topisë, të Gjon Muzakës etj. Në të gjitha këto traktate si problem qendror ishte çlirimi i viseve të Shqipërisë së Poshtme. Sipas tyre, viset që do të çliroheshin me ndihmën e trupave napolitane, do të njihnin si kryezot të tyre mbretin Alfonsi V (traktati i 26 marsit). Në traktatin e 7 qershorit ishin shënuar gjithashtu mënyra se si do të ndaheshin viset shqiptare, pasi të çliroheshin. Gjergj Arianiti do të merrte Kaninën, Vlorën me rrethinat dhe do të gëzonte një sërë të drejtash mbi qytetin dhe krahinën e Beratit. Përfaqësuesi i Gjergj Arianitit, që nënshkroi traktatin, do të merrte krahinën e Vagenetisë (Çamërisë). Në kuadrin e këtyre përpjekjeve u përfshinë edhe Simon Zenebishi me të birin, Alfonsin, të cilët qenë kthyer nga emigracioni dhe u vendosën në zonën bregdetare pranë Butrintit.
Shqiptarët që banonin në viset e pushtuara e vazhduan në forma të ndryshme luftën kundër osmanëve edhe nën ndikimin e fuqishëm të ngjarjeve që zhvilloheshin në pjesën e çliruar të vendit. Në dokumentet osmane të atyre viteve përmenden në rajonet e pushtuara fshatra të tëra shqiptare si kryengritëse e rebele, spahinj të zhdukur e që kishin braktisur timaret, spahinj që nuk pranonin të merrnin pjesë në fushatat ushtarake kundër tokave të lira shqiptare, spahinj shqiptarë të cilësuar si "tradhtarë" që ishin bashkuar me luftëtarët dhe me prijësat shqiptarë, si me Gjergj Arianitin etj.
Si rrjedhojë e qëndresës që zhvillohej në Shqipërinë e Poshtme, disa krahina malore si Kurveleshi, Himara, Këlcyra, Leskoviku e ndonjë tjetër, prej kohësh qëndronin thuajse krejtësisht të lira. Në vitet 50 u çlirua zona bregdetare pranë Butrintit, me qendër kështjellën e Kastrovilës (Çamëri). Në të u vendosën trashëgimtarë të familjes sundimtare të Zenebishëve që përpiqeshin të zgjeronin zonën e lirë. Gjatë viteve 1452 e 1453 Stefan Gjurashi (Cërnojeviçi) organizoi disa aksione të suksesshme kundër ushtrisë së Gjergj Brankoviçit, zgjeroi zotërimet e tij deri në Moraçë dhe shtiu në dorë Medunin.
Për të lehtësuar zbarkimin e trupave napolitane, që do të merrnin pjesë në luftë për çlirimin e viseve shqiptare, u krijua një lidhje detare e veçantë me mbretërinë e Napolit. Për këtë qëllim në jug të Durrësit u rindërtua kështjella e Kepit të Lagjit (kalaja e Turrës). Pas disa vitesh, po për të lehtësuar komunikimin nëpërmjet detit me vendet e tjera, Skënderbeu ndërtoi një kështjellë në Kepin e Rodonit.
Si qendër e parë për t`u çliruar në bashkëpunim me forcat napolitane u mendua jo rastësisht Berati, që ishte kufitar me krahinat e lira. Çlirimi i tij, si qendër shumë e fortifikuar, krijonte rrethana shumë të favorshme për dëbimin e pushtuesve nga krahinat e tjera në lindje, në perëndim e në jug të Beratit dhe do të sillte izolimin e një baze tjetër shumë të rëndësishme ushtarake e administrative të pushtuesve, Kaninën, duke i prerë kësaj rrugët e komunikimit tokësor me viset e tjera që ishin nën pushtimin osman.
Aksioni për çlirimin e Beratit jo rastësisht përkoi dhe u zhvillua i ndërvarur me përpjekjet energjike të sulltan Mehmetit II dhe të administratës qendrore osmane për shtrirjen e konsolidimin e pushtimit osman në rajonet lindore e veriore të viseve të lira shqiptare, si dhe në rajonin e Fushë-Dardanisë dhe të pjesës jugore të luginës së Moravës. Përpjekje intensive për pushtimin e këtyre rajoneve osmanët i ndërmorën sidomos gjatë viteve 1454-1455, pasi ata kishin marrë më 29 maj 1453 Konstandinopojën, e cila konsiderohej e papushtueshme prej fortifikimeve të fuqishme që kishte. Rënia e saj tronditi forcat antiosmane të kohës, kudo që ato vepronin, dhe shënoi fundin e Perandorisë Bizantine. Përkrah forcave osmane në luftën për pushtimin e Konstandinopojës mori pjesë edhe ushtria e Gjergj Brankoviçit.
Në vitin 1454 sulltan Mehmeti II rrethoi qytetin më të rëndësishëm e më të fortifikuar të Kosovës pas Shkupit, Novobërdën, emri i së cilës njihej mirë në vendet e tjera për prodhimin e arit e të argjendit. Pas një bombardimi 40-ditor me topa të mëdhenj dhe premtimit se mbrojtësve e banorëve të saj u garantohej jeta, Novobërda u dorëzua më 1 qershor 1455 dhe me këtë mori fund periudha e lulëzimit të saj si qytet. Novobërda u braktis masivisht dhe një pjesë e banorëve ndoshta u vranë. Sipas një regjistri osman të vitit 1455, në roje të fortesës së Novobërdës si specialistë armësh të ndryshme, si hekurpunues, marangozë e muratorë, që kujdeseshin për mirëmbajtjen e saj, ishin gjithsej 27 kryefamiljarë të krishterë dhe 60 familje myslimane. Këta të fundit ishin vendosur në Novobërdë, duke ardhur nga rajone të ndryshme të Rumelisë, për të garantuar praninë e pushtetit osman aty.
Lajmi për rënien e Novobërdës, një qytet ky që njihej shumë edhe jashtë kufijve të Shqipërisë, qe tronditës dhe u prit me shqetësime edhe në vende të tjera, si në Hungari, në Itali etj. Pas marrjes së Novobërdës, osmanët pushtuan edhe qytete të tjera të Fushë-Dardanisë.
Gjatë verës së vitit 1455, 12 mijë luftëtarë shqiptarë dhe 500 ushtarë të mbretërisë së Napolit rrethuan Beratin dhe nisën sulmet për marrjen e tij. Forcat osmane, që gjendeshin në kështjellë, hynë në bisedime me shqiptarët për dorëzimin e saj dhe kërkuan paraprakisht një armëpushim prej një muaji, kërkesë që u pranua vetëm për 15 ditë. Ata shpresuan jo më kot që ushtritë osmane do t'u vinin në ndihmë, sepse ato tashmë ishin të lira pas marrjes së Novobërdës.
Duke vlerësuar pozitën kyçe të Beratit dhe rrjedhimet që do të kishte humbja e tij, sulltani largoi nga Fushë-Dardania mijëra ushtarë osmanë dhe i nisi për të sulmuar forcat shqiptare që kishin rrethuar kështjellën e Beratit. Në krye të tyre vuri tre komandantë të shquar, njohës shumë të mirë të viseve shqiptare, të cilët më parë kishin qenë këtu si sanxhakbejlerë: Isa Beun, Hamza Beun dhe Sebalian. Për të mos u diktuar prej luftëtarëve shqiptarë që mbanin të rrethuar kështjellën e Beratit, ata nuk i kaluan trupat nga rruga e zakonshme e luginës së Shkumbinit, por u grumbulluan në Manastir dhe ndoqën rrugën që të çonte në fushën e Korçës. Duke udhëtuar nëpër lugina e rrugë që ishin larg qendrave kryesore të banimit dhe që thuajse nuk përdoreshin më, trupat osmane u futën natën në kështjellën e Beratit, pa u vënë re prej luftëtarëve të Muzak Topisë dhe ushtarëve napolitanë që ishin vendosur në atë drejtim nga kalonte rruga e marshimit të osmanëve.
Në pasditen e 26 korrikut 1455 pesë mijë luftëtarët e Muzak Topisë dhe 500 ushtarët napolitanë, kur ishin fare të shkujdesur e të shpërndarë, u sulmuan prej ushtrisë osmane dhe u asgjësuan thuajse tërësisht. Sapo u njoftuan për sulmin e papritur të ushtrisë osmane, Skënderbeu dhe Gjergj Arianiti, që me 7 mijë luftëtarët e tyre ishin larg e në drejtimin e kundërt me vendin e betejës, shkuan menjëherë në ndihmë të Muzak Topisë, por, kur ata arritën në fushën e luftës, gjithçka kishte përfunduar. Për më tepër trupat e Skënderbeut e të Gjergj Arianitit u gjendën të rrethuara dhe beteja rifilloi. Në sajë të heroizmit masiv të luftëtarëve të tyre dhe sidomos të Skënderbeut, që u sul i pari mbi rrethuesit dhe veproi në betejë njëkohësisht si komandant e si ushtar, shqiptarët përballuan sulmin osman, arritën të çanin rrethimin dhe u larguan nga fusha e betejës. Shfarosja e ushtrisë së Muzak Topisë në betejën e Beratit ishte humbja më e rëndë që pësuan shqiptarët gjatë luftës 25-vjeçare nën udhëheqjen e Skënderbeut.
Edhe pas ngjarjeve të Beratit, shqiptarët nuk hoqën dorë nga synimet për çlirimin e viseve të pushtuara. Në dokumentet e vitit 1456 del se Skënderbeu i vazhdoi lidhjet me Zenebishët, që përpiqeshin të zgjeronin zonën e çliruar në viset bregdetare të Shqipërisë së Poshtme, me qendër Kastrovilën, ndërkohë që forcat e Mbretërisë së Napolit, pasi dëbuan osmanët, morën Himarën. Skënderbeu ndërmori aksione për çlirimin e kështjellave të tjera, që kanë mbetur anonime në dokumentet e kohës. Dy vjet pasi e kishte humbur, Skënderbeu u rimori osmanëve me forcën e armëve, në vitin 1457, qendrën e rëndësishme doganore e tregtare të Myzeqesë, Pirgun, që gjendej në grykëderdhjen e lumit Seman. Bashkëpunimi i Skënderbeut me banorët e viseve të pushtuara ishte tepër i ngushtë dhe vazhdoi deri në fund. Në mesin e viteve 60 përmenden lidhjet e Skënderbeut me despotin e Artës. Marrëdhënie të tilla Skënderbeu vendosi edhe me shqiptarët e viseve të largëta, duke përfshirë edhe ata të Moresë (Peloponezit), të cilët, kur kaluan në Italinë e Jugut e në Sicili edhe këtu, në vendbanimet e reja, ruajtën ndër shekuj kujtimin për Heroin Kombëtar dhe për ngjarjet e lavdishme të shek. XV, dëshmi kjo e lidhjeve të tyre me luftën e bashkëkombësve të udhëhequr nga Skënderbeu.

Fitorja e ushtrisë shqiptare në Ujëbardhë (1457)
Pas betejës së Beratit të vitit 1455, gjendja e brendshme politike e Shqipërisë u keqësua përkohësisht. Asgjësimi i forcave të Muzak Topisë në Berat shkaktoi lëkundje e frikë te disa fisnikë shqiptarë, ndonjë prej të cilëve kaloi edhe në anën osmane, siç ishte rasti i Moisi Golemit (Arianitit) dhe i Hamza Kastriotit.
Moisi Golemi (Arianiti) i kishte zotërimet në Dibrën e Sipërme dhe kufitare me viset e pushtuara. I trembur nga disfata e Beratit dhe i bindur se bashkëpunimi me pushtuesin nuk do të mbështetej prej banorëve të zotërimeve të veta, ai iku fshehurazi në oborrin osman. Për këtë akt Moisiu u shpronësua dhe zotërimet e pasuria e tij kaluan në duart e Skënderbeut. Sulltan Mehmeti II i ngarkoi atij drejtimin e një ushtrie për t`i dhënë Skënderbeut goditjen përfundimtare pas ngjarjeve të Beratit, të cilat ishin dobësuar fuqinë ushtarake të shqiptarëve. Në fund të pranverës së vitit 1456, ushtria osmane e drejtuar nga Moisiu arriti në fushën e Oronikut pranë Ohrit dhe në betejën që u zhvillua aty, u thye keqas prej forcave të Skënderbeut. Pa kaluar shumë kohë, i penduar për bashkëpunimin me osmanët, Moisiu u kthye në Shqipëri për të luftuar besnikërisht deri në vdekje përkrah Skënderbeut, i cili e fali dhe i riktheu menjëherë pronat e pasuritë e konfiskuara.
Lëkundje të tilla u shfaqën edhe tek anëtarë të rrethit familjar të Skënderbeut, të cilët ky i ndëshkoi ashpër. Ai shpronësoi Gjergj Stres Balshën, djalë i motrës së tij, i akuzuar për bashkëpunim me osmanët. Kulmin kjo veprimtari e arriti me bashkëpunëtorin e ngushtë e nipin e Skënderbeut, Hamza Kastriotin. Me sa duket, në këtë qëndrim ndikoi edhe humbja e shpresave prej tij për të qenë trashëgimtari i Kastriotëve, meqenëse Skënderbeut i lindi djalë. Hamzai kaloi në anën e osmanëve në një nga vitet më kritike të periudhës së luftërave të Skënderbeut.
Me vdekjen e J. Huniadit në vitin 1456 u shua qëndresa e hungarezëve, një nga vatrat më të fuqishme të luftës antiosmane në Ballkan. I çliruar nga presioni hungarez, sulltan Mehmeti II e përqendroi vëmendjen kundër Shqipërisë, i nxitur edhe nga premtimi i Hamza Kastriotit se me një ushtri të fuqishme mund t'i jepte grushtin përfundimtar Skënderbeut.
Në korrik të vitit 1457 u fut në tokat shqiptare një ushtri e fuqishme osmane (për të cilën burimet e kohës japin një numër të ekzagjeruar prej 80 mijë vetash) nën komandën e Isa bej Evrenozit, i cili sapo kishte fituar një pozitë krejt të veçantë administrative për kontrollin e drejtpërdrejtë të rajoneve periferike lindore e veriore të viseve që ishin nën kontrollin e Skënderbeut dhe të fisnikëve të tjerë shqiptarë. Në këtë fushatë atë e shoqëronte Hamza Kastrioti, që ishte një njohës shumë i mirë i ushtrisë shqiptare dhe i artit të saj luftarak. Prandaj Heroi shqiptar ndoqi kësaj here një taktikë krejt të re.
Skënderbeu me luftëtarët e vet si zakonisht zuri shtigjet në trevat lindore të Dibrës, ku priti afrimin e ushtrisë osmane. Pas disa ndeshjeve të parëndësishme me të, ai e shpërndau përkohësisht masën kryesore të luftëtarëve shqiptarë dhe u tërhoq në mënyrë të tillë që armiqtë të bindeshin se i kishin shpartalluar shqiptarët dhe se Skënderbeu ishte braktisur prej luftëtarëve të vet. Kjo manovër e tij pati sukses të plotë aq sa, më 31 korrik 1457, qeveritari venecian i Durrësit e njoftonte dukën e Republikës se: "i madhërishmi Skënderbe ka marrë malet për të shpëtuar kokën dhe e kanë braktisur të gjithë".
Trupat osmane u futën në thellësi të vendit, zbritën në zonën e Matit dhe nuk ranë në gjurmët e luftëtarëve shqiptarë, gjë që i bindi se ushtria shqiptare vërtet ishte shpartalluar. Më 2 shtator të vitit 1457, kur ushtarët osmanë po pushonin të shkujdesur në fushën e Ujëbardhës, pranë Mamurasit, Skënderbeu, pasi grumbulloi dhe organizoi me shpejtësi forcat e veta, e goditi befasisht ushtrinë armike në disa drejtime. Të ndodhura në gjumin e mesditës, pa armë e me kuaj të pashaluar, trupat osmane pësuan një katastrofë të plotë. Shumica e tyre u vranë e ranë robër në duart e shqiptarëve.
Fitorja i befasoi bashkëkohësit, të cilët shkruanin ato ditë se "Skënderbeu me një grusht ushtarësh theu, mposhti dhe dërrmoi një ushtri të pamasë turqish", "thuhet se më tepër se 30 mijë turq u vranë ose u zunë rob prej tij" etj., etj. Midis robërve të shumtë ishte edhe Hamza Kastrioti, të cilin Skënderbeu e futi në burgjet e Italisë dhe më vonë e lejoi që të shkonte për të banuar në Turqi.
Fitorja në betejën e Ujëbardhës pati rrjedhime pozitive të shumanshme politike dhe ushtarake në Shqipëri. Ajo ishte një goditje vendimtare kundër lëkundjeve në gjirin e aristokracisë shqiptare dhe ndikoi në forcimin e pushtetit politik të Skënderbeut mbi gjithë viset e lira shqiptare. Pas disfatës së rëndë të vitit 1457 në betejën e Ujëbardhës, sulltan Mehmeti II ndërpreu përkohësisht sulmet kundër Shqipërisë dhe vetëm në vitet 60 do të dërgonte kundër saj ushtri të fuqishme.

[Laberia]

Regjistrimet kadastrale osmane të viteve 50
Angazhimi gjatë viteve 1448 dhe 1450 kundër Skënderbeut i të gjithë potencialit ushtarak të Perandorisë Osmane nën drejtimin e vetë sulltan Muratit II bashkë me të birin e tij, sulltanin e ardhshëm Mehmetin II, synonte nënshtrimin me çdo kusht të viseve të lira shqiptare. Në këto rrethana ai ngriti mbi lumin Vardar urën e gurtë të Shkupit. Masa energjike ndërmori në këtë drejtim, pas ardhjes në pushtet, sulltani i ri, Mehmeti II.
Ekspeditat ushtarake kundër viseve të lira shqiptare gjatë viteve 1452-1455, ky sulltan i bashkëshoqëroi edhe me regjistrimet kadastrale të rajoneve të gjera shqiptare. Madje në luftën për nënshtrimin e viseve shqiptare gjatë vitit 1455 u angazhua edhe vetë sulltan Mehmeti II, kampi i të cilit, në mesin e muajit qershor 1455, ishte vendosur në fshatin Reçan të Prizrenit, por këtë qytet nuk e mori dot. Në fillim të vitit 1456 osmanët pushtuan përkohësisht Medunin.
Për të mbajtur viset e lira shqiptare nën goditje ushtarake të pandërprerë, sulltan Mehmeti II krijoi një njësi administrative të veçantë në një pjesë të konsiderueshme të tyre me afro 240 hase e timare përgjithësisht të mëdha dhe i shënoi në një regjistër kadastral të veçantë. Në të u përfshinë rajonet e Gostivarit e të Tetovës, të Kaçanikut bashkë me një pjesë të rajonit të Shkupit, të Rrafshit të Dukagjinit (pa qytetet e Prizrenit e të Pejës, sepse osmanët nuk kishin mundur t’i pushtonin), të Zveçanit (Mitrovicës), të Plavës e Gucisë, të Jeliçes (Sanxhaku) etj., duke përfshirë edhe një pjesë të Bosnjës Jugore. Me këtë organizim të veçantë, që nuk pati jetë të gjatë, synohej të shkëputeshin e nënshtroheshin rajonet lindore e veriore të viseve të lira shqiptare, duke ia dhënë ato nën zotërim Isa Beut, që ky të vepronte energjikisht për zotërimin e tyre.
Zeameti i Isa Beut prej rreth 150 fshatrave shtrihej në të gjitha krahinat e njësisë administrative të drejtuar prej tij, që duhej t`i jepnin afro 800 000 akçe. Me zeamete të tjera u pajisën familjarët e tij, madje edhe gruaja. Pjesa dërrmuese e timareve iu shpërnda personave të afërm me Isa Beun dhe që i shërbenin atij. Ky ishte apogjeu zyrtar i fuqisë ekonomike, politike e ushtarake të Isa Beut si funksionar i lartë osman.
Faktikisht pushteti i tij nuk u shtri mbi viset e sipërpërmendura, madje as në vilajetin e Kalkandelenit (Tetovës) që ishte më afër Shkupit dhe më i begati nga rajonet e tjera, popullsia e të cilit i paguante afro 500 000 akçe tatime Isa Beut e njerëzve të tij. Në këtë vilajet, ndër të tjerë, kishin haset e tyre gruaja e tij dhe djali i tyre, Mehmet Çelebiu, si dhe përfaqësues të famijeve të njohura fisnike shqiptare, si Hasan bej Zenebishi, që ishte subash i vilajetit të Kalkandelenit, Jusuf çelebi Muzaka (të cilit për pak kohë iu dha në zotërim hasi i djalit të Isa Beut), Kasem Dukagjini etj. Megjithëkëtë detyrat e tyre si funksionarë osmanë ata nuk i ushtruan dot për ndonjë kohë të gjatë, sepse ai rajon mbeti thuajse vazhdimisht nën kontrollin e Skënderbeut. Banorët e rrjedhjes së sipërme të lumit Vardar kanë ruajtur në kujtesë faktin se osmanët i pushtuan këto vise pas shumë luftimesh që zgjatën vite të tëra. Mbrojtësit e kështjellës së Sobrit, që kontrollonte rrugën Shkup-Tetovë, përmenden vazhdimisht si të vrarë. Si rrjedhojë, edhe numri i familjeve myslimane të qytetit të Tetovës erdhi duke u pakësuar, ndërkohë që rritej numri i tyre në Shkup, i cili mbeti nën pushtimin e pandërprerë osman. Në këtë kohë në Shkup u bënë shumë ndërtime, midis të cilave u dalluan mjaft vepra të rëndësishme arkitekturore dhe artistike. Gjatë shek. XV u ndërtuan vepra monumentale të gjinive të ndryshme, si ndërtime mbrojtëse dhe inxhinierike, ndërtimet e kultit dhe ndërtime të arkitekturës popullore si çarshi, hane, banesa etj. Midis këtyre veprave shquhen Ura e gurtë në lumin Vardar (Shkup), xhamitë e sulltan Muratit II, të Isa Beut, Mustafa Pashës etj., banjat publike të Isa Beut e të Daut Pashës, ujësjellësi i Mustafa Pashës, hanet e Sulës e të Kapanit etj.
Për të kompensuar pozitën administrative, politike dhe ekonomike të projektuar për Isa Beun, por që nuk pati sukses, ai u emërua subash i vilajetit të Shkupit, siç e tregon një shënim i shkruar në muajin qershor të vitit 1457 në regjistrin kadastral përkatës. Ndërsa subashi i mëparshëm i Shkupit kishte një has që i jepte më pak se 100 000 akçe të ardhura vjetore, Isa Beut iu dha një has që i siguronte afro 240 000 akçe në vit, të ardhura këto shumë më të vogla nga ato të postit të mëparshëm.
Krahas njësisë administrative në zotërim të Isa Beut, sulltani krijoi gjatë vitit 1455 në rajonin e Fushë-Dardanisë e më gjerë një njësi administrative të dytë, të emërtuar "Vilajeti i Vukut", sipas emrit të ish-sundimtarit, Vuk Brankoviçit. Ky vilajet kishte 8 nahije dhe afro 180 timare. Nahijet më të mëdha për nga numri i fshatrave ishin Labi (Llapi) me 229 fshatra, Vuçiterni me 137, Morava me 128, Topolnica me 81, Klopotniku me 42 dhe Prishtina me 40 fshatra. Gjatë vitit 1455 u ndërmorën regjistrime kadastrale osmane edhe në rajone të tjera, si në Sanxhakun Shqiptar etj.
Regjistrimet e mësipërme mbetën për shumë vjet akte formale. Prandaj më 1458, 1459 dhe 1463 u angazhua sërish vetë sulltan Mehmeti II për nënshtrimin e rajoneve të mësipërme, duke pushtuar, ndoshta përkohësisht, Prizrenin në vitin 1458, më pas Lipjanin, Vuçiternin dhe në vitin 1463 Pejën.
Gjatë viteve 1454-1456 pushtohet thuajse krejtësisht Despotati serb i Gjergj Brankoviçit, i cili ishte lidhur ngushtësisht me oborrin osman, si nëpërmjet vasalitetit ashtu edhe lidhjeve martesore. Në dhjetor të vitit 1456 vdiq si i mërguar në Hungari Gj. Brankoviçi dhe pas dy vjetësh, në janar të vitit 1458, vdiq edhe djali e trashëgimtari i tij Llazari. Në mars të vitit 1458 osmanët pushtuan kryeqytetin e Rashës, Smederevën, por po atë muaj banorët i dëbuan pushtuesit nga qyteti i tyre. Djali i mbretit Thoma Tomasheviq të Bosnjës, Stefani, u martua me vajzën e Llazar Brankoviçit dhe, me ndihmën e oborrit hungarez e si vasal i tij, u shpall despot i Rashës në mars të vitit 1459. Kundërveprimi osman qe i menjëhershëm dhe despoti Stefan në qershor të atij viti e braktisi përfundimisht shtetin serb të Rashës dhe në vitin 1461 u bë mbret i Bosnjës.
Gjatë vitit 1463 sulltan Mehmeti II ndërmori fushata ushtarake shumë të fuqishme për nënshtrimin e Ballkanit; pushtoi Bosnjën, Morenë (Peloponezin) dhe emëroi masivisht timarlinj të rinj në viset shqiptare për t`i rivendosur ato nën pushtetin e tij. Për të mbajtur të nënshtruar Bosnjën, sulltani u përpoq të vendoste nën kontrollin e tij kështjellat pranë rrugëve kryesore që të çonin në Bosnjë, si Zveçanin, Jeliçën (Pazarin e Ri) etj. Edhe pse për ruajtjen e këtyre kështjellave sulltan Mehmeti II caktoi spahinj të rinj, ai realisht nuk arriti t`i fuste nën kontroll të plotë rajonet e ish-njësisë administrative, që në vitet 50 ia kishte dhënë Isa Beut për t`i administruar.
Skënderbeu vazhdoi të përkujdesej për viset veriore shqiptare. Në fillim të muajit shtator të vitit 1464, ai i nisi trupat e veta në drejtim të Sjenicës, në viset e ish-Despotatit të Rashës, dhe u ndesh me trupat osmane, të cilat i shpartalloi përfundimisht. Ky aksion ushtarak i suksesshëm i Skënderbeut u ndërmor në kuadrin e rigjallërimit të bashkëpunimit të tij me Hungarinë. Nga fundi i vitit 1463 deri më 1465 mbreti Matia Korvini i Hungarisë ndërmori një varg aksionesh luftarake kundër osmanëve në Bosnjë dhe arriti të çlironte Bosnjën Veriore.

[Laberia]

3. FORMIMI I SHTETIT TË BASHKUAR SHQIPTAR NËN DREJTIMIN E
GJERGJ KASTRIOTIT-SKËNDERBEUT

Forcimi i pushtetit qendror të Skënderbeut
Kryengritja fitimtare e nëntorit të vitit 1443 dhe Kuvendi i fisnikëve shqiptarë i mbajtur në mars të vitit 1444 në Lezhë, sollën ndryshime rrënjësore në organizimin administrativ, politik e ushtarak të viseve të çliruara shqiptare. Kuvendi i Lezhës realizoi të parin bashkim të gjerë politik e ushtarak të vendit në formën e një aleance ndërmjet përfaqësuesve kryesorë të aristokracisë shqiptare. Organi më i lartë qendror i këtij bashkimi u bë Kuvendi i fisnikëve. Organe të përhershme të Besëlidhjes ishin kryetari i saj, ushtria dhe arka e përbashkët, në krye të të cilave u caktua një njeri i vetëm, Skënderbeu.
Vendimet e Kuvendit i dhanë mbështetje ligjore e morale pozitës së veçantë të Skënderbeut, si kryetar i Besëlidhjes, në marrëdhëniet me fisnikët e tjerë shqiptarë. Këtë pozitë ai e shfrytëzoi për të bashkuar sa më organikisht viset e lira shqiptare, nëpërmjet forcimit të pareshtur të autoritetit të pushtetit të tij. Si kryetar i Besëlidhjes ai ushtronte të drejtën për t'i thirrur ose jo në Kuvend anëtarët e saj.
Për nevojat e mbrojtjes e të vijimit të luftës, anëtarët e Besëlidhjes pranuan krijimin e organeve qendrore, të përqendruara në një dorë të vetme, në atë të Skënderbeut. Vendimet e Kuvendit i ngarkonin ata me detyrime politike, ushtarake e ekonomike. Kështu, në luftë kundër Venedikut gjatë viteve 1447-1448 morën pjesë edhe personalitete drejtuese, të cilëve nuk u ishin cenuar drejtpërdrejt interesat nga pushtimi venecian, si Gjergj Arianiti. Në këtë luftë dhe në bisedimet për nënshkrimin e traktatit të paqes, Skënderbeu ishte figura qendrore e palës shqiptare, edhe pse nën pushtetin e Venedikut nuk ishin përfshirë zotërime të Kastriotëve, siç kishte ndodhur me ato të disa fisnikëve të tjerë.
Në kuadrin e Besëlidhjes, fisnikët i ruanin të gjitha të drejtat e mëparshme mbi zotërimet e veta. Kjo bënte që në qëndrimin e tyre të shfaqeshin edhe dukuri të tilla, si mospërmbushja e detyrimeve të caktuara në Kuvend, mospjesëmarrje në luftë, lëkundje ndaj vështirësive e presioneve të pushtuesve osmanë, mosmarrëveshje me njëri-tjetrin, mbajtja e ushtrive jashtë kuadrit të Besëlidhjes etj.
Me kalimin e viteve u bë gjithnjë e më e domosdoshme të kapërceheshin sa më parë dobësitë e brendshme, të cilat pengonin zhvillimin me sukses të luftës. Detyra e mbrojtjes së viseve të lira shqiptare kërkonte që mobilizimi i banorëve në to dhe ruajtja e kështjellave të mos mbeteshin në duart e zotërve të veçantë. Përshpejtimin e procesit të bashkimit politik të shqiptarëve e favorizonte shumë autoriteti i madh gjithnjë në rritje që Skënderbeu kishte te bashkëkombasit e vet, tek i cili këta shihnin drejtuesin e aftë dhe komandantin e talentuar, që vazhdimisht po u sillte fitore.
Lufta e suksesshme nën udhëheqjen e Skënderbeut ndikoi pozitivisht për integrimin në një shtet të përbashkët të fisnikëve shqiptarë, të cilët i kishin fituar dhe i mbanin zotërimet e tyre në sajë të fitoreve që po korrte ushtria e Besëlidhjes. Duke ruajtur përgjithësisht të drejtat ekonomike feudale, zotërimet e tyre e humbën gradualisht autonominë politike dhe u njësuan me ato të Kastriotëve. Duke kujtuar këto ndryshime, Gjon Muzaka shkruante se shkrirja dhe aneksimi i zotërimeve të fisnikëve shqiptarë nga Skënderbeu ndodhte ngaqë ky "kishte në dorë ushtrinë, dhe ata kishin gjithnjë turkun mbi krye". Ata ishin të varur nga Skënderbeu, sepse nuk ishin të fuqishëm dhe pa përkrahjen e tij nuk mund të përballonin dot furinë osmane. Integrimi në një shtet të përbashkët nuk i dëmtonte rëndë interesat e tyre ekonomike. Duke përmbushur detyrimet ndaj pushtetit qendror të Skënderbeut, fisnikët ruanin të drejtën e administrimit të pronave të veta po nëpërmjet aparatit të tyre të mëparshëm administrativ dhe ekonomik, i cili tani konsideroj si pjesë e aparatit shtetëror të përbashkët, të drejtuar nga Skënderbeu. Fisnikët shqiptarë kaluan kështu në vartësinë e zakonshme feudale ndaj kryezotit të tyre, Skënderbeut.
Heroi shqiptar përdori mjete të ndryshme për afrimin e bashkimin sa më të ngushtë e të qëndrueshëm të zotërve të fuqishëm shqiptarë e rrjedhimisht, të të gjithë vendit. Ndër to më të rëndësishmet ishin lidhjet martesore ndërmjet familjeve fisnike, dukuri të zakonshme këto në shoqërinë feudale. Martesa të tilla ishin bërë që në kohën e Gjon Kastriotit, që ishte martuar me Vojsavën, familja e së cilës, sipas M. Barlecit, jetonte në Pollog (me këtë ai emërtonte rajonin që shtrihej nga qyteti i Shkupit në lindje deri në krahinën e Dervenit në perëndim, ndoshta edhe rajonin në rrjedhjen e poshtme të lumit Treskë). Që në kohën e Gjon Kastriotit motrat e Skënderbeut ishin martuar me anëtarë të familjeve më të fuqishme të kohës: Mara me Stefan Gjurashin (Cërnojeviçin), Jella me Stres Balshën, Angjelina me Vladan Arianitin, vëlla i Gjergj Arianitit, Vlajka me Gjon Muzakën. Veç këtyre, Heroi shqiptar, i cili qysh në vitin 1443 e kishte cilësuar veten si trashëgimtar të Balshajve, bëri lidhje martesore të tjera. Vetë u martua me Donikën, vajzën e Gjergj Arianitit, kurse të motrën, Mamicën e martoi me Muzak Topinë. Zotërimet e Arianitëve e të Topiajve kishin një rëndësi të veçantë strategjike për mbrojtjen e vendit, sepse nëpër to kalonte Rruga Mbretërore (Egnacia) dhe degëzimet e saj në drejtim të viseve të Shqipërisë së Epërme e asaj të Poshtme, nëpërmjet të cilave trupat osmane mund të futeshin në thellësi të tokave të lira shqiptare për të sulmuar kryeqendrën e tyre, Krujën. Lidhjet martesore të shumta lehtësuan veprimtarinë politike të Skënderbeut për integrimin sa më të plotë të viseve shqiptare nën pushtetin qendror të tij. Edhe në radhët e këtyre familjeve kishte individë të pakënaqur nga forcimi i pushtetit qendror të Skënderbeut. Kështu, p.sh., në vitin 1455 Muzak Topia ankohej për mosmarrëveshjet që kishte me kunatin e vet, Skënderbeun.
Shprehje e qëndrimeve divergjente ndaj procesit të forcimit të pushtetit qendror të Skënderbeut ishin edhe përpjekjet e ndonjë përfaqësuesi të familjeve aristokrate shqiptare për të pasur lidhje vetjake me vende të tjera, si me Napolin, Venedikun etj. Këto qëndrime shfaqeshin sidomos kur tek ata dobësohej besimi se shqiptarët mund të përballonin vetëm luftën me ushtrinë osmane. Kështu, p.sh., pas rënies së Sopotnicës (1448) dhe Rrethimit të Parë të Krujës (1450), disa nga anëtarët e Besëlidhjes së Lezhës kërkuan individualisht mbështetjen e përkrahjen e vendeve të tjera, duke nënshkruar me ta një numër traktatesh. Krahas traktatit të 26 marsit 1451, që dy ambasadorë të Skënderbeu e nënshkruan në emër të tij dhe të "familjarëve të tij e të baronëve të Shqipërisë" me mbretin Alfonsi V të Napolit, traktate të ngjashme lidhën pas disa muajsh me mbretin e Napolit ambasadori i Gjergj Arianitit (7 qershor 1451), përfaqësuesit e Muzak Topisë, Gjon Muzakës etj. Për të neutralizuar prirjet decentralizuese që po rishfaqeshin në radhët e fisnikëve shqiptarë pas fushatave ushtarake osmane të viteve 1448 dhe 1450 dhe për të ruajtur bashkimin politik të vendit, Skënderbeu forcoi lidhjet familjare me personalitetin politik më të rëndësishëm shqiptar pas tij, Gjergj Arianitin, duke u martuar me vajzën e tij, Donikën.
Krahas lidhjeve vetjake me shtetet perëndimore, pati edhe raste që ndonjë nga fisnikët shqiptarë hyri në marrëveshje me osmanët, siç vepruan Muzakajt më 1451 dhe Dukagjinët më 1452 e më pas. Zotërimet e Muzakajve, si kufitare në jug me viset e pushtuara, ishin vazhdimisht të konfrontuara me osmanët, kurse ato të Dukagjinëve kontrollonin rrugët tregtare që sillnin të ardhura të mëdha nga qarkullimi i mallrave ndërmjet rajoneve bregdetare dhe fushave verilindore (të Rrafshit të Dukagjinit e të Fushë-Dardanisë), që ishin vazhdimisht nën kërcënimin e sulmeve osmane, derisa më 1455 filloi ripushtimi i rajoneve verilindore e veriore të viseve të lira shqiptare.
Lëkundjet në gjirin e aristokracisë shqiptare u thelluan edhe më tej pas disfatës së vitit 1455 në betejën e Beratit. Duke e gjykuar si të pashpresë vazhdimin e mëtejshëm të luftës kundër osmanëve, Moisi Arianiti (Golemi), Gjergj Stres Balsha (djalë i motrës së Skënderbeut) dhe Hamza Kastrioti (djali i vëllait të tij) kaluan në bashkëpunim të hapur me osmanët.
Shpartallimi prej Skënderbeut i lëkundjeve dhe tendencave separatiste, që arritën deri në bashkëpunim të hapur me pushtuesit osmanë, u bë faktor i rëndësishëm për ruajtjen dhe forcimin e pushtetit të tij mbi të gjitha viset e lira dhe krijimin e një shteti të vetëm shqiptar. Në këtë proces u përfshinë edhe rajonet periferike jugore e veriore të vendit, ku shtriheshin zotërimet e Arianitëve dhe të Dukagjinëve. Integrimi i tyre në shtetin e Skënderbeut u bë më vonë se në viset e tjera dhe në fillim të viteve 60 mund të quhej i kryer.
Forcimi i pushtetit qendror të Skënderbeut mbi zotërimet e Arianitëve eci më lehtë se mbi ato të Dukagjinëve. Në këtë proces ndikonin lidhjet martesore të familjes së Skënderbeut me Arianitët dhe sidomos fakti që zotërimet e këtyre ishin kufitare dhe qenë vazhdimisht nën kërcënimin e pushtimit osman. Pushteti qendror shtetëror u forcua aq shumë mbi Arianitët saqë, pas vdekjes së Gjergj Arianitit, më 1461, djemtë e tij ishin të detyruar të përmbushnin urdhrat e Skënderbeut. Djali i madh i Gj. Arianitit, Thomai, në emër të tij dhe të dy vëllezërve më të vegjël, në qershor të vitit 1461, u pranua në audiencë nga duka i Venedikut me letërekomandimin e Skënderbeut. Ndaj një vartësie të tillë të plotë, e ëma e tyre, që ishte edhe vjehrra e Skënderbeut, në fund të vitit 1463 do t`u shprehte pakënaqësinë e saj shteteve të tjera.
Më e vështirë qe rruga e përfshirjes së zotërimeve të Dukagjinëve në shtetin e Skënderbeut. Deri më 1455, kur sulltan Mehmeti II filloi veprimet intensive për pushtimin e Fushë-Dardanisë e të Rrafshit të Dukagjinit, zotërimet e Dukagjinëve nuk i kishin ndier dhe aq pasojat shkatërrimtare të sulmeve osmane, sepse ende kufizoheshin me vise të papushtuara dhe lidheshin me to me rrugë tregtare që sillnin të ardhura të rëndësishme doganore. Prandaj Dukagjinët, veçanërisht gjatë viteve 1450-1455, ndoqën një politikë deri diku të veçuar nga ajo e Besëlidhjes, duke u afruar edhe me osmanët për shkak të interesave ekonomike e tregtare. Skënderbeu përdori mjete të ndryshme që t'i largonte ata nga osmanët, duke kërkuar edhe ndërmjetësinë e shteteve të huaja, si të Papatit etj. Në vitin 1452 ai nënshkroi një akt bashkëpunimi me Pal e Nikollë Dukagjinin.
Me pushtimin prej turqve të Fushë-Dardanisë dhe të një pjese të Rrafshit të Dukagjinit gjatë viteve 1455-1462 edhe zotërimet e Dukagjinëve u dëmtuan rëndë dhe iu ekspozuan tërësisht të njëjtit rrezik. Në këto kushte Dukagjinët i ndërprenë lidhjet me osmanët dhe në fund të viteve 50 ata dalin të lidhur plotësisht me pushtetin qendror të Skënderbeut. I pakënaqur nga kjo vartësi, Lekë Dukagjini do të ankohej më 1463 se "nuk donte të ishte nën Skënderbeun". Por një proces i tillë ishte i pashmangshëm dhe i domosdoshëm në kushtet e luftës kundër rrezikut të përbashkët, pushtimit osman. Në dokumentet e viteve 60 gjithnjë e më shumë flitet për “shtetin e Skënderbeut”.
U arrit kështu të përfshiheshin në një shtet të vetëm të gjitha viset e lira shqiptare. Ato shtriheshin në jug nga rrjedha e lumenjve Devoll e Seman dhe përfshinin në veri kështjellat e Jeliçës (Pazarit të Ri) e të Zveçanit (Mitrovicës) bashkë me rajonet e tyre. Në perëndim shtriheshin nga brigjet e detit Adriatik dhe përfshinin në verilindje Rrafshin e Dukagjinit e Drenicën dhe në lindje rajonin e Dervenit në perëndim të Shkupit dhe atë të Mokrës në jugperëndim po të këtij qyteti.
Integrimi politik dhe organizativ i viseve të lira shqiptare në një shtet të përbashkët u pasqyrua edhe në raportet publike midis fisnikëve shqiptarë, si dhe me vendet e tjera. Ndërprerja e veprimtarisë së pavarur politike të fisnikëve shqiptarë ka gjetur shprehjen e vet edhe në dokumentet e kohës, ku emrat e tyre, me kalimin e viteve, dalin gjithnjë e më rrallë dhe, që nga fillimi i viteve 60, thuajse nuk do të përmenden më. Në dokumentet e kohës Skënderbeu del si e vetmja figurë drejtuese e jetës politike të vendit. Nga "zot" i Krujës, që përmendet në vitet 40, ai do të cilësohet më pas "zot i Arbërisë" dhe më 1464, me rastin e ardhjes së papa Piut II në Ballkan, ai do ta kurorëzonte mbret Skënderbeun. Përfshirja e të gjitha viseve të lira shqiptare në një shtet të vetëm u pasqyrua edhe në marrëdhëniet e tij me oborrin osman. Prandaj në vitin 1463 sulltan Mehmeti II nënshkroi traktat paqeje vetëm me Skënderbeun dhe ai ishte i detyrueshëm edhe për fisnikët e tjerë shqiptarë, siç dëshmojnë p.sh. mirë dokumentet e kohës që kanë shënuar pakënaqësinë e trashëgimtarëve të Gj. Arianitit për të përmbushur detyrimet që rridhnin prej tij.
Rreziku i përhershëm osman mbi jetën e shqiptarëve ndikoi që, në procesin e formimit të një shteti të vetëm shqiptar në të gjitha viset e lira, të vepronin kryesisht faktorët e mirëkuptimit.
Bashkimi dhe përfaqësimi i familjeve të mëdha aristokrate shqiptare në një shtet të përbashkët u shpreh edhe në lidhjet martesore ndërmjet tyre, veçanërisht me Kastriotët, në simbolet shtetërore që lidheshin me të, si dhe në individualitetin kombëtar të tij dhe në traditën historike vendase.

Organizimi shtetëror
Organet drejtuese të Besëlidhjes Shqiptare, që u krijuan me vendimet e Kuvendit të Lezhës, qysh në fillim u ndërthurën me aparatin shtetëror administrativ, ushtarak dhe ekonomik të Kastriotëve dhe me kalimin e viteve u njësuan natyrshëm me të, sepse në krye të tyre ishte i njëjti personazh historik, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Organet drejtuese të Besëlidhjes Shqiptare u shfaqën me tiparet e një pushteti qendror, ndikimi i të cilit erdhi duke u forcuar gjithnjë e më tepër mbi të gjitha viset e lira shqiptare, aq sa edhe aparati administrativ dhe ekonomik i fisnikëve të tjerë shqiptarë u bënë pjesë e tij. Viset e lira shqiptare u përfshinë kështu në një administratë të vetme shtetërore, që kishte tiparet e një monarkie feudale.
Organet qendrore drejtuese, vendimmarrëse, këshillimore dhe ushtarake të shtetit shqiptar ishin: Kryetari i Shtetit, Kuvendi i Fisnikëve, Këshilli i Lartë dhe Këshilli i Luftës.
Kryetari i Shtetit drejtonte të gjitha organet e mësipërme dhe qëndronte në krye të piramidës shtetërore. Për pushtetin e tij do të flitet më poshtë.
Kuvendi i Fisnikëve shqiptarë ishte institucioni më i lartë vendimmarrës i shtetit shqiptar. Si organ pushteti ai mblidhej herë pas here për çështje shumë të rëndësishme dhe që kishin të bënin kryesisht me pjesëmarrjen e shqiptarëve në luftë përkrah apo kundër vendeve të tjera dhe me nënshkrimin me to të traktateve të paqes. Kuvendi i Fisnikëve qëndroi si institucion deri në fund të jetës së Skënderbeut dhe nëpërmjet tij ruhej bashkimi i shqiptarëve.
Këshilli i Lartë ishte organ i përhershëm këshillimor pranë kryetarit të shtetit, që shprehte interesat e fisnikëve shqiptarë. Anëtarët e tij ishin bashkëpuntorët më të ngushtë të Skënderbeut, si Pal Engjëlli, Kont Urani, Tanush Topia, Moisi Golemi (Arianiti) etj. Këshilli i Lartë shqyrtonte çështje të rëndësishme të jetës së brendshme të shtetit shqiptar dhe të marrëdhënieve të tij me vendet e tjera.
Këshilli i Luftës kishte një veprimtari të kufizuar dhe mblidhej kryesisht gjatë aksioneve luftarake për të ndihmuar komandantin e përgjithshëm të ushtrisë shqiptare, Skënderbeun. Në të bënin pjesë komandantët e reparteve ushtarake.
Krahas organeve të mësipërme, që formonin pjesën vendimmarrëse dhe drejtuese të aparatit shtetëror, vepronin edhe organe të tjera shtetërore, që merreshin më çështje organizative, ushtarake, ekonomiko-financiare dhe të politikës së jashtme. Aparati shtetëror ishte shtrirë në të gjitha viset e lira shqiptare dhe vepronte sipas ndarjeve administrative të vendit, të cilat, si kudo në mesjetë, ishin tradicionale si ndarje krahinore e kishtare.
Emërtesat e funksionarëve e të nëpunësve të administratës shtetërore përgjithësisht ishin trashëguar prej terminologjisë së administratave shtetërore lindore (bizantine e sllave) dhe perëndimore (anzhuine e veneciane), që kishin vepruar më parë në Shqipëri. Po kështu ndodhte edhe me hierarkinë kishtare dhe aparatin administrativ të saj në Shqipëri, ku ushtronin veprimtarinë e tyre kisha katolike dhe ajo ortodokse bizantine e sllave.
Në shtetin e bashkuar shqiptar fisnikët i ruajtën deri në një farë mase të drejtat e mëparshme mbi zotërimet e tyre dhe kryenin detyrën e logothetëve të dikurshëm të administratës shtetërore bizantine, duke vepruar si mëkëmbës të kryetarit të shtetit, Skënderbeut. Ata kishin nën varësinë e tyre aparatin administrativ e ushtark të krahinave që ishin përfshirë nën juridiksionin e tyre. Aparati administrativ i një krahine zakonisht kishte në krye një vojvodë. Nën varësinë e tij ishin: qefalitë, që ishin komandantët e garnizoneve të kështjellave, psarët, që ishin nëpunës të administratës, si dhe proniarët e krerët, të cilët si feudalë të vegjël, kishin për detyrë të vilnin taksat për vete e për pushtetin qendror dhe të shkonin në luftë.
Pranë kryetarit të shtetit, Skënderbeut, ishte edhe një aparat ekonomiko-financiar për administrimin e të ardhurave dhe të shpenzimeve të shtetit, që drejtohej nga protovestiari dhe ndihmësi i tij, ruajtësi i thesarit (thesaureri).
Për marrëdhëniet me vendet e tjera Skënderbeu kishte një aparat të veçantë të përbërë nga kancelarët dhe nga ambasadorët apo të ngarkuarit (oratorët). Kancelarët përpilonin në gjuhë të huaj shkresa të ndryshme, si traktate që do të nënshkruanin me vende të tjera, akte përfaqësimi për personat e ngarkuar me misione të ndryshme, diploma dhe akte publike etj. Shkresat e dala nga administrata e shtetit shqiptar, disa prej të cilave janë ruajtur në arkivat evropiane deri në ditët tona, dëshmojnë për kulturën e lartë humaniste të Skënderbeut dhe të oborrtarëve të tij. Ambasadorët dhe oratorët e tij Skënderbeu i pajiste me autorizime të veçanta dhe kështu ata kishin të drejtë ta përfaqësonin atë dhe të përfundonin e të nënshkruanin në emër të tij, si kryetar shteti, traktate të rëndësishme me mbretërit e kryetarët e shteteve të huaja. Ambasadorët dhe oratorët e Skënderbeut ishin klerikë e laikë të kulturuar, që njihnin me themel gjuhët e huaja, si latinishten, italishten, turqishten, greqishten etj.
Kryetari i Shtetit, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, qëndronte në krye të piramidës shtetërore me të drejtat e një monarku feudal. Titulli zyrtar i tij ishte Zot i Arbërisë (Dominus Albaniae). Në vitin 1464 Skënderbeu do të kurorëzohej mbret prej papa Piut II, një e drejtë ekskluzive kjo e kreut të kishës. Ceremonia për marrjen e skeptrit mbretëror nga Skënderbeu ishte parashikuar të organizohej me rastin e ardhjes në Shqipëri të vetë papa Piut II në krye të ushtrive evropiane, si kryekomandant i së cilës do të ishte Skënderbeu.
Të drejtat e një monarku si kryetar shteti Skënderbeu i ushtronte në të gjitha fushat e veprimtarisë shtetërore, si në marrëdhëniet me nënshtetasit e vet, ashtu edhe në marrëdhëniet e Shqipërisë me vendet e tjera. Ai ishte në krye të të gjitha strukturave të aparatit shtetëror, të cilat zbatonin urdhrat e tij. Ashtu si monarkët e tjerë të kohës së tij, Skënderbeu shpallte dekrete, si akte normative, për shpërndarjen e pronave tokësore e të pasurive të tjera personave që dalloheshin në veprimtarinë ushtarake dhe civile, për shpronësimin e atyre që dëmtonin interesat shtetërorë etj. Skënderbeu nxirrte urdhra për sistemin tatimor, regjimin e doganave dhe detyrime të tjera që, sipas së drejtës feudale, kishin nënshtetasit e tij.
Po ashtu si organet e mësipërme shtetërore vendimore, këshillimore, ushtarake, ekonomiko-financiare dhe të marrëdhënieve me vendet e tjera, edhe aparati gjyqësor ishte nën varësinë e kryetarit të shtetit, Skënderbeut. Ai ushtronte të drejtën e dënimit me burgim, me konfiskim pasurie, me gjoba etj., si dhe të faljes së nënshtetasve të vet për fajet dhe shkeljet e ligjeve.
Si një monark pushteti i Skënderbeut ishte i trashëgueshëm. Kur ai largohej nga atdheu dhe shkonte me misione të rëndësishme në vendet e tjera, meqenëse djalin e kishte të mitur, të drejtat e tij si kryetar shteti i ushtronte e shoqja, Donika. Ajo ndihmohej në kryerjen e detyrave shtetërore prej këshilltarëve të oborrit. Edhe pas vdekjes së Skënderbeut dhe emigrimit në Itali të pasardhësve të tij, atyre iu ruajt e drejta e trashëgimisë për shumë kohë në Shqipëri. Kur djali i Skënderbeut, Gjoni, dhe më pas i nipi, Gjergji, arritën moshën madhore, u mirëpritën nga bashkëkombasit e tyre, si trashëgimtarë të ligjshëm, kur u rikthyen në Shqipëri dhe nisën luftën për rimëkëmbjen e shtetit të Skënderbeut. Gruaja dhe pasardhës të tij u trajtuan si familje mbretërore në oborret italiane dhe në atë spanjoll pas emigrimit nga Shqipëria.

E drejta dhe simbolet shtetërore
Shteti shqiptar mbështetej mbi të drejtën feudale, që ishte një e drejtë privilegji, laike e kishtare, e një shoqërie të shtresëzuar e të diferencuar nga ana ekonomike, politike e kulturore. E drejta në Shqipëri ishte një trashëgimi historike që kishte individualitetin e vet kombëtar. Korpusi i legjislacionit të saj nuk ka ardhur i plotë deri në ditët tona. Janë ruajtur fragmente nga statutet e qyteteve shqiptare dhe kohët e fundit është zbuluar i plotë Statuti i Shkodrës. I shkruar gjatë shek. XV, ky statut na njeh me normat që rregullonin jetën e brendshme të qyteteve dhe më gjerë me organizimin e shoqërisë shqiptare gjatë epokës së Skënderbeut.
E drejta që vepronte në Shqipëri gjatë periudhës së Skënderbeut ishte e zhvilluar dhe përfshinte një varg normash në fusha të ndryshme të jetës së asaj shoqërie. Sipas tyre prona, veçanërisht ajo mbi tokën, trashëgohej në vijën mashkullore dhe, në mungesë të djemve, në vijën femërore. Kur vajza martohej, asaj i jepej si prikë një pjesë e pasurisë atërore, në para ose si prona, të cilat noterizoheshin në emër të saj. Krahas kësaj trashëgimie ligjore, njihej edhe trashëgimia me testament. Në fushën e pronësisë mbi tokën, nëpërmjet akteve normative e kontratave përcaktoheshin llojshmëria dhe sasia e detyrimeve në të holla, në prodhime në natyrë dhe në punë angari që kishin fshatarët pa tokë ndaj pronarëve, pronarët ndaj zotërve të tyre si dhe ndaj shtetit etj. Po kështu, me punëtorët dhe specialistët e mjeshtërive të ndryshme, të ndërtimit, të armëve etj., bëheshin kontrata sipërmarrjeje, ku përcaktoheshin afatet kohore të shërbimeve dhe pagesat e tyre.
Normat e së drejtës në kohën e Skënderbeut parashikonin edhe masa shtrënguese ndaj veprave penale kundër jetës, shëndetit, pasurisë dhe interesave të individëve të veçantë, të bashkësive shoqërore dhe të institucioneve shtetërore. Masat ndëshkimore ndaj veprave penale ishin të larmishme e të shkallëzuara. Personat që drejtpërdrejt ose tërthorazi dëmtonin pronën e të tjerëve, që nuk përmbushnin detyrimet ndaj zotërve të tyre dhe që braktisnin pronat e këtyre, detyroheshin të zhdëmtonin, ndryshe ndëshkoheshin edhe më rëndë.
Në kushtet e jetës së trazuar politike dhe ushtarake të Shqipërisë gjatë shek. XV parashikoheshin dënime të rënda, si shpronësime, burgime dhe dënime me vdekje ndaj personave që braktisnin luftën apo që kalonin në anën e kundërshtarëve të zotërve të tyre. Mbartësit e qëndrimeve të tilla Skënderbeu, i cili si Kryetar shteti ishte njëherazi edhe gjykatësi më i lartë i vendit, i ndëshkoi rëndë edhe kur ato u shfaqën në gjirin e familjarëve të tij. Kështu, p.sh., një nipin e vet, që u bashkua me osmanët, e burgosi, kurse një të dytë e ekzekutoi. Krahas masave ndëshkimore, njihej edhe falja e dënimit. Kur Moisi Golemi (Arianiti) u kthye i penduar pranë Skënderbeut, ky i riktheu pronat që i kishte konfiskuar Moisiut, kur u bashkua me osmanët.
Shtresëzime të legjislacionit mesjetar gjenden edhe në të drejtën dokesore shqiptare, që është një trashëgimi shumë e lashtë, ku janë ndërthurur tradita e vetorganizimit shoqëror lokal, në shkallë fshati e më gjerë, me legjislacionin shtetëror të kohës, i cili mbarte norma të trashëguara edhe nga e drejta romake dhe ajo bizantine. Prandaj e drejta dokesore njihet me emërtimin osman kanun, që do të thotë ligj. Edhe në vendet e tjera ballkanike, siç e dëshmon kodi i Stefan Dushanit, e drejta dokesore e popujve të tyre ka qenë në themel të Korpusit legjislativ shtetëror të shkruar, që sanksiononte marrëdhëniet juridike ekonomike e politike të nënshtetasve me shtetin dhe kryetarin e tij.
Disa norma të së drejtës dokesore kanë evoluar gjatë shekujve në përshtatje me zhvillimin e shoqërisë shqiptare. E drejta dokesore gjithnjë ka qëndruar si bosht për ruajtjen e unitetit kombëtar të shqiptarëve. Ajo qëndronte e vepronte në moralin dhe në jetën e shqiptarëve mbi dallimet shoqërore, mbi besimet e ndryshme fetare që ata kishin, kurse elementin jo shqiptar e drejta dokesore e përjashtonte nga një barazi e tillë. Në të nuk mungonin edhe elementë lokalë dallues, por ishin dytësorë në krahasim me normat e përbashkëta kombëtare të së drejtës dokesore. Kësaj i nënshtrohej kushdo në Shqipëri, madje edhe e drejta kishtare (kanonike), që njihej mirë për konservatorizmin e saj dhe për masat e ashpra ndëshkimore, të cilat i kërkonte të merreshin ndaj personave që shmangeshin nga normat kishtare. Nuk mungojnë dokumentet mesjetare dhe të periudhave më të vonshme që përmendin raste të shumta, kur klerikët shqiptarë të të gjitha besimeve fetare, të ndodhur përballë çështjeve të tilla, zgjidhja e të cilave nuk përputhej me normat e të dy të drejtave (dokesore dhe kishtare), gjithnjë kanë respektuar e vepruar sipas së drejtës dokesore, duke shkelur atë kishtare.
Në rajone të gjera të Shqipërisë, që gjatë shek. XV kanë qenë pjesë e viseve të lira shqiptare, e drejta dokesore jo rastësisht ka arritur të njihet deri në ditët tona me emërtimet "kanuni i Skënderbeut", "kanuni i Lekë Dukagjinit" etj. Kjo dëshmon se e drejta dokesore, si një trashëgimi historike, ka qenë natyrshëm në themel të veprimtarisë shoqërore dhe të legjislacionit shtetëror të shqiptarëve gjatë shek. XV. Prandaj, edhe për këtë arsye, veprimtaria politike dhe legjislative e Skënderbeut gjeti mbështetje të gjerë shoqërore, përpos faktit që pushtimi osman u rrezikonte interesat ekonomikë e pronësorë, fetarë e kulturorë, politikë etj., të gjitha shtresave të shoqërisë shqiptare.
Vend të veçantë në të drejtën dokesore shqiptare kishte institucioni i besës. Besa ishte kult kombëtar aq sa ka zënë vend edhe në korrespondencën e fisnikëve shqiptarë me shtetet e huaja dhe fjala shqipe “besë” e këtij institucioni është huazuar edhe nga gjuhët e popujve fqinjë. Në një letër të vitit 1420 drejtuar Republikës së Raguzës, në vend të emrave Zot e Krisht që përdoreshin si formulë përbetimi, Gjon Kastrioti ka vënë fjalën besë: “Besa ime, e zotit Gjon, dhe e bijve të mi për çdo tregtar ... i kam dhënë besën kujtdo që vjen në tokën time në Shufada se, në rast se i bëhet ndonjë dëm ose ndonjë e keqe, ... do të paguaj unë, zoti Gjon, ose bijtë e mi”. I biri i tij, Skënderbeu, ka shkruar në vitin 1460 : “Të mbajmë besën, për mbrojtjen e së cilës kemi përballuar rreziqe të mëdha, edhe pse gjithnjë kam qenë përpara një vdekjeje të sigurt”.
Organizimi shtetëror i shoqërisë shqiptarë gjatë epokës së Skënderbeut dhe shekujve të mëparshëm të mesjetës ka qenë ngritur mbi bazën e një korpusi legjislativ të shkruar. Pjesë e këtij korpusi legjislativ kanë qenë edhe statutet e qyteteve shqiptare, të cilat, sipas burimeve historike të kohës, kanë qenë të shkruara. Këto dëshmojnë më së miri se veprimtaria shoqërore e shtetërore në Shqipëri zhvillohej mbi bazën e një korpusi legjislativ të shkruar.
Shteti shqiptar, i bashkuar nën drejtimin e Skënderbeut, kishte simbolet e veta, që mbështeteshin në traditën vendase dhe shprehnin sovranitetin e tij. Skënderbeu krenohej me historinë e lavdishme të kombit shqiptar. Prandaj, ai mbajti si emër të dytë vetjak përgjegjësen e emrit të Aleksandrit të Madh të Maqedonisë, që te osmanët ishte Iskander (Skënder në gjuhën shqipe). Siç e dëshmon edhe M. Barleci, emërtimet gjeografike Maqedoni dhe Epir janë përdorur në mesjetë si sinonime të emërtimit etnogjeografik Arbëri. Për më tej, krahas evokimit të lavdisë së Pirros dhe të epirotëve të lashtë (sinonim i emrit “arbër” gjatë mesjetës), Skënderbeu përdori edhe simbolet shtetërore të Pirros së Epirit (shqiponjën dhe përkrenaren e zbukuruar me një kokë dhie), të Aleksandrit të Madh të Maqedonisë (shenja e Diellit), si dhe simbole pellazgjike. Simbolet dhe evokimet e mësipërme dëshmojnë për formimin e tij kulturor humanist dhe tregojnë se ai mbështetej në traditën vendase për t'i dhënë një frymë sa më kombëtare shtetit të tij dhe luftës së shqiptarëve kundër pushtimit osman.
Shtetin e tij Skënderbeu e emërtoi me emrin etnogjeografik kombëtar mesjetar Arbëria (Albania) edhe pse në të u përfshi një pjesë e viseve shqiptare. Titulli zyrtar i Skënderbeut ishte Zot i Arbërisë (Dominus Albaniae), të cilin e gjejmë të shënuar në vulën e në shkresat zyrtare të tij, si dhe në letrat e kancelarive të huaja që i janë drejtuar atij si kryetar i shtetit shqiptar.
Shkresat zyrtare të Skënderbeut, që njihen deri tani dhe që kanë dyllin me gjurmën e vulosjes së tyre, tregojnë se kryetari i shtetit shqiptar ka pasur dy vula zyrtare, që kishin madhësi e simbole të ndryshme.
Vula e madhe zyrtare e Skënderbeut ishte në formë rrethore me diametër 41 mm dhe perimetër afro 125 mm. Në qendër ajo kishte shqiponjën dykrenore dhe yllin me gjashtë cepa, të vendosur ndërmjet krerëve të saj. Anash vula kishte rrethin me shkronja të mëdha GEORGIVS CASTRIOTIVS SCENDARBIC. Në krye të rrethit të vulës ishte shenja e diellit me tetë rreze, që ndante fillimin dhe mbarimin e emërtimit GEORGIVS CASTRIOTIVS SCENDARBIC. Shenja e diellit me tetë rreze ka qenë simbol shtetëror i Aleksandrit të Madh të Maqedonisë. Nën krerët e shqiponjës dhe mbi krahët e saj kishte inicialet D AL të fjalëve Dominus Albaniae. Këto iniciale të fjalëve Dominus Albaniae, që përbënin titullin zyrtar të Skënderbeut, tregonin pozitën juridike të tij (Dominus) si kryetar shteti, si dhe emrin e shtetit (Albania), ku ai ushtronte pushtetin e tij.
Vula e vogël e Skënderbeut ishte skalitur në gurin e çmuar të unazës personale të tij. Ajo kishte formë tetëkëndëshe me përmasa maksimale 9 mm gjatësi dhe 7 mm gjerësi. Simbolet e saj ishin marrë nga mitologjia e lashtë pellazgjike. Në gurin e vulës së vogël ishin skalitur dy figura të mitologjisë pellazgjike: mbretëresha Leda dhe Zeusi i Dodonës i shndërruar në mjellmë.
Si simbole më përfaqësuese për shtetin shqiptar Skënderbeu përdori shqiponjën dykrenore me krahë të ulur dhe yllin me gjashtë cepa, simbole këto që ishin mjaft të njohura në mjedisin shqiptar. Këto simbole ishin edhe në stemën dhe në flamurin shtetëror. Në një katolog venecian stemash është vizatuar në mes të viteve 60 të shek. XV stema e Kastriotëve, kur djali i Skënderbeut, Gjoni, mori titullin “fisnik venecian”. Gjithashtu stema ruhet e gdhendur në varrin monumental të nipit të Skënderbeut, Konstandinit, që gjyshja e tij, Donika, ia ngriti në Napoli të Italisë në vitin 1500. Shqiponja e zezë dykrenore, siç e ka treguar M. Barleci, ka qenë e vendosur edhe në qendër të flamurit të Skënderbeut që fushën e kishte të kuqe.
Shqiponja dykrenore ishte simbol i njohur shtetëror i Perandorisë Bizantine dhe i familjes së Muzakajve, që kishin krushqi me Kastriotët. Edhe Arianitët dhe Gjurashët kishin shqiponjën dykrenore si simbol të tyre. Kurse ylli me gjashtë dhe shtatë cepa ishte përdorur si simbol nga Muzakajt dhe nga Balshajt. Ylli me gjashtë cepa duhe të ketë qenë vendosur edhe ndërmjet krerëve të shqiponjës në flamurin e Skënderbeut, si një element dallues kundrejt flamurit të Perandorisë Bizantine.
Vula me shqiponjë, si simbol shtetëror i Skënderbeut, del se është përdorur për herë të parë në letra që janë shkruar gjatë mesit të viteve 50 dhe ndoshta jo rastësisht. Në të njëjtën kohë me vulën duhet të jetë përdorur edhe flamuri me fushë të kuqe dhe shqiponjën dykrenore në mes, që e ka patur Perandoria Bizantine. Nëpërmjet këtyre simboleve synohej që të shprehej uniteti i viseve të lira shqiptare dhe të tregohej se pas pushtimit të Konstandinopojës prej turqve më 1453, shqiptarët ishin forca kryesore antiosmane që luftonte në ish zotërimet e Perandorisë Bizantine. Këto simbole të reja pushteti të përdorura nga Skënderbeu pasqyrojnë procesin e krijimit të një shteti të vetëm në tokat e lira shqiptare.
Kryeqytet i shtetit të bashkuar shqiptar u bë Kruja. Ndonëse në hapësirat e këtij shteti kishte qytete të tjera më të mëdha e më të rëndësishme si qendra ekonomike, si Prizreni e Ohri, për shkak të pozicionit të vet gjeografik shumë të favorshëm Kruja u bë kryeqendra administrative e viseve të lira shqiptare. Nëpërmjet rrugëve të shumta tokësore e detare që kryqëzoheshin pranë saj, Kruja, si qendër administrative, kishte komunikimin më optimal me të gjitha viset shqiptare dhe me shtetet e huaja.

Ushtria shqiptare dhe arti i saj ushtarak
Përballimi me sukses i luftës kundër pushtuesve osmanë kërkonte në radhë të parë krijimin e një ushtrie të aftë dhe me cilësi të lartë luftarake.
Si njohës i mirë i ushtrisë osmane, i organizimit dhe i armatimit të saj, Skënderbeu, që në fillim, vuri në qendër të vëmendjes organizimin dhe fuqizimin e forcave ushtarake të vendit, që të ishin në gjendje të përballonin një kundërshtar aq të fuqishëm.
Në Kuvendin e Lezhës të marsit 1444 u vendos që, me kontributin e pjesëmarrësve të tij, të krijohej një ushtri e përbashkët. Bërthamën kryesore të saj e formuan luftëtarët që i mobilizonte vetë Skënderbeu, si komandant i përgjithshëm i ushtrisë. Në fillim forcat ushtarake të Besëlidhjes Shqiptare kishin karakter federal, sepse fisnikët shqiptarë, jashtë ushtrisë së përbashkët që ishte nën komandën e Skënderbeut, mbanin një numër jo të vogël forcash ushtarake. Këto trupa, gjatë procesit të formimit të shtetit të bashkuar shqiptar, u shkrinë me forcat e ushtrisë së përbashkët.
Masa e luftëtarëve vinte kryesisht nga radhët e fshatarësisë. Ajo mbante një qëndrim të papajtueshëm ndaj pushtetit osman dhe ishte në gatishmëri të tillë të përhershme luftarake aq sa, siç shprehej Barleci, "burrat me njërën dorë lëronin arat dhe me tjetrën mbanin shpatën". Fshatarësia u bë burim i pashtershëm forcash njerëzore për formimin e një ushtrie të madhe popullore, të fuqishme, me shpirt të lartë vetëmohimi, të panjohur në kushtet e luftërave të zakonshme feudale.
Ushtria shqiptare përbëhej nga trupat e përhershme dhe nga luftëtarë që mobilizoheshin vetëm gjatë kohës së luftës. Trupat e përhershme ishin ndarë në dy njësi kryesore. Njëra përbëhej prej 2 mijë deri 3 mijë kalorës të armatosur lehtë, të cilët stërviteshin prej Skënderbeut dhe shërbenin si gardë personale e tij. Pjesa tjetër ruante fortesat dhe kështjellat e vendit, si dhe brezin kufitar lindor. Trupat në viset kufitare lindore i komandonte Moisi Arianiti (Golemi) dhe, sipas M. Barlecit, përbëheshin nga 2 mijë kalorës dhe 1 mijë këmbësorë. Masën kryesore të ushtrisë shqiptare e formonin luftëtarët që mobilizoheshin gjatë kohës së luftës sipas parimit "burrë për shtëpi". Kur rreziku ishte tepër i madh, mobilizoheshin të gjithë banorët që mund të luftonin. Kur bëhej mobilizimi i përgjithshëm, forcat ushtarake shqiptare arrinin nga 20 mijë deri në 30 mijë luftëtarë, duke formuar një ushtri të madhe për kohën.
Komanda e ushtrisë ishte në dorën e Skënderbeut, që ishte komandant i përgjithshëm. Për t'u konsultuar gjatë veprimeve ushtarake pranë tij qëndronte Këshilli i Luftës, i përbërë nga komandantët më të shquar, të cilët zakonisht dilnin nga radhët e fisnikëve. Kishte edhe komandantë që dilnin nga radhët e njerëzve të thjeshtë, të cilët drejtonin formacionet e ndryshme luftarake, sidomos kur shpallej mobilizimi i përgjithshëm.
Pjesëmarrja e gjerë e shqiptarëve në ushtrinë e Skënderbeut la gjurmët e veta në taktikën dhe armatimin e saj. Në kushtet e vendit tonë mori përhapje të gjerë lufta guerile, formë tradicionale kjo e luftës së fshatarësisë në epoka e vende të ndryshme. Ushtria shqiptare përbëhej nga kalorësia, që përgjithësisht ishte e pakoracuar, prandaj lëvizte me shpejtësi, dhe nga këmbësoria. Luftëtarët e saj përgjithësish kishin armatim të lehtë dhe nuk mbanin armatime të rënda si ato që përdoreshin në ushtrinë feudale të kohës. Skënderbeu e mbështeti strategjinë dhe taktikën ushtarake në trimërinë dhe heroizmin e luftëtarëve të tij, në traditën luftarake të shqiptarëve, në njohjen prej tij të organizimit e të artit ushtarak të armikut etj.
Ushtria shqiptare kishte si detyrë parësore moslejimin e trupave osmane që të futeshin në thellësi të viseve të lira për të grabitur e shkatërruar vendin. Këtij qëllimi i shërbente sistemi mbrojtës i brezit kufitar, të cilit iu kushtua kujdes i veçantë. Pasi trupat osmane pushtuan Stefigradin, shqiptarët, pa vonesë, ngritën në viset lindore një bazë tjetër ushtarake e të fortifikuar, kështjellën e Modrishës. Zakonisht ushtritë armike sulmoheshin e shpartalloheshin në zonat kufitare. Kur ushtritë osmane ishin shumë të mëdha dhe nuk mund të shkatërroheshin në brezin kufitar, Skënderbeu ndërmerrte masa energjike për të përballuar zhvillimin e luftimeve në thellësi të vendit. Popullsia e paaftë për luftë largohej prej zonave që mund të shkeleshin prej ushtrive armike dhe strehohej përkohësisht nëpër vende malore e të sigurta, duke marrë me vete bagëtinë, rezervat ushqimore e sende të ndryshme. Materialet e prodhimet, që nuk mund të transportoheshin, asgjësoheshin me qëllim që trupave pushtuese t'u hiqej mundësia e përdorimit të tyre. Ndërkohë kështjellat përforcoheshin, duke i furnizuar me luftëtarë, armatime e rezerva ushqimore.
Kur trupat osmane arrinin të futeshin në thellësi të vendit, luftëtarët e brezit kufitar tërhiqeshin të organizuar dhe bashkoheshin me pjesën tjetër të forcave shqiptare. Gjatë tërheqjes ata sulmonin pareshtur trupat osmane, ngadalësonin marshimin e tyre, duke u shkaktuar dëme të mëdha.
Kur arrinin të depërtonin në thellësi të vendit, synimi kryesor i trupave osmane ishte pushtimi i Krujës, që ishte kryeqendra administrative dhe ushtarake për viset e lira shqiptare. Në këto raste Skënderbeu i organizonte veprimet luftarake në mënyrë të tillë, që pesha kryesore e luftimeve të binte jo mbi mbrojtësit e kështjellës, por mbi luftëtarët që vepronin jashtë saj. Me shumicën e ushtrisë ai qëndronte jashtë kështjellës dhe organizonte me to, ditën dhe natën, sulme të pandërprera e të befasishme, që u shkaktonin dëme të rënda forcave pushtuese. Vëmendje të veçantë i kushtonte Skënderbeu edhe prerjes së rrugëve të furnizimit të armikut. Sulmoheshin karvanet që vinin nga lindja për të furnizuar ushtrinë osmane me ushqime e sende të tjera të nevojshme, si dhe ato që vinin nga drejtime të tjera. Këtë detyrë e kryenin sidomos çetat e armatosura.
Skënderbeu i kushtoi kujdes edhe organizimit të zbulimit. Zbuluesit shqiptarë gjendeshin kudo, në krahinat fqinjë, në zonën ku marshonte, qëndronte e vepronte ushtria armike dhe në qendër të Perandorisë Osmane,. Nëpërmjet tyre siguroheshin të dhëna të karakterit strategjik, operativ e taktik që kishin të bënin me kohën e ardhjes së ushtrisë armike, me madhësinë e organizimin, si dhe me lëvizjen e veprimet luftarake të saj etj. Zbuluesit i paraprinin ushtrisë shqiptare, kur kjo futej në vise të pushtuara. Ata organizoheshin në grupe, lëviznin në largësi të caktuara ndërmjet tyre dhe kontrollonin mirë terrenin për të shmangur pritat e armikut, dërgonin shpejt në drejtim të Skënderbeut informacionin e grumbulluar.
Variantet taktike që përdorte Skënderbeu për të shpartalluar ushtrinë armike ishin të larmishme e mbështeteshin në bashkërendimin e mbrojtjes me sulmin, të mësymjes së ushtrisë së rregullt me goditjen e çetave, të ndeshjeve ballore me sulmet e befasishme, duke futur në përdorim si këmbësorinë ashtu edhe kalorësinë e armatosur lehtë. Në çdo luftim Skënderbeu përpiqej ta parashikonte ecurinë e tij, sulmonte e hapte beteja në kushte që i dukeshin më të përshtatshme. Ai gërshetoi dhe përdori gjerësisht manovrën e shpejtë të forcave të veta me sulmet e befasishme mbi ushtritë armike në çdo kohë, ditën dhe natën, duke i shoqëruar këto në mënyrë të përsosur me prita e kurthe të ndryshme.
Skënderbeu kishte aftësi të jashtëzakonshme ushtarake. Ai ishte në të njëjtën kohë strateg dhe ushtar, hartonte e ndryshonte në përshtatje me situatat planin e luftës, udhëhiqte ushtrinë dhe njëkohësisht luftonte edhe vetë.

[Laberia]

4. MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE TË SHQIPËRISË
NË KOHËN E GJERGJ KASTRIOTIT-SKËNDERBEUT

Marrëdhëniet e Skënderbeut me vendet e Evropës Juglindore
Shtetet e Evropës Juglindore, të prekur nga i njëjti agresor, kishin detyrë të përbashkët përballimin e rrezikut osman. Lufta kundër të njëjtit armik i afroi ato dhe i bëri aleatë të natyrshëm. Si rrjedhim, me kohë u vendosën lidhjet ndërmjet shteteve, principatave e zotërimeve të tjera të kësaj pjese të Evropës.
Krijimi nga Skënderbeu i një fronti lufte të organizuar e të fuqishme, e nxori vendin tonë në ballë të forcave antiosmane. Shqipëria gjithnjë e më tepër shikohej nga bashkëkohësit si një fuqi e rëndësishme, e dorës së parë, që ushqente shpresa për dëbimin e osmanëve nga viset e pushtuara të Evropës. Prandaj me kohë u krijuan lidhje ndërmjet vendeve të kërcënuara nga i njëjti rrezik, pushtimi osman.
Në këtë kuadër dallohen marrëdhëniet e shqiptarëve me Hungarinë. Deri më 1456, kur vdiq Janosh Huniadi, Hungaria luftoi me vendosmëri kundër pushtuesve osmanë dhe ishte kështu aleati më i rëndësishëm i shqiptarëve. Të dyja palët, duke goditur të njëjtin armik, secila në sektorin e vet, lehtësonin barrën e njëra-tjetrës. Bashkëpunimin ndërmjet tyre Skënderbeu dhe Huniadi u përpoqën ta shtrinin deri në organizimin e fushatave ushtarake të përbashkëta, me gjithë vështirësitë që rridhnin nga largësia e madhe që ishte midis vendeve të tyre. Kështu ndodhi më 1448, me ekspeditën ushtarake të Huniadit në Fushë-Dardani dhe më 1456 me atë të Beogradit. Burimet historike të kohës tregojnë se Skënderbeu ndërmori masa energjike për të marrë pjesë në ato dy beteja përkrah Huniadit, respektivisht me 20 mijë dhe 30 mijë luftëtarë. Por vështirësitë që vinin nga largësia e madhe ndërmjet vendeve të tyre dhe nga qëndrimi i sundimtarëve fqinjë, vasalë të sulltanit, që nuk e lejuan ushtrinë e Skënderbeut të kalonte nëpër rrugët e zotërimeve të tyre, penguan realizimin e këtyre projekteve. Pas vdekjes së Huniadit, Hungaria përkohësisht u tërhoq nga veprimtaria aktive ushtarake dhe rrjedhimisht u dobësuan lidhjet e saj me Shqipërinë. Ato u rigjallëruan në mesin e viteve 60, kur trupat hungareze arritën të çlironin Bosnjën Veriore.
Marrëdhëniet e Skënderbeut me sundimtarët sllavë të shteteve fqinjë qenë më të kufizuara se me Hungarinë. Një bashkëpunim pati me ta kryesisht gjatë luftës kundër Venedikut në vitin 1448, kur krahas shqiptarëve vepruan edhe reparte ushtarake të mbretit të Bosnjës, Stefan Tomasheviqit. Kundër rrezikut kryesor, pushtuesve osmanë, nuk u arrit ndonjë bashkëpunim i shqiptarëve me ta, sepse synonin të ruanin vasalitetin e tyre me sulltanët osmanë. Despoti serb, Gjergj Brankoviçi, pengoi kalimin nëpër zotërimet e tij të luftëtarëve të Skënderbeut që të bashkoheshin me forcat hungareze. Pas betejës që trupat hungareze zhvilluan më 18 tetor 1448 në Fushë-Dardani, despoti serb përndoqi ushtrinë e shpartalluar hungareze dhe arrestoi Huniadin. Kurse mbreti i Bosnjës, Stefan Tomasheviqi, bashkoi trupat e veta me ushtrinë osmane, që në prill të vitit 1456 u dërgua kundër Skënderbeut. Nuk do të vononte që vetë ata, më parë se të tjerët, t'i ndienin pasojat negative të vasalitetit nënshtrues të tyre. Megjithëkëtë duke vlerësuar rrjedhimet negative që sillte zgjerimi i pushtimit osman, Skënderbeu i ndihmoi ata në çastet më të vështira. Me rënien e plotë të Despotatit të Rashës në duart e osmanëve, despoti i saj, Stefani, djalë i Gjergj Brankoviçit, erdhi në vitin 1459 në Shqipëri dhe u strehua disa vjet pranë Skënderbeut, me të cilin u bë edhe baxhanak, duke u martuar me vajzën e Gjergj Arianitit, Angjelinën. Vendosja e tij në Krujë dhe lidhjet martesore që krijoi me drejtuesin kryesor të qëndresës shqiptare dëshmojnë më së miri se lufta e shqiptarëve i mbante të gjalla shpresat e ballkanasve për dëbimin e osmanëve nga viset e tyre. Në pranverë të vitit 1463, kur ushtritë osmane filluan pushtimin e Bosnjës, Skënderbeu u tregua i gatshëm ta ndihmonte atë. Por ndërsa pritej miratimi i Republikës së Venedikut për të lejuar kalimin e luftëtarëve shqiptarë nëpër rrugët e zotërimet e saj, ushtritë osmane e pushtuan Bosnjën.
Me qytetin e Raguzës, që kishte lidhje të ngushta me Hungarinë dhe, për të ruajtur paprekshmërinë e qytetit prej osmanëve, e cila u paguante një tribut të madh vjetor sulltanëve, shqiptarët kishin lidhje tradicionale e të vazhdueshme. Si qytet-shtet tregtar kryesor i brigjeve lindore të detit Adriatik, Raguza kishte një veprimtari të gjallë tregtare në viset e Ballkanit Perëndimor, në Kosovë etj. Tregtarët raguzanë vinin në bregdetin shqiptar për të shitur mallrat e tyre dhe për të marrë prodhime të ndryshme bujqësore e blegtorale, metale, lëndë ndërtimi, kripë etj. Shqiptarët blinin në Raguzë kryesisht armë dhe mjete të tjera luftarake. Me pozitën gjeografike dhe qëndrimin politik të saj, Raguza ishte një pikë shumë e rëndësishme ndërlidhjeje ndërmjet shqiptarëve dhe vendeve të tjera të Evropës. Prandaj ajo mbante një qëndrim të pavendosur ndaj pushtuesve osmanë dhe në ndonjë rast, të pafavorshëm për forcat antiosmane. Skënderbeu gjeti në Raguzë një mbështetje të gjerë morale për luftën e popullit të vet, si dhe një përkrahje të vogël ekonomiko-financiare. Dhe, për më tej, për të mos zemëruar osmanët, në çastet më të vështira për shqiptarët, Senati i Raguzës nuk pranoi kërkesën e Skënderbeut për të zbritur në këtë qytet, në nëntor të vitit 1466 dhe në prill të vitit pasues, gjatë nisjes e kthimit të tij nga Italia.
Pa dyshim edhe me shtete e zotërime të tjera të Gadishullit Ballkanik, Skënderbeu ka patur marrëdhënie, por për shkak të mungesës së dokumenteve ato kanë mbetur të panjohura.

Lidhjet e Shqipërisë me shtetet italiane
Lufta e popujve të Evropës Juglindore, në ballë të së cilës qëndronin shqiptarët, pengoi vërshimin osman në drejtim të Evropës Qendrore e Perëndimore dhe mbrojti kështu zhvillimin ekonomik, shoqëror, politik e kulturor të këtyre vendeve. Për këtë rol të luftës së shqiptarëve, si pengesë e fuqishme për kalimin e osmanëve në Evropën Perëndimore, ishte plotësisht i ndërgjegjshëm edhe vetë Skënderbeu. Më 1460 ai i shkruante një princi italian: "në qoftë se unë do të thyhesha, me siguri Italia do ta ndiente dhe si rrjedhim, ai zotërim që ju thoni se është juaji do të ishte i turqve".
I nisur nga kuptimi realist se rreziku ishte i përbashkët, si për vendet e Evropës Juglindore, të kërcënuara drejtpërdrejt nga pushtimi osman, ashtu edhe nga vendet e tjera evropiane, dhe duke vlerësuar drejt rëndësinë e bashkëpunimit ndërkombëtar, Skënderbeu u kushtoi vëmendje marrëdhënieve me vendet që ende nuk ishin rrezikuar drejtpërdrejt nga osmanët. Vëmendje të veçantë u kushtoi Skënderbeu marrëdhënieve të tij me Venedikun, Papatin, Napolin etj., si për afërsinë e këtyre shteteve me tokat shqiptare, ashtu dhe për interesat e synimet që këto vende kishin në drejtim të Ballkanit.
Duke shfrytëzuar gjendjen e vështirë të krijuar në vendet që ishin në luftë me osmanët, Republika e Venedikut shtiu në dorë një sërë qytetesh e krahinash në Ballkan, nga të cilat siguronte të ardhura të rëndësishme dhe kushte të favorshme për zhvillimin e tregtisë në tërë pellgun e Mesdheut e më gjerë. Ajo përdori rrugë e mjete të ndryshme për ruajtjen dhe për forcimin e pozitave të veta në këto rajone, prandaj herë pas here nënshkruante traktate paqeje me sulltanët osmanë (si më 1419, 1430, 1446, 1451, 1454), duke u dhënë atyre tribut të përvitshëm, për të siguruar paprekshmërinë e zotërimeve të veta në Ballkan, duke përfshirë edhe ato që kishte në tokat shqiptare. Më vonë, sidomos gjatë viteve 60, kur u dëmtuan rëndë zotërimet e interesat tregtarë të Republikës së Venedikut nga pushtimet osmane në Peloponez, qe vendosur një afrim e bashkëpunim më i madh ndërmjet Skënderbeut dhe Venedikut. Shprehje e këtij afrimi është edhe dhënia e titullit "fisnik venecian", më 1463, prej dukës Kristofor More, djalit të Skënderbeut, Gjonit, i cili ende ishte fëmijë.
Papati u përpoq aktivisht të ruante pozitat e besimit kristian në Ballkan që po dëmtoheshin rëndë prej pushtuesve osmanë, bartës të një besimi fetar tjetër. Veprimtarinë shpirtërore e politike të Papatit në drejtim të Ballkanit e lehtësoi Koncili XVII ekumenik, i mbajtur në fund të viteve 30 të shek. XV, në Ferrarë, ku u vendos bashkimi i të dy kishave kristiane nën drejtimin e Papës.
Në Shqipëri mungonte një kishë kombëtare, që predikimi të bëhej në gjuhën shqipe. Në Shqipërinë e Epërme dhe Qendrore ushtronin veprimtarinë e tyre kishat katolike, ku meshohej latinisht, dhe kishat ortodokse të ritit sllav dhe, në një hapësirë më të kufizuar, ato bizantine. Kurse në Shqipërinë e Poshtme ushtronin veprimtarinë e tyre kishat bizantine, në të cilat meshohej greqisht. Gjuha që përdorej në kishat e Shqipërisë ishte e pakuptueshme për banorët vendas, prandaj në përgjithësi pozitat e besimit fetar ishin të dobëta dhe për këtë Barleci, që vetë ishte prift katolik, shkruante se "shqiptarët janë më tepër luftëtarë sesa fetarë". Mungesa e shërbimit fetar ishte aq e theksuar në Shqipëri sa që në Krujë, vihej në dukje më 1453, nuk kishte "as prift dhe as diakon katolik". Në këto rrethana një nga bashkëpunëtorët më të ngushtë të Skënderbeut, peshkopi i Durrësit, Pal Engjëlli, shkroi në gjuhën shqipe më 8 nëntor të vitit 1462 formulën e pagëzimit, që prindërit t'i pagëzonin vetë fëmijët e tyre.
Në kushte të tilla të pafavorshme të veprimtarisë fetare në Shqipëri, bashkimi politik i shqiptarëve nga Skënderbeu vlerësohej pozitivisht prej Papatit, si një proces që fuqizonte frontin e luftës antiosmane dhe lehtësonte shërbimin fetar e përhapjen e katolicizmit. Papët e vlerësuan shumë luftën antiosmane të shqiptarëve, e mbështetën moralisht, e propaganduan gjerësisht atë, i dhanë Skënderbeut titujt Mbrojtës i krishterimit dhe Kapiten i përgjithshëm i Selisë së Shenjtë. Papët kërcënuan me shkishërim çdo prirje separatiste e afrimi me osmanët, që u shfaq te disa fisnikë shqiptarë, si te Dukagjinët në vitin 1452 etj. Nuk mungoi përkrahja financiare e Papatit për luftën shqiptare, sidomos në vitet 60, por gjithsesi ajo qe larg kërkesave të mëdha për mbajtjen në këmbë të qëndresës së shqiptarëve. Vend qendror dhe rol të veçantë i dhanë papët rolit të ushtrisë së Skënderbeut në projektet e tyre për organizimin e një lufte të përbashkët në shkallë evropiane për shkatërrimin e Perandorisë Osmane, që ata e propagandonin si një kryqëzatë fetare.
Skënderbeu u përpoq që vendet e tjera të merrnin pjesë aktive në luftën antiosmane, të siguronte përkrahje e ndihmë ushtarake e materiale për luftën e popullit të tij. Për këtë qëllim ai i kërkoi Republikës së Venedikut më 1451 të vendoste në Krujë një garnizon ushtarak për ta përfshirë atë në luftën antiosmane. Kjo kërkesë në atë kohë ishte në kundërshtim me politikën veneciane, prandaj Senati e hodhi poshtë atë.
Në këtë drejtim disa përfundime pozitive arriti Skënderbeu në marrëdhëniet e tij me mbretin e Napolit, Alfonsin V. Ky mendonte se duke u dhënë shqiptarëve e ballkanasve të tjerë një përkrahje të vogël ushtarake e materiale, do të dëboheshin osmanët nga Ballkani dhe nën kurorën e tij mund të krijohej një shtet i madh mesdhetar. Për këtë qëllim, në fillim të viteve 50 Alfonsi V lidhi një numër traktatesh me përfaqësuesit e disa zotërve shqiptarë dhe të viseve të tjera të Ballkanit. Në bazë të këtyre ai zotohej se do të dërgonte ushtarë që të luftonin për çlirimin e viseve të Ballkanit, me kusht që, pas çlirimit të tyre, si kryezot të njihej Alfonsi V, kurse fisnikët vendas do të qeverisnin në to si vasalë të tij.
Në zbatim të traktateve të nënshkruara gjatë vitit 1451, Alfonsi V dërgoi në Krujë një garnizon të vogël ushtarak dhe në vitin 1455 disa qindra ushtarë për çlirimin e viseve shqiptare që ishin nën pushtimin osman. Trupat napolitane u vunë nën urdhrat e Skënderbeut, i cili ishte komandant i përgjithshëm i tyre dhe zot i qytetit të Krujës. Pas betejës së Beratit të vitit 1455, i informuar mirë për vështirësitë e mëdha që kishte zhvillimi i luftës kundër ushtrive osmane, Alfonsi V hoqi dorë nga synimet e tij në drejtim të Lindjes dhe tërhoqi nga Shqipëria ushtarët dhe përfaqësuesit e vet. Meqenëse me ndihmën e trupave napolitane nuk u çlirua asnjë zonë e Shqipërisë, Skënderbeu nuk bëri ndonjë homazh ndaj tij, siç e parashikonte traktati i vitit 1451. Skënderbeu dhe Alfonsi V qëndruan deri në fund aleatë. Pas vdekjes së Alfonsit V, në vitin 1458, i biri, Ferranti I, hoqi dorë plotësisht nga ideja për t'u shtrirë në drejtim të Ballkanit dhe për rrjedhim marrëdhëniet e Mbretërisë së Napolit me Shqipërinë përkohësisht u dobësuan.

Ndihma ushtarake e Skënderbeut për Mbretërinë e Napolit
Për të gjallëruar marrëdhëniet me Mbretërinë e Napolit Skënderbeu e gjykoi të nevojshme t`i jepte ndihmë ushtarake mbretit Ferdinand në luftën që kishte shpërthyer midis tij dhe kundërshtarëve të vet politikë, që ishin baronët e Italisë së Jugut. Këta ishin bashkuar me princin francez Rene të Anzhuinëve, i cili pretendonte fronin e Mbretërisë së Napolit.
Me këtë hap Skënderbeu shihte mundësinë për të siguruar më pas ndihmë për qëndresën e shqiptarëve prej mbretit Ferdinand dhe aleatëve të tij, papa Piu II dhe dukës së Milanos, Françesk Sforcës, të cilët formonin bllokun politik më të fuqishëm në Itali. Këta ishin propaganduesit kryesorë të idesë për organizimin e një fushate ushtarake antiosmane me pjesëmarrjen e shumë shteteve, duke përfshirë edhe vendet e tyre.
Në shtator të vitit 1460, pasi bëri armëpushim me osmanët, Skënderbeu dërgoi në Itali grupin e parë të luftëtarëve të drejtuar nga i nipi, Koiko Stres Balsha. Zbarkimi i trupave shqiptare në Itali shkaktoi tronditje të thellë në radhët e kundërshtarëve të mbretit Ferdinand. Një nga kundërshtarët kryesorë të mbretit, princi i Tarantit, Xhovan Antonio de Orsini, i kërkoi Skënderbeut të hiqte dorë nga përkrahja për mbretin Ferdinand, duke i shkruar me një farë ironie se lufta në Itali do të ishte për të e pasuksesshme. Në përgjigjen e tij të 31 tetorit 1460, me kulturë të gjerë prej humanisti, duke evokuar historinë e lavdishme të popullit të vet, Skënderbeu i ka shkruar princit të Tarantit se "në qoftë se kronikat tona nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë. Duhet ta dini se në kohë të tjera, paraardhësit tanë kaluan në vendin që ju mbani sot dhe patën bërë luftime të mëdha me romakët dhe, nga sa dimë, në të shumtën e herës u ndanë me nder sesa me turp".
Në fund të gushtit të vitit 1461, në krye të 2-3 mijë luftëtarëve, Skënderbeu u nis vetë për në Itali dhe zbarkoi në Barletë, ku gjendej i rrethuar mbreti Ferdinand, bashkë me një pjesë të ushtrisë së vet. Luftëtarët shqiptarë, me Skënderbeun në krye, me të zbritur në tokën italiane, filluan sulmet energjike e shumë të shpejta, duke shkaktuar panik në radhët e forcave kundërshtare. Këta hoqën dorë nga rrethimi i Barletës, filluan tërheqjen drejt jugut, arritën në Andria dhe, pasi lanë pas Barin, u vendosën në Akuaviva.
Skënderbeu organizoi sulme të njëpasnjëshme për të shtënë në dorë qendrat e fortifikuara, që mbaheshin nga kundërshtarët e mbretit Ferdinand. Pasi la në roje të Barletës një pjesë e trupave, me të tjerët Skënderbeu marshoi në veri të saj, çliroi Sant Anxhelon dhe San Xhovani Rotondon dhe u rikthye në Barletë. Pas kësaj, të përforcuar edhe me reparte italiane dhe duke ndjekur forcat kundërshtare, luftëtarët shqiptarë zbritën deri në jugperëndim të Barit, në Altamurë, dhe u futën në zotërimet e princit të Tarantit. Përballë gjendjes shumë të vështirë ushtarake, Xhovan Antonio de Orsini hyri në bisedime me Skënderbeun dhe kërkoi që ky të ndërmjetësonte për të lidhur paqe me mbretin Ferdinand. Ndërkohë udhëheqësi shqiptar organizoi arrestimin e komandantit të qytetit të Tranit, i cili nuk pranoi të bashkohej me mbretin Ferdinand, dhe, pas kësaj, i gjithë garnizoni i atij qyteti iu dorëzua Skënderbeut.
Luftëtarët shqiptarë i dhanë një ndihmë të vyer ushtarake mbretit Ferdinand për të shpartalluar kundërshtarët e vet dhe ajo ndikoi në gjallërimin e marrëdhënieve të Skënderbeut me Mbretërinë e Napolit dhe aleatët e saj. Duke vlerësuar ato ditë rëndësinë e kësaj ndihme, duka i Milanos, Françesk Sforca, i ka shkruar Skënderbeut në fund të shtatorit të vitit 1461 se "ne kemi po atë detyrim ndaj madhërisë suaj, siç e ka edhe ajo madhëri (Ferdinandi) ... dhe që tani e përgjithmonë po afrohemi për të gjitha kënaqësitë, nevojat dhe nderet e të sipërthënit zotërisë suaj, si një vëlla i mirë e i përzemërt". Në shenjë mirënjohjeje për këtë ndihmë, mbreti i Napolit i dhuroi Skënderbeut feudet e Monte Sant Anxhelos e të San Xhovani Rotondos, si dhe një pension vjetor prej 1 200 dukatesh. Për të kryer formalitetet e nevojshme feudale për pronat që iu dhuruan dhe për të nxitur interesimin e shteteve italiane për fillimin e një lufte të përbashkët antiosmane, gjatë muajve mars e prill të vitit 1464 Skënderbeu shkoi vetë në Napoli.
Skënderbeu krijoi lidhje edhe me shtete të tjera italiane, si me Dukatin e Milanos, Mantovën, Sienën etj., madje edhe me vende të largëta evropiane si me dukatin e Burgonjës, por ato nuk ishin aq intensive si me Napolin, Venedikun e Papatin. Marrëdhëniet me Milanon e me Burgonjën lidheshin kryesisht me projektet për organizimin e një fushate të përbashkët antiosmane, pjesëmarrës të së cilës parashikohej se do të ishin edhe ato. Me Spanjën dhe me vendet e Evropës Qendrore, si me Poloninë etj., lidhjet ishin rrjedhim i sundimit në to i po atyre dinastive që ishin përkatësisht edhe në Napoli dhe në Hungari.
Marrëdhëniet e Shqipërisë me vendet e Evropës i forcuan edhe vizitorët e vullnetarët e huaj që erdhën nga vende të ndryshme, deri nga Franca e nga Anglia, dhe luftuan në ushtrinë e Skënderbeut. Ndër ta përmendet më 1457 anglezi Xhon Njupor.
Lidhje krijoi Skënderbeu edhe me vende përtej kufijve të Evropës. Dokumentet e kohës përmendin p.sh. marrëdhëniet e tij me emirin Ibrahim të Karamanisë në Azinë e Vogël. Ibrahimi në një projekt të tij për luftë të përbashkët kundër Perandorisë Osmane një vend qendror i dha aksionit të shqiptarëve.

Vendi i shqiptarëve në projektet e fushatave ushtarake evropiane
Politika pushtuese e sulltanëve osmanë gjatë shek. XV shkaktoi në Evropë një shqetësim gjithnjë në rritje. Përballë këtij rreziku forcat largpamëse të kohës kërkuan organizimin në shkallë evropiane të një lufte të përbashkët për të ndalur vërshimin e mëtejshëm të ushtrive osmane dhe për t'i dëbuar ato nga viset e pushtuara të Ballkanit. Këto kërkesa u përhapën sidomos pas pushtimit më 29 maj 1453 prej sulltan Mehmetit II të kryeqytetit të Perandorisë Bizantine, Konstandinopojës, të cilën e bëri kryeqytet të Perandorisë Osmane dhe i vuri emrin Istanbul (Stamboll). Tani frika ndaj rrezikut të pushtimit osman u bë më e përgjithshme dhe përfshiu edhe sundimtarët e disa vendeve evropiane. Në këto rrethana filluan të hartoheshin projekte për shkatërrimin e Perandorisë Osmane, nëpërmjet një lufte të përbashkët, me pjesëmarrjen e shumë vendeve. Papët e propaganduan këtë ide gjithnjë e më shumë, duke i dhënë një veshje fetare si një "kryqëzatë kundër të pafeve". Por në këtë periudhë kushtet për një veprim të tillë nuk ishin të favorshme, sepse shtetet e Evropës dhe sidomos ato italiane ishin të përçara e në grindje me njëra-tjetrën. Në projektet që hartoheshin barra kryesore për realizimin e tyre u lihej popujve që luftonin dhe kryesisht shqiptarëve dhe hungarezëve.
Në planet strategjike të mbretit të Napolit, Alfonsit V, parashtruar papa Nikollës V me rastin e konferencës së shteteve italiane, që u zhvillua nga vjeshta e vitit 1453 deri në pranverën e vitit 1454, si dhe në projektet e mëvonshme, luftëtarëve të Skënderbeut u caktohej një rol i rëndësishëm në fushatën e përbashkët kundër osmanëve. Po kështu u vlerësua qëndresa e shqiptarëve edhe në dietat perandorake të shteteve gjermane të mbajtura në Ratisbonë, Frankfurt dhe Viner-Noishtad, si dhe në dietat hungareze, të mbledhura gjatë viteve 1454-1455.
Edhe emiri i Karamanisë, Ibrahimi, në projektin e tij për luftë të përbashkët kundër sulltan Mehmetit II, drejtuar në mesin e viteve 50 papës dhe mbretit të Napolit, u jepte një vend qendror shqiptarëve, të udhëhequr nga Skënderbeu. Ai kishte projektuar një ofensivë të madhe, që do të shpërthente njëkohësisht në tokë dhe në det, si në Azi ashtu edhe në Evropë. Kundër ushtrive osmane, sipas projektit të tij, do të angazhoheshin me forca tokësore në Evropë shqiptarët dhe hungarezët, në Azi vetë Ibrahimi, kurse në det do të vepronte një flotë e fuqishme evropiane. Ibrahimi i jepte veçanërisht rëndësi bashkërendimit të operacioneve që do të zhvilloheshin në frontin shqiptar dhe në atë danubian prej hungarezëve për t'i vënë forcat osmane, që gjendeshin në Ballkan, ndërmjet dy zjarreve.
Idesë për organizimin e një "kryqëzate kundër të pafeve" në shkallë evropiane iu dha një vend i gjerë në propagandën e Papatit pas vitit 1455, kur u bë papë Kaliksi III dhe sidomos në kohën e pasardhësit të tij, Piut II. Me nxitjen e këtij të fundit, në vitin 1459, u organizua në Mantovë të Italisë një kongres ndërkombëtar. Në të morën pjesë një numër i konsiderueshëm sundimtarësh evropianë dhe u vendos që të fillonin përgatitjet për fillimin e një luftë të përbashkët kundër pushtuesve osmanë. Por ndryshe nga deklaratat e premtimet, pjesëmarrësit nuk u angazhuan seriozisht në organizimin e kësaj fushate dhe rrjedhimisht ajo u shty nga viti në vit.
Në projektin e papa Piut II, që u parashtrua me atë rast, ushtria e përbashkët evropiane parashikohej të kishte 40 mijë veta. Gjysma e tyre, 20 mijë ushtarë, do të grumbulloheshin në Itali e në vende të tjera evropiane dhe me papën e dukën e Burgonjës në krye do të zbarkonin në Raguzë për t'u bashkuar me forcat shqiptare. Kurse pjesa tjetër prej 20 mijë vetash do të përbëhej nga luftëtarët e Skënderbeut. Të gjitha këto trupa prej 40 mijë vetash do të formonin frontin qendror. Si komandant i përgjithshëm i ushtrisë së përbashkët shqiptaro-europianoperëndimore papa shpalli Skënderbeun, të cilit me këtë rast do t'i jepte skeptrin mbretëror si dhe zotërimin e Maqedonisë, pasi ajo të çlirohej. Në projektin e papës parashikohej që në frontin e Danubit të vepronin hungarezët, kurse në Greqi dhe në det flota ushtarake e shteteve italiane.
Vendimet e Kongresit të Mantovës Skënderbeu i pa me interes të veçantë. Por shpresat për realizimin e projektit të papa Piut II nuk vazhduan gjatë, sepse pjesëmarrësit kryesorë të Kongresit të Mantovës kishin mosmarrëveshje dhe nuk u angazhuan seriozisht për të. Shumë prej tyre e propaganduan fushatën e përbashkët antiosmane, me qëllim që të nxirrnin sa më shumë përfitime materiale për vete. Për këtë, një vëzhgues i këtyre ngjarjeve Gerard de Kolis, në mesin e viteve 60, shkruante se "zotërinjtë kanë nxjerrë të holla nga popujt e tyre me pretekstin e kësaj ndërmarrjeje dhe pastaj i kanë futur në xhep për dobinë e tyre". Në këto rrethana, kur nuk po bëhej asnjë përgatitje për organizimin e luftës së përbashkët në shkallë evropiane, Skënderbeu pranoi propozimin e sulltan Mehmetit II dhe në pranverë të vitit 1463 lidhi me të një paqe me afat 10-vjeçar, e cila nuk vazhdoi gjatë. Menjëherë pas saj, vetë sulltan Mehmeti II u vu në krye të trupave osmane për pushtimin e rajoneve të Shqipërisë së Epërme e të Ballkanit.
Në fund të vitit 1463 Skënderbeu veproi energjikisht për të nxitur përgatitjet për fillimin e fushatës së përbashkët antiosmane. Për këtë qëllim, në pranverë të vitit 1464 ai shkoi vetë në Napoli dhe dërgoi ambasadorë në Romë dhe te duka i Milanos, i cili kishte deklaruar se për të filluar luftën do të dërgonte në Shqipëri 2 mijë kalorës dhe 1 mijë këmbësorë. Skënderbeu kthehet në Shqipëri me përshtypjen se më në fund lufta e përbashkët do të shpërthente. Në gusht të vitit 1464 ai u nis në Raguzë për të pritur ushtritë evropiane që do të vinin nga Ankona. Por në Ankonë u grumbulluan pak forca dhe me vdekjen aty të papa Piut II, më 14 gusht të vitit 1464, dështoi përfundimisht organizimi i fushatës ushtarake të përbashkët në shkallë evropiane kundër pushtuesve osmanë.
Në këto rrethana po bëhej gjithnjë e më i përgjithshëm mendimi se me luftën e tyre shqiptarët mbronin jo vetëm vendin e tyre, por edhe lirinë e vendeve të tjera, sepse, siç është shprehur në vitin 1464 mbreti i Hungarisë, Matia Korvini, sulltani ndërmjet Shqipërisë donte të kalonte "si nëpër një urë" për të pushtuar vendet e tjera. Personalitete të shquara e largpamëse të kohës kërkuan fuqizimin e qëndresës së shqiptarëve, duke i ndihmuar ata nga ana financiare. Humanisti i shquar italian Françesk Filelfo, në shtator të vitit 1464, i shkruante papës se Skënderbeu dhe mbreti i Hungarisë duheshin ndihmuar me të holla, që ata të përgatisnin ushtri të fuqishme tokësore për shkatërrimin e Perandorisë Osmane. Por këto kërkesa largpamëse nuk u realizuan.
Në fund të vitit 1464 papa Pali II hartoi një projekt financiar në "përkrahje" të luftës antiosmane. Papa nëpërmjet tij kërkonte që vendet e ndryshme, sipas premtimeve që i kishin bërë në Kongresin e Mantovës paraardhësit të tij, papa Piut II, të derdhin mjetet financiare. Për të nxitur realizimin e projektit financiar të tij, papa Pali II deklaroi me këtë rast se po vinte 100 mijë dukate në përkrahje të atyre që luftonin.
Pas dështimit të përpjekjeve për organizimin e fushatës së përbashkët evropiane, Skënderbeu u përpoq që të fuqizonte mbrojtjen e vendit dhe të vinte nën drejtimin e tij, një front sa më të gjerë antiosman. Ai iu drejtua vendeve që rrezikoheshin drejtpërdrejt prej sulmeve osmane po të mposhtej qëndresa shqiptare. Skënderbeu i kërkoi Republikës së Venedikut të vinte nën komandën e tij forcat ushtarake që ajo kishte në zotërimet e saj në Shqipëri. Qysh nga fillimi i viteve 60, Venediku ishte angazhuar në luftë me osmanët, prandaj tani u kushtonte vëmendje të veçantë përpjekjeve të Skënderbeut për forcimin dhe mbrojtjen e vendit, duke përfshirë edhe zotërimet veneciane. Republika pranoi që Skënderbeu të ishte komandant i përgjithshëm edhe për trupat e saj në Shqipëri. Në përforcim të garnizonit shqiptar të kështjellës së Krujës, Skënderbeu vendosi aty një numër të kufizuar ushtarësh venecianë si dhe ushtarë napolitanë, të cilët mbreti Ferdinand i dërgoi në ndihmë të tij.
Përpjekje bëri Skënderbeu që të merrte një pjesë nga 100 mijë dukatët që papa Pali II i kishte deklaruar se i kishte vënë në dispozicion të luftës antiosmane. Gjatë viteve 1465-1467, që ishin vite kulmore e më të vështirat e luftës së shqiptarëve, papa Pali II i dha Skënderbeut rreth 6 650 dukate, që realisht ishte një shumë e vogël parash në krahasim me nevojat e mëdha të luftës së shqiptarëve. Kurse nga shtetet e tjera evropiane kjo ndihmë qe edhe më e paktë.

[Laberia]

5. BETEJAT E MËDHA SHQIPTARO-OSMANE TË VITEVE 60.
QËNDRESA E SHQIPTARËVE TË MORESË

Fitoret e ushtrisë shqiptare në vitet 1462-1465
Pas humbjes së rëndë që pësuan në betejën e Ujëbardhës të vitit 1457, ushtritë osmane i ndërprenë për disa vjet sulmet e tyre mbi viset e lira shqiptare. Në vitin 1460, para se Skënderbeu të dërgonte grupin e parë të luftëtarëve të tij në ndihmë të mbretërisë së Napolit, ndërmjet tij dhe oborrit osman u nënshkrua një armëpushim që vazhdoi dy vjet. Pas kthimit të Skënderbeut më 1462 nga ekspedita ushtarake e Italisë, luftimet me ushtritë osmane rifilluan me intensitet.
Ndërkohë sulltan Mehmeti ndërmori veprime intensive për zgjerimin e pushtimeve osmane në Ballkan dhe gjatë vitit 1463 i udhëhoqi vetë trupat për nënshtrimin e Bosnjës dhe të Moresë (Peloponezit). Madje, për rivendosjen e zgjerimin e pushtimeve në Fushë-Dardani, Rrafshin e Dukagjinit, Jeliçe (sanxhak) etj., qysh gjatë viteve 1458-1462 ushtritë osmane u futën në Rrafshin e Dukagjinit dhe, ndoshta përkohësisht, morën Prizrenin (1458), Pejën (1463) dhe qendra të tjera të rëndësishme. Sipas dokumenteve autentike, kur ushtritë osmane pushtuan Bosnjën më 1463, po këtë vit në kështjellat e Fushë-Dardanisë, Rrafshit të Dukagjinit dhe të Jeliçes (sanxhaku), si mbrojtës të tyre u caktuan persona të tjerë, sepse nuk ekzistonte më asnjë nga mbrojtësit që ishin vendosur në vitin 1455. Ato rajone kishin qëndruar të lira. Edhe pas vitit 1463 pushteti osman mbeti formal dhe i pakonsoliduar në rajonet e Shqipërisë së Epërme.
Gjatë viteve 60 sulltan Mehmeti II angazhoi në luftime kundër shqiptarëve komandantët e zonave kufitare, duke i përforcuar ato edhe me trupa të tjera.
Gjatë vitit 1462, sipas M. Barlecit, shqiptarët shpartalluan njëra pas tjetrës tri ushtri osmane. Së pari ato u ndeshën në të njëjtën kohë me dy ushtri osmane. Ushtria e parë e komanduar nga Sinan Beu, pasi hyri në Mokër, u sulmua befasishëm në të gjitha drejtimet, prej ushtrisë së Skënderbeut dhe u shpartallua. Pa humbur kohë, shqiptarët iu drejtuan ushtrisë së dytë, të komanduar nga Hasan Beu, që ishte vendosur në afërsi të qytetit të Ohrit, e goditën atë në befasi dhe e thyen, duke zënë rob edhe komandantin e saj. Kur luftëtarët shqiptarë po merrnin rrugën e kthimit për në Krujë, ata u njoftuan se një ushtri e tretë e komanduar prej Isuf Beut po marshonte nga Shkupi në drejtim të Shqipërisë. Skënderbeu vendosi të hynte menjëherë në betejë dhe ta sulmonte ushtrinë osmane atje ku ajo nuk e priste. Me shpejtësi luftëtarët shqiptarë largohen nga rajoni i Ohrit, i drejtohen Kërçovës dhe vijojnë rrugën që kalonte përgjatë lumit Treska për të arritur në afërsi të Shkupit, ku e sulmojnë befasishëm ushtrinë osmane dhe e shpartallojnë atë.
Në të dalë të vjeshtës së vitit 1462, një ushtri e katërt e komanduar nga Karaxha Beu u nis kundër viseve të lira shqiptare dhe e vendosi fushimin e vet në fushën e Livadhit, pranë qytetit të Ohrit. Skënderbeu e sulmoi atë në çastin kur gjendej e papërgatitur për luftë, por moti me shi bëri që të ndërpritej zhvillimi i betejës. Kjo u dha mundësi trupave osmane të tërhiqeshin pa pësuar humbje të rënda.
Pas disfatave të njëpasnjëshme gjatë vitit 1462, sulltan Mehmeti II i propozoi paqe Skënderbeut, në një kohë kur ky i kishte humbur shpresat për organizimin e një lufte të përbashkët antiosmane në shkallë evropiane. Prandaj, në pranverë të vitit 1463, ndërmjet tyre u nënshkrua në Shkup traktati i paqes me afat 10-vjeçar. Por paqja nuk pati jetë të gjatë, sepse sulltani gjatë vitit 1463 u përpoq të rivendoste pushtetin e tij në rajonet e Rrafshit të Dukagjinit, të Sanxhakut, si dhe arriti të pushtonte Bosnjën dhe Morenë. Skënderbeu nuk mund të pajtohej me veprime të tilla që rrezikonin të ardhmen e tij si sundimtar i pavarur, gjë që është pasqyruar edhe në dokumente të vitit 1463 që flasin për gatishmërinë e tij për të ndihmuar Bosnjën.
Luftimet rifilluan në gusht të vitit 1464, kur një ushtri e komanduar nga Sheremeti u vendos pranë qytetit të Ohrit. Luftëtarët shqiptarë iu drejtuan Ohrit dhe kur arritën në afërsi të tij, Skënderbeu dërgoi 500 kalorës në drejtim të ushtrisë osmane për ta mashtruar që t'i ndiqte nga pas, deri në vendin ku qëndronin të fshehur luftëtarët shqiptarë. Sipas parashikimit të Skënderbeut, ushtria osmane u vu në ndjekje të kalorësve shqiptarë dhe kur arriti në pritën, që shqiptarët e kishin ngritur mjeshtërisht, ajo pësoi një katastrofë të plotë, duke humbur shumicën e ushtarëve. Në fillim të muajit shtator të vitit 1464, ndërkohë që ushtria hungareze kishte çliruar rajone të tëra të Bosnjës Veriore, Skënderbeu i nisi trupat e veta të drejtim të viseve të ish-Despotatit serb të Rashës dhe, në rajonet pranë Sjenicës, u ndesh më 11 shtator me një ushtri osmane, të cilën e shpartalloi.
Pas këtyre disfatave sulltan Mehmeti II, sipas M. Barlecit, ngarkoi Ballaban Beun që të drejtonte ushtritë osmane për mposhtjen e qëndresës shqiptare. Nisur nga posti real ushtarak i tij, Ballaban Beu duhet të ketë qenë shoqëruesi kryesor dhe krahu i djathtë i komandantëve të ushtrive osmane, sepse si vendas ai njihte mjaft mirë rrugëkalimet nëpër viset shqiptare dhe mjedisin shqiptar.
Ballaban Beu, i njohur sipas rrëfimit të M. Barlecit, me titullin pashë (Ballaban Pasha), ishte shqiptar dhe kishte një karrierë ushtarake të gjatë në shërbim të Perandorisë Osmane. Në regjistrin kadastral osman të Sanxhakut Shqiptar të vitit 835 h. (1431-1432) ai përmendet si timarli i katër fshatrave të vilajetit të Krujës, kurse dy vjet më pas emërohet dizdar i saj dhe gjatë viteve 1437-1439 do të ishte vartës i Skënderbeut kur ky u emërua si subash i Krujës. Ballabani përmendet aty si "gulam-i mir" dhe me cilësimin "i vogël" (Ballaban-i kyçyk), që është në përshtatje me përshkrimin që M. Barleci i bën fizikut të tij: "nga shtati ishte i shkurtër dhe i pakët". Pas çlirimit të Shqipërisë në vitin 1443 Ballaban Beu emigroi familjarisht. Në mesin e viteve 60 dy djem të tij, Hamzai dhe Hiziri, përmenden si timarlinj në Maqedoninë Lindore (në lindje të Serezit). Ballabani përmendet ndërkohë si "ish-dizdar i Krujës", gjë që tregon se sulltani, kur e ngarkoi me detyrën që të shkatërronte forcat e Skënderbeut, i kishte premtuar së paku edhe postin që kishte pasur në vitet 30. Më pas, në tetor të vitit 1466, Ballabani përmendet si zotërues i një timari të madh në rajonin e Tetovës. Para se të vendosej këtu, Ballaban Beu duhet të ketë pasur në zotërim prona diku në rajonet që shtriheshin në lindje të Ohrit, sepse në afërsi të këtij qyteti ai do të zhvillonte luftimet me forcat e Skënderbeut.
Ballaban Beu ishte njohës shumë i mirë i terrenit, prandaj atij iu besua shoqërimi, ndoshta për raste të veçanta edhe drejtimi i forcave osmane për shkatërrimin e Skënderbeut, ish-epror i dikurshëm i tij. Ai u përforcua vazhdimisht me trupa të freskëta dhe në luftimet e pandërprera përdori gjerësisht sulme të befasishme dhe dredhi të shumta. Si detyrë kryesore ai duhet të ketë pasur pushtimin e qytetit të Ohrit.
Ndeshjen e parë me trupat e Ballabanit, sipas M. Barlecit, shqiptarët e zhvilluan në fushën e Falkalit (Valkalit) pranë malit Bigë (Furkë) në afërsi të Ohrit në vitin 1464. Plani i tij fillestar, që t'i sulmonte natën e në befasi shqiptarët, dështoi. Me gjithë dëmet e rënda që pësuan forcat e tij, nëpërmjet pritave që kishte ngritur Ballabani, arriti të dëmtonte komandën e ushtrisë shqiptare. Në kundërshtim me porositë e Skënderbeut, komandantët e reparteve shqiptare, duke ndjekur ushtrinë e shpartalluar osmane, u shkëputën shumë nga bashkëluftëtarët e tyre dhe ranë në pritën e armikut. Tetë komandantë të shquar, duke përfshirë edhe Mosi Golemin (Arianitin) u kapën prej ushtarëve osmanë. Skënderbeu bëri përpjekje të mëdha për lirimin e tyre duke i propozuar sulltanit shuma të mëdha të hollash dhe lirim të robërve osmanë. Por ai nuk pranoi dhe urdhëroi që, komandantët shqiptarë, pas torturave të tmerrshme, të ekzekutoheshin duke i rrjepur të gjallë. Pak më parë, në fillim të vitit 1461, kishte vdekur edhe Gjergj Arianiti që, pas Skënderbeut, kishte qenë personazhi më i rëndësishëm i luftës antiosmane të shqiptarëve.
Edhe pas humbjes së këtyre personaliteteve të jetës politike e ushtarake të vendit, shqiptarët e vazhduan me vendosmëri luftën kundër trupave osmanë. Në Oronik të Dibrës së Sipërme, pa u parë nga rojet shqiptare, Ballabani e afroi ushtrinë e vet pranë luftëtarëve shqiptarë për t'i gjetur në befasi. Në sajë të vigjilencës së Skënderbeut, i cili i zbuloi vetë forcat armike, luftëtarët shqiptarë u hodhën menjëherë në luftë dhe e fituan betejën. Pas kësaj, në krye të një ushtrie të re, Ballabani u përpoq gjatë tre muajve t'i zinte në befasi shqiptarët, por kur u bind se një sulm i tillë ishte i pamundur, u ndesh me ta në fushën e Falkalit (Valkalit) pranë malit Bigë të Ohrit dhe trupat e tij u thyen keqas.
Pas këtyre luftimeve, Ballabani u përpoq t'i shkatërronte forcat shqiptare, duke i goditur ata njëkohësisht nga dy drejtime të kundërta. Prandaj në verë të vitit 1465 u nisën në të njëjtën kohë kundër Shqipërisë dy ushtri, njëra në drejtim të Ohrit dhe tjetra kundër Krujës. Duke u informuar me kohë për lëvizjen e tyre, luftëtarët shqiptarë marshuan me shpejtësi, së pari në drejtim të ushtrisë që komandohej nga vetë Ballaban Beu dhe e shpartalluan krejtësisht atë po në fushën e Falkalit (Valkalit). Pas kësaj shqiptarët u kthyen në drejtim të viseve perëndimore për t'u ndeshur me ushtrinë e dytë, të komanduar nga Jakupi, një tjetër shqiptar ky, që e njihte mirë vendin. Për të mos u diktuar nga trupat e Skënderbeut, gjithnjë sipas rrëfimit të M. Barlecit, ushtria e Jakupit mori rrugët e Shqipërisë së Poshtme, që ishte e pushtuar, kaloi nëpër Berat dhe vijoi marshimin në drejtim të Krujës, e cila veç rojeve të kështjellës, nuk kishte luftëtarë të tjerë shqiptarë që të ndesheshin më ushtrinë e Jakupit. Skënderbeu, pasi shpartalloi më parë forcat e Ballabanit i drejtoi luftëtarët e tij kundër ushtrisë së Jakupit, që ishte vendosur në fushën e Tiranës. Në luftimet që u zhvilluan në rajonin e Kasharit, forcat osmane pësuan një disfatë të rëndë, duke mbetur i vrarë edhe komandanti i tyre.
Pas pesë betejave të ashpra, që luftëtarët e Skënderbeut zhvilluan gjatë një viti me ushtritë osmane të drejtuara nga Ballaban Beu, edhe pse shqiptarët kishin dalë fitimtarë, sulltan Mehmeti II mendoi se tashmë ata ishin të lodhur e të dobësuar në një masë të tillë, sa që nuk do të mund të përballonin një goditje vendimtare të të gjitha forcave ushtarake të Perandorisë Osmane.

Mbrojtja e Krujës gjatë Rrethimit II (1466).
Kërkesat e Skënderbeut ndaj shteteve italiane
Në gjysmën e parë të viteve 60 kufijtë e Perandorisë Osmane në Gadishullin Ballkanik u zgjeruan. Brenda saj u përfshinë Bosnja Jugore dhe Peloponezi. I ndodhur në kushte të favorshme si asnjëherë tjetër, sulltan Mehmeti II, i mbiquajtur "Pushtuesi" (Fatihu), kërkoi të mposhtej me çdo kusht qëndresa heroike shqiptare dhe të dilte në detin Adriatik. Ai parashikoi ta bënte atë nëpërmjet një fushate ushtarake të tillë, që do të ishte më e fuqishmja nga të gjitha ato që ishin organizuar deri atëherë kundër shqiptarëve.
Me kohë erdhën në Shqipëri njoftimet për përgatitjen që po bënte oborri osman për organizimin e një fushate ushtarake shumë të fuqishme kundër Shqipërisë. Ndërkohë shqiptarët ndërmorën masa energjike për fuqizimin e mbrojtjes së vendit, përforcuan kështjellat, fortesat etj. Kujdes të veçantë ata i kushtuan mbrojtjes së qytetit të Krujës. Garnizoni i kështjellës u vu nën komandën e Tanush Topisë dhe u pajis me mjete të shumta luftarake dhe me ushqimet e nevojshme për të përballuar një rrethim sa më të gjatë. Popullsia e paaftë për luftë, bagëtitë, pasuritë e ndryshme u vendosën nëpër malësi e vende të sigurta.
Në pranverë të vitit 1466, në krye të të gjitha forcave ushtarake të Perandorisë Osmane, sulltan Mehmeti II mori rrugët në drejtim të Krujës. Pasi arriti në fillim të muajit maj në Manastir, iu drejtua viseve të lira shqiptare, duke marshuar nëpër Rrugën Mbretërore (Egnacia). Kur ushtria osmane hyri në viset e lira u gjend nën sulmet e pandërprera të çetave të shumta shqiptare, të cilat kishin zënë grykat dhe shtigjet. Me vështirësi të mëdha e me humbje të ndjeshme, ajo arriti të vendosej në fushën pranë Krujës.
Përballë taktikës së Skënderbeut, sulltani e ndau ushtrinë e vet në dy pjesë. Njëra e pajisur me të gjitha mjetet luftarake të kohës, duke përfshirë edhe topa, rrethoi Krujën. Tjetra mori urdhër të ndiqte e të asgjësonte ushtrinë shqiptare që vepronte jashtë kështjellës nën komandën e Skënderbeut, si dhe çetat e shumta që sulmonin karvanet e furnizimit.
Sulltan Mehmeti II u kërkoi mbrojtësve të kështjellës së Krujës dorëzimin e menjëhershëm dhe, pas kundërshtimit të tyre, ai urdhëroi marrjen e saj me luftë. Sulmet e furishme që ndërmorën trupat osmane, mbrojtësit e Krujës i përballuan me sukses. Detyrën atyre ua lehtësonin goditjet e furishme dhe shpartalluese të luftëtarëve që vepronin jashtë kështjellës nën komandën e Skënderbeut. Ata i bashkërendonin veprimet e tyre me kundërsulmet e mbrojtësve të Krujës. Duke përshkruar këto luftime, M. Barleci shkruante se "Skënderbeu me forca e ushtri të fuqishme e sulmonte çdo ditë fushimin e Mehmetit II dhe nuk i linte për asnjë çast të qetë... lëshohej pa pushim mbi të dhe, si një përrua që zbret nga malet pas shirave të mëdha mbyt dhe rrëmben çdo gjë me vete, po ashtu edhe Skënderbeu lëshohej pa pushim mbi fushimin turk, herë nga njëra anë, herë nga ana tjetër, e trondiste atë kudo, i shkaktonte armikut vrasje, dëme dhe humbje shumë të mëdha".
Kudo që vepronin luftëtarët shqiptarë, si sulmues nën drejtimin e Skënderbeut, nëpër çetat, apo si mbrojtës të kështjellave, treguan trimëri të papërshkruar, që la gjurmë të pashlyeshme edhe te armiqtë dhe u përjetësua në veprat e historianëve të vjetër osmanë. Njëri prej këtyre, Idriz Bitlisiu vinte në dukje me këtë rast se shqiptarët "janë nga natyra trima e guximtarë sa nuk ka ku të vejë më. Në sulm e në qëndresë janë shumë të rrëmbyeshëm e të patundshëm. Shigjetat e shiut të vuajtjeve e të fatkeqësive ata i presin me kraharorët e tyre të hapur dhe nuk vënë kurrë para armikut mburojën e dobësisë e të përuljes". Kurse Qemal pasha Zade ka shkruar për këto ngjarje se edhe "luftëtari më i dobët i arbërve është nga më trimat e fushës së luftës, tamam sikur të ishte kalorës i hipur mbi kalin legjendar. Ai nuk ka as kalë, as mjete lufte, por ka në vend të kuajve shtiza që fluturojnë si vetëtima, ka ushta maja e të cilave është plot helm si thumbi i grerëzave, ka edhe një hark prej druri e bashkë me të disa shigjeta, por megjithatë ai është më i fortë se hekuri".
Pas më se dy muaj luftimesh të ashpra, sulltan Mehmeti II u bind edhe këtë herë se Kruja nuk mund të pushtohej me forcën e armëve. Prandaj ai mendoi nënshtrimin e saj nëpërmjet një rrethimi të vazhdueshëm derisa uria t'i detyronte mbrojtësit e Krujës të dorëzoheshin. Këtë detyrë ia ngarkoi Ballaban Beut, duke i lënë nën komandë një pjesë të ushtrisë. Krahas rrethimit të kështjellës së Krujës, ata do të ushtronin një presion të pandërprerë mbi të gjitha viset e lira shqiptare. Për të mbështetur veprimtarinë luftarake të trupave të Ballabanit, furnizimin e tyre me mjete lufte dhe me ushqime, si dhe për të shkëputur nga trungu i shtetit shqiptar një pjesë të tij, Mehmeti II vendosi që të rindërtohej plotësisht e të fuqizohej fortesa e lashtë e Valmit në luginën e lumit Shkumbin. Punimet u bënë në prani të sulltanit dhe vazhduan me vrull një muaj të tërë. Ato përfunduan në korrik të vitit 1466. Për të shprehur rëndësinë e veçantë që kishte kjo fortesë për zhvillimin e mëtejshëm të luftës, sulltani i vuri emrin Ilbasan (Elbasan) d.m.th. "vend që sundon".
Në korrik të vitit 1466 sulltan Mehmeti II bashkë me pjesën më të madhe të ushtrisë mori rrugën e largimit nga Shqipëria. Në fund të korrikut ata ishin në Manastir dhe vijuan rrugën në drejtim të Përlepit, Shtipit e Plovdivit për të arritur në Stamboll. Pas largimit nga Elbasani ushtria osmane pushtoi përfundimisht qytetin e Ohrit. Banorët e tij luftuan për mbrojtjen e qytetit të tyre, prandaj sulltan Mehmeti II arrestoi dhe i internoi në Stamboll kryepeshkopin e Ohrit, Dorotheun, bashkë me shumë fisnikë e klerikë të tjerë të qytetit. Me premtimin se nuk do t'i trazonte, sulltan Mehmeti II arriti të shtinte në dorë me mijëra e mijëra njerëz që ishin strehuar në një rajon malor të quajtur Kidna. Gjithnjë sipas rrëfimit të M. Barlecit, si hakmarrje për disfatën e pësuar, sulltani masakroi barbarisht afro 8 mijë veta të strehuar në atë rajon malor. Por edhe masakra të tilla nuk i ligështuan shqiptarët. Këta i vazhduan luftimet edhe pas largimit të sulltanit, duke mbrojtur Krujën dhe u përpoqën të shtinin në dorë kështjellën e Elbasanit, e cila bashkë me Ohrin u krijoi mundësi osmanëve të kontrollonin lëvizjet nëpër Rrugën Mbretërore (Egnacia). Gjendja ekonomike e vendit ishte përkeqësuar dhe uria po i kërcënonte shqiptarët. Duheshin siguruar ndihma në ushqime, në armë etj.
Luftimet e vitit 1466 në Shqipëri, ishin të përmasave të mëdha dhe të një rëndësie të veçantë edhe për fatin e Italisë e të vendeve të tjera evropiane. Prandaj ato tërhoqën vëmendjen e tyre, sepse, siç thuhej ato ditë, trupat osmane "ishin në dyert e Italisë" dhe po të binte qëndresa shqiptare, ajo do të ishte viktimë e tyre.
Në këto rrethana, në fund të majit 1466 u mblodhën në Romë ambasadorët e shumë shteteve italiane. Me këtë rast Papa u kërkoi që të bashkoheshin jo vetëm forcat e shteteve italiane, por edhe të vendeve të tjera evropiane, për të përballuar sulmin e mundshëm të ushtrisë osmane mbi Italinë. Kjo situatë e rrezikshme për shtetet evropiane duhej t'i nxiste ato që t'u dërgonin shqiptarëve ndihma ekonomike dhe ushtarake.
Për të përballuar gjendjen shumë të rëndë të vendit të vet, Skënderbeu iu drejtua për ndihmë shteteve italiane. Ai dërgoi në Venedik të birin, Gjonin, ndërsa në nëntor të vitit 1466 u nis vetë për në Napoli e në Romë. Ai qëndroi në Itali deri në fund të marsit të vitit 1467, ndërkohë që trupat osmane mbanin të rrethuar Krujën.
Misioni i djalit të Skënderbeut në Venedik nuk dha përfundimet që priteshin, sepse ndihmat për shqiptarët shiheshin atje si shpenzime të shumta e të paleverdisshme. Megjithëkëtë, për të ndihmuar Skënderbeun Republika e Shën Markut kishte dërguar pranë tij një numër ushtarësh, ndërkohë përpiqej të rifillonte bisedimet për paqe me osmanët.
Komandanti i trupave osmane në Shqipëri, Ballaban Beu, ndoqi me vëmendje veprimtarinë diplomatike të Skënderbeut në Itali dhe u përpoq që ky të dështonte në misionin e vet. Osmanët i kërcënuan vendet e tjera dhe e detyruan Senatin e Raguzës të ndalonte ardhjen e Skënderbeut në këtë qytet gjatë udhëtimit për në Itali. Ndërkohë përfaqësues të Ballaban Beut shkuan në oborrin napolitan për të penguar ndihmat për shqiptarët. Me sa duket Ballabani deri diku ia arriti këtij qëllimi, sepse gjatë muajve nëntor-dhjetor 1466, kur Skënderbeu ishte në Napoli, nuk siguroi ndonjë ndihmë të rëndësishme prej oborrit napolitan.
Pas Napolit, i shoqëruar me pak kalorës, Skënderbeu shkoi në Romë. Banorët e saj i rezervuan atij një pritje aq masive, madhështore e triumfale, saqë nuk ishte parë ndonjëherë në atë qytet. Kjo pritje ishte shprehja më e qartë dhe e sinqertë e ndjenjave të vërteta të popullit italian për luftën e popullit shqiptar dhe udhëheqësin e tij. Papa organizoi për Skënderbeun ceremoni zyrtare, por ndihma materiale e tij qe e vogël për nevojat e ngutshme të shqiptarëve, gjë që e bëri të pakënaqur komandantin shqiptar. Në çastet e largimit të tij nga Roma, shkruanin ato ditë bashkëkohësit, Skënderbeu u shpreh plot sarkazëm se "më parë do të donte të bënte luftë me kishën sesa me turkun", dhe "nuk besonte se mund të gjendej shpirtvogëlsi më e madhe në botë sesa te këta priftërinj". Pas një qëndrimi dymujor Skënderbeu u largua nga Roma dhe u kthye sërish në Napoli, ku qëndroi gjatë, por nuk siguroi ndonjë ndihmë efektive. Edhe mbreti Ferdinand i Napolit, ashtu si Venediku, përpiqej të shmangte rrezikun osman mbi shtetin e tij, jo aq me veprime efektive ushtarake sesa me anën e bisedimeve sekrete për paqe me sulltan Mehmetin II.

Rrethimi III i Krujës (1467).
Vdekja e Skënderbeut (17 janar 1468)
Në mars të vitit 1467, kur Skënderbeu gjendej në Itali, nëpunësit osmanë kryen regjistrimin e popullsisë e të tokave në një rajon të kufizuar të viseve të shkelura prej tyre për të vendosur në to sistemin feudal ushtarak të timareve. Ky regjistrim dëshmon mirë për pjesëmarrjen masive të shqiptarëve në luftë. Sipas tij, dhjetëra fshatra ishin shkatërruar dhe braktisur nga popullsia, kurse shumica e fshatrave të tjera kishin mbetur me pak banorë dhe kishin nga një familje deri në dhjetë. Kjo pamje e shkretuar e vendit ishte shkaktuar nga rrënimet e luftës dhe masakrat e pushtuesve. Ajo lidhej edhe me largimin e popullsisë shqiptare, të paaftë për luftë, në vende të sigurta e të paarritshme për armiqtë, ndërkohë që të tjerë gjendeshin në radhët e njësive luftarake të Skënderbeut. Për më tej dhuna e pushtuesit dhe uria detyroi të emigronin nga Shqipëria në vendet e tjera, kryesisht në Itali, me mijëra e mijëra shqiptarë.
Regjistri tregon se osmanët kishin arritur përkohësisht të shtinin në dorë një numër kështjellash të Skënderbeut, që kontrollonin rrugët e komunikimit të Krujës me viset që shtriheshin në lindje të saj, si Stelushin, Gurin e Bardhë, Koxhaxhikun e Rahovnikun (Dibrën). Gjithashtu ai dëshmon se, në atë kohë, ndërmjet shqiptarëve dhe osmanëve ishin zhvilluar luftime të ashpra në tri rajone kryesore: në atë të Krujës, të Koxhaxhikut (në luginën e Drinit të Zi dhe në juglindje të Dibrës) dhe të Rekës (në verilindje të Dibrës). Në këto rajone shumë fshatra ishin braktisur tërësisht nga banorët për shkak të luftimeve të ashpra që ishin zhvilluar pranë tyre. Ndërkohë osmanët u përpoqën të vinin nën kontrollin e plotë të tyre edhe rajone të tjera, prandaj vijuan riregjistrimin kadastral të tyre, në rajonet e Tetovës, të Kërçovës etj. Krahas premtimit për postin e dizdarit të Krujës, në tetor të vitit 1466 sulltani i kishte dhënë në zotërim Ballaban Beut një timar të madh në rajonin e Tetovës, me qëllim që të luftonte sa më energjikisht për nënshtrimin e atyre viseve.
Në ditët e para të prillit të vitit 1467, Skënderbeu u kthye në atdhe nga Italia. Në gjirin e popullit të vet, si gjithnjë, ai gjeti besimin e patundur, dashurinë e pakufishme dhe gatishmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur lirinë e vendit të tyre.
Skënderbeu organizoi menjëherë një ushtri të fuqishme prej 16 mijë luftëtarësh. Rradhët e saj vazhdimisht shtoheshin, sepse, siç tregonte një raguzan, “arbërit vërshonin drejt Skënderbeut”.
Me këto forca, më 19 prill 1467, Skënderbeu sulmoi papritur dhe shpartalloi krejtësisht një ushtri që shkonte në përforcim të trupave osmane që mbanin të rrethuar Krujën. Komandanti i saj, i cili ishte vëllai i Ballabanit, Jonima, bashkë me të birin, ranë rob në duart e shqiptarëve. Pas katër ditësh, më 23 prill, luftëtarët e Skënderbeut marshuan me shpejtësi në drejtim të Krujës. Këta, duke bashkërenduar veprimet e tyre me kundërsulmet e garnizonit të kështjellës, e futën ushtrinë osmane ndërmjet dy zjarreve dhe e shpartalluan keqas. Gjatë betejës Ballaban Beu u vra nga një mbrojtës krutan i kështjellës, Gjergj Aleksi. Ai u varros në Petrelë.
Trupat osmane u tërhoqën të shpartalluara dhe shqiptarët çliruan kështjellat që u pushtuan gjatë rrethimit të dytë të Krujës. Skënderbeu rrethoi edhe kështjellën e Elbasanit, por, duke mos pasur artileri, nuk e mori dot.
Me këto fitore shqiptarët i dhanë fund rrethimit të dytë të Krujës, duke u shkaktuar humbje të rënda forcave ushtarake të Perandorisë Osmane. Megjithëkëtë sulltan Mehmeti II nuk hoqi dorë nga synimi i tij për ta mposhtur sa më shpejt qëndresën shqiptare.
Pa kaluar një muaj nga shpartallimi i trupave të Ballabanit, në fund të majit të vitit 1467, sulltan Mehmeti II erdhi përsëri në Shqipërinë me të gjitha forcat ushtarake të Perandorisë Osmane. Kur u futën në luginën e Shkumbinit, trupat armike u goditën prej luftëtarëve shqiptarë. Duke përshkruar zhvillimin e kësaj beteje, historiani osman Ibn Kemal shkruante se pranë Bushekut (në juglindje të Elbasanit) "arbërit e ndezën zjarrin e luftës, morën në duart e tyre ushtat, të cilat u ngjajnë gjarpërinjve helmues dhe qëndruan në grykat e shpellave. Ata luftuan deri kur erdhi koha e mbrëmjes ... Kur lufta pushoi, u grumbulluan të gjithë në një vend dhe në mëngjes dolën si një lumë nga lugina dhe u vërsulën menjëherë mbi ushtrinë e Anadollit". Beteja ishte e ashpër. Asnjëra palë nuk mundi të sigurojë fitoren. Lidhur me këtë ngjarje kronisti bizantin Kritobuli vinte në dukje se "sulltani pasi urdhëroi ushtarët që të grabisnin e të plaçkisnin ... la maleve pjesën më të madhe dhe më luftarake të ushtrisë ... kurse ai duke qëndruar bashkë me pjesën tjetër të ushtrisë, plaçkiste vise të tjera të vendit, duke marshuar me ndalesa dhe duke ngritur fushime". Pas këtyre veprimeve, sulltani me pjesën kryesore të ushtrisë rrethoi Krujën duke menduar se mbrojtësit e saj, të lodhur nga rrethimi i mëparshëm njëvjeçar, nuk do t'u bënin dot ballë goditjeve të reja. Trupat osmane sulmuan gjithashtu Durrësin dhe qendra të tjera të fortifikuara.
Ashtu si në rrethimet e mëparshme të Krujës, Skënderbeu me pjesën kryesore të trupave shqiptare qëndroi në rrethinat e saj dhe prej andej organizoi vazhdimisht sulme mbi forcat osmane, që mbanin të rrethuar kështjellën, e cila mbrohej si edhe më parë nga garnizoni i saj nën komandën e Tanush Topisë.
Përballë vendosmërisë së patundur të shqiptarëve për të mbrojtur me çdo kusht lirinë e vendit, i bindur plotësisht se me forcën e armëve nuk mund të mposhtej qëndresa shqiptare, sulltan Mehmeti II vendosi të përdorte tani, me përmasa shumë më të gjera se më parë, mjetin më ekstrem: shfarosjen në masë të popullsisë.
Jo vetëm te kronistët bizantinë e osmanë, si bashkëkohës të këtyre ngjarjeve, por edhe në letërkëmbimin e atyre ditëve dhe në dokumente të tjera të kohës, përmenden në mënyrë të veçantë masakrat e ushtrive osmane gjatë vitit 1467 në Shqipëri. Në to vihen në dukje "mizoritë e pashembullta të sulltanit, i cili as për siguri e as për dhimbje nuk të fal dhe nuk ka mëshirë", që "po bën në Arbëri një mijë dhunime, vrasje e mizori dhe po djeg e shkatërron një popull të tërë". Këto veprime shtazarake shfarosën me mijëra e mijëra njerëz, mijëra e mijëra të tjerë u detyruan të linin trojet e tyre e të merrnin rrugët e mërgimit, por, megjithëkëtë, ai nuk arriti të thyente vullnetin dhe qëndresën e një populli të tërë, që luftonte për të mbrojtur lirinë e vendit të vet.
Në mbarim të verës, trupat osmane me sulltan "fitimtarin" në krye, të rraskapitura dhe pa asnjë shpresë fitoreje, morën rrugën e kthimit të ndjekura këmba-këmbës prej luftëtarëve shqiptarë. Si rrjedhojë e humbjeve të rënda, që pësuan trupat osmane gjatë viteve 1466-1467, sulltan Mehmeti II u detyrua të hiqte dorë për disa vjet nga plani i tij për pushtimin e Shqipërisë nëpërmjet fushatave të mëdha ushtarake.
Pas largimit të trupave osmane, si detyrë e ngutshme përpara vendit qëndronte përballimi i rrënimeve dhe vështirësive të shumta të shkaktuara nga lufta. Për masat që duheshin marrë në këtë drejtim, në janar 1468 Skënderbeu thirri në Lezhë Kuvendin e fisnikëve të vendit. Ndërkohë një ushtri osmane e ardhur nga Kosova, sulmoi viset e Shkodrës. Ushtria shqiptare u mobilizua menjëherë, u doli përpara forcave armike dhe korri fitore në betejën që u zhvillua pranë lumit të Kirit. Këtë herë shqiptarët luftuan pa komandantin e tyre, Skënderbeun, i cili në atë kohë u sëmur. Pas disa ditësh, më 17 janar 1468, në Lezhë, pushoi së rrahuri zemra e tij. Lajmi i vdekjes së Skënderbeut shkaktoi një pikëllim të rëndë e të papërshkruar në mbarë popullin shqiptar. "Me vdekjen e tij, - theksohej ato ditë në Senatin e Venedikut, - arbërit kanë rënë në një ngashërim dhe tronditje të madhe".
Gjergj Kastrioti - Skënderbeu u varros në katedralen e Shën Kollit të Lezhës, po në atë vend ku ai themeloi Besëlidhjen Shqiptare.

Qëndresa antiosmane e shqiptarëve të Moresë në shek. XV
Si rezultat i emigrimeve masive, që vazhduan gjatë gjithë gjysmës së parë të shek. XV, Morea (Peleponezi) kishte në këtë kohë një popullsi shqiptare mjaft të dendur. Ngulimet shqiptare qenë të shpërndara në të gjitha hapësirat e Moresë, në Akne, Korint, Argi, Arkadi, Meseni, Bardhuni, Majnë e në Lakoni. Dokumentet veneciane dhe regjistrat osmanë të kësaj kohe japin të dhëna mjaft interesante për shpërndarjen e ngulimeve shqiptare në More, për organizimin e bashkësive shqiptare, veprimtarinë prodhuese të tyre, për marrëdhëniet e tyre me autoritetet vendase etj. Sipas tyre në mjaft zona shqiptarët përbënin popullsinë dërrmuese. Kështu, sipas një regjistri osman të gjysmës së dytë të shek. XV, del se 155 qendërbanime ndër 198 që kishin nahijet e Kallandricës, Sandamerit, Grebenesë e të Hllamucit, në Morenë veriore e të mesme, ishin të banuara nga shqiptarë. Raporte të ngjashme demografike ndeshen edhe në zona të tjera, në Korint, Arkadi, Majnë, Meseni, Lakoni etj. Mbi bazën e një pranie të tillë masive të banorëve shqiptarë, zona të tëra në More cilësohen shpesh nga burimet e kohës si vende të arbërve.
Qendërbanimet e shqiptarëve të Moresë kishin në shumicën e tyre emra karakteristikë shqiptarë që pasqyronin ose emrin e origjinës së banorëve ose emrin e familjes kryesore të bashkësisë. Ndër emrat më tipikë të këtyre qendërbanimeve përmenden të tilla si: Lëndina, Mali, Lumi, Ripësi, Balta, Buzë-Mazi, Golemi, Kryekuqi, Zoga, Lalushi, Mansi, Voriboba, Floka, Këmbëthekra, Matringa, Muzaka, Belushi etj.
Qendërbanimet shqiptare të Moresë ishin të karakterit bujqësor dhe blegtoral. Ato përbëheshin nga territori i banuar dhe nga sipërfaqja e arave, ullishteve, kullotave, pyjeve etj. Për shfrytëzimin e tyre, ashtu si banorët e tjerë, shqiptarët duhej t`u paguanin detyrimet përkatëse zotërve ligjorë të tokës, që ishin sipas rastit Perandoria Bizantine, despotët e Moresë, princët latinë të Akesë apo të Athinës, Republika e Venedikut ose, në fund, edhe sulltani osman. Gjithsesi detyrimi kryesor që shqiptarët duhej t'u ofronin sundimtarëve të vendit, ishte shërbimi ushtarak, që kryhej nga burrat e aftë për luftë, kryesisht në mbrojtjen e kështjellave në rast rreziku. Nga shek. XV fillojnë të bëhen gjithnjë më të shpeshta në More repartet e luftëtarëve profesionistë shqiptarë (stratiotët). Këto ishin njësi të kalorësisë së lehtë që ndonjëherë përfshinin disa mijëra luftëtarë. Nën komandën e një kreu stratiotët shqiptarë siguruan për një kohë të gjatë mbrojtjen e kështjellave nga sulmet osmane. Repartet e stratiotëve ngriheshin mbi bazën e përkatësisë së njëjtë etnike, por në to luanin rol edhe lidhjet familjare. Pjesëtarët e tyre ishin shpeshherë anëtarë të një ose më shumë grupeve familjare. Një gjë e tillë i bënte repartet e stratiotëve njësi vërtet të qëndrueshme dhe koherente. Moment i rëndësishëm i këtij kohezioni qe figura e komandantit të stratiotëve (capo stratioti). Ky gëzonte një autoritet të padiskutueshëm, që rridhte si nga prejardhja ashtu dhe nga virtytet dhe lavdia e tij luftarake.
Stratiotët shqiptarë u bënë kështu protagonistët e qëndresës kundër invazionit osman në More.
Në fillim të shek. XV Peloponezi vazhdonte të ishte i copëtuar politikisht midis sundimtarëve të ndryshëm. Pjesa veriore e tij ndahej ndërmjet princit gjenovez Asani II Açajuoli, kurse pjesa jugore qeverisej nga despotët bizantinë të familjes perandorake të Paleologëve. Nga ana e vet, Republika e Venedikut kontrollonte një numër kështjellash strategjike të shpërndara gjatë bregdetit, siç ishin ato të Koronës, Modonit, Nauplionit etj. Burimet e kohës njoftojnë se në zona të gjera të Peloponezit, si në Arkadi, Bardhuni, Mainë etj., kishte bashkësi të tëra shqiptare që qëndronin më vete e qeveriseshin nga krerët e tyre. Një numër akoma më i madh fshatrash shqiptare ishin nën juridiksionin e sundimtarëve të huaj të Peloponezit. Shqiptarët përbënin gjithsesi forcën kryesore ushtarake të këtyre sundimtarëve. Kjo është arsyeja që shqiptarët e Peloponezit, pavarësisht nga statusi i tyre, u bënë këtu faktori kryesor i qëndresës antiosmane.
Ballafaqimi i parë i shqiptarëve të Peloponezit me osmanët u bë në vitin 1432. Komandanti turk i Thesalisë, Turhan Pasha, kreu atë vit një inkursion që preku deri viset qendrore të Peloponezit. Ndërkohë që despotët bizantinë dhe sundimtarët e tjerë të Peloponezit nxituan të binin në ujdi me Turhan Pashën, shqiptarët i bënë këtij një qëndresë të ashpër. Qendra e saj u bë Davi, lokaliteti i Arkadisë së banuar nga popullsi e dendur shqiptare. Pas betejash të përgjakshme, forcat osmane mundën të fitojnë epërsi e t'i thyejnë shqiptarët në një sulm vendimtar. Shumë prej këtyre mbetën të vrarë. Turhan Pasha urdhëroi të thereshin deri tek i fundit kryengritësit shqiptarë, që u zunë rob e që ishin rreth 800 veta, dhe me kokat e prera të tyre u ngritën pirgje.
Në vitin 1444 shënohet një tjetër moment i rëndësishëm i qëndresës antiosmane të shqiptarëve të Moresë. Kësaj radhe kundër osmanëve u ngrit edhe despoti Konstantin Paleologu, i cili shpresonte të shfrytëzonte rastin për të shtrirë sundimin e tij në krejt Peloponezin, madje edhe përtej tij. Në fakt tentativa e tij gjeti përkrahje jo vetëm te shqiptarët e Peloponezit, por edhe tek ata të Beocisë, Atikës e Thesalisë. Autoriteti i sulltanit në këto vende u godit rëndë dhe në fund të vjeshtës vetë sulltan Murati II u nis me një ushtri të madhe kundër kryengritësve. Pasi shkatërruan murin mbrojtës të istmit të Korintit (Eksamilin) që ndante Peloponezin nga kontinenti, ushtritë osmane u derdhën duke e shtruar vendin në zjarr e hekur. Despoti Konstandin i trembur nga reagimi i egër i Sulltanit nxitoi të kërkojë ujdi me të, duke pranuar të bëhej vasal i tij si dhe duke dhënë një tribut tepër të rëndë. Sidoqoftë edhe pas kësaj fushate, osmanët ende nuk vendosën të instalonin garnizone ushtarake në Peloponez, në Atikë e në Beoci, siç kishin bërë në Thesali e Maqedoni.
Ballafaqimi me osmanët nxori në pah edhe kontradiktat midis shqiptarëve dhe sundimtarëve greko-bizantinë të Peloponezit. Ndërsa të parët i tërhiqte në qëndresën antiosmane dëshira për të ruajtur lirinë dhe pronat e veta, të dytët bashkoheshin me të për të ruajtur e zgjeruar privilegjet e zotërimet e tyre. Qëllimet egoiste i shtrëngonin këta të kërkonin me rastin më të parë kompromis me pushtuesin.
Kundërshtia e motiveve dhe e interesave çoi pashmangërisht në konflikt të hapur midis despotëve greko-bizantinë dhe shtetasve të tyre shqiptarë. Në vitin 1453 shqiptarët e Peloponezit të udhëhequr nga Pjetër Bua dhe Teodor Buhali, ngritën krye kundër despotëve Dhimitër e Thoma Paleologu. Me kryengritësit shqiptarë u bashkua dhe princi i Akesë, Centurion Zakaria. Shqiptarët i ofruan shërbim Venedikut nëpërmjet qeveritarit venecian të Koron-Madonës. Senati e urdhëroi këtë që "t'i mbante arbërit me shpresë, duke i nxitur e dhënë kurajo për të luftuar trimërisht". Por vetë nuk u angazhua, përkundrazi. Në korrik 1454 Venediku dërgoi një legat në More, i cili kishte për detyrë që të paqëtonte shqiptarët me despotët. Megjithatë, shqiptarët nuk dëgjuan të merreshin vesh me despotët Paleologë. Ata vendosën të njihnin si sundimtar të vendit Manuel Kantakuzenin, rival i të parëve. Burimet duan të thonë se Manueli dhe gruaja e tij për të vendosur këtë aleancë u detyruan të merrnin emrat shqiptarë Gjin e Kuqe. Pavarësisht se Buhali u zu rob gjatë një beteje, kryengritësit shqiptarë e rrezikuan rëndë pushtetin e despotëve Paleologë. Të dëbuar nga një pjesë e mirë e zotërimeve të tyre, këta iu drejtuan për ndihmë Turhan Pashës, i cili dërgoi menjëherë trupat e tij në Peloponez. Forcat e bashkuara osmano-greke u drejtuan më së pari në kështjellën e Bardhunies, ku shqiptarët ishin strehuar bashkë me familjet e tyre. Pas disa ditë luftimesh, këta u përpoqën të çajnë rrethimin, por pa sukses. Sipas historianit Halkokondili, turqit zunë rob rreth 10 mijë veta, më të shumtët ishin gra e fëmijë. Në Leondari, në luftë me forcat osmane, ra komandanti shqiptar Petro Buziqi. Paskëtaj forcat greko-osmane morën edhe fortesat e Itonit e të Aetosit, duke shtypur edhe kësaj here shqiptarët kryengritës. Një pjesë e mirë e këtyre u detyruan të pranojnë përsëri sundimtarët e vjetër.
Pas kësaj fushate u pa qartë se pengesa kryesore që u kundërvihej osmanëve në Peloponez ishin popullsitë e atjeshme shqiptare. Despotët bizantinë, në grindje me njëri-tjetrin e me sundimtarët e tjerë, ranë përfundimisht në gjendjen e vasalit të sulltanit. Ky i la ata akoma për ca kohë në krye të zotërimeve të tyre me kusht që të paguanin një haraç të rëndë dhe të mbanin nën fre shqiptarët e pabindur. Dhimitër e Thoma Paleologu nuk ishin në gjendje të plotësonin as njërin e as tjetrin nga këto kushte. Në prill të vitit 1458 vetë sulltan Mehmeti II u vu në krye të një ushtrie që në 15 maj kaloi fortifikimet e Heksamilit, të cilat mbronin kalimin e istmit të Korintit e u derdhën në Peloponez. Despotët Paleologë nisën me ngut një ambasadë për te sulltani, për t'i dorëzuar një pjesë të haraçit e për t'i dhënë provë të besnikërisë së tyre. Por kësaj radhe Mehmeti II kishte vendosur ta nënshtronte përfundimisht Peloponezin e t'i jepte fund sundimit të despotëve bizantinë. Prej Korintit, ushtria osmane depërtoi drejt jugut dhe u ndal nga shqiptarë vendas të prirë nga kreu i tyre, Dhoksi. Pas një qëndrese të ashpër, mbrojtësit shqiptarë pranuan ta dorëzojnë kështjellën kundrejt premtimit se ata dhe familjet e tyre nuk do të pësonin gjë. Megjithatë sulltani vuri një garnizon osman në kështjellë dhe mori me vete 300 fëmijë si pengje.
Prej Tarsit ekspedita osmane iu drejtua kështjellës së Fliundit, ku ishin grumbulluar shqiptarët dhe grekët e rrethinave. Përballë qëndresës së pamposhtur të të rrethuarve, osmanët tentuan t'i bindin ata të dorëzohen duke u prerë burimet e ujit. Historiani Halkokondili tregon se gjendja e të rrethuarve u bë aq e rëndë, saqë ata u detyruan të therin kafshët në mënyrë që me gjakun e tyre të shuanin etjen dhe të gatuanin bukën. Ndërkohë trupat jeniçere zbuluan një shteg të mureve të paruajtur, u derdhën nëpër të dhe dogjën e plaçkitën qytetin. Pothuaj krejt popullsia vendase u masakrua.
Paskëtaj osmanët iu drejtuan kështjellave Akriv dhe Rupel; dy ditë me radhë mbrojtësit e Rupelit, që ishin gjithashtu shqiptarë, u mbrojtën me vendosmëri. Por më në fund, përballë epërsisë absolute të forcave osmane ata vendosën të dorëzohen. Gjithë popullsia e Rupelit, me gra e fëmijë, u shpërngulën me forcë në Stamboll. Vetëm 20 shqiptarë që kishin luftuar më parë në Tars kundër sulltanit e që me të njëjtin qëllim kishin ardhur edhe në Rupel, iu nënshtruan hakmarrjes së Mehmetit II. Ky urdhëroi që t'u thyheshin gjymtyrët me gjyle hekuri.
Prej këndej trupat osmane vazhduan marshimin e tyre drejt jugut dhe rrethuan fortesën malore të Pazenikit. Fillimisht ata u përpoqën ta marrin me forcë këtë fortesë, por mbrojtësit shqiptarë të saj i thyen sulmet e njëpasnjëshme të osmanëve. Paskëtaj sulltani mendoi t'i bindë shqiptarët ta dorëzojnë me dëshirë fortesën e për këtë qëllim përdori si ndërmjetës Manuel Kantakuzenin, që gjatë kryengritjes së vitit 1454 ishte njohur nga shqiptarët si despot, në vend të Thomait e Dhimitrit. Por shqiptarët deklaruan se nuk kishin ndërmend t'i venin pas ish-prijësit të tyre në rrugën e bashkëpunimit me sulltanin. Përfundimisht, Mehmeti II u shtrëngua të hiqte rrethimin e Pazenikit e të merrte rrugën e kthimit drejt veriut. Përpara se të kapërcente istmin, Mehmeti II vendosi të pushtonte me çdo kusht fortesën e Korintit, të cilën trupat e tij e mbanin të rrethuar që nga fillimi i fushatës. Mbrojtësit e kështjellës, ndër të cilët shumë shqiptarë, u rezistuan trimërisht bombardimeve e sulmeve të pafund të osmanëve. Kur sulltani u bë gati të ngrinte rrethimin e të kthehej në Stamboll, disa fisnikë të qytetit me peshkopin grek në krye i çuan atij fjalë se mbrojtësit ishin në pikën e fundit të qëndresës, duke qenë se tashmë u ishin mbaruar të gjitha rezevat ushqimore. Ky lajm e bëri sulltanin të kthejë mendje e të sulmojë më me egërsi kështjellën e rrethuar. Më 6 gusht 1458 komandanti i kështjellës Mateo Asanes ua dorëzoi atë osmanëve, pasi u këshillua me zotërit e tij, despotët Thoma e Dhimitër Paleologu. Bashkë me Korintin këta u detyruan t'i lëshojnë sulltanit pjesën më të madhe të zotërimeve të tyre, Patrasin, Voshticën, Kalavriten etj., si dhe t'i japin atij një tribut vjetor prej 3 mijë dukatësh. Ndërkohë Mehmetit II i ishte dorëzuar edhe qyteti i Athinës. Gjatë kthimit për në Stamboll, sulltani bëri një vizitë në qytetin e famshëm, i pritur me nderim nga kleri që i dorëzoi në mënyrë solemne çelësat e qytetit.
Ngjarjet e vitit 1458 e prishën përfundimisht aleancën e shqiptarëve me despotët e paqëndrueshëm të Peloponezit, të cilët këtej e tutje sundonin si vasalë të thjeshtë të sulltanit në zotërimet e pakta që ky u la në Peloponez. Madje shumë shpejt dy vëllezërit Paleologë hynë në luftë me njëri-tjetrin për shkak të këtyre zotërimeve. Në këtë luftë civile Dhimitri kërkoi bashkëpunim me krerët shqiptarë me ndihmën e të cilëve mori kështjellat e Karitanicës, Bardhunies, Kastricës, Kallamatës, Zarnatës, si dhe gjithë krahinën e Mainës, në ekstremin jugor të gadishullit. Mehmeti II dërgoi qeveritarët e Thesalisë dhe të Peloponezit për të shuar kryengritjen, por këta s'mundën përveçse arritën disa fitore të pjesshme e të paqëndrueshme. Edhe paskëtaj krerët shqiptarë të kështjellave vazhduan të mos t'i bindeshin as sulltanit e as despotëve bizantinë. Ndaj në prill 1460 Mehmeti II iu drejtua përsëri Peloponezit me një ushtri të madhe. I shoqëruar nga trupat e komandantit osman të vendit, shqiptarit Hamza Zenebishi, në maj të atij viti ai pushtoi kryeqytetin e saj, Mistran. Despoti Dhimitër Paleologu u dorëzua te sulltani. Prej këndej sulltani pushtoi me sulm kështjellat e Bardhunies e të Kastricës, ku humbi shumë jeniçerë. Mbrojtësit e Kastricës, 300 shqiptarë, u zunë e u therën deri tek i fundit, ndërsa komandanti i tyre, Primo Koka, u sharrua dy copësh.
Përballë barbarisë së ekspeditës osmane, banorët e Leondarit dhe të viseve të tjera të Lakonisë u grumbulluan në fortesën e papushtueshme të Gardhiqit. Gardhiqi ishte feud i familjes shqiptare Bakali. Nën udhëheqjen e Manuel Bakalit, shqiptarët i hodhën poshtë ofertat e Mehmetit II për të dorëzuar pa luftë kështjellën. Por mungesa e ushqimeve dhe e ujit në kushtet e një popullsie të mbingarkuar e të një vape rraskapitëse i detyroi mbrojtësit e kështjellës t'u dorëzohen osmanëve. Sulltani i përsëriti edhe këtu në Gardhiq skenat e tmerrit të Kastricës. 6 mijë veta të lidhur këmbë e duar u therën në sheshin e kështjellës. Kësaj radhe nuk u kursyen as gratë e fëmijët. Vetë kështjella u rrafshua me tokën. Historiani bizantin Kritobuli pohon se me këtë ndëshkim makabër, Mehmeti II synonte t'i trembte shqiptarët e Peloponezit në mënyrë që të mos ngriheshin më kundër tij. Manuel Bakali, Krokodejl Klada e disa krerë të tjerë të qëndresës mundën t'i shpëtojnë masakrës e të strehohen gjetkë. Ndërkaq në dorë të osmanëve ranë edhe kështjella të tjera, si Kiparisia, Karytaina, Andrusa e Itome. Ekspedita osmane përshkoi gjithë pjesën jugore të Peloponezit, duke kursyer vetëm zotërimet e Venedikut, me të cilin sulltani kishte nënshkruar atë kohë paqe. Përfaqësuesi i fundit i pushtetit të vjetër në More, despoti Thoma Paleologu e braktisi vendin dhe u strehua në Korfuz.
Paskëtaj ekspedita osmane iu drejtua viseve veriperëndimore të Moresë, ku mori fortesën Klumacion dhe rrethoi kështjellën e Kalavrites. Komandant i kësaj ishte shqiptari Doksja, i cili sipas kronistit Sfrance "nuk pyeste as për despotin, as për sulltanin e as për vetë Zotin". Por në fund edhe kjo kështjellë u mor dhe mbrojtësit e saj shqiptarë me Doksjen në krye u masakruan mizorisht. Pas përleshjesh të përgjakshme Mehmeti II pushtoi dhe kështjellat Grevenon, Kastrimenon, Salmenikion e së fundi dhe Korintin, ku ndërkohë kishin gjetur strehim shumë shqiptarë të ikur nga zonat e tjera të Peloponezit. Këta u mashtruan nga premtimi i sulltanit se do t'u falte jetën e pasurinë dhe ia dorëzuan atij kështjellën. Po ashtu si dhe më parë, Mehmeti II e shkeli fjalën e dhënë dhe urdhëroi të ekzekutohen të gjithë luftëtarët shqiptarë.
Në përfundim të kësaj fushate Mehmeti II e ktheu Peloponezin në një tokë të pushtuar. Turqit proceduan në regjistrimin e tokave dhe në vendosjen e sistemit të timarit. I kësaj kohe është një regjistër osman i Peloponezit, që pasqyron regjistrimin e një sërë zonave të Peloponezit verior e qendror, si Kallandrica, Sandemiri, Grebenea, Hlumca e Vomiro. Në regjistër figurojnë listat e 198 qendërbanimeve, nga të cilat 155 janë përcaktuar shprehimisht si shqiptare. Regjistri në fjalë është i pari i natyrës së tij që dëshmon intensitetin e ngulimeve shqiptare në Peloponez.
Për të shuar çdo tentativë kryengritjeje, ata bënë rrafsh me tokën një numër fortesash dhe detyruan të vendoseshin në fushë mjaft bashkësi shqiptare që jetonin në vise malore. Megjithatë, në Peloponez vazhduan të qëndrojnë edhe paskëtaj të ndezura vatrat e qëndresës antiosmane, sidomos në krahinat e mbrojtura malore, si qe ajo e Manit.
Sidoqoftë, në pikëpamje të sovranitetit shtetëror, pas shkatërrimit të Despotatit bizantin pothuajse gjithë Moreja hyri nën sundimin osman. Mbeteshin vetëm një numër kështjellash, të cilat vazhdonin të ishin zotërim venecian. Midis Venedikut e sulltanit ishte akoma në fuqi paqja e vitit 1454. Por ndryshimi i situatës luftarake në More ashtu si dhe gjetkë i vuri zotërimet e Venedikut nën kërcënimin e drejtpërdrejtë të invazionit osman. Ndaj Republika e Lagunave filloi të merrte masa serioze për mbrojtjen e zotërimeve të saj moreate. Një numër i madh stratiotësh shqiptarë u pajtuan në shërbim të Venedikut, duke iu shtuar atyre që ishin rekrutuar nga komandantët venecianë qysh më parë. Atyre iu besua mbrojtja e kështjellave të Koronit, Modonit, Argosit, Nauplionit etj. Të tillë qenë Krokodejl Klada dhe Pjetër Bua, të cilët ishin dalluar në betejat e mëparshme kundër osmanëve. Përveç tyre në shërbim të Venedikut hynë formacionet e stratiotëve shqiptarë të komanduara nga krerët e familjeve Bakali, Menalja, Rali, Buziqi, Manasi. Familjeve të stratiotëve shqiptarë Venediku u dha toka e kullota në afërsi të kështjellave, ku ata mund të strehoheshin në rast rreziku. Atyre iu krijuan edhe lehtësira fiskale.
Akti i parë i konfrontimit midis osmanëve dhe venecianëve në More filloi me sulmin kundër zotërimit venecian të Argosit në prill 1463. Osmanët e morën thuajse pa luftë kështjellën falë tradhtisë së një prifti grek. Pas luhatjeve të gjata, më 28 korrik 1463 Venediku i shpalli luftë Portës. Trupat veneciane ripushtuan Argosin e rrethuan Korintin, por shumë shpejt sulltani dërgoi në More një ushtri të madhe nën vezirin e madh Mahmud Pashën. Ky ripushtoi një numër kështjellash që kishin kaluar nën venecianët. Inkursionet osmane u shtrinë deri në kështjellën e Koronit e Modonit, por këto mundën të rezistojnë. Mahmud Pasha me anë të premtimeve arriti të tërheqë me vete edhe një pjesë të shqiptarëve të Lakonisë e të Mainës në jug të vendit e t'i bindë të vendoseshin në zonën osmane. Në Nauplion ndeshën gjithashtu në një qëndresë të ashpër të garnizonit të kështjellës, bërthamën e të cilit e përbënin stratiotët shqiptarë të udhëhequr nga Pjetër Bua. Por edhe këtej osmanët u detyruan më në fund të tërhiqeshin pa mundur ta pushtojnë.
Angazhimi i Venedikut në luftë me sulltanin bëri që shqiptarët e Peloponezit të afroheshin në masë e të luftonin nën flamurin e tij.
Në zotërimet e Venedikut erdhën shqiptarë nga zonat e tjera të Moresë që ishin nën pushtimin osman. Kështu, në mars 1466, fisniku shqiptar i myslimanizuar Hamza Bua Shpata, nga fisi i njohur i Shpatajve, kaloi në anën e Venedikut, duke u rikthyer në fenë e krishterë e duke dorëzuar kështjellën e Oksivunit dhe territoret përreth. Bashkë me të kaluan në anë të Venedikut edhe 50 familje të tjera shqiptare.
Gatishmëria e shqiptarëve të Moresë për të luftuar për mbrojtjen e lirisë kundër osmanëve, dëshmohet më së miri nga një raport i proveditorit venecian për Morenë, Xhakomo Barbarigo, i shkruar në muajin korrik 1465: "... Së fundi u takova me të nderuarin Mihal Rali Trimin (djalin) e me fjalë të zgjedhura i bëra të ditur se nëse do të vinte të shërbente me njerëzit e tij te ne, do t'i jepeshin 80 dukatë në vit si provizion. Por ai m`u përgjigj se babai i tij ishte ndër fisnikët kryesorë të Moresë dhe se ai, i biri, nuk binte më poshtë të atit nga karakteri. Ndaj, edhe pse ishte në ngushticë ekonomike, kishte vendosur t'i shërbente Sinjorisë me shpenzimet e veta pa shpërblim derisa kjo luftë të merrte fund".
Stratiotët shqiptarë të Moresë u angazhuan në veprimet luftarake kundër osmanëve edhe jashtë Moresë. Kështu, në verën e vitit 1477, nën komandën e Dhimitër Bokalit, 300 stratiotë shqiptarë nga viset e Koronës, u dërguan në Shqipëri për mbrojtjen e Krujës. Një tjetër stratiot i shquar shqiptar nga Morea, Krokodejl Klada, mori pjesë më 1481 në kryengritjen e fuqishme antiosmane të Himarës dhe u shqua si një ndër krerët kryesorë të saj në krah të Gjon Kastriotit.
Paqja e 25 janarit 1479 midis Venedikut e Portës së Lartë ndikoi në keqësimin e gjendjes së shqiptarëve në përgjithësi dhe të marrëdhënieve të tyre me Republikën e Venedikut. Kjo, nga njëra anë, nuk përfshiu në paqe edhe gjithë ata fisnikë shqiptarë që gjatë konfliktit veneto-osman kishin mbajtur barrën kryesore të luftës. Nga ana tjetër, pa pyetur fare vendasit, ajo u dorëzoi osmanëve një numër zotërimesh si në Shqipëri, ashtu dhe në More. Në këtë të fundit, në bazë të Traktatit të Paqes, osmanët duhet të merrnin krahinën malore të Mainës, që kishte qenë një nga vatrat kryesore të qëndresës shqiptare.
Në kushtet e reja, Venediku nuk ngurroi t`i braktiste luftëtarët shqiptarë e të miqësohej me osmanët. Në verën e vitit 1480 komandanti osman i Moresë i propozonte Venedikut hapur të përzinte stratiotët shqiptarë në shërbim të tij: "Nëse ju i dëboni arbërit nga ky vend, midis nesh nuk do të ketë më grindje", i shkruante ai proveditorit venecian. Edhe pse një gjë të tillë Venediku s'mund ta bënte për shkakun se që të gjitha kështjellat e tij në More mbroheshin nga stratiotë shqiptarë, ai i udhëzoi vazhdimisht proveditorët e vet në More që të shmangnin çdo lloj konfrontimi të stratiotëve shqiptarë me forcat osmane.
Kjo politikë e re e Venedikut ndaj Portës së Lartë nuk u pranua nga mjaft krerë shqiptarë, që ishin rekrutuar në trupat e Sinjorisë pikërisht për të luftuar kundër invadorëve osmanë. Pavarësisht nga paqja e re midis Venedikut e Portës, ata vazhduan të luftojnë kundër forcave osmane. Pati ndër ta që e braktisën shërbimin për llogari të Venedikut. Kështu veproi p.sh. kreu stratiot Teodor Bua, që braktisi kështjellën e Nauplionit e në krye të stratiotëve të tij, sulmoi osmanët në afërsi të Argosit. Paskëtaj ai i bashkoi forcat e tij me ato të stratiotëve të njohur Krokodejl Kladës në Mainë. Së bashku, ata formuan një forcë të madhe goditëse që i shqetësoi si venecianët, ashtu dhe osmanët. "Ata po turbullojnë paqen që kemi me sulltanin", i relatonte atë kohë qendrës qeveritari venecian i Moresë.
Venecianët u angazhuan përpara qeveritarit osman të Moresë se do të bënin çmos për të kapur "rebelët". Dy krerët shqiptarë u dënuan me vdekje në mungesë. Qeveritari venecian dërgoi për këtë qëllim reparte me stratiotë të tjerë shqiptarë. Por në fund ai i raportoi Senatit në Venedik se shqiptarët rebelë qe e pamundur të kapeshin, qoftë sepse ata gjenin strehim të sigurtë ndër fshatrat shqiptare, qoftë se stratiotët e tjerë, që ai dërgoi në ndjekje të rebelëve, refuzuan të ndesheshin me ta, pasi siç thoshin "qenë të një kombi".
Sidoqoftë, shumë stratiotë shqiptarë, ndër ta dhe Krokodejl Klada, pas paqes veneto-osmane të vitit 1479 u detyruan ta braktisnin Morenë. Një pjesë e të ikurve u vendos në ishujt Hidra, Specia, Poros, Kulluri (Salamina) etj., ku ende sot flitet gjuha shqipe. Të tjerë u vendosën së bashku me familjet e tyre në Mbretërinë e Napolit. Kujtimi i këtij eksodi drejt Italisë, që përkoi dhe me eksodin masiv nga Shqipëria të po kësaj kohe, ruhet akoma sot në vargjet e këngës së hershme të arbëreshëve të Italisë: "O e bukura More". Të tjerë stratiotë të zotërimeve të Venedikut në More u tërhoqën prej këndej dhe u përdorën prej saj në frontet e tjera, sidomos në Italinë e Veriut. Në betejat e atjeshme, stratiotët shqiptarë shkëlqyen për virtytet e tyre luftarake. Kronisti frëng Filip de Komini, që shoqëroi mbretin Karl VIII gjatë fushatës në Itali, më 1495, pati rast të njohë në fushën e betejës stratiotët shqiptarë që luftonin në anën e Venedikut. "Ata janë luftëtarë të guximshëm, që u hapin punë ushtrive armike", - shkruan ai në kujtimet e tij.
Mjaft stratiotë shqiptarë hynë në shërbim të komunave të ndryshme italiane e të sovranëve të ndryshëm të Evropës, duke kontribuar kështu në përforcimin e një imazhi heroik të luftëtarit shqiptar të krijuar në Evropë falë luftërave të shqiptarëve nën udhëheqjen e Skënderbeut. Figura të tilla stratiotësh, si ajo e Merkur Buas apo e Manol Bleshit u kënduan edhe në epikën historike.
Me gjithë eksodin e madh të shqiptarëve nga Morea e nga viset e tjera greke gjatë fazave të ndryshme të pushtimit osman, dokumentet e mëvonshme të shek. XVI-XVIII dëshmojnë, se popullsia shqiptare në More mbeti mjaft e dendur. Ende në fund të shek. XVIII, një autor e quan Morenë "Arbëria greke" (Albania Greca).

[Laberia]

K R E U VII

PËRPJEKJET PËR RIMËKËMBJEN E SHTETIT SHQIPTAR.
RËNDËSIA E EPOKËS SË GJERGJ KASTRIOTIT - SKËNDERBEUT
(1468 - 1506)

1. SHQIPËRIA NË VITET 1468 - 1479

Shqipëria pas vdekjes së Skënderbeut
Gjergj Kastrioti-Skënderbeu vdiq në një kohë kur Shqipëria ndodhej përballë vështirësive të mëdha ekonomike të papara ndonjëherë. Luftimet e ashpra të viteve 1466-1467 dhe prania për dy vjet radhazi e trupave të shumta osmane në tokat e lira shqiptare, rrënuan shumë ekonominë e vendit dhe nuk lejuan të mbillej drithi e kulturat e tjera bujqësore. Masakrat e padëgjuara dhe uria detyruan me mijëra shqiptarë të linin atdheun dhe të emigronin. Një pjesë e rajoneve lindore, si ato të Tetovës, Kërçovës, Ohrit e të Elbasanit iu shkëputën viseve të lira dhe kaluan nën pushtimin osman.
Vdekja e Skënderbeut i tronditi thellë shqiptarët dhe ndikoi shumë në jetën politike të vendit. Disa javë pas vdekjes së tij, e shoqja, Donika, dhe i biri 13-vjeçar Gjoni, u përfshinë në eksodin e madh shqiptar dhe u vendosën në pronat që kishin në Itali (Monte Sant Anxhelo dhe San Xhovani Rotondo).
Humbja e Skënderbeut, e këtij gjeniu të artit ushtarak, i hoqi botës shqiptare udhëheqësin e jashtëzakonshëm, personalitetin më të shquar të historisë kombëtare, që kishte ndikuar fuqishëm në tërë veprimtarinë politike të vendit. Nuk kishte në Shqipëri një personalitet tjetër që t'i afrohej këtij Heroi nga aftësitë si burrë shteti dhe udhëheqës ushtarak. Prandaj jeta politike filloi të decentralizohej. Familjet e mëdha aristokrate dolën përsëri si zotër më vete dhe disa prej tyre filluan të mbështeteshin te Republika e Venedikut, që, me vdekjen e Skënderbeut, veproi energjikisht për të vënë nën kontroll jetën politike të Shqipërisë.
Senati i Venedikut vendosi që të dërgonte në Shqipëri Pal Engjëllin, i cili prej shumë vitesh qëndronte atje si përfaqësues i Skënderbeut. Sapo erdhi në Shqipëri, Pal Engjëlli bisedoi me gruan dhe djalin e Skënderbeut, si dhe me të afërm të familjes së Kastriotëve dhe u kërkoi atyre që t'i dorëzonin Venedikut Krujën dhe zotërimet e tjera. Kur gruaja dhe djali i Skënderbeut u larguan nga Shqipëria, Kruja kaloi në duart e Venedikut. Vëmendje u kushtoi Republika e Venedikut edhe marrëdhënieve me fisnikët e tjerë shqiptarë, që i kishin zotërimet në kufi me të dhe me Krujën. Prandaj më 1469 i dërguari i posaçëm (proveditori) i Venedikut në Shqipëri, vizitoi Gjin Stres Balshën, Vuk Skurën e Bendës e fisnikë të tjerë që i kishin zotërimet në afërsi të Krujës.
Ndërkohë disa nga fisnikët shqiptarë ishin kundër forcimit të pozitave të Venedikut në Shqipëri dhe marrëdhëniet u acaruan aq shumë, saqë u ndërmorën edhe masa ndëshkimore. Më 1469 Senati i Republikës vendosi që, në qoftë se i biri i Mamicë Kastriotit nuk do t'i bindej Venedikut, nëna e tij të dëbohej nga qyteti i Durrësit, ku ajo banonte. Edhe më të acaruara u bënë marrëdhëniet e Venedikut me Lekë Dukagjinin. Për të ruajtur zotërimet e veta nga sulmet osmane, Leka hyri në bisedime me osmanët, gjë që e shqetësoi shumë Republikën e Venedikut. Prandaj më 1469 Senati i saj vendosi të mos lejohej Lekë Dukagjini që të merrte pasuritë që kishte në Shkodër, duke shpresuar se me një masë të tillë do ta largonte atë nga bisedimet me osmanët. Por ky sanksion i acaroi edhe më tej marrëdhëniet ndërmjet tyre dhe e detyroi Lekë Dukagjinin të përdorte armët kundër Venedikut.
Pas marrjes së Krujës, në duart e Republikës së Venedikut kishin kaluar të gjitha kështjellat e rëndësishme të viseve të Shqipërisë Qendrore e të Sipërme, që ende ishin të papushtuara prej osmanëve. Edhe pse këto kështjella mbroheshin kryesisht nga luftëtarë shqiptarë, ruajtja e tyre varej shumë tani nga qëndrimi që do të mbante Venediku ndaj pushtuesve osmanë.

Mbrojtja e Shkodrës gjatë Rrethimit I (1474)
Humbjet e rënda të trupave osmane në Shqipëri gjatë dy fushatave ushtarake të viteve 1466-1467 dhe angazhimi i tyre në fronte të tjera lufte, deri në fillim të viteve 70, e detyruan sulltan Mehmetin II që për disa vjet të ndërpriste sulmet mbi viset e lira shqiptare dhe vetëm më 1474 të vendoste për organizimin e një fushate të re ushtarke për pushtimin e rajoneve perëndimore të Shqipërisë Qendrore e të Epërme.
Ndryshe nga fushatat ushtarake të mëparshme që kishin për detyrë të shkatërronin ushtrinë e Skënderbeut dhe i drejtoheshin kryeqendrës shqiptare, Krujës, tani trupat osmane duhej të luftonin me Venedikun, prandaj iu drejtuan kryeqendrës së zotërimeve veneciane në tokat shqiptare, Shkodrës. Krahas kështjellës së Rozafës, qyteti i Shkodrës dhe rrethinat mbroheshin edhe prej kështjellave të tjera, si ajo e Drishtit, e Dejës, e Zhabjakut. Pushtimi i Shkodrës u hapte rrugën osmanëve që të merrnin edhe qendra të tilla të rëndësishme, si Krujën e Lezhën.
Marshimi i trupave osmane në drejtim të Shkodrës ishte i papritur për qeveritarët venecianë dhe shkaktoi një shqetësim të përgjithshëm. Banorët e paaftë për luftë të fshatrave të fushës së Shkodrës u larguan nga vendbanimet e tyre dhe u strehuan nëpër male e vende më të sigurta. Në mbrojtje të kështjellës, krahas banorëve të qytetit, ishin edhe luftëtarë të ardhur nga krahinat dhe nga vise të largëta të vendit, si dhe një repart i vogël venecian. Numri i përgjithshëm i mbrojtësve të kështjellës së Shkodrës arrinte deri në 2 mijë luftëtarë.
Në kështjellën e Rozafës u strehuan edhe banorët e paaftë për luftë të qytetit dhe të fshatrave të afërt. Mbrojtjen e kështjellës e drejtonte qeveritari venecian i Shkodrës, Anton Loredani.
Më 15 maj të vitit 1474 shtatë sanxhakbejlerë, në krye të disa mijëra ushtarësh, arritën në fushën e Shkodrës. Pasi rrethuan kështjellën, një pjesë e tyre filloi plaçkitjen e krahinave rreth saj. Më 4 qershor arritën trupa të tjerë me bejlerbeun e Rumelisë në krye, Sinan Pashën, duke e rritur numrin e përgjithshëm të tyre. Burimet e kohës japin një shifër të ekzagjeruar, 80 mijë veta.
Për pushtimin e kështjellës Sinan Pasha vuri në përdorim artilerinë. Pranë mureve të saj u derdhën gjatë muajit qershor 4 topa shumë të fuqishëm. Pas një bombardimi të vazhdueshëm muret e kështjellës u dëmtuan rëndë, por shqiptarët i meremetonin ato vazhdimisht duke punuar edhe natën.
Mbrojtësit dhe të strehuarit në kështjellën e Rozafës u gjendën përballë vështirësive të shumta. Uria, etja dhe sëmundjet shkaktuan ndër ta vdekje në masë. Sipas një relacioni mbi rrethimin e Shkodrës, të shkruar e të botuar ato ditë prej humanistit venecian Gjergj Merulës, vdiqën gjysma e të strehuarve në kështjellë, rreth 3 mijë veta. Mbrojtësit e Shkodrës iu drejtuan për ndihmë dukës së Venedikut. Komandanti i flotës veneciane Trinidat Griti, që ndodhej në këtë kohë në detin Egje, kur e njoftuan për rrethimin e Shkodrës, me iniciativën e vet u nis menjëherë në ndihmë të saj. Në krye të 8 anijeve luftarake ai hyri në lumin e Bunës, por për shkak të cektësisë së ujit nuk mundi të lundrojë sipër Shirgjit. Si rrjedhim, ai nuk arriti të krijojë lidhje me mbrojtësit e kështjellës së Shkodrës, as të ndërmerrte ndonjë aksion kundër forcave osmane. Përkundrazi, sapo e zbuluan flotën veneciane, osmanët e sulmuan atë dhe e detyruan të largohej menjëherë në det të hapur nëpërmjet lumit të Bunës.
Ndihmë të rëndësishme u dhanë mbrojtësve të kështjellës shqiptarët që vepronin jashtë saj, në rrethinat e Shkodrës dhe në vise të tjera më të largëta, si edhe luftëtarët e Gjon Gjurashit. Këta vinin nga kështjellat e papushtuara, nga liqeni i Shkodrës, nga ngushtica e gryka të rrezikshme dhe sulmonin pandërprerë trupat osmane dhe karvanët e furnizimit të tyre, duke u shkaktuar dëme të rënda.
Pas një muaji bombardimi të pandërprerë të mureve të Rozafës, Sinan Pasha urdhëroi më 18 korrik që të sulmohej kështjella, duke përdorur gjerësisht të gjitha mjetet e mundshme. Me besim të plotë se do ta merrnin kështjellën, osmanët vërshuan me tërbim drejt mureve të saj, por sulmi i tyre ndeshi në qëndresën e pamposhtur të mbrojtësve të kështjellës. Këta kundërsulmonin me heroizëm dhe largonin forcat osmane, duke u shkaktuar humbje të rënda. Sipas një letre të shkruar ato ditë nga qeveritari venecian i Shkodrës, A. Loredani, ushtria osmane la në këto luftime mbi 7 mijë të vrarë dhe një numër shumë të madh të plagosurish.
Trupat osmane nga dita në ditë po ndesheshin në vështirësi gjithnjë e më të mëdha, si prej sulmeve të luftëtarëve shqiptarë që vepronin në viset përreth, ashtu dhe nga mungesa e furnizimit me ushqime e materiale të tjera të nevojshme për ushtarët dhe kuajt e tyre. Këto vështirësi e bindën Sinan Pashën se ishte e kotë që të vazhdonte më tej luftën, prandaj vendosi që t'i largonte ushtritë nga rajoni i Shkodrës. Më 9 gusht ushtritë osmane hoqën rrethimin nga Shkodra dhe gjatë largimit dogjën e shkatërruan çdo gjë, duke përfshirë edhe kështjellën e Dejës, pas një qëndrese të fuqishme të popullsisë së saj të udhëhequr nga vëllezërit Lekë e Nikollë Dukagjini. Largimi i tyre prej tokave shqiptare shkaktoi një valë gëzimi jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shtetet italiane e në vende të tjera, sepse, siç shkruante Gj. Merula, kur osmanët sulmonin muret e kështjellës së Rozafës thirrja e tyre e luftës ishte "Roma! Roma!", gjë që tregonte se ata synonin që, pas pushtimit të qyteteve shqiptare, të fillonin pushtimin e Italisë.

Rënia e Krujës, e Shkodrës dhe e kështjellave të tjera
Luftimet e vitit 1474 treguan se luftëtarët shqiptarë ishin ata që mbrojtën me gjakun dhe jetën e tyre qytetin e Shkodrës, duke përballuar me heroizëm sulmin e forcave osmane. Shqiptarët luftonin me vetëmohim kudo që ndodheshin, si mbrojtës të kështjellës, si sulmues në rrethinat e Shkodrës etj. Prandaj Republika e Venedikut u kujdes të forconte lidhjet me ta, duke u kushtuar vëmendje sidomos marrëdhënieve me fisnikët shqiptarë, si me Dukagjinët, Gjurashët, Stres Balshajt, Arianitët etj.
Pas rrethimit të parë të Shkodrës, sulltan Mehmeti II i angazhoi ushtritë osmane kryesisht me pushtimin e brigjeve të Detit të Zi dhe pas dy vjetësh i drejtoi ato kundër Shqipërisë Qendrore e të Epërme.
Dështimi i fushatës ushtarake të vitit 1474 e bindi sulltan Mehmetin II se për pushtimin e kështjellave shqiptare duhej përdorur i gjithë potenciali ushtarak i Perandorisë Osmane dhe se ato duhej të sulmoheshin radhazi.
Për zbatimin e këtij plani trupat osmane erdhën përsëri në Shqipëri në vitin 1476, rrethuan Krujën, që ishte për ta pengesa më e rëndësishme në drejtim të Shkodrës.
Republika e Venedikut duke vlerësuar rëndësinë strategjike të Krujës për mbrojtjen e zotërimeve te saj në Shqipëri, u përpoq të lidhej sa më shumë me shqiptarët dhe kërkoi që të kthehej në Shqipëri djali i Skënderbeut, Gjon Kastrioti, i cili jetonte në pronat që kishte trashëguar në Mbretërinë e Napolit. Për mbrojtjen e Krujës Venediku vendosi këtu 300 stratiotë shqiptarë të sjellë nga Moreja.
Për të liruar Krujën nga rrethimi u formua një ushtri e përbashkët shqiptaro-veneciane, e cila në vitin 1477 sulmoi trupat osmane, që mbanin të rrethuar Krujën, dhe u shkaktoi atyre humbje të rënda. Në vend që fitorja të çohej në fund, ushtria shqiptaro-veneciane ra pas plaçkës së madhe të kampit armik, veprim ky që u dha mundësi forcave kundërshtare të riorganizoheshin menjëherë dhe të ndërmerrnin një sulm të befasishëm. Trupat osmane siguruan një fitore të plotë mbi ushtrinë shqiptaro-veneciane dhe vazhduan kështu rrethimin e Krujës.
Në pranverë të vitit 1478 trupa të freskëta osmane filluan të marshonin mbi tokat shqiptare dhe më 14 maj kontingjentet e para të tyre rrethuan Shkodrën. Brenda një kohe të shkurtër, deri më 15 qershor, ato u përforcuan me ardhjen e ushtrive të tjera të drejtuara nga bejlerbeu i Rumelisë, nga bejlerbeu i Anadollit, si dhe nga vetë sulltan Mehmeti II.
Pas një rrethimi dyvjeçar mbrojtësit heroikë të Krujës dhe banorët e strehuar në kështjellë, të mbetur pa asnjë lloj ushqimi, u detyruan të pranonin kërkesën e sulltanit për dorëzimin e kështjellës me kusht që të largoheshin të lirë nga qyteti. Më 16 qershor të vitit 1478 trupat osmane hynë në kështjellën e Krujës, por sulltani nuk e mbajti premtimin dhe ata, me përjashtim të qeveritarit venecian, vranë të gjithë meshkujt e rritur që gjendeshin në Krujë, ndërsa gratë e fëmijët i kthyen në skllevër.
Pasi mori Krujën, sulltani kërkoi pushtimin e menjëhershëm të Shkodrës. Prandaj të gjitha forcat ushtarake osmane u përqendruan në luftë për pushtimin e saj.
Ashtu si gjatë rrethimit të vitit 1474, krahas qytetarëve shkodranë, në luftën për mbrojtjen e Shkodrës në 1478 morën pjesë edhe banorë të rrethinave e të viseve të tjera shqiptare, duke përfshirë edhe bashkëluftëtarë të Skënderbeut. Në radhët e tyre ishin edhe anëtarë të familjes së njohur shkodrane Dukagjini, nga të cilat ranë në fushën e nderit Teodori dhe Budomiri.
Për të mposhtur mbrojtësit e Shkodrës, si asnjëherë më parë, osmanët përdorën gjerësisht artilerinë, të cilën e vendosën rreth kështjellës. Vetëm topa të rëndë ishin mbi 10. Prej më se një muaji mijëra predha goditën vazhdimisht muret e Rozafës, të cilat i dëmtuan rëndë. Edhe pse në shumë vende muret u rrafshuan, mbrojtësit e kështjellës u përleshën trup me trup me forcat osmane dhe i zbrapsën e i thyen sulmet e vazhdueshme të tyre. Në këto luftime të rrepta krahas burrave morën pjesë edhe gratë e strehuara në kështjellë.
Humbje të rënda trupave osmane u shkaktuan edhe luftëtarët që vepronin në rrethinat e Shkodrës. Këta sulmonin vazhdimisht nga drejtime të ndryshme, sidomos duke ardhur me varka nga liqeni i Shkodrës dhe nga bregu i përtejmë i Bunës.
Deri në fillim të muajit gusht të vitit 1478 trupat osmane e sulmuan vazhdimisht kështjellën e Rozafës, por pa ndonjë përfundim dhe me humbje të rënda për ta. Prandaj sulltan Mehmeti II vendosi t'i mposhtte mbrojtësit e saj nëpërmjet urisë duke forcuar rrethimin e tyre. Për këtë ai ndërmori sulme mbi të gjitha kështjellat e tjera në afërsi të Shkodrës, si Zhabjaku, Drishti e Lezha, që shërbenin si baza të rëndësishme strehimi e furnizimi për luftëtarët shqiptarë që vepronin jashtë kështjellës së Rozafës.
Detyra për pushtimin e kështjellës së Zhabjakut, që ishte në brigjet e liqenit të Shkodrës, iu ngarkua ushtrisë së bejlerbeut të Rumelisë. Mbrojtësit e Zhabjakut, ku e kishte selinë Gjon Gjurashi (Cërnojeviçi), djali i Stefanit që kishte vdekur rreth vitit 1465, nuk bënë asnjë qëndresë dhe ua dorëzuan kështjellën trupave osmane.
Pushtimi i Drishtit, ku po përhapej sëmundja e murtajës, iu ngarkua ushtrisë së bejlerbeut të Anadollit. Për tri javë mbrojtësit e Drishtit përballuan me burrëri sulmet e trupave osmane. Vetëm pasi shkatërruan me artileri nga të gjitha anët muret e fortesës (muret rrethuese të qytetit), më 1 shtator ushtritë osmane u futën në qytetin e shkretuar të Drishtit, kurse kështjella e tij mbeti ende e papushtuar. Rreth 300 drishtianë të zënë rob, ata i vranë nën muret e Rozafës për të ligështuar mbrojtësit e saj. Disa ditë më vonë, pasi morën më parë Lezhën, osmanët pushtuan edhe kështjellën e Drishtit. Edhe me mbrojtësit e kështjellës së zënë rob ata vepruan si me të tjerët, duke i vrarë nën muret e kështjellës së Rozafës.
Më 5 shtator trupat e bejlerbeut të Rumelisë u futën lehtësisht në kështjellën e Lezhës, sepse ajo u braktis nga komandanti venecian që drejtonte mbrojtjen e saj. Banorët e qytetit, që ishin strehuar në ishullin e Lezhës, u kapën dhe u vranë para mureve të kështjellës së Shkodrës.
Pas pushtimit të kështjellave të mësipërme, që e përforconin mbrojtjen e Shkodrës, sulltan Mehmeti II me pjesën më të madhe të ushtrisë, më 8 shtator të vitit 1478, mori rrugën e kthimit në Stamboll. Trupat që mbetën në Shqipëri kishin për detyrë të vazhdonin rrethimin e Shkodrës derisa uria të mposhtte qëndresën heroike të shqiptarëve.
Ndërkohë, pas përpjekjeve shumëvjeçare, më 25 janar 1479, Venediku arriti të siguronte nënshkrimin e paqes me sulltan Mehmetin II. Në traktatin e paqes, ndër të tjera, ishte përfshirë edhe çështja e Shkodrës. Në bazë të tij Shkodra kalonte në duart e osmanëve, kurse mbrojtësit e banorët e saj mund të largoheshin të lirë prej qytetit të tyre. Më 25 prill të vitit 1479 forcat osmane hynë në Shkodër. Banorët e Shkodrës e të rrethinave të saj i braktisën ato masivisht dhe u vendosën kryesisht në rajonin e Venedikut. Bashkë me ta emigruan edhe personazhe të shquara të jetës politike shqiptare, si Lekë e Nikollë Dukagjini, Gjon Gjurashi (Cërnojeviçi) etj.
Po gjatë vitit 1479, Republika e Venedikut u dorëzoi osmanëve në Shqipërinë e Poshtme kështjellat bregdetare të Himarës, të Sopotit (Borshi) e të Kastrovilës. Osmanët morën edhe zotërimet e fundit që despoti Leonard I (IV) Toko kishte në Shqipërine e Poshtme.
Edhe pas rënies së këtyre kështjellave në duart e osmanëve, lufta e shqiptarëve kundër pushtuesve nuk u shua, ajo mbeti gjithnjë e gjallë dhe iu përshtat rrethanave të reja, kur qytetet e kështjellat e vendit kishin rënë përfundimisht në duart e pushtuesve.

[Laberia]

2. PËRPJEKJET PËR RIMËKËMBJEN E SHTETIT SHQIPTAR

Kthimi në Shqipëri i djalit të Skënderbeut, Gjon Kastriotit (1481-1484)
Rënia gjatë viteve 1478 e 1479 e Krujës, e Shkodrës, e Lezhës, e Himarës dhe e kështjellave të tjera i forcuan pozitat e pushtuesve osmanë në Shqipërinë Perëndimore dhe u krijuan atyre prapavija deri diku të sigurta për të realizuar synimet e sulltan Mehmetit II për pushtimin e Italisë dhe të vendeve të tjera të Evropës Perëndimore.
Pas marrjes së qyteteve të mësipërme dhe përgatitjeve intensive, trupat osmane u grumbulluan në Vlorë dhe në rrethinat e saj. Në pranverë të vitit 1480 rreth 10 mijë ushtarë me Ahmet Gjedik pashën në krye u nisën nga Vlora dhe zbarkuan në tokën e Mbretërisë së Napolit. Këtu ushtritë osmane rrethuan kështjellën e Otrantos, të cilën e pushtuan më 11 gusht të atij viti.
Sulmet e ushtrive osmane për pushtimin e kështjellave të tjera të Mbretërisë së Napolit qenë të pasuksesshme, prandaj gjatë dimrit osmanët filluan përgatitjet për të hedhur në Itali trupa të tjera. Por ndërkohë, me vdekjen në maj të vitit 1481 të sulltan Mehmetit II, ndërmjet djemve të tij, Bajazitit dhe Xhemit, shpërtheu lufta për trashëgimin e fronit, gjë që pezulloi dërgimin e përforcimeve ushtarake osmane në Itali. Pasi siguroi fronin, sulltan Bajaziti e drejtoi vëmendjen nga Italia dhe komandën e trupave të reja për në Gadishullin Apenin ia ngarkoi bejlerbeut të Rumelisë, Sulejman pashë Eunukut.
Pushtimi i kështjellës së Otrantos prej osmanëve i kishte tronditur qarqet drejtuese të shteteve evropiane dhe i nxiti ato që të krijonin një koalicion të përbashkët nën kryesinë e Mbretërisë së Napolit. Forcat e koalicionit evropian e detyruan ushtrinë osmane të qëndronte e rrethuar në kështjellën e Otrantos. Në këto luftime, në radhët e ushtrisë napolitane mori pjesë edhe djali i Skënderbeut, Gjon Kastrioti.
Lufta e koalicionit evropian kundër ushtrisë osmane në Itali, interesimi i mbretit Ferdinand të Napolit për të krijuar në Shqipëri një prapavijë të pasigurt për trupat osmane që vepronin e që dërgoheshin në Itali, si dhe kriza politike që shpërtheu në Perandorinë Osmane me vdekjen e sulltan Mehmetit II, u ngjalli shpresa shqiptarëve për t'u çliruar nga zgjedha osmane dhe i hodhi ata në aksione të fuqishme.
Në këto rrethana në Shqipërinë Perëndimore shpërtheu një valë kryengritjesh, të cilat e detyruan bejlerbeun e Rumelisë që ushtritë e destinuara për në Itali t'i angazhonte në luftë kundër shqiptarëve. Për shpërthimin dhe organizimin e këtyre kryengritjeve rol parësor patën disa nga drejtuesit e mëparshëm të vendit dhe trashëgimtarë të tyre, që u kthyen në Shqipëri nga mërgimi për të rimëkëmbur zotërimet e tyre.
Në fillim të verës së vitit 1481, pas vdekjes së sulltan Mehmetit II, filluan të kthehen në Shqipëri Nikollë Dukagjini, Lekë Dukagjini, Gjon Gjurashi (Cërnojeviçi) dhe, pak më vonë, Gjon Kastrioti e Konstandin Muzaka. Gj. Gjurashi hyri në marrëveshje me osmanët, u bë vasal i tyre dhe ringriti kështu shtetin e tij.
Gjon Kastrioti jetonte në Mbretërinë e Napolit, në pronat që i kishte trashëguar prej babait të tij, Skënderbeut. Ai ishte duke luftuar kundër osmanëve në Otranto, kur përfaqësues të kryengritësve shqiptarë i kërkuan Gjon Kastriotit që të kthehej në Shqipëri dhe ai e pranoi kërkesën e tyre.
Duke përfituar nga interesimi që kishte në këtë kohë oborri napolitan për zgjerimin sa më shumë të frontit të luftës kundër pushtuesve osmanë, Gjon Kastrioti arriti të siguronte nga mbreti Ferdinand mjetet e nevojshme të lundrimit për të ardhur në Shqipëri së bashku me një numër luftëtarësh. Në katër anije (galera) napolitane i ngarkoi forcat e veta dhe u nis në drejtim të atdheut bashkë me kushëririn e tij, Konstandin Muzakën.
Pasi Gjon Kastrioti zbarkoi në jug të Durrësit, anijet napolitane iu drejtuan Shqipërisë së Poshtme dhe zbarkuan Konstandin Muzakën në zonën e Himarës, ku ishte krijuar një vatër tjetër kryengritjesh antiosmane. Ndërkohë në Shqipërinë e Epërme, në rajonet malore të Lezhës e të Shkodrës vepronin forcat e Nikollë e Lekë Dukagjinit. Këta sulmuan edhe qytetin e Shkodrës, gjë që e detyroi Sulejman Pashën të dërgonte përforcime ushtarake edhe në këtë zonë.
Gjon Kastrioti u mirëprit nga banorët e Shqipërisë Qendrore si trashëgimtar i ligjshëm i vendit. Me ardhjen e tij kryengritësit e këtyre rajoneve e fuqizuan luftën për dëbimin e pushtuesve osmanë. Në këto kushte, Sulejman pashë Eunuku nisi kundër tyre një pjesë të ushtrisë osmane, e cila po përgatitej në rrethinat e Vlorës për të shkuar në Itali.
Për të përballuar sulmin e ushtrisë osmane Gjon Kastrioti dërgoi një pjesë të luftëtarëve të vet në mbrojtje të një shtegu nga do të kalonin trupat armike. Por luftëtarët shqiptarë nuk e përballuan dot sulmin e forcave osmane dhe thuajse të gjithë ranë robër. Kjo humbje ia lëkundi besimin Gjon Kastriotit për suksesin e kryengritjes, prandaj ai mendoi të largohej nga Shqipëria dhe të kthehej në Itali. Por banorët e zotërimeve të Kastriotëve shprehën një gatishmëri masive për të vazhduar luftën kundër pushtuesve osmanë. Rreth 7 mijë luftëtarë u grumbulluan rreth Gjon Kastriotit dhe në gjysmën e parë të muajit gusht të vitit 1481 i sulmuan dhe i shpartalluan trupat osmane. Krahas kësaj fitoreje u arrit të liroheshin edhe shqiptarët që ishin zënë rob prej osmanëve në betejën e mëparshme.
Po gjatë muajit gusht të vitit 1481 edhe në viset perëndimore të Shqipërisë së Poshtme, sidomos në rajonin e Himarës, u zhvilluan luftime të ashpra ndërmjet shqiptarëve dhe trupave osmane. Nën drejtimin e Konstandin Muzakës luftëtarët shqiptarë rrethuan dhe sulmuan kështjellën e Himarës dhe të Sopotit (Borshit). Gjendja shumë e vështirë që u krijua për forcat osmane, që vepronin në këto vise, e detyroi Sulejman Pashën të nisej vetë në krye të 3 mijë ushtarëve në drejtim të Himarës. Por rrugës këta u shpartalluan prej shqiptarëve dhe lanë mbi 1 mijë të vrarë e robër. Midis robërve ishte edhe bejlerbeu i Rumelisë, Sulejman Pasha, të cilin himariotët ia dhanë si trofe lufte Gjon Kastriotit, shprehje kjo e ndjenjave të tyre të thella për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, si dhe të respektit që ata tregonin për veprimtarinë e djalit të tij. Për të tërhequr vëmendjen e përkrahjen e shteteve evropiane për luftën e shqiptarëve, Gjoni i dërgoi mbretit të Napolit si trofe bejlerbeun e Rumelisë.
Pas fitores së himariotëve mbi trupat e Sinan Pashës, në viset bregdetare të Shqipërisë së Poshtme u çliruan kështjella e Himarës më 31 gusht 1481 dhe më pas ajo e Sopotit.
Shpartallimi i ushtrisë së Sulejman Pashës në Shqipëri, i lehtësoi së tepërmi aksionet luftarake antiosmane që zhvilloheshin në mbretërinë e Napolit. Më 10 shtator të vitit 1481 ushtria e Napolit çliroi kështjellën e Otrantos dhe i dëboi kështu osmanët nga Italia.
Pas fitoreve të shqiptarëve gjatë muajit gusht të vitit 1481 kundër ushtrisë së Sulejman Pashës, u zgjeruan veprimet e tyre luftarake për çlirimin e qyteteve dhe të kështjellave të vendit. Luftëtarët e Gjon Kastriotit iu drejtuan Krujës dhe ndërmorën sulme për çlirimin e saj. Megjithëse nuk arritën ta merrnin atë, sepse kështjella e Krujës ishte shumë e fortifikuar dhe e papushtueshme me forcën e armëve, deri në fund të vitit 1481 shqiptarët çliruan një pjesë të konsiderueshme të zotërimeve të Kastriotëve, duke përfshirë edhe kështjellën e Stelushit, si dhe krahina të tjera rreth saj. Si kryezot i viseve të çliruara u njoh Gjon Kastrioti.
Pas marrëveshjes së paqes të vitit 1483 ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Mbretërisë së Napolit, ushtritë osmane fuqizuan veprimtarinë e tyre për ripushtimin e zotërimeve të Kastriotëve dhe të viseve të tjera të lira shqiptare. Edhe pse në janar të vitit 1484 luftëtarët e Gjon Kastriotit shpartalluan një ushtri osmane pranë lumit Erzen, qëndresa dhe lufta e organizuar e shqiptarëve përkohësisht filloi të dobësohej prej presionit të madh e të pandërprerë të trupave pushtuese. Në verë të vitit 1484 osmanët ripushtuan kështjellën e Himarës. Rënia e qëndresës antiosmane e detyroi Gjon Kastriotin të largohej nga Shqipëria dhe të vendosej përsëri në pronat që Kastriotët kishin në Itali. Të njëjtën gjë bënë edhe sundimtarët e tjerë shqiptarë, që kishin emigruar dhe që në fillim të viteve 80 erdhën në Shqipëri për të udhëhequr kryengritjet antiosmane.
Gjon Kastrioti vdiq pas vitit 1502 dhe la pesë fëmijë: Gjergjin (Skënderbeu i Ri), Konstandinin, peshkop i Izernias që vdiq në vitin 1500 në moshën 20-vjeçare, Ferrantin (të cilit M. Barleci i ka kushtuar një parathënie te “Historia e Skënderbeut” dhe që ka vdekur më 1561), Federikon, që vdiq më 1503 në moshën 15-vjeçare në Valencie të Spanjës, ku u varros me nderime mbretërore, dhe Marien, e cila iu përkushtua artit.

Kryengritja e vitit 1492 në Shqipërinë e Poshtme
Edhe pas luftimeve të shqiptarëve me ushtritë osmane gjatë gjysmës së parë të viteve 80, vala e kryengritjeve antiosmane vazhdoi më tej.
Një nga vatrat e qëndresës antiosmane u bë Labëria. Për nënshtrimin e banorëve të saj u ngarkua sanxhakbeu i Vlorës, Komjan Arianiti, që kishte origjinë shqiptare. Më 1486 forcat e tij u dërguan kundër Labërisë, por ato pësuan disfatë edhe vetë Komjan Arianiti ra rob dhe u vra prej shqiptarëve, të cilët ndërkohë çliruan edhe kështjellën e Himarës. Për të shtypur kryengritjen erdhi vetë bejlerbeu i Rumelisë, Sinan Pasha, në krye të një ushtrie të fuqishme. Gjatë vitit 1486 trupat e tij kaluan nëpër bregdetin e Himarës dhe e shkretuan atë.
Gjatë vitit 1488 lëvizja antiosmane u shtri edhe në viset e Shqipërisë Qendrore. Kryengritësit e këtyre rajoneve dërguan përfaqësuesit e vet në Itali dhe kërkuan rikthimin në atdhe të Gjon Kastriotit që të vihej në krye të tyre. Por prej Mbretërisë së Napolit dhe vendeve të tjera evropiane me sa duket, ai nuk gjeti përkrahjen materiale dhe mjete lundrimi për të realizuar transportimin e forcave të tij.
Viti 1492 do të shënonte një nga pikat kulmore të luftës antiosmane, për shtypjen e së cilës u angazhua vetë sulltan Bajaziti II.
Pas përgatitjeve ushtarake intensive, në pranverë të vitit 1492 ushtria perandorake osmane me sulltanin në krye mori drejtimin për në Shqipërinë e Poshtme. Gjatë muajit maj 1492 ushtria osmane arriti në Tepelenë, ku vendosi kampin e vet. Ndërkohë, me qëllim që kryengritësve mos t'u lihej shteg ikjeje, një flotë osmane prej 300 anijesh, nën komandën e Sinan Pashës, kishte dalë në bregdetin e Shqipërisë së Poshtme më parë se sulltani të arrinte në Tepelenë.
Veprimet ushtarake kundër shqiptarëve sulltan Bajaziti II i filloi në muajin korrik. Mbasi shtinë në dorë kështjellat e Himarës e të Sopotit (Borshit), të cilat me urdhër të sulltanit u shkatërruan si çerdhe të kryengritësve, forcat ushtarake të sulltanit u orvatën të hyjnë në viset e brendshme, për të shpartalluar kryengritësit shqiptarë, të cilët bashkë me pleqtë, gratë e fëmijët, kishin kaluar në malet e Labërisë. Që nga lart shqiptarët lëshonin mbi ushtarët armiq shkëmbinjtë e malit. Armët e tyre ishin të thjeshta, shtizat në trajtën e gjuhës së gjarprit dhe shigjetat me majë të hekurt që ata i hidhnin me harqe druri. Megjithatë qëndresa e shqiptarëve ishte heroike. "Aq të shkathët janë ata në kohën e luftës, sa që shpata nuk ua cenon dot dorën dhe shigjeta nuk u prek as gishtin", shkruan kronisti turk bashkëkohës Ibn Kemali, pjesëmarrës në këtë luftë.
Pas sulmesh të vazhdueshme të forcave të shumta osmane, kryengritësit e Labërisë u detyruan të përqendroheshin në dy maja mali, ku ata kishin ngritur kulla mbrojtëse. Njëri grup, me gjithë qëndresën heroike kundër ushtrisë së Rumelisë të komanduar prej bejlerbeut Jahja Pashës, u shtrëngua të dorëzohej me kusht që të lihej i lirë të ikte. Por pushtuesit e shkelën marrëveshjen dhe mbi kryengritësit e dorëzuar bënë kërdinë, burrave u prenë këmbë e duar dhe pastaj i hodhën tatëpjetë malit, gratë dhe fëmijët, që u gjetën në atë mal, i bashkuan me vargun e 8 000 robërve që kishin kapur gjatë këtyre operacioneve dhe, nëpërmjet skelës së Vlorës, i nisën për në tregjet e Lindjes që t'i shisnin si skllevër.
Nga ana tjetër, garda perandorake dhe ushtria e Anadollit nën komandën e Daut Pashës, u përpoqën të asgjësonin qëndresën që vazhdoi në malin tjetër. Luftimet vazhduan deri në fund të gushtit pa asnjë përfundim. Afrimi i vjeshtës, vështirësitë e mëdha e shpenzimet që bëheshin për të mbajtur në këmbë një ushtri aq të madhe kundër një pakice shqiptarësh, e detyruan sulltan Bajazitin II të kërkonte dhe të arrinte një marrëveshje me kryengritësit. Në bazë të saj kryengritësit do të njihnin sundimin osman dhe, në shenjë bindjeje, do t'i paguanin sulltanit një tribut të vogël vjetor, kurse sulltani u njihte atyre të drejtën të vetëqeverisnin vendin në bazë të dokeve tradicionale, të kishin gjyqet e tyre dhe të mbanin armët lirisht. Kjo marrëveshje u dha mundësi kryengritësve të largonin rrezikun e vendosjes në krahinën e tyre të qeveritarëve osmanë dhe të sistemit të timareve.
Në fund të fushatës ushtarake osmane, kur ushtritë po largoheshin nga Tepelena, sipas kronistit osman të shek. XVI, Aliut, një kryengritës i veshur si dervish, iu vërsul në rrugë sulltan Bajazitit II, por nuk arriti ta vrasë. Pas këtij episodi, sulltani la një pjesë të ushtrisë në Shqipërinë e Poshtme për të rivendosur aty administratën osmane.

Kthimi në Shqipëri i Skënderbeut të Ri (1501-1503)
Në fund të shek. XV sulltanët osmanë i shtuan përpjekjet për të zgjeruar pushtimet e tyre drejt Evropës Qendrore dhe Perëndimore.
Për të përballuar këtë rrezik, shtetet evropiane u përpoqën të organizonin operacione ushtarake të përbashkëta kundër Perandorisë Osmane dhe të nxitnin popujt e Gadishullit Ballkanik të hidheshin në kryengritje. Në këto rrethana, Shqipëria kishte një rëndësi të veçantë edhe për vetë pozitën gjeografike të saj si vendi që e përshkonin rrugët tokësore më të shkurtra për të kaluar nga Evropa Perëndimore në qendër të Perandorisë Osmane. Ajo formonte krahun perëndimor të kësaj Perandorie dhe ishte si një urë kalimi për t'i hedhur ushtritë osmane në Itali.
Për të penguar përgatitjet ushtarake të osmanëve kundër Italisë, ato projektuan fushata të përbashkëta kundër Perandorisë Osmane dhe menduan t'i nisnin nga bregdeti i Shqipërisë.
Iniciativën për të zbarkuar në Ballkan e mori mbreti i Francës, Karli VIII, i cili bashkë me ushtrinë e tij kishte pushtuar një pjesë të madhe të Italisë dhe në fund të vitit 1494 mori Napolin. Përgatitjet e Karlit VIII ngjallën entuziazëm në popujt e shtypur të Ballkanit dhe qenë një nxitje për shqiptarët që të rrëmbenin përsëri armët. Në planet e këtij mbreti lëvizja shqiptare ishte llogaritur si një faktor politik shumë i rëndësishëm.
Kryengritja që filloi në Shqipëri mori përpjesëtime të mëdha veçanërisht në krahinën e Himarës dhe në viset pranë Durrësit. Shqiptarët ishin të gatshëm të sulmonin forcat osmane dhe të përkrahnin zbarkimin e ushtrive frënge. Ato riaktivizuan lidhjet me fisnikët shqiptarë të mërguar në Itali për t'i vënë në krye të luftës së tyre. Për këtë qëllim si dhe për të krijuar lidhje me Karlin VIII, shkoi në Itali kryepeshkopi i Durrësit, Martin Firmano. Por, kur po kthehej nga Italia, ai u kap në det prej venecianëve, të cilët nuk e shikonin me sy të mirë as ardhjen e ushtrive frënge në Itali, as zbarkimin e tyre në Ballkan dhe as kryengritjen në Shqipëri. Kundërshtimet që gjeti në Itali e detyruan Karlin VIII të hiqte dorë nga ekspedita dhe të kthehej në Francë më 1495. Me largimin e rrezikut frëng, në verën e vitit 1495 disa sanxhakbejlerë osmanë, që nga Vlora ku kishin sjell forcat e tyre, filluan ekspeditat ndëshkimore kundër shqiptarëve, për të rivendosur sundimin e tyre në rajonet e kryengritjeve. Por edhe këto ekspedita nuk e shuan dot qëndresën shqiptare.
Për shkak se Perandoria Osmane kishte filluar të ndërtonte një flotë të madhe në kuadrin e përgatitjeve për të sulmuar Italinë, marrëdhëniet e saj me Venedikun u acaruan në vitin 1498. Në këto rrethana, duke pasur nevojë për qëndresën antiosmane të shqiptarëve, Senati i Venedikut u përpoq të lidhej me të. Për këtë qëllim ai e nxori nga burgu Martin Firmanon dhe në qershor të vitit 1499 e nisi për në Shqipëri bashkë me emisarët e vet.
Midis krerëve shqiptarë dhe të dërguarve venecianë lindën mosmarrëveshje për qëllimet, vendin dhe për shtrirjen që do të kishte kryengritja në Shqipëri. Senati ishte kundër shpërthimit të një lëvizjeje të përgjithshme dhe kërkonte vetëm një kryengritje lokale në rajonin e Lezhës. Këtu Venediku parashikonte të zbarkonte forcat e veta për të ruajtur zotërimin e Durrësit. Kurse shqiptarët ishin për një kryengritje sa më të gjerë për çlirimin e vendit. Në takimin që bënë krerët shqiptarë me emisarët venecianë në shtëpinë e Martin Firmanos në afërsi të Durrësit, mosmarrëveshjet midis tyre u acaruan në atë shkallë, saqë Republika me anën e bajlit të saj të Durrësit e helmoi Martin Firmanon.
Një muaj më vonë, në shtator 1499, shpërtheu kryengritja në rrethin e Lezhës. Rrugët për në Shkodër dhe në Dukagjin u prenë dhe funksionarët osmanë u dëbuan. Kryengritësit kërkuan që pasardhësit e Skënderbeut të viheshin në krye të lëvizjes antiosmane. Në vend të Gjon Kastriotit, që ishte i sëmurë, ata iu drejtuan birit të tij, Gjergj Kastriotit, të mbiquajtur Skënderbeu i Ri.
Për të pasur nën kontroll zhvillimin e ngjarjeve në Shqipëri, Senati i Venedikut shpalli se merrte përsipër dërgimin e Gjergj Kastriotit dhe të forcave të tij në Shqipëri. Nga Mbretëria e Napolit Gjergj Kastrioti shkoi në Venedik, ku me premtime të ndryshme, u mbajt gjatë, për më tepër se një vit.
Gjergji u nis për në Shqipëri vetëm në pranverë të vitit 1501 kur Durrësi, që ishte nën zotërimin venecian, u rrezikua seriozisht nga sulmet e ushtrive osmane. Nisjen e Gjergj Kastriotit në Shqipëri e organizoi Venediku. Me këtë Senati kishte për qëllim të fuqizonte kryengritjen e shqiptarëve në rajonin e Lezhës për t'i detyruar osmanët të largonin ushtritë e tyre nga rrethimi i Durrësit dhe t'i angazhonin ata në luftë kundër kryengritësve shqiptarë.
Ekspedita, e përbërë prej 150-200 stratiotësh, e kryesuar nga Skënderbeu i Ri dhe e shoqëruar nga një emisar venecian, zbarkoi më 5 mars 1501 në Ishullin e Lezhës, të çliruar qysh më parë nga kryengritësit shqiptarë. Por, ndihmat veneciane që ai solli me vete ishin të pakta. Në përpjekjen e parë që patën me forcat osmane, ushtarët e Skënderbeut të Ri u thyen dhe ekspedita do të kishte dështuar, sikur më pas kryengritësit shqiptarë të mos i përballonin sulmet e osmanëve. Ndërkohë midis emisarit venecian dhe Skënderbeut të Ri, që mbante anën e krerëve shqiptarë, lindën mosmarrëveshje që ndikuan negativisht në zhvillimin e kryengritjes.
Më 13 gusht 1501 ushtria osmane, e komanduar nga sanxhakbeu i Elbasanit, pushtoi Durrësin. Për të mënjanuar humbjen e Ishullit të Lezhës, të Ulqinit e të Tivarit, Venediku filloi bisedimet për paqe me pushtuesit osmanë dhe, më 14 dhjetor 1502, nënshkroi me ta marrëveshjen përkatëse dhe i braktisi kryengritësit shqiptarë.
Në këto rrethana Skënderbeu i Ri dhe Progon Dukagjini, i cili gjithashtu ishte kthyer nga mërgimi, kërkuan të hynin në marrëveshje me autoritetet osmane. Më 1503 shkuan në Shkodër dhe i kërkuan sanxhakbeut Feriz Beut që ata të vendoseshin në ish-zotërimet e familjeve të tyre dhe t'i qeverisnin ato nën sovranitetin e sulltanit. U pranua vetëm kërkesa e Progon Dukagjinit, të cilit iu dha titulli i pashës dhe, në formë timari, një pjesë e zotërimeve të Dukagjinëve. Kurse kërkesa e nipit të Skënderbeut nuk u pranua. Pas këtij refuzimi dhe një qëndrimi dyvjeçar në Shqipëri, në shkurt të vitit 1503 Skënderbeu i Ri u detyrua të mërgonte përsëri në Itali. Nuk dihet data e vdekjes së tij. Thuhet se vdiq në Qipro duke lënë pas tre djem. Më 1506 turqit pushtuan Ishullin e Lezhës, kurse Ulqini e Tivari do të vazhdonin edhe për disa dhjetëra vjet të qëndronin në duart e Venedikut e të papushtuara prej osmanëve.
Me përpjekjet që u bënë gjatë fundit të shek. XV dhe fillimit të shek. XVI për rimëkëmbjen e shteteve mesjetare shqiptare u mbyll periudha e luftës së gjatë më se njëshekullore e shqiptarëve kundër pushtuesve osmanë për të mbrojtur lirinë dhe jetën e pavarur politike.

Mërgimet masive të shqiptarëve gjatë shek. XIV-XV
Lëvizjet migruese nga tokat shqiptare drejt vendeve të tjera, janë një dukuri që ndeshet gjatë gjithë mesjetës.
Në grupe apo si individë, shqiptarët dëshmohen të kenë lëvizur të paktën qysh në shek. XI. Kryesisht si ushtarakë ose si funksionarë të administratës bizantine, shqiptarë të veçantë apo grupe shqiptarësh ndeshen në atë kohë në viset më të ndryshme të Perandorisë, sa në Italinë e Jugut, në Dalmaci e në Bullgari, aq dhe në Peloponez e në vetë Konstandinopojë, ku dhe shumë prej tyre me kalimin e kohës u integruan.
Por, në krahasim me këto mërgime të para, për shkak të jetës politike të trazuar emigrimet shqiptare të shek. XIV-XV morën përmasat e eksodeve të vërteta, që lanë gjurmë të thella si në vendin e origjinës, ashtu dhe në vendbanimet e reja. Valët e emigracionit shqiptar të shek. XIV-XV ndoqën dy drejtime kryesore: atë verior, që preku Raguzën (Dubrovnikun) dhe qytetet e tjera të Dalmacisë, Venedikun dhe qytetet e fshatrat e provincës italiane të Markës, si dhe drejtimin e krahut perëndimor të Adriatikut (Fano, Ankona, Rimini, Pezaro). Vendi nga vinin emigrantët shqiptarë drejt veriut të Ballkanit Perendimor e të Italisë Lindore ishin përgjithësisht viset veriore dhe qytetet e atyshme të Ulqinit, Tivarit, Shkodrës, Drishtit, Lezhës e deri të Durrësit. Ata u përkisnin shtresave nga më të ndryshme: bujq, zejtarë, marinarë, punëtorë, tregtarë të vegjël, mjeshtër, artistë etj.
Klerikë të shumtë nga Ulqini, Lezha e sidomos nga Durrësi e nga Drishti dëshmohen në kishat e manastiret e Raguzës, ku shpesh shërbenin edhe si shkrues, sekretarë e noterë. Në Raguzë dhe në qytetet e tjera dalmatine, mjaft emigrantë shqiptarë mundën të sistemohen dhe të fitojnë statusin e banorit të përhershëm (habitator), ndonjë syresh edhe atë të qytetarit me të drejta të plota (civis). Në Raguzë, Venedik ose në Rimini e Rekanati (Markë) shqiptarët organizoheshin në shoqëri fetaro-kulturore, të quajtura shkolla ose vëllazëri (scuola, confraternitas). Autoritetet e vendit jo gjithnjë i shihnin me sy të mirë këto shoqëri me bazë etnike, që gjithsesi pengonin integrimin e emigrantëve. Megjithatë, emigracioni shqiptar në Dalmaci e në qendrat italiane të Adriatikut verior nuk arriti të krijojë ngulmime kompakte masive, e në krye të 2-3 shekujve bashkësitë shqiptare të atjeshme u tretën në popullsinë vendase.
Mërgimet shqiptare në krahun tjetër, atë jugor, qenë shumë më intensive se ato veriore. Vatra e nisjes së tyre qenë territoret në jug të lumit Shkumbin, veçanërisht trevat e Vlorës, Beratit, Korçës dhe sidomos të Epirit e të Moresë. Këto shtegtime prekën fillimisht viset e Greqisë. Prej këndej, një pjesë e tyre kaloi në Sicili e në Italinë e Jugut.
Një valë e parë e emigracionit shqiptar dëshmohet në Thesalinë Lindore, në vitet 20-30 të shek. XIV. Ajo mori shkas nga shtypja e kryengritjeve shqiptare në zonën e Vlorës, të Devollit e të Thesalisë veriperëndimore nga ana e Perandorit bizantin Androniku III. Fluksin e popullatave shqiptare drejt jugut e ushqeu në atë kohë edhe rritja e presionit të shtetit serb në trevat shqiptare. Si rezultat, viset e Thesalisë lindore, në jug të rrjedhës së Peneut, u kolonizuan dendur nga shqiptarët. Të joshura nga qeveritarët vendas, mjaft bashkësi shqiptare e vazhduan shtegtimin e tyre dhe u vendosën në ishullin e Eubesë, si dhe në krahinat e Beotisë, të Atikës e të Korintit. Nëpërmjet istmit të Korintit, valë shtegtarësh që vinin sa nga Thesalia aq edhe nga Epiri invaduan në fillim të shek. XV krahinat e Peloponezit. Në vitin 1405, një dëshmitar okular shkruan se vetëm në një valë, 10 mijë mërgimtarë shqiptarë, me familjet, me pasuritë e me bagëtitë e tyre kaluan Istmin dhe me leje të despotit Teodor Paleolog u sistemuan në krahinën e Akesë. Këtë valë e pasuan në vitet e mëvonshme flukse të tjera që vinin nga Atika, Beotia, Thesalia ose drejtpërdrejt nga trevat shqiptare, të kërcënuara nga invazioni osman. Me shterimin e këtyre prurjeve emigruese, aty nga mesi i shek. XV, krahina të tëra të Peloponezit (Moresë), si Korinti, Akea, Elida, Arkadia, Argolida, Mesenia e Lakonia, ishin kolonizuar në mënyrë mjaft intensive nga popullsi shqiptare. Një defter osman i vitit 1458, që bën regjistrimin e popullsisë së Peloponezit qendror, ndër 198 fshatrat e regjistruara 155 i cilëson shprehimisht si fshatra shqiptare. Një tjetër regjistër i vitit 1461 veçon si shqiptare 16 ndër 20 qendërbanime që kishte zona e Korintit. Akoma në vitin 1668, udhëtari turk Evlija Çelebi konstatonte se "banorët e krahinave që shtrihen nga Kalavrita, Voshtica e Tripolica deri në Korint janë arbër që flasin arbërisht". Prej Peloponezit, shumë kolonë shqiptarë u hodhën në ishujt e afërt të Egjeut, në Salaminë (Kullur), Hidra, Poros, Specia etj.
Vendosja e kolonëve shqiptarë u inkurajua në shumë raste nga qeveritarët e krahinave greke, që u premtonin atyre toka, kullota dhe përjashtimin nga taksat. Vendosja e kolonëve shqiptarë ndihmoi në ripopullimin dhe në rigjallërimin e trevave të tëra greke të braktisura e të lëna djerrë. "Arbërit", shkruan një autor i shek. XV, "u vendosën në zona të shkreta; ata i shpyllëzuan ato dhe i bënë të banueshme. Shumë vende të egra, që deri atëherë kishin qenë strehë banditësh, u pastruan dhe dora e këtyre bujqve me përvojë i mbolli dhe i kultivoi ato".
Dhënia e lejes së vendosjes për ardhësit shqiptarë, akordimi i tokave të bukës dhe i kullotave, thuajse gjithmonë u kushtëzua nga qeveritarët vendas me detyrimin e shërbimit ushtarak. Në shek. XIV-XV, luftëtarët shqiptarë mbushnin repartet ushtarake sa të dukëve katalanë të Athinës, aq edhe të despotëve bizantinë të Moresë apo të kështjellarëve venecianë të Eubesë, të Koronit, Modonit e Nauplionit (Peloponez). Të inkuadruar ose jo në trupat e sundimtarëve të huaj, shqiptarët u bënë protagonistë të qëndresës kundër invadimit të këtyre viseve nga pushtuesit osmanë. Kronistët bizantinë të shek. XV, Kritobuli, Dukas dhe Halkokondili vënë në dukje se në atë kohë, përveç Shqipërisë, një tjetër kështjellë e qëndresës shqiptare qe ngritur në Peloponez. Në luftërat e shqiptarëve të Peloponezit kundër osmanëve u shquan kapedanët Pjetër Bua, Teodor Buhali, Primo Koka, Krokodejl Klada, Manuel Bokali etj.
Invazioni osman i Ballkanit jugperëndimor, që hyri në një fazë vendimtare pas mesit të shek. XV, shkaktoi valë të papara mërgimesh shqiptare, që konvergonin drejt Italisë. Këtu popullsitë e ikura shqiptare iu shtuan ngulimeve të mëparshme shqiptare, duke e forcuar elementin shqiptar në Italinë e Jugut dhe në Sicili. Ngulimet shqiptare të kësaj kohe u vendosën kryesisht në provincat Abruco, Molize, Kampanie, Bazilikatë, Kapitanatë, Pulje, Kalabri. Ngulimet kryesore shqiptare të Sicilisë u bënë Piana deli Albanezi, San Kristina Xhela, Mexojuso, Kontesa Entelina, Palaco Adriano.
Kolonët shqiptarë erdhën drejtpërsëdrejti nga Shqipëria, por shumë syresh erdhën nga kolonitë shqiptare të Greqisë, veçanërisht nga Moreja. Vala më e madhe migruese i përket vitit 1479, kur pas rënies së Shkodrës dhe paqes veneto-osmane, që e pasoi atë, shumë luftëtarë shqiptarë, sa në Shqipëri aq dhe në More, u detyruan të largohen për t'i shpëtuar hakmarrjes osmane. Midis tyre ishin pinjollë të shquar të familjeve Kastrioti, Gjurashi (Cërnojeviçi), Dukagjini, Arianiti, Muzaka, Bua etj. Mbreti Ferdinand i Napolit u dha këtyre feude e poste zyrtare në mbretërinë e tij, kurse masave të të ikurve u caktoi për banim vende kryesisht të pabanuara. Valët e emigracionit shqiptar, ndonëse me intensitet më të vogël, vazhduan edhe në vitet e mëvonshme. E fundit njihet ajo e vitit 1744, kur u themelua Vila Badesa në Abrucie. Numri i fshatrave arbëreshe arrin sot në rreth 100 me një popullsi afër 150 000 banorë.
Për shumë nga ngulimet shqiptare ekzistojnë aktet e themelimit (capitula) të nënshkruara me autoritetet civile dhe kishtare të vendit. Në to fiksohen detyrimet por dhe të drejtat dhe privilegjet e banorëve të rinj, midis të cilave figuron shpesh dhe e drejta për të pasur drejtues dhe priftërinj (papas) të tyre, jo katolikë. Ruajtja e ritit ortodokso-bizantin luajti një rol mjaft të rëndësishëm për konservimin e kolonive arbëreshe të Italisë. Këtu luajtën rolin e tyre edhe kompaktësia e këtyre ngulimeve si dhe klima e tolerancës që, ndryshe nga ç'ndodhi me ngulimet arbëreshe të Greqisë, karakterizuan marrëdhëniet e ardhësve shqiptarë me popullsinë dhe me autoritetet civile e kishtare vendase. Edhe sot, arbëreshët e Italisë ruajnë gjuhën si dhe traditat, këngët e zakonet e hershme shqiptare.

[Laberia]

3. RËNDËSIA E EPOKËS SË GJERGJ KASTRIOTIT-SKËNDERBEUT

Rrjedhimet e luftës dhe të pushtimit osman në Shqipëri
Lufta më se njëshekullore e Perandorisë Osmane për pushtimin e trojeve shqiptare dhe vendosja e pushtetit osman, sollën rrjedhime të thella në të drejtat e pronësisë, në veprimtarinë ekonomiko-shoqërore, në jetën politike dhe në atë fetare-kulturore të shqiptarëve.
Veprimtaria e pavarur politiko-shoqërore e botës shqiptare ishte arritja më e rëndësishme në historinë kombëtare të shqiptarëve gjatë shekujve të mesjetës. Që në shek. XII dhe në shekujt që vijuan, deri me pushtimin osman, në viset shqiptare lindën formacione shtetërore të pavarura, të cilat ndikuan fuqishëm në të gjitha fushat e veprimtarisë shoqërore dhe, në tërësi, për zhvillimin e gjithanshëm të vendit. Në kuadrin e këtyre formacioneve shtetërore lindi dhe u fuqizua aristokracia vendase dhe tradita shqiptare e drejtimit dhe e aparatit administrativ shtetëror.
Elita drejtuese shqiptare, si ajo laike ashtu edhe fetare, pati një rol të madh historik për zhvillimin e gjithanshëm të vendit. Ishte meritë e saj ndryshimi i orientimit të lidhjeve ndërkombëtare të Shqipërisë, duke e larguar atë gjithnjë e më shumë prej Perandorisë Bizantine e vendeve të tjera fqinje e të prapambetura të Ballkanit dhe duke e afruar Shqipërinë me vendet e përparuara të Evropës Perëndimore. Lidhjet politike, tregtare-ekonomike dhe fetare-kulturore me Italinë dhe vendet e tjera të Evropës Perëndimore ndikuan që në të gjitha këto fusha të përshpejtoheshin ritmet e zhvillimit.
Pushtimi osman i dha fund jetës së pavarur politike e shtetërore të shqiptarëve dhe i mbylli rrugët zhvillimeve të mësipërme, ndërpreu lidhjet intensive të Shqipërisë me vendet e Evropës Perëndimore dhe i kaloi ato në drejtim të Lindjes. Këto rrjedhime negative u shfaqën në Shqipëri jo vetëm gjatë viteve të luftës, por ato vepruan fuqishëm edhe gjatë gjithë periudhës së gjatë të sundimit osman.
Pushtimi osman i tokave shqiptare u bë gradualisht, duke nisur me fundin e shek. XIV, me marrjen prej osmanëve të qendrave kryesore të viseve lindore, dhe duke vijuar në fillim të shek. XV me pushtimin e disa qyteteve e kështjellave të viseve perëndimore shqiptare. Pas këtyre pushtimeve dhe veçanërisht me periudhën e luftës nën udhëheqjen e Skënderbeut dhe deri në rënien e kështjellave në fund të viteve 70 të shek. XV, një pjesë e rëndësishme e viseve qendrore e veriore shqiptare u gjend në kushtet e një lufte të gjatë e të vazhdueshme.
Që me pushtimet e para të fundit të shek. XIV të qendrave të tilla si Nishi, Shkupi, Manastiri, Ohri, Kosturi etj., u dëmtuan rëndë marrëdhëniet dhe shkëmbimet e ndryshme ekonomike e tregtare ndërmjet viseve lindore me ato perëndimore, aq të domosdoshme e jetike për banorët e tyre. Ekspeditat e njëpasnjëshme të ushtrive osmane dhe luftimet e vazhdueshme e të ashpra, që ato zhvilluan me forcat shqiptare, dëmtuan rëndë jetën ekonomike të vendit. Gjatë ekspeditave ushtarake dhe luftimeve të shumta për të dobësuar qëndresën shqiptare dhe burimet ekonomike, aq të domosdoshme për vazhdimin e saj, ushtritë osmane rrënonin të mbjellat, dëmtonin objektet ekonomike, rrëmbenin bagëtinë.
Vështirësitë e shumta ekonomike dhe zjarri i luftës detyruan me mijëra e mijëra vetë të braktisnin vendin dhe kështu bashkë me të vrarët në luftë pakësuan ndjeshëm numrin e banorëve, por edhe dëmtuan jetën ekonomike, sepse ishin nga forcat më aktive të shoqërisë shqiptare.
Në kushtet e luftës dhe të pushtimit osman, ekonomia fshatare u bë edhe më e mbyllur dhe përkohësisht i dobësoi lidhjet me qytetin, aq të domosdoshme për zhvillimin ekonomik të vendit. Qytetet shqiptare, gjatë shekujve të mesjetës kishin njohur të gjitha tiparet e zhvillimit ekonomik, shoqëror e organizativ të qyteteve të pellgut të Mesdheut, që ishte rajoni më i zhvilluar i Evropës, kurse me pushtimin osman pësuan ndryshime. Që me sulmet e para osmane filluan të largohen banorët nga qytetet dhe disa prej tyre u shndërruan në qendra të vogla administrative e ushtarake. Pjesa më e madhe e banorëve në disa qytete iu kushtuan kryesisht ekonomisë bujqësore, dobësuan lidhjet me zonat fshatare dhe thuajse i ndërprenë marrëdhëniet ekonomiko-tregtare e kulturore me Evropën Perëndimore. Rrjedhimisht, qytetet shqiptare në përgjithësi u shndërruan gradualisht në qendra administrative ekonomike dhe fetare-kulturore të tipit lindor, osman. Nga qytetet nisi dhe u përhap procesi i islamizmit, i cili jo vetëm solli ndryshime të rëndësishme në besimin fetar të shqiptarëve, por edhe ndikoi dukshëm përgjithësisht në botëkuptimin e mënyrën e jetesës së tyre. Me ndryshimet e mësipërme Shqipëria nga një vend që kishte tërhequr vëmendjen e Evropës Perëndimore, gradualisht u shndërrua në një vend thuajse të harruar prej saj.
Ndonëse pushtimi osman i dha fund copëtimit politik dhe anarkisë që ekzistonte në Ballkan dhe në Shqipëri, prapambetja ekonomike që i karakterizoi vendet ballkanike më pas e kishte burimin e vet në ndryshimin në fushën e pronësisë që solli ai pushtim. E drejta feudale mbi tokën në Shqipëri, në prag të pushtimit osman, ishte në fazën e zhvilluar edhe pse aty-këtu mund të shfaqeshin mbeturina të formave arkaike të saj. Në zonat fushore të Shqipërisë kishte mbizotëruar prona e madhe feudale dhe e drejta e pakufizuar e shitblerjes së tokës. Pushtimi osman ligjërisht i dha fund kësaj forme feudale të përparuar të pronësisë mbi tokën, zhduku pronën e madhe e zotëruesit e saj, që përbënin shtresën drejtuese të vendit. Ai vendosi pronën feudale ushtarake osmane, sistemin e timarit, që në thelb ishte rivendosje e pronies bizantine, një formë pronësie që përgjithësisht ishte kapërcyer nga vetë zhvillimi i gjithanshëm i shoqërisë shqiptare. Sistemi i timarit, i vendosur dhe i mbajtur në këmbë me dhunë për shekuj të tërë, konsideronte si pronar të tokës shtetin, ua kufizoi fshatarëve pronarë deri diku të drejtat mbi tokën dhe feudalët e rinj (timarlinjtë apo spahinjtë) konsideroheshin si zotërues të një pjese të rentës feudale, por jo pronarë të tokës me të drejtën e shitblerjes së saj. Do të kalonin shekuj që në Shqipëri ligjërisht të njiheshin pronat e mëdha feudale dhe zotëruesit e tyre. Kurse në Evropën Perëndimore ndërkohë ishin shkatërruar marrëdhëniet feudale dhe atje lulëzonte prona kapitaliste. Pozicioni gjeografik periferik (në kuadrin e Perandorisë Osmane) i pjesës më të madhe të viseve shqiptare ndikoi negativisht për zhvillimin e tyre. Shqipëria u gjend kështu disa shekuj larg Evropës Perëndimore jo vetëm në zhvillimin ekonomik, por edhe në fusha të tjera të veprimtarisë shoqërore.

Rëndësia e luftës antiosmane të shqiptarëve
Lufta e gjatë dhe e ashpër kundër pushtuesve osmanë ishte rrjedhojë e ndërgjegjësimit të shqiptarëve, e në radhë të parë e elitës drejtuese të tyre, për pasojat e rënda dhe shkatërrimtare që sillte pushtimi osman në të gjitha sferat e veprimtarisë shoqërore. Ky pushtim godiste më shumë se këto, deri në asgjësimin e plotë, shtresat e larta të shoqërisë shqiptare, duke u marrë pushtetin politik, si dhe pasuritë etj. Prandaj përfaqësues të tyre e udhëhoqën me vendosmëri luftën kundër pushtuesve osmanë. Në këtë luftë morën pjesë të gjitha shtresat e shoqërisë shqiptare, sepse pushtimi osman të gjithëve u prekte të drejtën e pronësisë, interesat ekonomikë dhe mënyrën e jetesës.
Lufta e shqiptarëve kundër pushtimit osman në jetën e përditshme zhvillohej si një luftë për mbrojtjen e pronës e të marrëdhënieve të përparuara shoqërore kundër shpronësimit, si dhe kundër formave të prapambetura të pronës feudale e të marrëdhënieve shoqërore që rridhnin prej saj. Ishte një luftë kundër dhunës, shkatërrimit e grabitjes së njerëzve e të pasurisë dhe që mbronte mënyrën e jetesës, doket, kulturën dhe besimin fetar të shqiptarëve, të cilat ishin cilësisht të ndryshme me ato të pushtuesit lindor osman. Rrjedhimisht, lufta e shqiptarëve mbronte zhvillimin dhe raportet e përparuara shoqërore kundër formave arkaike të një shoqërie feudale të prapambetur dhe tashmë të perënduar në viset shqiptare. Për të gjitha këto, në sintezë, përmbajtje themelore e luftës ishte mbrojtja e jetës së pavarur politiko-shtetërore të shqiptarëve, pra e lirisë kundër pushtimit osman të vendit.
Përballë rrjedhimeve të tilla të thella për të gjitha shtresat e shoqërisë shqiptare, periudha e sulmeve të ushtrive osmane për pushtimin e vendit dhe e qëndresë së fuqishme të shqiptarëve kundër tyre, sidomos gjatë viteve të luftës nën udhëheqjen e Skënderbeut, përbën ngjarjen më të rëndësishme e më kulmore të historisë së popullit shqiptar, që la gjurmë të pashlyeshme në vetëdijen kombëtare të të gjithë shqiptarëve. Ajo u dha atyre traditën historike të luftës kundër pushtuesve osmanë dhe mbi këtë bazë ndjenjat e fuqishme kombëtare, përpara se të vendosej mbi shqiptarët pushtimi i plotë pesëshekullor osman dhe të bëhej islamizimi masiv i tyre.
Ndjenja kombëtare, që i ka mbrojtur popujt nga asimilimi dhe zhdukja, bëri që, gjatë gjithë periudhës së gjatë pesëshekullore të pushtimit osman, shqiptarët, edhe pse do të islamizoheshin masivisht, të ruanin identitetin e tyre kombëtar pa dallime fetare. Kur e kërkoi koha, si shqiptarët katolikë e ortodoksë, ashtu dhe ata myslimanë, nuk ngurruan të ngriheshin kundër pushtimit të huaj osman dhe të qëndronin në ballë të luftës për pavarësi kombëtare. Ndjenja kombëtare, si një tregues identiteti, i ka shoqëruar popujt gjatë gjithë historisë së tyre. Edhe protagonisti kryesor, që e udhëhoqi luftën e shqiptarëve kundër pushtuesve osmanë, Skënderbeu, në veprimtarinë e tij politike e ushtarake, iu referua traditës së lavdishme historike të popullit të vet. Kështu, p.sh., duke iu përgjigjur plot krenari kombëtare një kundërshtari politik në Itali, Skënderbeu do t'i shkruante atij për aksionet ushtarake të epirotëve e të Pirros kundër romakëve në Itali do të përdorte si simbole të veta shtetërore elementë nga simbolet e Pirros, të Aleksandrit të Madh të Maqedonisë dhe nga mitologjia pellazge.
Idetë dhe fryma e lëvizjes humaniste evropiane, që ishte përhapur në atë kohë edhe te shqiptarët, ndikuan që lufta e tyre titanike kundër pushtimit osman dhe, sidomos, figura e Skënderbeut të çimentoheshin në vetëdijen kombëtare shqiptare dhe të materializoheshin në krijimtarinë e tyre jo vetëm nëpërmjet gojëdhënave, tregimeve e këngëve popullore, por edhe nëpërmjet veprave të para të historiografisë kombëtare, të cilat i përshkon një patos i fuqishëm patriotik, siç janë veprat e M. Barlecit, Dh. Frëngut, F. Bardhit etj.
Një tipar i rëndësishëm dallues i luftës së shqiptarëve kundër pushtimit osman ishte zhvillimi i saj mbi dallimet fetare. Në radhët e ushtrisë shqiptare qëndronin përkrah njëri-tjetrit luftëtarët e besimit katolik, ortodoks, si dhe shqiptari i islamizuar, siç ishte, p.sh., vetë Skënderbeu dhe nipi i tij, Hamzai. Besime të ndryshme fetare kishin edhe bashkëpunëtorët më të ngushtë të Skënderbeut, edhe familjet me të cilat lidhën krushqi Kastriotët. Krahas klerikëve katolikë, Skënderbeu dërgoi si përfaqësues të vet në shtetet italiane edhe priftërinj ortodoksë. Shembull i tolerancës fetare dhe i mirëkuptimit ndërmjet shqiptarëve me besime fetare të ndryshme ishte vetë familja e Kastriotëve. Shumica e fëmijëve të Gjon Kastriotit kishin emra ortodoksë, një djalë dhe një nip i tij (Skënderbeu dhe Hamzai) mbajtën deri në fund të jetës emra myslimanë, kurse veprimtaria politike e Kastriotëve, e sidomos e Skënderbeut, ishte e lidhur me botën katolike. Vetë Heroi Kombëtar, pasi u kthye në Shqipëri më 1443 dhe derisa vdiq, përdori emrin e dyfishtë, të kristianit dhe të myslimanit, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, si shprehje kjo e tolerancës fetare dhe e kujdesit të tij për ruajtjen e unitetit kombëtar të shqiptarëve që kishin rite fetare të ndryshme. Shqiptarët, duke përfshirë edhe shtresat e larta shoqërore, konvertonin lehtësisht besimin e tyre fetar. Balshajt, p.sh., në fund të shek. XIV u kthyen nga ortodoksë në katolikë, në përshtatje me besimin fetar të shumicës së banorëve të zotërimeve të tyre.
Pjesëmarrja masive e shqiptarëve të të gjitha besimeve fetare dhe të krahinave në luftën kundër pushtuesve osmanë ndikoi shumë në zbutjen e sheshimin e dallimeve e të mosmarrëveshjeve, që mund të lindnin nga bindjet e ndryshme fetare si dhe nga përkatësia krahinore. Rrjedhimisht, një nga arritjet më të rëndësishme të luftës antiosmane ishte kompaktësimi dhe forcimi i unitetit të shqiptarëve pa dallime fetare e krahinore, duke përfshirë edhe banorët e viseve të largëta që kishin mbetur jashtë shtetit të Skënderbeut. Dëshmi e gjallë për këtë është e drejta dokesore, përballë së cilës ishin të barabartë të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga pozita shoqërore dhe besimi fetar i tyre. Dëshmi e unitetit kombëtar të shqiptarëve janë edhe legjendat, tregimet dhe këngët popullore për figurën e Skënderbeut, të cilat u ruajtën pa dallime fetare, te shqiptarët katolikë, ortodoksë e myslimanë të të gjitha viseve kombëtare, madje edhe jashtë tyre, si te arbëreshët e Italisë e të Greqisë. Këngët popullore për Skënderbeun lindën qysh në shek. XV dhe ato vijuan ndër shekujt të këndohen me krenari nga shqiptarët. Kronisti venecian Antonio Sabeliko ka shkruar në vitin 1487 se shqiptarët “me këngë solemne ... këndonin lavdinë e princit të vdekur (Skënderbeut) ashtu siç e kishin zakon të moçmit në gostitë e heronjve të mëdhenj”. Në fillim të shek. XX Edit Durham rrëfen për dy krutanë që një ditë të tërë i kënduan trimëritë e Skënderbeut në një këngë të gjatë pa mbarim.
Lufta kundër pushtimit osman kaliti guximin, trimërinë dhe heroizmin masiv të shqiptarëve, i bëri ata të dalloheshin nga popujt e tjerë dhe të vlerësoheshin shumë në vendet e huaja për cilësite e vyera ushtarake. Gjatë shekujve që vijuan, nga radhët e shqiptarëve dalin shumë komandantë e udhëheqës ushtarakë të shquar që vepruan në kuadrin e Perandorisë Osmane apo edhe nëpër vende të tjera evropiane.
Gjatë viteve të luftës kundër pushtuesve osmanë u intensifikuan, si asnjëherë tjetër, lidhjet politike, ushtarake, ekonomike, fetare e kulturore të Shqipërisë me vendet e Evropës Perëndimore, lidhje që nxitën zhvillimet e brendshme në të gjitha ato fusha dhe e bënë botën shqiptare të ndihej më shumë se çdo rajon tjetër i Ballkanit si pjesë përbërëse e Evropës Perëndimore. U krijuan lidhje të ndërsjellta shpirtërore me shtetet italiane dhe me vendet e tjera të Evropës Perëndimore, sepse me luftën e tyre heroike shqiptarët i detyruan ushtritë osmane të luftonin për një periudhë shumë të gjatë në viset shqiptare dhe u bënë kështu pengesë e pakapërcyeshme për kalimin e tyre drejt Perëndimit. Lufta e shqiptarëve të udhëhequr nga Skënderbeu propagandohej në vendet e Evropës Perëndimore si pjesë e luftës së tyre shpirtërore për mbrojtjen e krishterimit kundër islamizmit dhe prandaj Heroi shqiptar cilësohej në Perëndim si "luftëtar i Krishtit" (Athleta Christi). Mbështetja e vendeve të Evropës Perëndimore ishte një nxitje dhe inkurajim për luftën e shqiptarëve kundër pushtimit osman. Me luftën e tyre shqiptarët penguan për një kohë shumë të gjatë kalimin e ushtrive osmane në Evropën Perëndimore dhe me këtë ata dhanë një ndihmesë të vyer për mbrojtjen dhe përparimin e qytetërimit evropian, e cila është vlerësuar jo vetëm nga personalitetet e shquara evropiane të asaj periudhe, por edhe gjatë shekujve që pasuan me botimin e dhjetëra veprave historike, letrare e artistike kushtuar figurës së Skënderbeut dhe epopesë shqiptare të udhëhequr prej tij. U krijua kështu një traditë e vyer e lidhjeve shpirtërore të ndërsjellta ndërmjet Shqipërisë dhe vendeve të Evropës Perëndimore.
Edhe popujt e Evropës Juglindore dhe ata fqinjë kurrë ndonjëherë nuk janë ndier më afër shqiptarëve sesa gjatë periudhës së luftës kundër pushtuesve osmanë. Lufta e Skënderbeut dhe e Huniadit kundër të njëjtit armik, krijoi lidhje të ngushta jo vetëm ndërmjet këtyre dy personaliteteve të shquara evropiane, por edhe një traditë miqësie e respekti të ndërsjelltë ndërmjet popujve të tyre. Lufta e shqiptarëve nën udhëheqjen e Skënderbeut ndikoi te popujt e Ballkanit që shpirtërisht të ndiheshin pranë njëri-tjetrit si kurrë ndonjëherë. Ajo i mbante të gjalla shpresat e ballkanasve për t`u çliruar nga zgjedha osmane, prandaj edhe sundimtari i fundit i Despotatit të Rashës qëndroi disa vjet në Krujë dhe u bë baxhanak me Skënderbeun. Për popujt e Ballkanit Heroi shqiptar u bë edhe si një hero popullor i tyre, prandaj ata do ta përkujtonin Skënderbeun nëpërmjet tregimeve e këngëve popullore dhe në shekujt që pasuan do t'i kushtonin figurës së tij një numër të madh veprash historike, letrare, artistike, në disa prej të cilave cilësohej me origjinë greke apo sllave, duke e paraqitur kështu si simbol të krenarisë së tyre kombëtare. Figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, mbeti ndër shekuj, jo vetëm te shqiptarët, por edhe te popujt e tjerë, si një simbol i luftëtarit të lirisë dhe u shërbente si burim frymëzimi në luftën e tyre për të mbrojtur e për të fituar lirinë dhe pavarësinë kombëtare.

Epoka e Skënderbeut në veprat e Marin Barlecit dhe të autorëve të tjerë shqiptarë bashkëkohës
Figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, epopeja e shqiptarëve nën udhëheqjen e tij dhe e gjithë periudha e luftës së tyre kundër vendosjes së pushtimit osman, ndikuan fuqishëm në jetën shpirtërore të shqiptarëve, në rritjen dhe në konsolidimin e vetëdijes kombëtare të tyre. Epopeja shqiptare e shek. XV frymëzoi intelektualë të shquar shqiptarë që ta përjetësonin atë në vepra historike monumentale e nga më të shquarat e kohës dhe që patën një jehonë të gjerë ndërkombëtare, me të cilat nisi jetën e vet historiografia shqiptare. Themeluesi i saj u bë Marin Barleci, historian humanist i shquar i përmasave ndërkombëtare.
Për jetën e Marin Barlecit dihet pak. Ai lindi rreth fundit të viteve 50 të shek. XV ndoshta në Shkodër, qytet ky me tradita arsimore për formimin e shkollimin e klerikëve të besimit katolik. Nuk përjashtohet mundësia që ai të ketë lindur në Medun (në verilindje të Podgoricës), meqenëse në burimet historike bashkëkohëse është gjetur një banor i tij me emrin familjar Barleci, mbiemër ky që deri më tani nuk është hasur te ndonjë person i tretë.
M. Barleci i përjetoi ngjarjet dramatike të Shkodrës të viteve 70 të shek. XV, qytet ky ku ai padyshim ka jetuar për vite e vite të tëra, ndaj në veprat e tij shpesh e cilëson veten shkodran. Gjatë rrethimit të parë të saj prej turqve, në vitin 1474, ai ka shkruar se ka qenë i ri dhe se ende nuk kishte arritur moshën për të rrëmbyer armët, kurse në vitin 1478, gjatë rrethimit të dytë të Shkodrës, M. Barleci rrëfen se ishte rreshtuar përkrah luftëtarëve që luftuan për mbrojtjen e qytetit të tyre.
Me rënien e Shkodrës në duart e osmanëve, si shumë bashkëqytetarë, M. Barleci mori rrugët e mërgimit dhe u vendos në Itali. Këtu ai plotësoi shkollimin e vet, u bë njohës i thellë i letërsisë antike e i gjuhës latine dhe u shfaq si një intelektual humanist nga më të shquarit evropianë të kohës. Që në fund të shek. XV, M. Barleci ishte figurë e njohur në jetën kishtare të Padovës. Në një dokument të muajit janar të vitit 1497 ai përmendet si rektor i kishës parokiale të Shën Stefanit në fshatin Plovenar të dioqezës së Padovës dhe si abat në kishën Shën Justina të Padovës. Për vitin e vdekjes së M. Barlecit mungojnë njoftimet. Nëpërmjet të dhënave të tërthorta është arritur në përfundimin se ai ka vdekur më 1512.
Vepra e parë e Marin Barlecit është “Rrethimi i Shkodrës” (De obsidione Scodrensi), e botuar latinisht në Venedik më 10 janar 1504, sipas kalendarit vendas, datë që i përket vitit 1505. I mbështetur në shënimet e në kujtimet e veta si dhe të pjesëmarrësve të tjerë në ngjarjet që rrëfen, libri i kushtohet jetës politike e ushtarake gjatë rrethimit të dytë të Shkodrës më 1478.
Ngjarjet dramatike të Shkodrës gjatë viteve 70 kishin nxitur edhe pena të tjera të shquara që t'i pasqyronin ato. Humanisti i njohur Gjergj Merula botoi më 1474 një rrëfim prej 24 faqesh mbi zhvillimet politike dhe ushtarake në Shkodër gjatë rrethimit të parë. Kjo ngjarje si dhe rrethimi i dytë i Shkodrës, vendosja e shkodranëve në Venedik, episode nga jeta politike e këtij qyteti gjatë shekujve të mesjetës dhe lidhjet e shkodranëve me Venedikun kanë zënë vend në panegjerikun e humanistit shkodran Marin Beçikemi, të botuar më 1503 (ose më 1504) dhe që i drejtohej dukës Loredan Loredanit dhe Senatit të Republikës së Shën Markut. Edhe pse bashkëkohësi dhe bashkëqytetari i të njëjtit fat me M. Barlecin, M. Beçikemi, po ashtu si Gj. Merula, ishin humanistë me emër për kohën; veprat e tyre për ngjarjet e Shkodrës gjatë viteve 70 të shek. XV mbetën të harruara.
Këtyre ngjarjeve u bëri jehonë të gjerë nëpër Evropë vepra e Marin Barlecit “Rrethimi i Shkodrës”. Deri në mesin e shek. XVII ajo njohu 17 botime në gjuhë të ndryshme, si latinisht (5), italisht (7), frëngjisht (4) dhe polonisht (1), shumica e të cilave janë botime në vëllime të përbashkëta me vepra të tjera.
Megjithëkëtë vepra që e ngriti figurën e M. Barlecit në piedestalin e pavdekësisë është pa dyshim “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut” (Historia de vita et gestis Scanderbegi), e botuar në Romë gjatë viteve 1508-1510. Deri në mesin e shek. XVIII kjo vepër njohu jo më pak se 21 botime, në disa gjuhë të Evropës, si latinisht (4), gjermanisht (4), italisht (4), katalonisht (2), portugalisht (1), polonisht (1), si dhe, nëpërmjet një përkthimi të lirë dhe adoptimi të Lavardenit, frëngjisht (4) dhe anglisht (1).
Vepra e fundit e M. Barlecit “Shkurtesë e jetës së papëve dhe të perandorëve” (Compendium vitarum pontificum et imperatorum), botuar në Romë më 1555, nuk pati ndonjë jehonë. Autorësia e tij mbi këtë vepër është e dyshimtë. Vetëm pjesa deri më 1512 e kësaj vepre i është atribuar M. Barlecit, kurse vazhdimi i saj është hartuar nga Andre Engjëlli. Ky duhet të jetë autori i vërtetë i veprës. Është pikërisht kufiri kohor ndërmjet dy pjesëve të veprës që na lejon të caktojmë 1512 si vit të vdekjes së M. Barlecit, themeluesit të historiografisë shqiptare.
Veprat e M. Barlecit “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut” dhe “Rrethimi i Shkodrës”, me botimet e shumta në gjuhë të ndryshme të Evropës, dëshmojnë për nivelin e lartë me të cilin e nisi jetën e vet historiografia shqiptare.
Veprat e M. Barlecit ishin fryt i një pune të gjatë shumëvjeçare. Ato kanë vlera sa historike aq edhe letrare dhe janë shkruar me një stil të shkëlqyer prej humanisti. Për hartimin e tyre ai u mbështet në shënimet e në kujtimet e veta si dhe të pjesëmarrësve dhe të dëshmitarëve të tjerë në ngjarjet që rrëfen. Ky material autentik shumë i pasur u ka dhënë veprave të M. Barlecit vlerën e burimeve historike të dorës së parë e të pazëvendësueshme. Dëshmitë që M. Barleci mblodhi nga burimet e shumta, si një historian i mirëfilltë, i shoshiti dhe i plotësoi me literaturën, që ai gjeti, për t'i lidhur dhe shpjeguar ngjarjet. Megjithëkëtë veprat e M. Barlecit kanë një varg dobësish, që janë karakteristike në përgjithësi për historiografinë humaniste, siç është fryma panegjirike, fjalimet e sajuara që u vihen në gojë heronjve, imitimi i historianëve antikë, si p.sh. i Tit Livit etj. Por vlerat e veprave të tij, si burime historike, janë shumë më të mëdha se dobësitë e tyre. Këtë e dëshmojnë dokumentet e shek. XV, si dhe jetëshkrimi më i hershëm për Skënderbeun, i shkruar gjatë viteve 1481-1482 prej peshkopit të Ulqinit, Martin Segonit nga Novobërda. Jetëshkrimi “Tregim për Gjergj Kastriotin, i quajtur në gjuhën turke Skënderbe, d.m.th. Aleksandri i Madh” (Narrazione di Giorgio Castriotto, da i Turchi nella lingua loro chiamato Scanderbeg, cioè Alessandro Magno) është hartuar nga M. Segoni në disa faqe dhe është shfrytëzuar si dorëshkrim nga disa autorë të vjetër, bashkëkohës me autorin apo më të vonë. Ai u botua për herë të parë më 1981 nga studiuesi italian Agostin Pertusi.
Atdhedashuria e thellë, ndjenja e detyrës për të përjetësuar epopenë shqiptare të shek. XV dhe figurën legjendare të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, e për t'i përdorur ato si shembull e burim frymëzimi në luftën për liri, ishin arsyet që e shtynë M. Barlecin t`i përkushtohej hartimit të veprave mbi historinë kombëtare.
Ngjarjet politike e ushtarake të Shqipërisë së shek. XV, jetën e veprimtarinë e Skënderbeut, rrethimet e Shkodrës etj., M. Barleci i pasqyroi duke ndjekur parimin e zhvillimit kronologjik të tyre. Megjithëkëtë në veprat e tij nuk mungojnë edhe digresionet për të pasqyruar e treguar psikologjinë e botës shpirtërore të shqiptarëve, legjendat e folklorin e tyre, veprimtarinë ekonomike dhe rajonet kryesore të banuara prej shqiptarëve në Ballkan etj. etj. Edhe fjalimet e shumta që janë vënë në gojë të figurave historike, ndonëse nuk janë autentike, tërthorazi pasqyrojnë realitetin historik dhe mendësitë e shqiptarëve bashkëkohës të M. Barlecit.
Veprat e M. Barlecit u bënë drejtpërdrejt ose tërthorazi burimi më i rëndësishëm nga ku patriotët shqiptarë mësonin historinë e epopesë së shek. XV. Ato vazhdojnë të jenë përmendore kushtuar luftës për liri të shqiptarëve nën udhëheqjen e Skënderbeut.
Krahas vlerave të shumanshme burimore e letrare të veprave të veta, M. Barleci ka meritën e madhe që, bashkë me përshkrimin e portretit fizik e moral të Skënderbeut te “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, na ka dhënë edhe një gravurë me portretin e tij. Ky portret duhet të përmbajë tiparet karakteristike të fytyrës së Heroit, sepse Barleci këtë vepër ia kushtoi nipit të Skënderbeut, Ferrant Kastriotit, dhe e hartoi në bazë të kujtimeve të bashkëluftëtarëve që ende jetonin, në mendjen e të cilëve ishin të ngulitura mirë tiparet e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Pranë portretit të Skënderbeut, në këtë vepër M. Barleci ka dhënë në një gravurë të vogël edhe portretin e vet.
Epopeja shqiptare e shek. XV u përjetësua edhe në vepra historike të tjera prej bashkëkohësve të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Njëra ndër to është vepra e Dhimitër Frëngut (1443-1525): “Komentar për punët e turqve dhe të zotit Gjergj Skënderbe, princ i Epirit” (Commentario de le cose de Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe di Epyrro).
Dhimitër Frëngu lindi në qytetin e Drishtit dhe ishte kushëri i parë me familjen e njohur fisnike Engjëlli të këtij qyteti. Ai u rrit gjatë epopesë legjendare të Skënderbeut dhe u shkollua si klerik. Dh. Frëngu u lidh ngushtë me Heroin Shqiptar, e shoqëroi atë gjatë viteve 1466-1467 në udhëtimin që bëri në Romë e në Napoli. Me pushtimin e Drishtit prej osmanëve më 1478, Dh. Frëngu emigroi dhe u strehua në Itali. Ai u vendos në rajonin e Venedikut dhe për një periudhë të gjatë shërbeu si famulltar i nderuar në fshatin Brainë, pranë qytetit Trevizo, deri më 1513, kur për arsye të moshës së shtyrë ia liroi detyrën të nipit të tij, Pal Pjetër Engjëlli. Dh. Frëngu vdiq më 1523, në moshën 82 vjeç.
Veprën për jetën e Skënderbeut Dh. Frëngu e shkroi latinisht dhe në frymën e ideve humaniste të kohës. Kjo ishte një përmbledhje, me disa ndryshime të vogla e “Historisë së Skënderbeut” të M. Barlecit, gjë që dëshmon se vepra e themeluesit të hsitoriografisë shqiptare kishte pasqyruar drejt një realitet historik të njohur e të pranuar edhe nga bashkëluftëtarët e afërt të Skënderbeut, siç kishte qenë Dh. Frëngu. Pas vdekjes së këtij, veprën e përktheu italisht i nipi i autorit, Pal P. Engjëlli, dhe ajo u botua anonime për herë të parë më 1539 në Venedik. Interesimi i veçantë, që u tregua për subjektin e kësaj vepre, bëri që ajo të njihte shumë ribotime. Deri më 1679 pati 18 botime italisht, që u bënë në Venedik (me tre tituj të ndryshëm), dhe në mesin e shek. XVI u botua e përkthyer frëngjisht dhe anglisht. Një përkthim rumanisht, i bërë prej një të burgosuri rumun në Milano (1763) dhe që ruhet në dorëshkrim, dëshmon se vepra lexohej me interes edhe gjatë shek. XVIII.
Në krahasim me “Historinë e Skënderbeut” të M. Barlecit, vepra e Dh. Frëngut u përhap më shumë në Itali (sidomos në Venedik, ku u shtypën të gjitha botimet e saj italisht), sepse ishte shumë më e shkurtër, si "një libër xhepi", botimi i të cilit kërkonte shpenzime të pakta, dhe se për të u interesuan pjesëtarë të familjes Engjëlli.
Familja Engjëlli ishte nga të paktët drishtanë që arritën t'u shpëtonin masakrave osmane dhe të vendoseshin në Itali pas pushtimit më 1478 të qytetit të tyre prej osmanëve. Ata jetonin në Venedik, ku kishin zënë një pozitë të dalluar në rrethet kishtare e intelektuale të këtij qyteti dhe ishin vënë në krye të urdhrit fetar të Shën Gjergjit, të lidhur me emrin e familjes së tyre. Ashtu si te shqiptarët e tjerë të emigruar, edhe te pinjollët e familjes Engjëlli u ruajt ndër breza vetëdija kombëtare, ndjenja e atdhedashurisë dhe dëshira për t'u kthyer në Shqipëri. Ishin këto motive që nxitën pjesëtarë të kësaj familjeje të interesoheshin gjatë shek. XVI e XVII për botimin e ribotimin e veprave kushtuar epopesë shqiptare të shek. XV, si dhe të veprave të tjera për të drejtën e trashëgimisë që mëtonin se kishte familja Engjëlli në Shqipëri. Me nxitjen e interesimin e pjesëtarëve të kësaj familjeje u botuan dhe u ribotuan në Venedik e në Romë vepra të tilla, si “Komentari” i Dh. Frëngut (1539), “Shkurtesa e jetës së papëve” e Marin Barlecit (1555), “Privilegjet perandorake për familjen Engjëlli” e Françesk Malvecos (Privilegi imperiali ... a favore della Famiglia Angela, 1626) etj. si edhe “Historia e turqve” e historianit venecian Françesk Sansovinos, (Historia universale dell'origine et Imperio de Turchi, 1560), në të cilën u përfshinë dhe u ribotuan shumë herë gjatë shek. XVI e XVII “Komentari” i Dh. Frëngut dhe “Rrethimi i Shkodrës” i M. Barlecit,
Krahas përkujdesjes dhe interesimit për veprat e mësipërme, Engjëllorët botuan edhe vepra të hartuara prej tyre. Pal Pjetër Engjëlli, shumë vite më parë se ta përkthente italisht dhe ta botonte “Komentarin” e Dh. Frëngut, kishte botuar në Venedik më 1522 një broshurë latinisht të titulluar “Letër drejtuar saracenëve...” (Epistola Pavli Angeli ad Saracenos...), kurse i vëllai, Andrea Engjëlli, botoi në Romë më 1553 veprën “Gjenealogjia e perandorëve romanë dhe konstantinopolitë...” (Genealogia d'imperatori romani et constantinopolitani ...), e cila me disa ndryshime u ribotua shumë herë gjatë shek. XVI e XVII prej tij dhe anëtarëve të tjerë të familjes Engjëlli. Vepra i është kushtuar kryesisht gjenealogjisë së familjes Engjëlli (duke krijuar lidhje të pavërteta të saj me familjet perandorake romake e bizantine), si dhe të familjeve të tjera fisnike shqiptare. Në tërësi veprat e Engjëllorëve kanë vlera të pakta si burime historike për njohjen e shoqërisë shqiptare të shek. XV.
Gjon Muzaka ishte anëtar i njërës prej familjeve më të njohura aristokrate shqiptare. Ashtu si anëtarë të tjerë të familjes Muzaka, ai kishte marrë pjesë aktive përkrah Skënderbeut në luftën kundër pushtuesve osmanë. Pas pushtimit prej osmanëve të kështjellave të fundit shqiptare, si shumë bashkatdhetarë të tjerë, Gj. Muzaka emigroi në Itali dhe u vendos në Napoli. Dëshira për kthimin e familjes së tij në atdhe e nxitën Gj. Muzakën të hartonte më 1510 përkujtesën “Historia dhe gjenealogjia e shtëpisë së Muzakajve” (Historia e Genealogia della casa Musachia) për t'u dhënë bijve të vet njoftime për historinë e familjes dhe për zotërimet që kishin në Shqipëri. E botuar për herë të parë më 1873, kjo përkujtesë, me të drejtë është cilësuar prej zbuluesit të saj, historianit gjerman Karl Hopf, si një "margaritar" për vlerën e veçantë që ka për njohjen e historisë mesjetare shqiptare. Në të gjenden njoftime të rëndësishme për veprimtarinë e aristokracisë shqiptare dhe për marrëdhëniet në gjirin e saj, për organizimin e administratës shtetërore të Shqipërisë gjatë shek. XV dhe formimin e shtetit të Skënderbeut, për toponiminë e shek. XV etj. Ajo dëshmon për njohuritë historike dhe nivelin kulturor relativisht të lartë që kishte pasur aristokracia laike shqiptare e shek. XV, pjesëtar i së cilës kishte qenë Gjon Muzaka.
Fryma atdhetare ka përshkuar tej e mbanë veprat historike të M. Barlecit, Dh. Frëngut dhe të autorëve të tjerë të hershëm shqiptarë. Këto vepra dëshmojnë që periudha e luftës kundër pushtuesve osmanë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe vetë figura e tij i pasuruan dukshëm traditat tona historike dhe u shndërruan në simbol të luftës për liri e pavarësi. Ato mbetën gjithnjë të gjalla dhe gjatë shekujve që pasuan shërbyen si një burim i pashtershëm frymëzimi në luftën dhe përpjekjet e shqiptarëve për mbrojtjen e interesave kombëtarë.

Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, Hero Kombëtar i shqiptarëve (1405-17 janar 1468)
Gjergj Kastrioti-Skënderbeu (1405-17 janar 1468) personifikon një epokë të tërë të historisë kombëtare të shqiptarëve, që mori emrin e tij: luftën më se njëshekullore të tyre kundër vërshimit osman (fundi i shek. XIV - fillimi i shek. XVI) për mbrojtjen e tokës, të pasurisë e të lirisë. Nën udhëheqjen e tij lufta e shqiptarëve u ngrit në një shkallë të lartë e të organizuar, shënoi një kthesë vendimtare në zhvillimin politik të vendit dhe në forcimin e vetëdijes kombëtare të tyre.
Figura e tij paraqet një nga ato raste, jo të shpeshta në histori, kur shtresat e ndryshme shoqërore të një kombi takohen me një personalitet të shquar, në të cilën gjejnë shprehjen e vet aspiratat e vetitë e tyre më të mira dhe që për këtë arsye bëhet simbol i bashkimit kombëtar dhe i luftës së tyre të përbashkët.
Gjergj Kastrioti-Skënderbeu ishte përfaqësuesi më konsekuent dhe më i shquar i elitës drejtuese shqiptare, që udhëhoqi me vendosmëri frontin e luftës së shqiptarëve kundër pushtuesve osmanë. Ai e kuptoi, më qartë se kushdo tjetër, detyrën që shtronte çasti historik: nevojën e bashkimit politik si kusht kryesor për të realizuar mbrojtjen e interesave të të gjitha shtresave shoqërore, të pasura e të varfra, të kërcënuara tashmë prej pushtuesve osmanë në çështjet jetike.
Njohja e thellë e jetës, e botëkuptimit, e traditës dhe e luftës së shqiptarëve kundër pushtimit të huaj si dhe e organizimit të shtetit e të ushtrisë osmane, i dhanë mundësi Skënderbeut të ndërtonte me efektivitet të lartë gjithë veprimtarinë e tij si burrë shteti dhe udhëheqës ushtarak i shquar. Ai arriti në përfundimin se, përballë një pushtuesi të fuqishëm, siç ishte Perandoria Osmane, shqiptarët nuk mund të arrinin në fitore, pa kapërcyer copëtimin politik të vendit në një varg zotërimesh, pa një bazë organizative të qëndrueshme, pa bashkërendimin e mjeteve dhe të burimeve njerëzore, ekonomike, ushtarake e materiale, pa bashkërendimin e të gjitha veprimeve që zhvilloheshin në rrafsh të brendshëm e të këtyre me veprimet e ndërmarra në rrafsh ndërkombëtar. Një nga hapat e parë në këtë drejtim qe themelimi, me nismën e nën drejtimin e tij, i Besëlidhjes Shqiptare të Lezhës, që përbënte të parin bashkim të gjerë politik të shqiptarëve.
Duke njohur zhvillimin e ngjarjeve e perspektivën e tyre, Skënderbeu e kuptoi me kohë se nuk mund të mbrohej vendi, të çliroheshin viset e pushtuara dhe të zhdukej përfundimisht rreziku i pushtimit osman, duke qëndruar mbi bazën e Besëlidhjes Shqiptare si aleancë politike vullnetare, karakteristikë që ajo e kishte pasur në fazën e saj fillestare. Prandaj në gjirin e koalicionit të fisnikëve shqiptarë u krye dora-dorës një zhvendosje në raportin e forcave (që karakterizon etapën e dytë të veprimtarisë së Skënderbeut si burrë shteti), dhe që çoi në fund të viteve 50 në krijimin e një pushteti të vetëm shtetëror për të gjitha viset e lira shqiptare. Ai u bë themeluesi i shtetit të pavarur shqiptar.
Kujdes të veçantë Skënderbeu i kushtoi ruajtjes së burimeve të brendshme ekonomike, mbi të cilat u mbështet lufta. Duke fuqizuar mbrojtjen në brezin kufitar, në lindje e në jug të viseve të lira, ai u dha mundësi nënshtetasve të tij të zhvillonin një veprimtari ekonomike e tregtare deri diku normale. Prandaj, ashtu si më parë, edhe në këto vite vazhduan të eksportoheshin nga portet e Adriatikut drithëra e prodhime të tjera.
Krahas mbrojtjes së vendit, Skënderbeu u kushtoi vëmendje viseve të pushtuara. U mbajtën kështu të gjalla dhe u forcuan më tej lidhjet me banorët e këtyre viseve, gjë që ndikoi në forcimin e bashkimit shpirtëror të shqiptarëve dhe në konsolidimin e mëtejshëm të kombit shqiptar, duke i dhënë mundësi të mbijetojë e të zhvillohet më pas në kuadrin e Perandorisë Osmane.
Procesin e bashkimit të shqiptarëve e favorizoi shumë edhe toleranca e lartë fetare e Skënderbeut. Si i krishterë i rritur në ambientin mysliman, ai qëndroi mbi dallimet fetare. Ai bashkëpunoi ngushtë dhe pa asnjë paragjykim me klerin e riteve të ndryshme dhe dërgoi si ambasadorë të tij në vendet e huaja priftërinj katolikë dhe ortodoksë. Respektimi i besimeve e riteve fetare ndikoi pozitivisht në procesin e bashkimit të shqiptarëve.
Bashkimi shpirtëror i të gjithë popullit shqiptar dhe forcimi i vetëdijes kombëtare të tij, shënonin fitoren më të madhe të epopesë së lavdishme të shek. XV dhe të tërë veprës së Skënderbeut.
Aftësitë e Skënderbeut si burrë shteti spikatën edhe në marrëdhëniet me vendet e tjera. Ai e vlerësoi drejt rëndësinë e bashkëpunimit ndërkombëtar, si kusht i nevojshëm për të përballuar agresionin osman. Duke patur të qartë se rrezikut osman mund t'i bëhej ballë me sukses vetëm me forca të bashkuara, Skënderbeu iu drejtua pareshtur shteteve evropiane dhe kërkoi pjesëmarrjen e tyre në luftën kundër armikut të përbashkët, si dhe përkrahje materiale për luftën e popullit shqiptar.
Personaliteti i Skënderbeut si burrë shteti është i pandarë nga veprimtaria e tij si udhëheqës ushtarak i talentuar. Në kushtet e pabarazisë, Skënderbeu përpunoi strategjinë dhe taktikën e tij ushtarake, në bazë të së cilës qëndronte mendimi se fitorja nuk mund të varej nga numri i ushtarëve. Këtë parim, të ndjekur prej tij, e shprehin me vërtetësi edhe fjalët që Barleci ka vënë në gojë të Skënderbeut, se "kush nuk është në gjendje ta mundë armikun me një ushtri prej 8 deri 12 mijë vetash, nuk do të mund ta bënte këtë edhe me një ushtri shumë më të madhe".
Në kushtet e epërsisë së theksuar të ushtrive osmane në luftëtarë e në armatime, Skënderbeu për t'i mposhtur ato i mbante në alarm të përhershëm, i shqetësonte me sulme të vogla e të papritura. U priste rrugët e furnizimit dhe, pasi i kishte futur në kurth, i godiste me sulme të fuqishme e të befasishme dhe i shkatërronte përfundimisht. Skënderbeu zbatoi një strategji të mbrojtjes aktive sipas parimit "mbrohu duke sulmuar". Në betejat e ndryshme ai ndërthuri mjeshtërisht operacione të mëdha taktike-strategjike me tërheqje e sulme, me pusi e befasi të luftës guerile.
Personaliteti i Skënderbeut si burrë shteti, strateg e mjeshtër i artit ushtarak dallonte me mbretërit e me princët evropianë të kohës. Ndryshe nga veprimtaria ushtarake e tyre, që bazohej mbi trupat mercenare të armatosura rëndë, Skënderbeu u mbështet mbi një ushtri të armatosur lehtë, me lëvizshmëri të madhe e aftësi të lartë goditëse, të formuar kryesisht nga vullnetarë që kishin gatishmëri luftarake dhe shpirt vetëmohimi. Edhe ai vetë luftonte i pangarkuar me armatime të rënda e me krah të shpërvjelur si një ushtar i zakonshëm. Në betejë ai ishte, në të njëjtën kohë, komandant i talentuar dhe ushtar i guximshëm, që me shembullin e tij bëhej burim frymëzimi për luftëtarët shqiptarë. Edhe në jetën e përditshme Skënderbeu ishte i thjeshtë dhe kohën e kalonte kryesisht me bashkëluftëtarët e tij, duke bërë jetë ushtari.
Skënderbeu gëzonte dashurinë nga bashkëkombësit e vet, jo vetëm sa qe gjallë, por edhe pas vdekjes. Figura e tij mbeti e gjallë në ndërgjegjen e popullit shqiptar si kujtim i asaj lufte që habiti botën me fitoret e saj legjendare dhe u bë krenaria për një të kaluar, të cilën donin ta përsërisnin. Këngët që shqiptarët i thurën Skënderbeut, të cilat i këndonin me krenari edhe përpara pushtuesve, gojëdhënat e lidhura me vendet ku veproi e luftoi ai dhe me vise të tjera të banuara prej tyre, i dhanë atij tiparet e një luftëtari me forca vigane, të pajisur me trimëri të pashoqe, i cili i kalonte caqet e realitetit dhe merrte cilësitë e një figure që mishëronte aspiratat e një populli të tërë për liri e pavarësi.
Kujtimi i Skënderbeut jetoi jo vetëm në zemrën e popullit që e lindi. Ai pati një shtrirje që kalonte kufijtë e Gadishullit të Ballkanit, kishte një rëndësi evropiane. Skënderbeu i detyroi të gjitha kohërat të flisnin për të.
Figura e Skënderbeut ka tërhequr vazhdimisht vëmendjen e ushtarakëve, të burrave të shtetit e në përgjithësi të opinionit publik evropian, të cilët kanë kërkuar të nxirrnin mësime nga përvoja luftarake e shqiptarëve, sidomos kur vendet e tyre luftonin kundër pushtuesve të huaj. Këtu e ka burimin ajo literaturë e shumëllojtë dhe shumëgjuhëshe, që i është kushtuar figurës së këtij Heroi, në të katër anët e botës. Kur vërshimi osman qëndronte si një shpatë mbi Evropën Qendrore, kur në Gadishullin e Ballkanit shpërthyen lëvizjet për çlirimin kombëtar etj., historianët, shkrimtarët e poetët e përdornin figurën e Heroit shqiptar si flamur frymëzues për mobilizimin e popujve të tyre në luftë për liri. Dëshmi e përhershme e vlerësimit dhe e respektit të thellë që kanë popujt e tjerë për Skënderbeun, krahas botimeve të shumta për të, janë sheshet dhe rrugët e Romës, të Parisit, të Brukselit, të Gjenevës dhe të qyteteve të tjera të vendeve të ndryshme, ku janë vendosur monumente e buste të tij ose që mbajnë emrin "Gjergj Kastrioti - Skënderbeu".

[Arjana]

K R E U V

SHQIPËRIA PËRBALLË PUSHTIMIT OSMAN
(1385 - 1443)

1. PUSHTIMET E PARA OSMANE NË SHQIPËRI

Shtrirja e pushtimeve osmane në Ballkan
Osmanët ishin pasardhës të turqve oguzë. Këta u shpërngulën si tribu nga Azia Qendrore dhe u vendosën në Anadoll në fund të shek. XI, pas disfatës së rëndë ushtarake që turqit selxhukë i shkaktuan Perandorisë Bizantine (1071), së cilës i morën pjesën më të madhe të zotërimeve që kishin në Azinë e Vogël.
Turqit oguzë hynë në histori kur prijësi i tyre Ertogrulli mori si shpërblim prej sulltanit selxhuk një zotërim të vogël në brigjet e lumit Sangaria (Sakaria). Ndërkohë shteti i selxhukëve u shpërbë në shumë principata të vogla pas disfatës ushtarake që i shkaktuan mongolët (1243).
I biri i Ertogrullit, Osmani I (1290-1323), e zgjeroi zotërimin atëror dhe e ktheu në një shtet të pavarur me emrin Emirati Osman, që u bë bërthama e Perandorisë Osmane. Në vitin 1299 Osmani I mori titullin e sulltanit dhe nënshtetasit e tij u quajtën turq-osmanllinj. Ushtria e tij përbëhej nga feudalë të vegjël spahinj (sipah - kalorës), që ishin të detyruar të merrnin pjesë në luftë si kalorës sa herë të thirreshin nga komandantët eprorë të tyre.
Në vitin 1317 Osmani I ngarkoi të birin, Orhanin, me detyrën e komandantit të ushtrisë. Sulltan Orhani (1323-1362) në vitin 1326 pushtoi Bursën dhe e bëri kryeqytet. Ai i zgjeroi kufijtë e shtetit të tij, krijoi aleancë me Perandorinë Bizantine dhe u martua me vajzën e Perandorit Johani VI Kantakuzen.
Burimet historike, rrjedhimisht edhe historianët e sotëm, kanë disa ndryshime kronologjike për vitet e para të pushtimeve osmane në Ballkan. Në vitet 1347, 1349 dhe 1352 trupat e sulltan Orhanit zbarkuan në Ballkan për të luftuar përkrah vjehrrit të sulltanit kundër serbëve, bullgarëve dhe kundërshtarëve të brendshëm politikë të Johanit VI. Në këto rrethana në vitin 1352 osmanët krijuan zotërimin e parë të tyre në Evropë, duke marrë kështjellën Cimpes pranë qytetit të Galipolit dhe, pas dy vjetësh (1354), pushtuan edhe këtë qytet bashkë me rajonin e Dardaneleve e më gjerë.
Sulltan Orhani fuqizoi organizimin e brendshëm të Perandorisë Osmane. Ai preu një monedhë të veçantë për shtetin e tij dhe rreth vitit 1330 krijoi ushtrinë e përhershme elite, korpusin e jeniçerëve (jeniçer - ushtar i ri). Krahas spahinjve dhe jeniçerëve, Perandoria Osmane kishte edhe repartet ushtarake të akënxhinjve (akën - sulm), që ishin kalorës, të cilët zakonisht grumbulloheshin kur ndërmerreshin fushata pushtuese.
I biri i Orhanit, sulltan Murati I (1362-1389), vuri nën pushtetin e tij rajone të tëra të Ballkanit. Në mes të viteve 60 ai pushtoi Adrianopojën, të cilën e bëri kryeqytet të Perandorisë dhe e ripagëzoi me emrin Edrene. Pushtimi i saj ndikoi shumë për shtrirjen e pushtimeve osmane në Traki. Rrugën e pushtimeve masive osmane në Ballkan e hapi fitorja e vitit 1371 pranë lumit Marica, ku trupat osmane u shkaktuan një katastrofë ushtarake sundimtarëve sllavë, vëllezërve Vollkashin dhe Uglesha Mërnjavçeviqit, në krah të të cilëve qe edhe Aleksandri i Vlorës. Pas betejës së Maricës, perandorët bizantinë dhe shumë sundimtarë të tjerë të Ballkanit u bënë vasalë të Perandorisë Osmane. Si vasalë ata filluan t’i paguanin tribut të përvitshëm dhe, bashkë me trupat e tyre, merrnin pjesë në luftime përkrah ushtrive osmane sa herë thirreshin prej sulltan Muratit I dhe pasardhësve të tij. Aleatë të sulltanëve osmanë në Ballkan kanë qenë edhe drejtuesit më të lartë të kishës greke dhe sllave, që kishin siguruar një varg privilegjesh prej sulltanëve.
Zhvendosja e kryeqytetit nga Azia (Bursa) në Evropë (Adrianopojë - Edrene) dhe krijimi për herë të parë këtu dhe jo në Anadoll i bejlerbejllëkut (Ejalet i Rumelisë), dëshmojnë se që në kohën e sulltan Muratit I, Ballkani po merrte më shumë peshë në jetën e Perandorisë Osmane se Anadolli. Në mes të shek. XV sulltanët osmanë arritën të grumbullonin më shumë ushtarë dhe të ardhura prej sistemit tatimor nga Rumelia (pjesa evropiane e Perandorisë Osmane) sesa nga Anadolli.
Gjatë viteve e dhjetëvjeçarëve që vijuan, në qendër të veprimtarisë politike dhe ushtarake të sulltan Muratit I dhe të pasardhësve të tij, ishte zgjerimi i kufijve të Perandorisë Osmane në drejtim të Ballkanit dhe të rajoneve të tjera të Evropës.

Pushtimet e para osmane në Shqipëri
Sulmet e ushtrive osmane për pushtimin e viseve shqiptare nisën në mesin e viteve 80 të shek. XIV. Të udhëhequra nga bejlerbeu i Rumelisë, Timurtash Pasha, në vitin 1385 ushtritë osmane, pasi morën Sofjen, u futën në Shqipëri dhe pushtuan qytetet e Shtipit, të Përlepit, të Manastirit dhe të Kosturit. Në dokumente perëndimore dhe osmane të shek. XIV-XV për qytetet e Shkupit, të Manastirit, të Kosturit, të Janinës etj., si dhe për Fushë-Dardaninë shprehimisht është shënuar se ato ishin "në Shqipëri" apo "në tokat shqiptare".
Në muajin gusht të vitit 1385 Balsha II i shkruante Republikës së Venedikut se zotërimet e tij ishin nën sulmet e përditshme të ushtrive osmane dhe se ato kishin shkaktuar një pështjellim të madh te nënshtetasit e tij. Kur Balsha II ishte i zënë në konflikt me mbretin e Bosnjës, Tvërtkon (1376-1391), për çështjen e zotërimit të Kotorrit, një ushtri e fuqishme osmane, e komanduar nga Timurtash Pasha, në shtator të vitit 1385 u fut me shpejtësi në thellësi të tokave shqiptare. Balsha II së bashku me një grup fisnikësh të udhëhequr prej tij, mobilizuan me shpejtësi një pjesë të ushtrisë dhe u dolën përpara osmanëve në fushën e Savrës (pranë Lushnjës). Në betejën e Savrës, që u zhvillua më 18 shtator 1385, forcat ushtarake shqiptare u thyen dhe vetë Balsha II gjeti vdekjen. Fitorja e betejës i dha mundësi ushtrisë osmane që të pushtonte Beratin, Krujën etj., të cilat i mbajti përkohësisht, derisa ua lëshoi zotëruesve të mëparshëm. Inkursionet e tyre u shtrinë edhe në Shqipërinë e Epërme deri në Lezhë, si dhe në Shqipërinë e Poshtme. Në vitin 1386 osmanët pushtuan Nishin dhe pas një viti Selanikun, që e mbajtën përkohësisht në duart e tyre, deri më 1403.
Për disa familje fisnike të njohura, si Balshajt, Muzakajt etj., beteja e Savrës shënoi rënien e tyre nën vasalitetin osman, i cili në fillim qe i dobët dhe herë-herë formal. Pa kaluar shumë kohë nga disfata që pësuan në fushën e Savrës, Balshajt rifilluan të ndiqnin një politikë të pavarur. Në vitin 1388, Gjergji II Balsha, krahas forcave ushtarake të sundimtarëve të Rashës e të Bosnjës, mori pjesë në betejën që u zhvillua në Beliqë (Bosnjë) dhe forcat e tij luajtën një rol të rëndësishëm në thyerjen e ushtrive osmane, të komanduara nga L`alla Shahini. Kjo fitore nxiti Karl Topinë dhe Muzakajt që të shkëpusnin lidhjet e tyre të vasalitetit ndaj osmanëve.
Intensifikimi i sulmeve të ushtrive osmane dhe zgjerimi i vrullshëm i pushtimeve të tyre në Ballkan bënë që sundimtarët ballkanas të linin mënjanë grindjet e konfliktet ndërmjet tyre dhe të mendonin e të projektonin aksione të përbashkëta ushtarake për të mbrojtur zotërimet e veta. Në vitin 1387 u krijua një koalicion i gjerë ballkanik, ndërkohë që më 1388 sulltani përqendroi forca të shumta në Plovdiv për të vijuar pushtimet në Ballkanin Qendror.
Knjazi serb i Rashës, Llazari Hrebelanoviçi mori nismën dhe ftoi sundimtarët e tjerë ballkanas që të bashkonin forcat e tyre për të ndalur marshimin osman. Thirrjes së tij iu përgjigjën disa prej sundimtarëve shqiptarë, si Gjergji II Balsha, sundimtar i Shkodrës, Teodor II Muzaka, zot i Beratit dhe i Myzeqesë, Dhimitër Jonima, zot i trevave përgjatë rrugës tregtare Lezhë-Prizren, Andrea Gropa, zot i Ohrit dhe i rajoneve rreth tij, sundimtarë të Shqipërisë së Poshtme etj. Me ta u bashkuan edhe sundimtarë të tjerë ballkanas, si vojvoda rumun Mirçea, bani kroat Ivan Horvat, mbreti Tvërtko I i Bosnjës, sundimtari i Kosovës Vuk Mlladenoviqi, që zakonisht njihet me mbiemrin Brankoviçi (Vuk Brankoviçi) etj. Zotërimet familjare i kishte në pjesën veriore të Drenicës dhe të Fushë-Dardanisë. Pas vdekjes së Vukës në tetor 1398, jeta politike në zotërimet e tij u decentralizua.
Trupat shqiptare kishin një peshë të rëndësishme në forcat e koalicionit ballkanik. Kronikat osmane, që përshkruajnë këtë ngjarje, theksojnë numrin e madh të ushtrisë së Gjergjit II Balsha dhe e cilësojnë atë si njërin prej tre sundimtarëve kryesorë të koalicionit antiosman, krahas knjazit Lazar dhe vojvodës Vllatko Vukoviqit, komandant i ushtrisë së mbretit Tvërtko I të Bosnjës.
Në qershor të vitit 1389 ushtritë e koalicionit ballkanik u bashkuan në Fushë-Dardani (Fushë-Kosovë). Në çastin e fillimit të betejës, V. Brankoviçi i largoi trupat e veta nga koalicioni. Më 15 qershor ballkanasit zhvilluan një betejë të përgjakshme me focat osmane të komanduara nga sulltan Murati I. Pas disa sukseseve të para të ushtrive të koalicionit, fitorja në këtë betejë anoi përfundimisht nga osmanët, por me humbje njerëzore të mëdha nga të dyja palët. Gjatë zhvillimit të betejës luftëtari Milosh Kopili vrau sulltan Muratin I. Për hakmarrje osmanët vranë robërit e luftës, duke përfshirë knjaz Llazarin e Milosh Kopilin. Në këtë betejë mbeti i vrarë Teodori I Muzaka, si dhe shumë bashkëluftëtarë të tij dhe shqiptarë të tjerë. Beteja e Fushë-Dardanisë dhe akti heroik i Milosh Kopilit lanë mbresa të fuqishme te shqiptarët e Kosovës, të cilët i përjetësuan ato në këngë popullore.
Disfata e koalicionit ballkanik në betejën e Fushë-Dardanisë të vitit 1389 pati rrjedhime të rënda për popujt e Gadishullit të Ballkanit. Ajo i dha fund krijimit të koalicioneve ballkanike të gjera kundër pushtuesve osmanë dhe sulltanit pasardhës, Bajazitit I (1389-1402), të njohur me cilësimin Rrufeja (Jëlldërëm), i lehtësoi rrugën për pushtime të reja në Ballkan.
Pushtuesit osmanë e kthyen në vasal të tyre sundimtarin e Kosovës, Vukë Brankoviçin, të cilin, në fillim të vitit 1392, e detyruan t'u dorëzonte Shkupin, e më pas Zveçanin (kështjellë pranë Mitrovicës) etj. Me marrjen e Shkupit, osmanët përforcuan pushtetin e tyre në pjesën lindore të Shqipërisë Qendrore (Maqedonia e sotme), veçanërisht nëpër rajonet fushore të lumit Vardar, që ishin nga më të begatat e Ballkanit. Pozicioni gjeografik shumë i favorshëm i Shkupit, ku kryqëzoheshin rrugët më të shkurtra që lidhnin kryeqytetin e Perandorisë Osmane me të gjitha tokat shqiptare dhe me rajonet e tjera të Ballkanit, nxitën sulltanët osmanë që ta bënin atë bazë ushtarake shumë të fuqishme, duke e shpallur Pashasanxhak, d.m.th. vend-rezidencë e bejlerbeut të Rumelisë.
Ndërkaq osmanët ishin përpjekur për zgjerimin e pushtimeve të tyre në Shqipërinë Qendrore. Qysh në vitin 1385 ata u kishin marrë Muzakajve qytetin e rëndësishëm të Kosturit, kurse rreth vitit 1394 u morën Gropajve Ohrin, të cilin nuk e mbajtën dot për një kohë të gjatë. Ky qytet buzë liqenit kishte fortesë të fuqishme dhe një pozicion shumë të favorshëm për kontrollin e peshkimit në liqen e në dajlanet e shumta të lumit Drin në Strugë, ku tregtohej me shumicë peshku i thatë që përgatitej aty. Për zotërimin e rajonit të liqenit dhe dobësimin e pranisë së fisnikëve shqiptarë aty, osmanët vendosën administratën e tyre në Ohër dhe rrënuan tri kështjellat e tjera, të Strugës, të Pogradecit e të Starovës, që ishin në roje të liqenit dhe të rrugëve që gjendeshin pranë tij.
Në kushtet e mungesës së një kishe kombëtare shqiptare, që do të ndikonte shumë në ruajtjen e unitetit fetar te shqiptarët, një pjesë e konsiderueshme e fisnikërisë dhe e shtresave të tjera, që jetonin në Shkup, Manastir dhe në qytete të tjera të viseve lindore, filluan të përqafonin masivisht islamizmin. Që në fund të viteve 60 të shek. XV mbi 60% e banorëve të Shkupit e të Manastirit ishin myslimanë. Kurse te sllavët, që kishin kishën e tyre kombëtare, nuk u përhap procesi i islamizimit. Në regjistrat kadastralë osmanë të shek. XV thuajse asnjë spahi nuk ka të shënuar cilësimin se është serb apo sllav, ndryshe nga shumë të tjerë që mbajnë mbiemrin Shqiptari (Arnauti).
Konvertimi në islamizëm i shqiptarëve i shkëputi shumë prej tyre nga ndikimi i kishave ortodokse sllave e greke (që liturgjinë e mbanin në gjuhën sllave dhe greke), duke ndërprerë kështu vrullin e procesit shekullor të sllavizimit e të greqizimit të shqiptarëve. Gjithashtu islamizimi u dha mundësi shqiptarëve që të integroheshin në jetën e Perandorisë Osmane dhe të ruanin, deri në një farë mase, pozitat e tyre ekonomike e politike.
Pasi e konsoliduan pushtetin osman në viset lindore të Shqipërisë Qendrore, trupat osmane nisën sulmet në drejtim të rajoneve perëndimore e bregdetare, si dhe të Shqipërisë së Epërme dhe asaj të Poshtme, sulme që i vazhduan pa ndërprerë nga viti 1385 deri në vitin 1402 për t`i rifilluar pas një dhjetëvjeçari. Pasi morën Zveçanin, më 1393 osmanët arritën të pushtonin po përkohësisht Shkodrën, Ulqinin, Dejën e Krujën, të cilat i mbajtën deri më 1395. Po në fund të shek. XIV ata morën përkohësisht Janinën dhe pushtuan krahinat e Korçës e të Përmetit. Zgjerimi i pushtimeve osmane në Shqipëri u ndërpre përkohësisht pas betejës së Ankarasë, të zhvilluar më 20 qershor 1402, ku trupat osmane pësuan një disfatë të rëndë dhe sulltan Bajaziti I (1389-1402) ra rob në duart e ushtrive fitimtare mongole të udhëhequra nga Timurlengu. Pas kësaj beteje, për një dhjetëvjeçar, jeta politike e Perandorisë Osmane u përfshi nga konflikte të ashpra ndërmjet tre djemve të Bajazitit I për trashëgimin e fronit, konflikte që përfunduan me ardhjen në pushtet të Mehmetit I (1413-1421). Sulltani i ri riaktivizoi politikën pushtuese edhe në drejtim të Ballkanit dhe të Shqipërisë.
Para se sulltan Mehmeti I të vinte në pushtet, në vitin 1412 ushtritë osmane sulmuan Novobërdën dhe e mbajtën të rrethuar për një kohë të gjatë, por nuk e morën dot, sepse mbrojtësit e saj luftuan me guxim. Ushtritë e sulltan Mehmetit I, me vdekjen e Niketë Topisë, në fillim të vitit 1415 pushtuan Krujën, gjatë vitit 1417 i morën Beratin Teodor Muzakës dhe Kaninën bashkë me Vlorën Rugina Balshës, kurse në vjeshtë të vitit 1418 pushtuan Gjirokastrën, kryeqendrën e zotërimeve të Zenebishëve.
Fitorja e trupave osmane në betejën e Fushë-Dardanisë të vitit 1389 dhe konsolidimi i pushtetit të tyre në fund të shek. XIV në qytetin e Shkupit, në rajonet e lumit Vardar si dhe pushtimi i Krujës, i Beratit, i Gjirokastrës etj., lehtësuan pushtimet e mëtejshme osmane në Ballkan e në Shqipëri dhe shtuan panikun në radhët e sundimtarëve ballkanas, shumë prej të cilëve u bënë vasalë të sulltanëve. Në Shkup u vendos selia e bejlerbeut të Rumelisë, që ishte komandanti i përgjithshëm i ushtrive osmane për pjesën evropiane të saj. Me një personalitet të tillë ushtarak e politik shumë të fuqishëm të Perandorisë Osmane duhej të përballeshin vazhdimisht fisnikët shqiptarë. Krahas tij ata duhej të përballeshin edhe me pinjollët e shumtë të familjes së fuqishme të Evrenozëve. Qysh kur nisën pushtimet e para osmane në Shqipërinë Lindore, në fund të shek. XIV, e deri në fund të shek. XV, kur ranë në duart e tyre edhe kështjellat e fundit në tokat shqiptare, ato të viseve perëndimore, në të gjitha betejat e aksionet e rëndësishme ushtarake të ushtrive pushtuese u shquan si komandantë ushtarakë osmanë një varg pinjollësh të familjes Evrenozi që jetonin në Shkup. I pari i tyre ishte Evrenoz-Beu (Pasha Jigit beu), i cili kishte pushtuar Thesalinë; emrin e tij e përdorën gjatë shekujve si mbiemër djemtë, nipërit e pasardhësit e tjerë të tyre.

2. REGJIMI FEUDAL USHTARAK OSMAN NË SHQIPËRI

Regjistrimet e para kadastrale osmane në Shqipëri
Organizimi i Perandorisë Osmane dhe funksionimi i aparatit të saj shtetëror mbështetej mbi pronën feudale ushtarake, sistemin e timarit. Kjo lloj prone u vendos në Ballkan dhe në Shqipëri gradualisht, që me pushtimet e para osmane të shek. XIV. Por mungojnë burimet historike të shek. XIV për të pasqyruar dinamikën e shtrirjes në kohë e hapësirë të sistemit të timarit.
Dokumenti më i hershëm i zbuluar der tani, për të njohur sistemin agrar që vendosën pushtuesit osmanë në Shqipëri dhe në Ballkan, është një regjistër kadastral i vitit 835 h. (1431-1432), i emërtuar "Regjistri i Sanxhakut Shqiptar" (Defter-i Sancak-i Arvanid). Në të janë përfshirë një pjesë e viseve të Shqipërisë Perendimore, që shtriheshin nga Çamëria deri në lumin Mat. Krahas pasqyrimit të shpërndarjes së timareve në çastin e hartimit të regjistrit, në të ka edhe shënime që u referohen periudhave më të hershme, kohës së sulltan Bajazitit I (1389-1402) dhe të sulltan Mehmetit I (1413-1421).
Të dhënat e regjistrit të vitit 1431-1432 për praninë e sistemit të timarit në Shqipëri që në fund të shek. XIV janë fare të pakta dhe kanë të bëjnë me krahinën e Korçës e të Përmetit. Kurse për kohën e sulltan Mehmetit I janë më të shumta. Ato tregojnë se pas pushtimit prej osmanëve në vitet 1417 e 1418 të kështjellave të Gjirokastrës, të Beratit, të Kaninës etj., ishte bërë një regjistër kadastral dhe ishte formuar Sanxhaku Shqiptar po me atë shtrirje të përafërt që do të kishte edhe në regjistrimin e mëvonshëm të vitit 1431-1432.
Në kohën e sulltan Mehmetit I pushtuesit osmanë kryen regjistrimin themeltar të vendbanimeve, të shtëpive, të pronave tokësore, i grupuan ato nëpër timare të madhësive të ndryshme (sipas funksionit e influencës që kishin spahinjtë), caktuan llojet e taksave dhe sasinë e detyrimeve që familjet e regjistruara duhet t`i paguanin shtetit dhe spahiut të tyre.
Ata synonin të zbatonin sistemin e tyre feudal ushtarak dhe, në radhë të parë, të vendosnin pronësinë feudale osmane mbi tokën, e cila ishte mjeti kryesor i prodhimit. Të gjitha tokat e punueshme, arat, livadhet, kullotat, pyjet, korijet, pavarësisht në duart e kujt ndodheshin, konsideroheshin pronë mirie, d.m.th. pronë shtetërore (araz-i mirye) dhe vetëm një fond i kufizuar tokash u jepej si pronë private (araz-i mulk) komandantëve të shquar ushtarakë. Toka vakuf (erz-i vakfe-tokë e shenjtë) formonte një kategori të veçantë prone, atë të institucioneve fetare.
Nga ana formale juridike pronari i tokave të shpallura mirie konsiderohej Zoti, por ajo administrohej prej sulltanit, i cili konsiderohej halif (mëkëmbës i profetit Muhamed).
Me shpalljen e tokave të regjistruara si pronë mirie, fshatarëve, që ishin pronarë tokash, iu kufizua e drejta në pronat e tyre, kurse fisnikët shqiptarë u zhveshën nga zotërimet e tyre dhe nga favoret që kishin në bazë të së drejtës feudale. Tani tokat e pushtuara hynë në fondin e përgjithshëm tokësor të shtetit osman. Në vartësi me madhësinë e të ardhurave që, sipas funksioneve, rëndësisë e njohjeve, u caktoheshin feudalëve të rinj osmanë, tokat u pjesëtuan në feude të vogla, të mesme dhe të mëdha, që administrata osmane i emërtonte timare, ziamete e hase. Këto prona u shpërndaheshin me kusht ushtarakëve të quajtur spahinj (d.m.th. kalorës), subashë e sanxhakbejlerë, si dhe funksionarëve civilë. Këta i mbanin pronat për aq kohë sa ishin në funksionet përkatëse dhe përmbushnin detyrimet e tyre.
Në fillim administrata osmane në Shqipëri, në pjesën më të madhe të saj, përbëhej nga të huaj. Krahas tyre kishte një numër të konsiderueshëm spahinjsh shqiptarë të islamizuar, të cilët përgjithësisht vinin nga radhët e fëmijëve të fisnikëve që sulltani i kishte marrë si pengje. Kishte edhe një numër të kufizuar spahinjsh shqiptarë të krishterë. Timaret e këtyre të fundit përgjithësisht ishin në zona të thella, mbi të cilat administrata osmane e kishte shumë të vështirë të vepronte.
Krahinat e pushtuara osmanët i ndanin në njësi të ndryshme administrativo-ushtarake. Këto njësi nuk ishin krijesa arbitrare, por mbështeteshin në lidhjet historike e traditën vendase të ndarjeve kishtare e administrative. Sanxhakët ishin njësitë më të rëndësishme administrativo-ushtarake të Perandorisë Osmane.
Sipas burimeve historike, që njihen deri tani, në tokat shqiptare u krijuan, në periudha të ndryshme të shek. XV, disa sanxhakë: pashasanxhaku i Shkupit, sanxhaku i Janinës, Sanxhaku Shqiptar (Sancak-i Arvanid) etj. Më i rëndësishmi prej tyre ishte pashasanxhaku i Shkupit, që kishte 22 nahije gjithsej dhe një shtrirje shumë të gjerë: nga Selaniku në lindje dhe arrinte në perëndim deri në Gostivar e Kërçovë. Burimet më të hershme historike për organizimin e tyre, që kanë arritur të ruhen deri në ditët tona, i përkasin Sanxhakut Shqiptar.
Sanxhaku Shqiptar pati si kryeqendër Gjirokastrën dhe shtrihej nga Çamëria deri në lumin Mat. Ai bënte pjesë në ejaletin e Rumelisë, ku përfshiheshin të gjithë sanxhakët e Ballkanit. Sanxhaku Shqiptar ishte i ndarë në njësi të vogla, në vilajete, ku përfshiheshin disa krahina (nahije).
Në krye të sanxhakut qëndronte sanxhakbeu, komandanti i ushtrisë së sanxhakut që formohej nga disa qindra spahinj. Në krye të vilajetit ishte subashi, komandanti i spahinjve që i kishin timaret në vilajetin përkatës. Subashët vareshin nga sanxhakbeu dhe kishin vetëm funksione ushtarake.
Në çdo vilajet, pranë subashëve ishin kadilerët, kryetarët e zyrës së Sheriatit (Ligji i Shenjtë), të cilët kryenin funksione administrative, civile, gjyqësore dhe fetare. Ata si kryetarë gjyqi, vendosnin jo vetëm në proceset juridike, por edhe ndërhynin në çështjet e shfrytëzimit dhe të ndarjes së timareve. Pranë kadilerëve kishte edhe funksionarë të tjerë të administratës shtetërore osmane. Këta ishin naibët, zëvendësit e kadilerëve, dhe imamët, funksionarët e kultit osman. Në çdo qytet ishte edhe dizdari, komandanti i rojeve të kështjellës. Të gjithë ata ishin të pajisur me timare. Popullsia jo myslimane (e krishterë, etj.) cilësohej raja (e nënshtruar).

Regjistrimi kadastral i vitit 835 h. (1431-1432)
Aparati shtetëror qendror e lokal i Perandorisë Osmane kujdesej për zbatimin e sistemit të timarit, mbi bazën e të cilit ishte ngritur e funksiononte tërë ngrehina politike, ushtarake e administrative e Perandorisë Osmane. Të ardhurat që vileshin nga tatimet e sistemit të timarit mbanin në këmbë gjithë aparatin shtetëror dhe mbulonin shpenzimet e tij. Gjithashtu ushtria e spahinjve, e zotëruesve të timareve, ishte pjesa më e rëndësishme e forcave ushtarake osmane që zbatonte sistemin e timarit, që mbante në këmbë Perandorinë Osmane dhe që, nëpërmjet luftërave pushtuese, zgjeronte kufijtë e saj.
Kujdesin e veçantë, që kishte aparati shtetëror për zbatimin e sistemit të timarit, e tregojnë më së miri procesi i regjistrimeve kadastrale të herëpashershme dhe shënimet e shumta anësore me të cilat janë pajisur regjistrat përkatës. Hartuesit e kadastrave (eminët) dërgoheshin nga kryeqyteti për të bërë regjistrimet. Në bazë të dekreteve (berateve), që sulltani u kishte lëshuar spahinjve, eminët shkonin fshat më fshat për të regjistruar shtëpitë, pronat e tatimet që duhej të vileshin. Në përfundim të këtij procesi eminët hartonin regjistrat e hollësishëm (mufasal defteri). Gjithashtu ata bënin edhe kopje të përmbledhura të tyre, siç është edhe regjistri kadastral i vitit 835 h. (1431-1432), që është zbuluar në arkivat turke. Ai është i pajisur me shënime anësore që janë bërë vazhdimisht, deri në vitin 1455, për të pasqyruar zëvendësimin e spahinjve të mëparshëm me të rinj, ndryshimet që pësonin timaret, duke i zmadhuar ose zvogëluar ato, si dhe krijimin e timareve të reja me fshatra e grupe familjesh që zbuloheshin si të paregjistruara e të fshehura etj. Prandaj herë pas here ndërmerreshin regjistrime të reja, nëpërmjet të cilave administrata qendrore e ajo lokale siguronte pasqyra më të plota e të sakta për funksionimin e sistemit të timarit. Në këtë kuadër u ndërmor edhe regjistrimi i vitit 835 h. (1431-1432), nga i cili është zbuluar një kopje e përmbledhur e tij. Ai është regjistri kadastral më i hershëm për Ballkanin i hartuar nga administrata osmane dhe i zbuluar deri më tani. Kjo kopje është e ndarë rastësisht në dy pjesë, nga të cilat vetëm njëra është botuar në vitin 1954 prej historianit turk Halil Inalçik. Në të janë shënuar emrat e ndarjeve administrative e të qendrave të banimit, emrat e spahinjve, llojet e tatimeve që paguheshin e madhësia e tyre e shënuar në akçe (monedhë osmane) etj.
Ashtu si gjatë regjistrimit të kohës së sulltan Mehmetit I, edhe me regjistrimin e ri të vitit 835 h. (1431-1432), Gjirokastra vazhdoi të ishte kryeqendra e Sanxhakut Shqiptar dhe në këtë sanxhak ishin përfshirë krahinat nga Çamëria deri në lumin Mat. Ai ishte i ndarë në 11 vilajete, të cilat më vonë do të quhen kaza: vilajeti i Gjirokastrës, i Këlcyrës, i Kaninës, i Beratit, i Tomoricës, i Skraparit, i Pavël-Kurtikut, i Çartallozit, i Krujës, i Përmetit dhe i Korçës. Dy vilajetet e fundit janë përfshirë në pjesën e pabotuar të regjistrit osman të vitit 835 h. Si sanxhakbe i Sanxhakut Shqiptar u caktua Ali bej Evrenozi.
Krahas krahinave që ishin përfshirë në Sanxhakun Shqiptar, shënimet anësore të regjistrit të vitit 835 h. (1431-1432) tregojnë se ndërkohë osmanët kishin regjistruar edhe rajone të tjera shqiptare. Sipas tyre, në një regjistër të veçantë e të panjohur deri tani ishin shënuar zotërimet e Gjon Kastriotit. Në këto regjistra nuk u përfshinë zotërimet veneciane në Shqipëri.
Sipas regjistrit të vitit 835 h. në Sanxhakun Shqiptar ishin rreth 475 timare, duke përfshirë edhe shtesat e bëra gjatë viteve të mëvonshme. Shumica e timareve, afro 80% e tyre, u ishte dhënë spahinjve myslimanë të huaj, midis të cilëve kishte edhe osmanë. Pjesa tjetër ishin spahinj shqiptarë myslimanë apo të krishterë. Këta, veçanërisht spahinjtë e krishterë, ishin caktuar në rajone të thella, ku administrata osmane e kishte vështirë të vepronte. Në raste të tilla eminët nuk shkelnin fare nëpër fshatra dhe i regjistronin banorët e tyre formalisht, sipas regjistrit të mëparshëm ose deklarimit të spahinjve. Kështu u veprua për fshatrat e rajonit të Këlcyrës, për fshatrat e viseve përgjatë rrjedhjes së lumit Shkumbin etj.

Rrjedhimet e sistemit të timarit
Vendosja e sistemit të timarit ndryshonte raportet e pronësisë mbi tokën, që ishte çështja themelore për jetën ekonomike, shoqërore e politike të vendit dhe që përcaktonte shkallën e zhvillimit të marrëdhënieve feudale.
Si trashëgim nga e drejta bizantine, për shekuj të tërë toka në tërësi konsiderohej se i përkiste sovranit (perandorit, mbretit etj.). Në këtë mënyrë ishin motivuar detyrimet që popullsia kishte ndaj pushtetit shtetëror qendror për prodhimet e tokës dhe që përbënte atë pjesë të rentës që merrte shteti bizantin (renta qendrore). Pjesa tjetër e rentës u përkiste individëve të veçantë, përfaqësuesve të shtresës së pasur, që ishte në krye të jetës ushtarake, politike e ekonomike në provinca. Një rentë e tillë, e ndarë në dy pjesë, krijonte marrëdhënie që në njërën apo tjetrën formë kufizonin të drejtat e pronësisë private mbi tokën. Mbi këtë formë të rentës qe ngritur e kishte vepruar institucioni feudal bizantin i pronies. Me kalimin e kohës kornizat kufizuese mbi të drejtat e pronësisë mbi tokën erdhën duke u shkelur gjithnjë e më shumë, derisa institucioni i pronies në fakt pushoi së vepruari dhe përgjithësisht toka kishte kaluar në pronësi private të plotë deri në shitblerjen e saj.
Me zbatimin e sistemit të timarit, pushtuesit osmanë realisht rivendosën pronien bizantine dhe prekën shtresat e ndryshme shoqërore, sidomos fisnikërinë shqiptare, e cila përgjithësisht u zhvesh nga pronat e veta. Vetëm një pjesë e përfaqësuesve të saj u integruan në radhët e spahinjve e të drejtuesve të shtetit osman. Këta, si dhe individë nga shtresat e tjera, qofshin edhe të ulëta, që futeshin në radhët e luftëtarëve osmanë dhe dalloheshin në luftime, merrnin timare dhe poste të ndryshme, madje edhe në viset shqiptare. Si vendas ata duhej të zbusnin pakënaqësinë e shqiptarëve ndaj pushtuesve të huaj dhe të ndihmonin në vendosjen e sistemit të timarit. Edhe disa familje që ishin caktuar për ruajtjen e mirëmbajtjen e kështjellave e të ngushticave nga kalonin rrugët, osmanët i lironin nga një pjesë e detyrimeve për t`i lidhur me pushtetin e tyre.
Elementë të tjerë nga radhët e fisnikërisë shqiptare u përfshinë në shtresën e spahinjve e të funksionarëve osmanë nëpërmjet institucionit të iç-ogllanit (pazhë) dhe të gulamit (djalë i rritur).
Dokumentet dëshmojnë se, qysh kur nisën sulmet për pushtimin e tokave shqiptare, osmanët i kushtuan vëmendje shtresës së fisnikëve. Krahas prirjes për mënjanimin e përfaqësuesve të pabindur të kësaj shtrese, aty ku qëndresa ishte e dobët, në rajonet ku vendosja e pushtetit osman ishte e vështirë, pushtuesit u përpoqën të përdornin elementë nga radhët e fisnikërisë shqiptare për të neutralizuar pakënaqësinë dhe qëndresën e tyre. Për këtë ata përdorën marrëdhëniet e vasalitetit dhe i detyronin fisnikët shqiptarë të dërgonin bijtë e tyre të vegjël si pengje në oborrin e sulltanit, si iç-ogllanë (pazhë). Këtu ata konvertoheshin në fenë islame dhe edukoheshin me frymën e besnikërisë ndaj sulltanit. Pas një dekade, kur mendohej se ishin formuar si osmanllinj të vërtetë, ata pajiseshin me timare të mëdha dhe ofiqe të larta, sipas aftësive që tregonin. Nëpër institucionin e iç-ogllanit kaluan i biri i Gjon Kastriotit, Skënderbeu, i biri i Teodor Muzakës, Jakup Beu, i biri i Gjon Zenebishit, Hamza Beu etj.
Elementë të tjerë nga radhët e fisnikëve shqiptarë qëndronin pranë bejlerbeve e sanxhakbejlerëve si gulamë (djalë i rritur), jetonin e shërbenin pranë tyre që të përgatiteshin për karrierën e feudalit osman. Pas kësaj, gulamëve të islamizuar mund t`u jepeshin si timare dhe pronat e baballarëve ose të afërmve të tyre. Institucioni i gulamit u zbatua edhe në Shqipëri. Iç-ogllanë e gulamë me origjinë shqiptare morën timare e poste jo vetëm në Shqipëri, por edhe në rajone të tjera të Perandorisë Osmane.
Këto masa nuk e dobësuan pakënaqësinë dhe qëndrimin e fisnikëve shqiptarë, të cilët përgjithësisht pushtimi osman i shkatërroi si shtresë shoqërore, duke u marrë pronat dhe të drejtat ekonomike, politike, gjyqësore e administrative që rridhnin nga e drejta feudale.
Sistemi i timarit preku thellë edhe shtresën e gjerë të fshatarësisë pronare tokash, së cilës deri diku iu kufizua shitblerja e tokës si e drejtë thelbësore e pronësisë reale mbi të. Nën sistemin e timarit toka konsiderohej pronë e shtetit dhe fshatari nuk mund ta braktiste atë. Vetëm me lejen e spahiut ai mund t`ia shiste atë një personi tjetër me kusht që blerësi të punonte tokën, të përmbushte të gjitha detyrimet ndaj shtetit e spahiut dhe t`i paguante këtij të fundit një taksë të veçantë, atë të tapisë, që lidhej me aktin e blerjes. Sistemi i timarit e përkeqësoi gjendjen e fshatarësisë si pronare tokash, e vendosi atë nën detyrime të shumta dhe nën varësinë e feudalëve të huaj osmanë. Duke u shpallur të gjitha tokat si pronë shtetërore (mirie), fshatarët ish-pronarë ndiheshin si të zhveshur nga pronat e tyre.
Para pushtimit osman fshatarët përgjithësisht i paguanin kryezotit të tyre të dhjetën e prodhimeve bujqësore, një dukat dhe obrokun (që ishte 4 grosh = 2/9 e dukatit) për çdo shtëpi. Kurse tani nën sistemin e timarit u rrit llojshmëria dhe madhësia e detyrimeve ndaj shtetit dhe timarlinjve (spahinjve). Këta të fundit u merrnin për vete fshatarëve yshyrin (e dhjeta), si taksë në natyrë për të gjitha prodhimet bujqësore e çdo aktivitet tjetër ekonomik, ispenxhën, taksë në të holla që ishte 25 akçe për familje fshatare jomyslimane (të krishterë etj.), 22 akçe për familje myslimane (e njohur me emrin resmi-çift) dhe ishte më e vogël për beqarët e moshës madhore, si dhe për familjet e drejtuara nga gra që u kishin vdekur burrat. Gjithashtu spahinjtë merrnin taksën e tapisë së tokës, kur ajo shitej apo trashëgohej nga fëmijët, taksën e martesës, gjoba të ndryshme etj. Kurse shteti merrte xhizjen, taksë që e paguanin për familje popullsitë jomyslimane (rajatë) që ishte në masën e 45 akçeve në vit, xhelepin, taksë e blegtorisë, të dhjetën e gjakut, që ishte një tribut vjetor me djem të vegjël, të cilin ishte e detyruar ta jepte çdo qendërbanim për të mbushur radhët e ushtrisë së jeniçerëve. Çdo familje, pavarësisht nga besimi, paguante avarizin e divanit, që ishte detyrim në të holla për Këshillin e Lartë të shtetit turk. Gjithashtu ato kishin edhe një varg detyrimesh specifike, si p.sh. mbulimin e shpenzimeve të ushtrisë kur ajo shkonte në luftë etj.
Pesha e detyrimeve të mësipërme rëndohej edhe më shumë prej abuzimeve që bëheshin gjatë vjeljes së tyre me dhunë nga aparati i fuqishëm ushtarako-administrativ i Perandorisë Osmane që, për nga ashpërsia, ishte i pakrahasueshëm me atë të sundimtarëve vendas të mëparshëm. Sa kohë që Perandoria Osmane vazhdonte të zgjeronte kufijtë e saj, spahinjtë nuk i kushtonin vëmendjen e duhur mbarëvajtjes së timareve, sepse të ardhurat që vilnin prej tyre ishin më të vogla nga ato që siguronin nëpërmjet grabitjeve gjatë luftërave pushtuese apo shtypjes së kryengritjeve e revoltave të ndryshme. Kur dalloheshin nëpër luftime, spahinjtë e ushtarët e tjerë osmanë në viset e sapopushtuara merrnin timare më të mëdha nga ato që kishin pasur më parë. Sipas së drejtës feudale osmane, spahiu e mbante timarin për aq kohë sa përmbushte detyrimin e pjesëmarrjes në luftë bashkë me pajisjet personale luftarake sa herë ta thërrisnin eprorët e tij. Kur timari i siguronte spahiut deri në 5 mijë akçe të ardhura në vit, duhej të shkonte në luftë vetëm dhe, për çdo 5 mijë akçe të ardhura më tepër, ai duhej të merrte me vete nga një ushtarak të armatosur (xhebeli).
Pozita e spahinjve, si zotërues timaresh, konsiderohej e përkohshme dhe e pasigurtë, prandaj veprimtaria e tyre karakterizohej nga abuzimet, grabitjet e krime të shumta, po ashtu siç vepronin edhe gjatë fushatave ushtarake. Vetë kronistët osmanë bashkëkohës me ngjarjet e mësipërme dëshmojnë për dhunën e spahinjve, për shkretimin e krahinave të tëra gjatë fushatave ushtarake të tyre, për grabitjen e pasurive të tundshme e të patundshme të banorëve të viseve që sulmoheshin, të gjësë së gjallë, si dhe të fëmijëve e të të rriturve, të cilët shiteshin si skllevër.

3. KRYENGRITJET ANTIOSMANE NË SHQIPËRI
(VITET 30 TË SHEK. XV)

Qëndresa antiosmane në Shqipëri
Pas pushtimit të kështjellave të viseve perëndimore shqiptare në fillim të shek. XV, osmanët vendosën edhe në këtë rajon të Shqipërisë administratën e tyre pushtuese. Nëpërmjet regjistrimeve të herëpashershme të banorëve e të tokës dhe të ndarjes së saj në prona të vogla feudale (timare), pushtuesit vendosën sistemin feudal ushtarak osman të timareve, që ishte i ngjashëm me sistemin e pronies bizantine. Kjo lloj prone ishte në shpërbërje të plotë në prag të pushtimit osman dhe shoqëria shqiptare ndodhej në fazën e zhvilluar të feudalizmit, ku prona tokësore shitej e blihej lirisht. Nëpërmjet këtyre regjistrimeve osmanët i zhveshën fisnikët shqiptarë nga pronat e mëdha tokësore dhe nga pozitat e tyre drejtuese. Përveç kësaj, sulmet e njëpasnjëshme të ushtrive osmane për pushtimin e trojeve shqiptare, të shoqëruara me dhunë të egër e me shkatërrime masive, me rrëmbim të fëmijëve për të mbushur repartet e jeniçerëve si dhe me rrëmbimin e të rriturve për t`i shitur si skllevër, e dëmtuan rëndë jetën ekonomike të vendit dhe shkaktuan një pakënaqësi të thellë në të gjitha shtresat shoqërore, duke i bashkuar e duke i ngritur këta në luftë kundër armikut të përbashkët, pushtuesit të huaj osman. Qëndresa dhe lufta e shqiptarëve shpërtheu kudo në forma të ndryshme deri në kryengritje të fuqishme.
Përballë një pushtuesi shumë të fuqishëm e të organizuar mirë, siç ishte Perandoria Osmane, një pjesë e shqiptarëve braktisnin përkohësisht vendbanimet e veta, duke u strehuar në vise të thella e malore, ku mund të përballohej më lehtë dhuna e pushtuesve. Të tjerë morën rrugën e mërgimit dhe u vendosën në Itali e në vende të tjera të huaja.
Braktisja e fshatrave nga banorët u bë një dukuri e përhapur në rajonet ku zhvilloheshin luftime ose që gjendeshin pranë rrugëve nga kalonin ushtritë pushtuese. Kjo dukuri është pasqyruar në regjistrin kadastral osman të vitit 835 h. (1431-1432), në të cilin janë shënuar me dhjetëra fshatra e qendërbanime të braktisura plotësisht e toka buke të bëra djerrina, që gjendeshin në rajonet pranë qendrave ushtarako-administrative, si Gjirokastra, Kanina, Berati, Kruja etj.
Qëndresa e shqiptarëve ndaj pushtuesve osmanë shfaqej në forma të ndryshme. Shumë familje përpiqeshin t`u shmangeshin regjistrimeve kadastrale që administrata osmane ndërmerrte herë pas here. Gjatë regjistrimeve ato largoheshin përkohësisht nga vendbanimet e tyre e fshiheshin. Spahinjtë, nga ana e tyre, përpiqeshin t`i zbulonin familjet e fshatrat e fshehura dhe të vilnin prej tyre rentën. Në regjistrin kadastral të vitit 835 h. (1431-1432) gjenden mjaft shënime për zbulimin e familjeve, e deri të fshatrave të tëra, që ishin fshehur e kishin mbetur të paregjistruara. Kështu, p.sh., në krahinën e Korçës e të Përmetit vetëm dy spahinj (Sunkurxhe Beu dhe Abdullahu) kishin zbuluar dhe regjistruar për herë të parë 212 familje.
Qëndresa e shqiptarëve ndaj pushtuesve osmanë shpërthente edhe në forma më të ashpra. Masa të tëra fshatarësh nuk pranonin të shkonin para komisioneve të regjistrimit dhe me armë në dorë i kundërshtonin ato, duke krijuar situata të rrezikshme për jetën e personave që duhej të shkelnin nëpër fshatra për të kryer regjistrimin e banorëve e të tokave. Përballë një qëndrimi të tillë, në shumë raste zyrtarët e kryenin regjistrimin formalisht e në kundërshtim me ligjet e tyre, pa shkuar në fshatrat përkatëse. Kështu p.sh. gjatë regjistrimit të lartpërmendur, për një numër të madh fshatrash të krahinave të Këlcyrës, të Kurveleshit etj. ai u bë formalisht, sipas të dhënave që ishin shënuar në regjistrat e mëparshëm. Kurse shumica e fshatrave, që gjendeshin në krahinat ndërmjet lumenjve Shkumbin dhe Erzen, u regjistruan sipas deklarimit gojor të spahinjve të tyre. Me dhjetëra e dhjetëra fshatra të tjera nëpër krahina të ndryshme nuk iu dhanë menjëherë spahinjve, por u shënuan nëpër regjistra si mevkuf (të bllokuar) për t`ua shpërndarë atyre më vonë. Numri i familjeve të fshehura arrinte në qindra.
Sanxhakbejlerët dhe funksionarët e tjerë osmanë përdorën gjerësisht e vazhdimisht forcat e tyre ushtarake për të zbatuar sistemin e timarit. Ata ndërmerrnin sulme të herëpashershme mbi fshatrat e pabindura dhe i shndërronin ato në gërmadha. Dhunës së tyre shqiptarët iu përgjigjën me luftë të armatosur, duke vepruar në bazë fshati, madje edhe banorët e disa fshatrave bashkëvepronin kundër pushtuesve. Në regjistrin e vitit 835 h. (1431-1432) ka shënime që cilësojnë fshatra apo timare të formuara me disa fshatra si "çerdhe qafirësh", "të hedhur në revoltë" etj. Për fshatin Luzat të Kurveleshit është vënë shënimi se "është fshat tradhtar, tre-katër herë dërguan njerëz, por nuk u kthyen".
Objekt i luftës së fshatarësisë u bënë edhe feudalët spahinj. Shënimet e regjistrit të vitit 835 h. (1431-1432) përmendin mjaft raste të vrasjes së spahinjve dhe të zhdukjes së tyre pa lënë gjurmë. Në rrethana të tilla shumë spahinj osmanë i braktisën timaret. Rrjedhimisht pushteti osman detyrohej t`i zëvendësonte spahinjtë me persona të tjerë. Kështu p.sh. në vilajetin e Pavël Kurtikut, të Çartallozit, të Tomoricës, të Këlcyrës etj., gjatë regjistrimit të vitit 835 h. (1431-1432), asnjë timar nuk ishte më nën zotërimin e spahinjve me origjinë të huaj, që kishin qenë gjatë regjistrimit të mëparshëm.

Kryengritja e Gjon Kastriotit (1429-1430)
Pushtimi osman i vendit dëmtoi rëndë interesat e të gjitha shtresave shoqërore, duke përfshirë edhe elitën drejtuese shqiptare. Një pjesë e fisnikëve të Shqipërisë së Poshtme, që i humbën plotësisht pronat e tyre, emigruan nga Shqipëria. Të tjerë në viset e Shqipërisë Qendrore e të Epërme, si Kastriotët, Arianitët, Muzakajt, Dukagjinët, Zahariajt, Spanët etj. u përpoqën të shmangnin rrënimin e plotë të tyre, duke u dhënë garanci, tribute e pengje osmanëve, si dhe duke forcuar lidhjet me Venedikun dhe vendet e tjera me prirje antiosmane. Sulmet e ushtrive osmane mbi zotërimet e fisnikëve shqiptarë nxiteshin edhe nga vjehrri i mëvonshëm dhe vasali besnik i sulltan Muratit II, që ishte sundimtari i Despotatit të Rashës, Gjergj Brankoviçi, i cili ishte në luftë me fisnikët shqiptarë jo vetëm në rajonin bregdetar të Shqipërisë së Epërme. Nën trysninë edhe të fisnikëve shqiptarë, Gj. Brankoviçi u detyrua në vitin 1428 të zhvendoste kryeqytetin në veri të Despotatit të tij, në Smederevë, në brigjet e lumit Danub.
Kur presioni i pandërprerë osman përshkallëzohej aq shumë mbi fisnikët shqiptarë, sa që rrezikonte tërësisht ekzistencën e tyre, ata nuk ngurronin të rrëmbenin armët. Pakënaqësia e shtresave të gjera shoqërore ndaj pushtimit osman u kishte krijuar fisnikëve shqiptarë mundësi të reja e të panjohura më parë për krijimin e ushtrive të mëdha e pa pagesë, të karakterizuara nga një shpirt i lartë vetëmohimi, që nuk njihet në kushtet e luftërave të zakonshme feudale dhe tek ushtritë mercenare.
Kryengritja e parë në shkallë krahinore, që njihet deri tani, i përket kohës së sulltan Mehmetit I dhe duhet të jetë zhvilluar gjatë viteve 1419-1421. Burimet historike, që e përmendin atë, nuk japin hollësi për zhvillimin e saj, veçse tregojnë që banorët e krahinës së Vagenetisë (Çamërisë) u hodhën në kryengritje.
Në fund të viteve 20 të shek. XV dy ngjarje të rëndësishme ndikuan në jetën politike të fisnikëve shqiptarë: fuqizimi në drejtimin e pashasanxhakut të Shkupit i familjes së Evrenozëve (veçanërisht dy përfaqësues të saj Isak Beu dhe, pas vdekjes së tij, i biri, Isa Beu, arritën të fuqizoheshin shumë ekonomikisht duke shfytëzuar zgjerimin e pushtimeve osmane në Ballkan) dhe sidomos lufta e ushtrive osmane për pushtimin e qytetit të Selanikut, që në vitin 1423 kishte kaluar nën zotërimin e Venedikut.
Konfliktin e armatosur ndërmjet sulltan Muratit II dhe Republikës së Venedikut për qytetin e Selanikut, që zgjati afro tre vjet (1428-1430), disa prej fisnikëve shqiptarë e panë si një mundësi për shtrirjen e pushtetit të tyre mbi viset që ishin nën zotërimet veneciane dhe osmane. Kurse për Venedikun dhe sidomos për pushtuesit osmanë lufta e mësipërme i vinte në provë fisnikët shqiptarët nëse do të përmbushnin apo jo angazhimet ushtarake që kishin ndaj tyre.
Qysh në gusht të vitit 1428 njoftohej se Gjon Kastrioti ishte nën presionin e pandërprerë të sulltanit që të sulmonte zotërimet veneciane dhe se një djalë i tij, që ishte "bërë turk e mysliman", i mbante trupat ushtarake pranë rajonit venecian të Shkodrës. Kurse Stefan Spani, Kojë Zaharia dhe Stefan Maramonti, sipas dokumenteve të fillimit të vitit 1430, kishin ndërmarrë aksione të pasuksesshme kundër zotërimeve të Venedikut në rajonin e Shkodrës. Ndërkohë Gojçin Gjurashi (Cërnojeviçi) kishte çliruar zotërimet e tij në Gentë, duke dëbuar prej tyre forcat e despotit serb të Rashës, Gjergj Brankoviçit, djalë i Vukut.
Edhe marrëdhëniet e fisnikëve shqiptarë me osmanët acarohen shumë dhe pozitat e pushtetit osman në tokat shqiptare qenë dobësuar, ndonëse mungojnë të dhënat burimore për aksionet antiosmane të shqiptarëve. Nëpërmjet tyre tërthorazi del se ushtria e Gjon Kastrioti ka rrethuar Krujën dhe është përpjekur ta pushtojë atë, kështjellë që nuk është marrë ndonjëherë me forcën e armëve. Sidoqoftë, pushteti osman në tokat e Shqipërisë Perëndimore ishte tronditur thellësisht. Prandaj, pa pritur nënshkrimin e traktatit të paqes më Venedikun (4 shtator 1430), por sapo pushtuan Selanikun (29 mars 1430), ushtritë osmane të komanduara nga Isak Evrenozi dhe me pjesëmarrjen e trupave serbe, të komanduara nga djali i Gjergj Brankoviçit, iu drejtuan shtetit të Gjon Kastriotit. Sulmi i tyre qe i papërballueshëm. Gjatë muajve prill-maj 1430 ushtritë osmane shkatërruan disa kështjella të Gjon Kastriotit dhe arritën në Prishtinë. Prej këtu morën rrugën në drejtim të Gentës dhe në fund të muajit qershor, pasi thyen qëndresën e Gojçin Gjurashit, zbritën deri në rrethinat e Shkodrës, duke plaçkitur vendin, dhe morën Dejën.
Përballë një situate të tillë Gjoni kërkoi marrëveshje me Isak Beun. Edhe me ndërhyrjen e Skënderbeut dhe të Stanishtës pranë autoriteteve osmane, u rimëkëmb shpejt shteti i Kastriotëve. Gjatë gjysmës së parë të viteve 30 sërish ai u bë kufitar me zotërimet veneciane të Lezhës e të Shkodrës, siguroi dalje në det dhe kishte nën kontrollin e vet rrugët tregtare që lidhnin bregdetin me Prishtinën dhe Shkupin.
Gjon Kastrioti vdiq në fillim të muajit maj të vitit 1437 (2 ose 4 maj). Emri i tij do të përmendet edhe në dy dokumente të mëvonshme (mars 1438 dhe korrik 1439) në kuadrin e përpjekjeve të Stanishës e të Skënderbeut, si drejtues të rinj të shtetit të Kastriotëve, për të vijuar me Venedikun dhe me Raguzën po ato marrëdhënie që kishte pasur i ati i tyre, Gjon Kastrioti.

Fitoret e Gjergj Arianitit (1432-1435) dhe zgjerimi i luftës antiosmane
Regjistrimi kadastral osman i vitit 835 h. (1431-1432) u shoqërua me dhunë të ashpër të forcave pushtuese. Dokumente të kohës tregojnë se gjatë verës së vitit 1432 shqiptarët masivisht emigruan në drejtim të Puljes e të Venedikut. Pakënaqësia e përgjithshme nga regjistrimi kadastral i vitit 835 h. (1431-1432), nxitja e revoltës së tyre nga Selia e Shenjtë dhe oborri hungarez, si dhe lajmi i pasaktë për vdekjen e sulltan Muratit II bënë që shqiptarët të hidheshin në luftë kundër pushtuesve osmanë.
Në ballë të kësaj vale të re e të fuqishme kryengritjesh u vu Gjergj Arianiti. Shqiptarët, të udhëhequr prej tij, i dëbuan spahinjtë osmanë prej një pjese të konsiderueshme të zotërimeve të Arianitëve. Qysh në fund të viteve 20, gjatë luftës veneto-osmane për zotërimin e Selanikut, kufijtë lindorë të shtetit të Gj. Arianitit duhet të jenë shtrirë në atë kohë deri në Manastir. Ndërkohë kryengritje shpërthyen edhe në krahina të tjera të vendit dhe i paralizuan forcat osmane që ishin në tokat shqiptare. Ato ndodheshin përballë asgjësimit të plotë, prandaj sulltan Murati II vendosi të merrej vetë me shtypjen e kryengritjeve shqiptare.
Gjatë dimrit të vitit 1432-1433 sulltani u vendos në Serez. Këtu u grumbulluan ushtritë osmane dhe, duke ndjekur rrugën Egnatia, do të marshonin e do të sulmonin forcat e Gjergj Arianitit për ta nënshtruar atë.
Në Serez sulltani organizoi një ushtri prej 10 mijë vetash dhe në krye të tyre vuri sanxhakbeun e Sanxhakut Shqiptar, Ali bej Evrenozin. Ushtria osmane hyri në thellësi të shtetit të Gj. Arianitit dhe arriti në luginën e Shkumbinit pa u ndeshur me luftëtarët shqiptarë. Por, kur përparuan në thellësi të luginës, forcat e Gj. Arianitit u shfaqën befasisht dhe menjëherë e sulmuan ushtrinë osmane pranë burimeve të Bushekut. Shumë ushtarë osmanë u vranë ose ranë robër në duart e shqiptarëve, ndërsa të tjerët, bashkë me komandantin e tyre Ali bej Evrenozin, morën arratinë.
Kjo ishte fitorja e parë e rëndësishme e shqiptarëve kundër ushtrive të fuqishme osmane. Ajo pati jehonë edhe në vendet e tjera dhe i dha hov luftës antiosmane në Shqipëri. Fitorja, siç ka shkruar një bashkëkohës i saj, kronisti bizantin Halkokondili, i solli "lavdi të shkëlqyer" Gjergj Arianitit, që u bë personazhi kryesor i jetës politike shqiptare të viteve 30.
Vala e kryengritjeve antiosmane u përhap edhe në rajonet e Shqipërisë së Poshtme, edhe pse pozitat e osmanëve ishin fuqizuar atje me pushtimin prej tyre, në tetor të vitit 1430, të kryeqendrës së atyre viseve, të Janinës. Kryengritësit thirrën nga emigrimi në Korfuz dhe e vendosën në krye të tyre Depë Zenebishin, djalin e ish-sundimtarit të vdekur të tyre. Pas kthimit të D. Zenebishit kryengritësit rrethuan dhe sulmuan kryeqendrën administrative të Sanxhakut Shqiptar, Gjirokastrën. Për dëmtimin e mureve të kështjellës dhe çlirimin e saj, sulmuesit përdorën makina gurëhedhëse. Ndërkohë kryengritësit i shtrinë veprimet e tyre edhe në krahinat fqinjë dhe arritën të pushtonin kështjellën e Këlcyrës.
Kjo situatë i alarmoi osmanët. Prandaj, në kushtet e vështira të dimrit, u organizua një ushtri e re osmane e komanduar nga Turhan Beu. Në fillim të vitit 1433, duke marshuar me shpejtësi nëpër dëborë, ushtria e Turhan Beut në bashkëpunim me garnizonin osman të Gjirokastrës i sulmuan befasisht rrethuesit e kështjellës. Shqiptarët, të vënë ndërmjet dy zjarreve, nuk e përballuan dot goditjen dhe me humbje të rënda u tërhoqën nga rrethimi i Gjirokastrës. Osmanët e zunë rob Depë Zenebishin dhe e varën.
Valët e kryengritjeve antiosmane u përhapën edhe në rajone të tjera të vendit. Në Shqipërinë e Epërme, Nikollë Dukagjini mori në duart e tij kështjellën e Dejës. Por këtë kështjellë Nikollë Dukagjini e mbajti për pak kohë dhe ajo kaloi sërish në duart e osmanëve. Në Shqipërinë Qendrore kryengritësit e udhëhequr nga Andre Topia sulmuan kështjellën e Krujës, por nuk e morën dot. Edhe në zonën e Vlorës dokumentet e kohës tregojnë se në vitin 1434 krerët e vendit donin që "turqve t`ua hiqnin nga duart kështjellën e Kaninës".
Gjatë viteve 30 të shek. XV zotërimet e Gjergj Arianitit mbetën rajoni kryesor i luftës antiosmane, prandaj sulltan Murati II, gjatë verës së vitit 1434, u vendos në Manastir. Këtu u grumbulluan ushtritë osmane të Rumelisë dhe nën komandën e bejlerbeut të tyre, Sinan Pashës, në fillim të gushtit 1434 sulmuan zotërimet e Arianitëve. Pasi hynë në thellësi të tyre, trupat osmane u rrethuan dhe u goditën rreptë nga luftëtarët shqiptarë. Në këtë betejë, shkruante ato ditë Senati i Raguzës, shqiptarët "dolën fitues në fushën e nderit dhe shumë turq u vranë".
Pas fitores së shkëlqyer të shqiptarëve në gusht të vitit 1434, u ngarkuan Isak bej Evrenozi dhe sanxhakbejlerët e rajoneve kufitare që të vazhdonin luftën për shkatërrimin e forcave të Gj. Arianitit. Në dhjetor të vitit 1434 ushtria e Isak Beut iu drejtua zotërimeve të Arianitëve. Shqiptarët i dolën përpara ushtrisë osmane dhe zhvilluan me të një betejë të rreptë, që përfundoi me një fitore të shkëlqyer të tyre. Për këtë betejë Senati i Raguzës do të shkruante ato ditë: "Isaku vetëm me një numër shumë të vogël ushtarësh mundi të shpëtojë. Nga ushtria e tij shumë turq, nga më kryesorët e të rëndësishmit, u vranë në luftë e mbetën robër. Që prej asaj dite turqit mbetën të tmerruar, duke mos pasur guxim kundër arbërve".
Luftimet ndërmjet shqiptarëve dhe forcave osmane vazhduan edhe në vitin 1435. Më 20 prill të këtij viti luftëtarët e Gj. Arianitit u ndeshën rreptë me një ushtri osmane, duke e shpartalluar atë dhe, siç shkruhej ato ditë, "e mbajtën fushën e betejës si ngadhënjyes".
Pas disfatave të njëpasnjëshme, që pësuan trupat osmane prej luftëtarëve të Gj. Arianitit, sulltan Murati II ndërpreu dërgimin e ushtrive të tjera kundër shtetit të Arianitëve dhe gjatë viteve 1435 -1437 i angazhoi forcat e veta në Anadoll kundër emirit Ibrahim të Karamanisë. Përkohësisht në Shqipëri u krijua një gjendje e tillë që, siç shkruhej në fund të vitit 1435, "turqit e arbërit po qëndrojnë të qetë në kufijtë e tyre pa ndonjë trazim ose përleshje".
Kryengritjet e viteve 30 të shek. XV dhe fitoret e forcave të Gj. Arianitit patën jehonë të madhe si në Shqipëri, ashtu edhe në vende të ndryshme të Evropës. Përpara bashkëkohësve të huaj shqiptarët dolën si një nga popujt më aktivë në luftën kundër pushtuesve osmanë. Rëndësia e luftës së tyre i kalonte kufijtë e botës shqiptare dhe me kohë tërhoqi vëmendjen e shteteve evropiane, interesat e të cilëve lidheshin me ngjarjet e Ballkanit. Gj. Arianiti u bë personalitet i njohur evropian, sepse fitoret e tij erdhën në një kohë kur Evropa ishte mësuar të dëgjonte për disfatat që pësonin forcat antiosmane. Për këto fitore atë e përgëzuan personalitetet më të shquara të kohës, si papa Eugjeni IV dhe perandori gjerman Sigismund, që ishte njëkohësisht edhe mbret i Hungarisë. Këta i dhanë luftës së shqiptarëve një përkrahje të gjerë morale.
Lufta e shqiptarëve përkonte me interesat e Hungarisë, që gjendej përballë sulmeve të ushtrisë osmane. Drejtuesit e kryengritjeve shqiptare si Gjergj Arianiti e Andre Topia krijuan lidhje të ndërsjella me mbretin e Hungarisë, Sigismundin, dhe dërguan përfaqësuesit e tyre te njëri-tjetri. Ata projektuan që, duke u mbështetur në viset e çliruara të Shqipërisë, të organizonin një kryengritje të përgjithshme antiosmane në Ballkan. Për këtë qëllim, në pranverë të vitit 1435, mbreti i Hungarisë dërgoi në Shqipëri Fruzhinin, pasardhës i mbretit bullgar Shishman, dhe në pranverë të vitit 1436 princin Daut, pretendent i fronit osman i strehuar në oborrin hungarez, me synimin që kundërshtarët politikë të sulltan Muratit II të ngriheshin kundër tij dhe ta rrëzonin nga froni. Me gjithë këto përpjekje nuk u arrit të organizohej një aksion i përbashkët ballkanik.
Jehona e luftës antiosmane të shqiptarëve u ndie edhe në vendet e tjera evropiane. Situatën e trazuar politike të viteve 30 në Shqipëri, Republika e Venedikut u përpoq ta shfrytëzonte për interesat e veta. Ajo arriti t`u merrte shqiptarëve Dejën dhe më pas, nën presionin e osmanëve, ua dorëzoi këtyre. Ndërkohë Venediku udhëzonte qeveritarët e saj në tokat shqiptare që të respektonin traktatet e paqes me sulltanin, të mos i ndihmonin kryengritësit shqiptarë, të lejonin kalimin e qëndrimin e trupave osmane në zotërimet veneciane etj.

Gjendja politike në Shqipëri pas kryengritjeve të viteve 30 të shek. XV
Gjatë viteve 30 të shek. XV shqiptarët për herë të parë i thyen ushtritë osmane në disa beteja. Me gjithë këto fitore, lufta e tyre nuk dha përfundimet e dëshiruara, sepse mungoi bashkimi i të gjitha forcave shqiptare, mungoi bashkërendimi efikas i veprimtarisë ushtarake të tyre dhe aksionet luftarake në rajonet kryengritëse u zhvilluan të veçuara, prandaj përgjithësisht qenë të pasuksesshme. Kjo situatë e përgjithshme ndikoi negativisht edhe në shtetin e Gj. Arianitit, duke i bërë të paqëndrueshme rezultatet e fitoreve ushtarake të tij.
Situata politike në Shqipëri mbeti shpërthyese edhe gjatë gjysmës së dytë të viteve 30 të shek. XV, kur luftimet kishin pushuar. Në viset e Gjirokastrës e të Vlorës si dhe në zonat pranë qendrave ushtarake të pushtuara etj., qëndresa antiosmane vazhdoi në forma të tjera. Për të vendosur në to plotësisht pushtetin e vet, sulltan Murati II iu drejtua për ndihmë Venedikut. Kështu, në tetor të vitit 1436, një përfaqësues i sulltanit i kërkoi Republikës së Venedikut të ndëshkonte ata shqiptarë që, nga zotërimet e saj të Shkodrës, Pargës etj., sulmonin forcat osmane, si dhe të mos lejohej në to strehimi i dezertorëve të ushtrisë osmane.
Gjendja e rëndë politike në Shqipëri për pushtuesit osmanë dhe pamundësia e tyre për të dërguar aty vazhdimisht ushtri të mëdha, ndërkohë që kishte fronte të tjera lufte edhe në rajone të tjera kufitare me Perandorinë Osmane, e detyruan sulltan Muratin II të ndryshonte përkohësisht qëndrimin e vet ndaj shqiptarëve. Ai ndërpreu sulmet ushtarake mbi zotërimet e Arianitëve e të viseve të tjera shqiptare dhe i largoi forcat osmane nga zonat, ku pozitat e tyre ishin shumë të dobëta.
Osmanët i braktisën krahinat në veri të lumit Mat dhe kështjellën e Dejës ia dhanë Lekë Zaharisë. Me aktivizimin energjik të djemve të Gjon Kastriotit, Stanishës e Skënderbeut, që ishin funksionarë osmanë, shteti i Kastriotëve u rimëkëmb shpejt, siguroi përsëri dalje në det, duke rimarrë skelën e Shufadasë në grykëderdhjen e lumit Mat, si dhe kontrollin e rrugëve për në Prishtinë dhe në Shkup. Zotërimet e tij u bënë kufitare në perëndim me zotërimet veneciane të Lezhës e të Shkodrës. Edhe në rajone të tjera të brendshme e larg qendrave osmane, si në krahinat malore e fushore që shtriheshin ndërmjet lumenjve Devoll-Seman dhe Erzen u rivendosën pozitat e zotërve vendas, ndonjë prej të cilëve i mori zotërimet e veta në formën e timareve.
Për të ruajtur në viset shqiptare pushtetin e tronditur osman, sulltan Murati II u përpoq të mbështetej te ata fisnikë vendas që ishin të lidhur me administratën vendore osmane. Krahas Evrenozëve, që vazhduan të ishin në krye të pashasanxhakut të Shkupit, gjatë viteve 1437-1438 sulltani emëroi sanxhakbe të Sanxhakut Shqiptar të birin e Teodor Muzakës, Jakup Beun, dhe subash të Krujës Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Kurse qysh në verën e vitit 1434 ishte emëruar në postin e dizdarit të Krujës Ballaban Beu, i njohur sipas rrëfimit të M. Barlecit me titullin pashë, titull që realisht nuk e ka pasur asnjëherë.
Gjatë qeverisjes së Sanxhakut Shqiptar prej Jakup Beut dhe të vilajetit të Krujës prej Skënderbeut, sipas rekomandimeve të tyre u bënë shumë ndryshime në shpërndarjen e timareve e të fshatrave në të mirë të elementit shqiptar, duke shprehur kështu vijimin e lidhjeve familjare që ata mbanin me elitën drejtuese shqiptare. Sa kohë që Skënderbeu qëndroi në postin e subashit të vilajetit të Krujës edhe këto vise mund të konsiderohen si pjesë e shtetit të Kastriotëve. Por Jakup bej Muzaka dhe Skënderbeu nuk i mbajtën gjatë pozitat drejtuese në Sanxhakun Shqiptar.
Në fund të vitit 1438 qenë të pasuksesshme aksionet e trupave osmane kundër ushtrisë hungareze në Transilvani. Më pas veprimet luftarake osmane u shtrinë pranë viseve shqiptare, në Rashë e në Bosnjë. Në vitin 1439 ata pushtuan kryeqytetin e Despotatit të Rashës, Smederevën, dhe e nënshtruan atë.
Ndërkohë sulltan Murati II largoi Skënderbeun dhe Jakup Beun nga funksionet e larta drejtuese që kishin në Sanxhakun Shqiptar dhe i ngarkoi me funksionet e larta të sanxhkbejlerëve në rajone të tjera më pak shpërthyese, me sa duket larg viseve shqiptare. Në vend të tyre për drejtimin e Sanxhakut Shqiptar u emëruan persona të huaj, që ishin më të besueshëm. Këta bënë ndryshime të shumta nëpër timaret e Sanxhakut Shqiptar, duke favorizuar elementin e huaj. Pas një rrethimi të gjatë njëvjeçar, në qershor të vitit 1441, osmanët pushtuan Novobërdën, qendra më e rëndësishme e prodhimit të arit e të argjendit në Ballkan, të cilin nuk arritën ta mbanin në duar për një kohë të gjatë.
Pas kryengritjeve të viteve 30 të shek. XV jeta politike në Shqipëri u zhvilluan në mënyrë të tillë që çoi në forcimin shkallë-shkallë të pozitave të pushtuesve osmanë në dëm të shqiptarëve, gjë që rriti pakënaqësinë e tyre. Elita drejtuese shqiptare u vu në pritje të rrethanave më të favorshme për të rifilluar luftën kundër pushtuesve osmanë, siç do të ndodhte në nëntor të vitit 1443 në Shqipëri, kur në krye të saj u vu Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.

Perse ka disa qe thone se periudha osmane ne Shqiperi fillon ne 1385 , nderkohe qe shqiperia bie nen osmanet ne 1480???

Edhe kur osmnet kapen disa qytete shqiptare ne 1420, nuk i mbajten dot, sepse ne ansje harte europiane nuk rezulton se shqiperia jugore ka rene ne osmanet ne keto vite ???

Edhe ne regjistrimet e 1430, dihet qe snaxhaku osman shtrohet vetem ne shqiperin e zones se krujes, sepse gjithe princerit e tjere shqiptare ishin te lire politikisht???

[Alboz]

Besoj qe edhe emisioni i Marin Memes jep kontributin e vet.


https://www.youtube.com/playlist?list=PLM8BAxfZddjyKKOyhpPrxsbsoL94yDYFr

[Laberia]

Besoj qe edhe emisioni i Marin Memes jep kontributin e vet.


https://www.youtube.com/playlist?list=PLM8BAxfZddjyKKOyhpPrxsbsoL94yDYFr

Eshte e vertete qe emisionet e Marin Memes japin nje kontribut shume te madh, por ka dy probleme:
1) Duhet me shume profesionalizem dhe me pak folklorizem.
2) Marin Mema dhe programe te tjera te ngjashme qe prodhohen nga kanalet e tjera televizive si Klan, ABC apo T i dixhitalbit, duhet qe ti titrojne ne Anglisht dokumentaret e tyre ne menyre qe edhe audienca e huaj te njohe me mire Shqiptaret nga kendveshtrimi yne, sepse te tjeret jane shume perpara ne propaganden e tyre anti-shqiptare.

[Laberia]

Perse ka disa qe thone se periudha osmane ne Shqiperi fillon ne 1385 , nderkohe qe shqiperia bie nen osmanet ne 1480???

Edhe kur osmnet kapen disa qytete shqiptare ne 1420, nuk i mbajten dot, sepse ne ansje harte europiane nuk rezulton se shqiperia jugore ka rene ne osmanet ne keto vite ???

Edhe ne regjistrimet e 1430, dihet qe snaxhaku osman shtrohet vetem ne shqiperin e zones se krujes, sepse gjithe princerit e tjere shqiptare ishin te lire politikisht???
Nuk eshte ky problemi o Arjana. Mos lexo ca thone idiotet ketu nga kombesite e tjera qe perpiqen ta minimizojne jo vetem si periudhe kohore pushtimin Osman, por edhe si impakt ne kombet e tyre.
Qellimi i ketij threadi eshte qe shqiptaret te fillojne te lexojne historine e vendit te tyre sepse po lene nam neper forume sepse nuk e kane idene dhe po na qesh bota.
Do te jap nje shembull. Tek Historum, nje shqiptar me nickname Dua filloi nje thread me disa video me shqiptare nga krahina te ndyshme qe flasin shqip dhe kerkoi mendimin e te huajve ne lidhje me gjuhen shqipe. E ke ketu (http://historum.com/lounge/126148-curiosity.html).
Te Historum eshte anetar nje anetar i cili eshte arberesh, EternalItaly. Po te shkosh te faqja tre, postimi 25 do te lexosh se si ai pergjigjet nje anetari Italian:

I don't think that it's an Apulian dialect. Our language derives from Tosk spoken in southern Albania.
dhe e vazhdon postimin me lutjen Ati Yne.
Ketu nderhyn nje nga keta te tanet dhe i thote:

Why, if your language derives from Tosk, it's more similiar to Gheg?
dhe arbereshi i pergjigjet:

Not true. This is "pure" gheg. Let me tell you that i can barely understand anything.
dhe e shoqeron postimin e tij me nje video me vargjet e Fishtes.
Por ky i yni ketej nuk heq dore:

Do you understand this? It's Tosk.
dhe i poston vargjet e Nolit.
Domethene, nuk dine minimumin se njerezit qe emigruan ne Italine e Jugut, Kalabri, Sicili, ishin nga Shqiperia e Jugut shumica, nje pjese nga Peloponezi, perseri me origjine nga Jugu dhe nje pjese nga Shqiperia Qendrore. Shqiptaret e Veriut, mbas renies se Shkodres emigruan ne Veri te Italise, kryesisht ne Venecie dhe rajone te tjera. Arbereshet nuk u asimiluan sepse u vendosen ne zona kryesisht malore dhe te pabanuara dhe kishin nje fe tjeter nga ajo e Italianeve, ishin Ortodokse. Shqiptaret nga Veriu u asimiluan sepse u vendosen ne zona nga me te civilizuarat dhe te pasurat e Italise dhe mbare Evropes dhe kishin nje besim te njejte me Italianet, pra ishin Katolike.
Keta vazhdojne qe te jetojne ne nje bote iluzore dhe besojne se Shqiptaret ne Jug e kane origjinen nga Veriu, domethene me llogjiken e ketyre, Kelmendi ishte Geg, Tropoja Cam, Dukagjini Lab, e ku di une, Gjakova Tosk, sepse keshtu i bie. Nuk e kane haberin nga historia, por kur te them fare, fare. U duket interesante, ndjejne nje lloj krenarie prej fshatari te pagdhendur, por na vendosin ne pozite shume te veshtire kur diskutojme neper forume. Teoria e emigrimit te Shqiptareve ne shekullin e XIV ne drejtim te Jugut te Shqiperise, eshte nje teori e mesit te viteve 50-te, qe kishte per qellim te jepte nje shpjegim te pranueshem per prezencen e Shqiptareve ne kete rajon, sepse eshte e dokumentuar qe ne fund te shekullit XIX dhe fillim te shekullit te XX, Epiri banohesh ne shumice absolute nga Shqiptare dhe disa komunitete vllehesh. Tani, kjo loja me monedha apo statuja qe gjenden nentoke nuk i bind shume njerezit aq me teper qe flitet per gjera qe kane ndodhur perpara tremije vjetesh, E njejta gje ndodhi edhe ne veri, duhesh nje teori qe te shpjegonte prezencen masive te Shqiptareve nga Jugu i Bosnjes, Jugu i servise, pjesa Perendimore e Maqedonise dhe deri ne Adriatik, sepse eshte e dokumentuar, ne te dy rastet, ne jug dhe ne veri po flasim per fundin e shek. XIX dhe fillimi i shek. XX dhe jo per vitin 2.000 perpara Krishtit. Pra, u hoq dore nga teorite e shek.XIX se shqiptaret jane nga Kaukazi apo erdhen me Turqit ne Ballkan, sepse nuk ta pranonte njeri kete teori ne shek. XX dhe u shpik kjo teoria e emigrimit te Shqiptareve, nga fshati i ketij Kelmendasit qe eshte anetar ketu ne forum dhe ne kater shekuj shqiptaret kolonizuan gjysmen e Ballkanit. Kjo teori nuk pi me uje dhe nuk e merr njeri serioz ne konsiderate, sepse eshte marrezi qe ta mendosh. Kjo eshte arsyeja qe keto teori emigrimesh te sponsorizuara dhe mbeshtetura nga te gjithe fqinjet tane(dhe ne kemi kater shtete fqinje, pa llogaritur Kosoven) dhe ata qe i kane mbeshtetur historikisht, nuk i gjen te permbledhura ne nje teori te vetme, sepse nuk ka studiues serioz qe te merret me nje idiotizem te tille, por secili prej fqinjeve tane, ka shpikur nje teori te veten, gjithmone me emigrim shqiptaresh per te justifikuar faktin historik qe kane pushtuar toka shqiptare dhe te banuara me shqiptare. Levizjet e popullsive kane qene nje fenomen i njohur dhe vazhdojne te jene nje fenomen prezent ne ditet tona, shume prej ketyre qe flasin neper forume jane lindur dhe rritur jashte Shqiperie. Por Etnogjeneza e Shqiptareve nuk shpjegohet me teorite e emigrimeve te sajuara nga fqinjet tane, apo me perrallat qe tregon gjyshi anes vatres ne netet e dimrit duke ngrene geshtenja. Nuk ka emigrim te shqiptareve nga veriu per ne jug te Shqiperose ne shekullin e XIV. Pyetja qe shtrohet tani eshte nese Shqiptaret emigruan nga Jugu i Shqiperise, dmth, Epir drejt Greqise ne shekullin e XIV apo ky emigrim ka egzistuar me heret, sepse ka shenja qe qe ka pasur emigrim perpara asaj qe pranohet nga historia zyrtare.
Ca nga keta te tanet, ju duken si histori te bukura keto, per ca malesore Geg trima qe pushtuan gjysmen e Ballkanit. Dhe gjithe te tjeret qeshin dhe tallen me ne.

[Laberia]

P A R A T H Ë N I E

Historia e Shqipërisë nën sundimin osman gjatë shek. XVI-XVIII ka qenë trajtuar, si pjesë e tretë e vëllimit të parë të Historisë së Shqipërisë, botuar në Tiranë në vitin 1959, shkruar nga një grup autorësh.
Në vitin 1972 u botua si dispensë (Pjesa III e vëllimit të parë), tekst për studentët e universiteteve të vendit, e shkruar nga Selami Pulaha dhe Stavri Naçi. Në vitet 1983-1984, kur u botuan vëllimet II, III dhe IV të Historisë së Shqipërisë, kjo pjesë, ashtu si gjithë vëllimi i parë, nuk u botua. Ajo u ruajt si dorëshkrim në Arkivin e Institutit të Historisë dhe u vu në përdorim të pedagogëve e të studiuesve.
Në këtë botim të ri të Historisë së popullit shqiptar, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI - vitet 20 të shek. XIX përbën pjesën e tretë të vëllimit të parë dhe është shkruar nga këta autorë:
Kreu I (1,2,4), Zhvillimi ekonomik i tokave shqiptare (shek. XVI - mesi i shek. XVIII), dhe Kreu II, Zhvillimi politik i tokave shqiptare. Kryengritjet e armatosura (shek. XVI – mesi i shek. XVIII), janë hartuar nga prof. dr. Selami Pulaha dhe janë redaktuar nga prof. dr. Petrika Thëngjilli. Zona e çifligut (Kreu I/3) është shkruar nga prof. dr. Petrika Thëngjilli.
Kreu III, Ndryshimet në strukturën fetare të popullit shqiptar. Përhapja e fesë islame (shek. XV-XIX), është shkruar nga Ferit Duka.
Kreu IV, Pashallëqet e mëdha shqiptare (1771-1831), është hartuar nga dr. Stavri Naçi dhe është redaktuar nga prof. as. dr. Ferid Duka.
Kreu V, Kultura dhe arsimi në shek. XVI-XVIII është shkruar nga një grup autorësh:
Koha e përhapjes së fjalëve shqip, shqiptar dhe Shqipëri nga prof. Shaban Demiraj; Letërsia shqipe në shek. XVI-XVII dhe Letërsia shqipe gjatë shek. XVIII nga prof. dr. Jorgo Bulo; Arsimi dhe kultura në qytetin e Voskopojës nga prof. Dhimitër Shuteriqi; Arkitektura në shek. XV-XVIII nga prof. dr. Gjerak Karaiskaj; Artet figurative në shek. XVI-XVIII nga Mustafa Arapi dhe Gazmend Muka.
Për hartimin e Kreut III të kësaj pjese është pasur në konsideratë në mënyrë të veçantë studimi i prof. dr. Muhamet Tërnavës (Prishtinë) Ndryshime në strukturën fetare në Kosovë.

[Laberia]

K R E U I

ZHVILLIMI EKONOMIK I TOKAVE SHQIPTARE
(SHEK. XVI - MESI I SHEK. XVIII)

1. VENDOSJA E PLOTË E SISTEMIT TË TIMARIT NË SHQIPËRI.
FORMAT E PRONËSISË

Vendosja e sistemit të timarit.
Ndarja administrative (shek. XVI-XVII)
Zgjerimi i Perandorisë Osmane, pas pushtimeve të realizuara në shek. XV, bëri të nevojshëm ndryshimin e organizimit të saj shtetëror. Për ta vënë atë mbi baza më të qëndrueshme administrative e juridike, gjatë mbretërimit të sulltan Sulejmanit II (1520-1566), të njohur me emrin Ligjvënësi (kanuniu), u krye një organizim i ri i shtetit dhe u rishikuan e u plotësuan ligjet ekzistuese me urdhëresa të tjera në përshtatje me kushtet e reja, me synim që të arrihej në radhë të parë centralizimi i pushtetit në duart e sulltanit.
Në përfundim të këtij riorganizimi, territoret e gjithë perandorisë u ndanë në 32 ejalete, që ishin njësi më të vogla administrative. Në krye të çdo ejaleti kishte një bejlerbej. Krahinat e Gadishullit Ballkanik u përfshinë në tri ejalete: ejaleti i Bosnjës në veri të gadishullit, ejaleti i Rumelisë në qendër dhe ejaleti i Detit në ishujt e detit Egje dhe në një pjesë të bregdetit jugor. Çdo ejalet u nda në një numër sanxhakësh.
Territoret e Shqipërisë bënin pjesë në ejaletin e Rumelisë. Ato u ndanë në disa sanxhakë. Numri, shtrirja dhe emërtimi i tyre ka ndryshuar herë pas here. Sanxhakut të Shkodrës, të cilit më 1499 i ishin shtuar krahina të Malit të Zi dhe në fillim të shek. XVI edhe krahina të Rrafshit të Dukagjinit, iu shkëput krahina e Gjakovës, që i kaloi sanxhakut të Dukagjinit; sanxhakut të Vlorës iu shkëputën krahinat e Delvinës dhe të Çamërisë, me të cilat u krijua sanxhaku i Delvinës. Sanxhakët e Elbasanit, të Ohrit, të Dukagjinit, të Prizrenit, të Vuçiternës, të Shkupit dhe të Janinës mbetën siç ishin më parë. Në filim të shek. XVI sanxhaku i Manastirit fitoi një rëndësi të veçantë, sepse selia e bejlerbeut të Rumelisë u zhvendos nga Shkupi në Manastir, prandaj ai njihet edhe me emrin pashasanxhaku i Manastirit.
Çdo sanxhak ishte një unitet administrativ e ushtarak që përfshinte timaret, ziametet dhe forcat e tyre ushtarake përkatëse. Sanxhakë u ndanë në njësi më të vogla, të cilat u quajtën kaza, kurse këto të fundit u ndanë në nahije. Në çdo sanxhak kishte një mëkëmbës të sanxhakbeut (myteselim) dhe komandant të spahinjve (allaj-bej), kurse në çdo kaza një gjykatës (kadi) që varej drejtpërdrejt nga sulltani. Përveç këtyre pati edhe funksionarë të tjerë të një rëndësie më të vogël nëpër nahijet. Shumica dërrmuese e funksionarëve, ashtu si dhe shumica e feudalëve, ishin me origjinë shqiptare. Numri i tyre tashmë ishte rritur. Ndërsa një pjesë e tyre vinte nga radhët e klasës feudale para pushtimit, pjesa tjetër, që përbënte shumicën, vinte nga radhët e ushtarakëve të shquar në luftë ose të fëmijëve të rritur nëpër shkollat e korpuset jeniçere. Kishte mbetur ndonjë sasi e vogël spahinjsh turq, të cilët më vonë u larguan ose u asimiluan, sikurse ndodhi me kolonët turq të sjellë në Koxhaxhik, Elbasan, Krujë etj.
Me organizimin e ri, osmanët i copëzuan së tepërmi trojet shqiptare, duke u dhënë njësive ushtarake e administrative shqiptare një shtrirje territoriale më të vogël në krahasim me sanxhakët e tjerë të Rumelisë. Disa prej tyre, përveç popullsisë mbizotëruese shqiptare përfshinin edhe pakica malazeze, serbe e maqedone.
Gjatë mbretërimit të Sulejman Ligjvënësit, juriskonsultët osmanë përpunuan, si për të gjithë sanxhakët e tjerë të perandorisë, edhe për ata shqiptarë, nga një kanuname të veçantë. Kanunameja më e vjetër nga ato që janë ruajtur e që njihet deri më sot, është ajo e sanxhakut të Shkodrës (1529). Kanuname të veçanta patën edhe sanxhakët e Vlorës, të Elbasanit, të Prizrenit, të Ohrit, të Vuçiternës. Burimin e tyre kanunametë e kishin gjithnjë te “Ligji i Sheriatit” (ligji i shenjtë) dhe në mënyrë të veçantë te Kurani, që ishte një farë kushtetute e përjetshme e perandorisë së osmanëve. Por në hartimin e tyre janë marrë parasysh edhe kushtet shoqërore-ekonomike të çdo sanxhaku, si dhe traditat dokesore të trashëguara nga shekujt e kaluar. Kanunametë e sanxhakëve shqiptarë ligjëruan gjendjen e pronësisë tokësore, pozitën e spahinjve ndaj shtetit e rajave, detyrimet fiskale dhe detyrimet e tjera të popullsisë shqiptare. Kanunametë përmbanin gjithashtu dispozita të ndryshme mbi rregullimin ushtarako-politik të sanxhakëve, mbi çmimet e prodhimeve bujqësore, mbi regjimin doganor etj.
Në fillim këto kanuname kishin mjaft mungesa, por kohë pas kohe ato u plotësuan me dekrete (fermane) dhe me vendime (fetva), sidomos me fetvatë e kryetarit të fesë islame, Ebusudit, i cili ishte figura kryesore në përpilimin e kanunameve. Më vonë u hartuan kanumame të reja më të plota. Kanunameja e dytë e Shkodrës u përpilua afërsisht gjysmë shekulli më vonë nga e para.
Përveç kanunameve të sanxhakëve dhe të shtesave të mëvonshme, kadilerët kishin për udhëheqje në punët e tyre edhe kanunamenë qendrore të njohur me emrin “Kanunameja e sulltan Sulejmanit”, që u kodifikua pas mesit të shek. XVI. Kjo përmblidhte dispozitat themeltare të regjimit feudalo-ushtarak dhe të marrëdhënieve shoqërore-ekonomike të krejt Perandorisë Osmane.
Kanunametë e sanxhakëve shqiptarë kishin të përbashkëta normat kryesore të regjimit feudal-ushtarak. Në mjaft raste, ato kishin ndryshime nga njëra-tjetra dhe pasqyronin shkallën jo të barabartë të zhvillimit ekonomik e shoqëror të popullsisë që jetonte në secilin sanxhak.
Në vitin 1506 u bë një regjistrim i përgjithshëm i të gjitha tokave shqiptare. Ato u përfshinë në dy zona të mëdha. Në njërën zonë bënin pjesë tokat, ku ishte zbatuar sistemi i timarit. Kjo quhej ndryshe zona e së dhjetës (yshyrit), kurse zona tjetër përfshinte krahinat malore të vetqeverisura, ku nuk u zbatua sistemi i timarit. Ato i jepnin pushtetit qendror një taksë (haraç) fikse, prandaj quheshin zona e haraçit.
Zona e timarit ishte e shtrirë në pjesën më të madhe të tokave shqiptare. Si në gjithë Gadishullin Ballkanik, dhe në shumicën e viseve të tjera të Perandorisë Osmane, gjithë toka ishte shpallur “tokë shtetërore” (erazi mirie). Megjithatë, pronësia mbi tokën, që i përkiste shtetit osman edhe në Shqipëri, pati tri forma të ndryshme: tokat shtetërore që zinin sipërfaqen më të madhe të vendit dhe përbënin bazën e sistemit të timareve, tokat në zotërim privat (erazi mylk) që zotëroheshin nga pjesëtarë të aristokracisë feudale dhe tokat vakëf (erazi vakf), që ishin pronë e institucioneve fetare myslimane.
Pjesa më e madhe dhe më e rëndësishme e tokave shqiptare i përkiste formës së tokave shtetërore. Këto përbënin fondin e tokave të përfshira në sistemin e timarit, në disa kategori: në radhë të parë, bënin pjesë tokat e punueshme, arat, livadhet në zotërim të fshatarëve. Tipar dallues i këtyre tokave (rajatike) ishte fakti se fshatarët që i zotëronin ato, ishin të detyruar t’i shlyenin një varg detyrimesh, si spahiut dhe shtetit. Legjislacioni nuk lejonte ndryshimin e statusit të tyre dhe ruante dallimin fetar midis bashtinës dhe çifligut. Në rast se një mysliman merrte një bashtinë, i shlyente detyrimet si i krishterë.
Përveç tokave rajatike kishte edhe disa toka jorajatike: truallishtet (mezra) ishin toka djerr të fshatrave, dikur të banuara, por që ishin braktisur nga popullsia. Ato mund të punoheshin e të mbilleshin nga fshatrat fqinje. Prej tyre merrej vetëm e dhjeta e prodhimeve bujqësore. Spahiu kishte të drejtë t’i jepte me tapi dhe taksën e tapisë e merrte shteti. Punimi i tyre mund të bëhej edhe nga fshatarë të ardhur. Sipas regjistrit të vitit 1520, fshati Levan i Vogël në regjistrimin e vjetër figuronte truallishte, por fshatarët që erdhën nga viset përreth, u vendosën aty me banim dhe e punonin tokën, duke i shlyer të dhjetën të zotit të tokës. Krahas truallishteve ishin tokat e përbashkëta (mysha), toka të papunuara, të ndodhura midis fshatrave me kufij të papërcaktuar dhe në përdorim të përbashkët të tyre. Punimi dhe mbjellja e tyre kushtëzohej me pagimin e së dhjetës. Një kategori tjetër tokash jorajatike ishin tokat e hapura rishtas (zemin e tarlla), prej vendeve djerr, pyjesh, vendesh malore, të cilat me kalimin e kohës nga një regjistrim në tjetrin, punoheshin e mbilleshin. Spahiu kishte të drejtë t’i jepte me tapi që të punoheshin. Të njëjtin status kishte toka djerr brenda timareve të lëna si kullota dimërore dhe verore. Spahiu kishte të drejtë të vilte taksën për dimërimin dhe verimin e bagëtive nga fshatarët e jashtëm që sillnin bagëtitë për kullotje, por jo nga fshatarët e fshatit ku ndodhej kullota. Në periferi të qyteteve tokat nuk ishin private, por as toka rajatike. Përreth qyteteve kishte mjaft çifligje të ngarkuara vetëm me të dhjetën dhe taksën e kashtës. Një kategori më vete përbënin tokat e dhëna në zotërimin e personave të ngarkuar me shërbime ushtarake në luftë, në prapavijë ose me shërbime administrative. Këto u jepeshin si bashtina ose çifligje vojnukëve, stallierëve, rritësve të shpesëve të gjuetisë (doganxhinj), ruajtësve të grykave të rrugëve (derbendxhinj), pjesëtarëve të korpusit ushtarak të kalorësve (myselem) dhe të këmbësorëve. Tokat ushtarake trashëgoheshin dhe ishin falur nga e dhjeta, xhizja, taksat e jashtëzakonshme shtetërore dhe nga çdo detyrim tjetër kundrejt shërbimit ushtarak. Me kalimin e kohës kjo kategori sa vinte e zvogëlohej. Kështu më 1506 në sanxhakun e Vlorës kishte 229 shtëpi vojnukësh që ishin kthyer në raja. Më 1593 numri i vojnukëve në këtë sanxhak numërohej me gishta. Në kategorinë e tokave shtetërore bënin pjesë edhe tokat në zotërim personal të spahinjve (hasa-çiflig).
Toka shtetërore u nda në zotërime të veçanta, të cilat në varësi nga shuma e të ardhurave që jepnin, u quajtën has, ziamet dhe timar. Të ardhurat vjetore maksimale të hasit që u jepeshin pjesëtarëve të aristokracisë feudale (sulltanit, vezirëve, bejlerbejve, sanxhakbejve), i kapërcenin të 100 000 akçet, të ziametit deri në 99 999 akçe, kurse të ardhurat e timarit, që u jepeshin zakonisht feudalëve të vegjël nuk i kapërcenin të 19 999 akçet.
Numri i zotërimeve në tokat shqiptare u rrit krahas me zgjerimin dhe me forcimin e pushtetit osman në krahinat e mbetura ende jashtë administratës së tij. Sipas regjistrimit të vitit 1431, në Sanxhakun Shqiptar kishte 471 timare, kurse me regjistrimin e kryer në vitin 1533, vetëm në sanxhakët e Shkodrës, të Vlorës, të Ohrit, të Elbasanit, të Vuçiternës dhe të Prizrenit numri i timareve arriti në 2 070.
Në Shqipëri haset në zotërim të sulltanit u formuan pas përfundimit të pushtimit të saj dhe me përforcimin e pushtetit osman në vend. Sipas dëshmive dokumentare ato ishin krijuar për herë të parë në sanxhakun e Shkodrës, në vitin 1485, pastaj nga fillimet e shek. XVI u dukën në të gjithë sanxhakët e tjerë. Të ardhurat e tyre i kalonin thesarit shtetëror dhe përdoreshin për të mbuluar shpenzimet e administratës qendrore të shtetit. Në përputhje me kushtet ekonomike e politike të secilës trevë, ato përfshinin zakonisht të ardhurat më të rëndësishme të vendit që vinin nga taksat e shitblerjes së mallrave në tregjet kryesore, nga taksat doganore të skelave të Vlorës, Durrësit, Lezhës, Shkodrës, që ishin nyje kryesore të tranzitit tregtar me botën e jashtme, nga monopoli i kripës në kriporet e bregdetit, nga peshkimi në liqenet e Shkodrës, Ohrit, në grykat e lumenjve etj., nga minierat e Novobërdës, Janievës, Trepçës, Prizrenit, Vlorës dhe nga të ardhurat e një numri qytetesh apo fshatrash. Vjelja e këtyre të ardhurave zakonisht bëhej me anën e sistemit të sipërmarrjeve vjetore (mukata). Haset ishin mjaft të mëdha dhe zinin një vend të konsiderueshëm në sasinë e të ardhurave (të rentës) që shkonin në dobi të klasës feudale. P.sh. në vitet 30 të shek. XVI haset zinin 44,8% të këtyre të ardhurave dhe arrinin në 10 649 730 akçe. Të ardhurat e hasit të sulltanit në Vlorë vinin nga peshkimi, doganat, monopoli i kripës, nga taksa e dhenve në sanxhakët e Vlorës e të Elbasanit, dhe nga detyrimet spahiore të 26 fshatrave. Në hasin perandorak në Vuçitern të ardhurat kryesore vinin nga minierat e Novobërdës e të Janievës, të punishtes për prerjen e monedhës, nga taksat e qytetarëve dhe nga detyrimet spahiore të 290 fshatrave.
Hase të rëndësishme zotëronin edhe vezirë e bejlerë, si Sinan Pasha në sanxhakun e Vlorës dhe Osman Pasha në sanxhakun e Delvinës etj. Sanxhakbejlerët, si mbajtës të pushtetit ushtarak e civil në krahinat e përfshira në njësitë administrative që qeverisnin, zotëronin 8-9 hase të rëndësishme qysh në shek. XV. P.sh., hasi i sanxhakbeut të Shkodrës më 1485 arrinte në 389 912 akçe. Ai përfshinte të ardhurat e qyteteve të Shkodrës, të Drishtit, të Pejës si dhe 161 fshatra kryesisht në Malësinë e Madhe. Në shek. XVI, haset e sanxhakbejlerëve lëviznin nga 200 000 deri në 550 000 akçe secili. Të ardhurat e haseve të funksionarëve të lartë arrinin në fund të shek. XVI në 2 593 998 akçe, d.m.th., në 10,4% të sasisë së përgjithshme të të ardhurave nga detyrimet spahiore. Më i vogli ishte hasi i sanxhakut të Elbasanit (117 138 akçe) dhe më i madhi ishte ai i Ohrit (383 450 akçe). Vendin kryesor në të ardhurat e këtyre haseve e zinin të ardhurat nga detyrimet spahiore, të vjela nga 260 fshatra.
Pjesa më e madhe e tokave dhe e popullsisë ishte dhënë në ziamete dhe timare. Në fillim të shek. XV kishte 30 timare e 837 ziamete me 3 352 000 akçe, kurse në fund të shek. XVI 212 ziamete dhe 2 043 timare me 15 500 000 akçe. Sasia më e madhe e timareve dhe e ziameteve gjendej në sanxhakët e Vlorës, të Ohrit, të Vuçiternës, në viset e Rrafshit të Dukagjinit etj. Ziametet dhe timaret përfshinin pjesën më të madhe të të ardhurave (të rentës) të zotërimeve spahiore, 32% të shumës së përgjithshme. Gjatë shek. XVII-XVIII numri i timareve dhe i ziameteve erdhi duke u zvogëluar, përkatësisht në 2 043 e 93.
U pakësua më shumë (gjatë shek. XVII-XVIII) numri i ziameteve dhe më pak ai i timareve. Kjo dukuri dëshmon për copëtimin e ziameteve dhe rritjen e haseve. Edhe në këta shekuj ruhej tradita e mëparshme, sipas së cilës shumicën e timareve e përbënin timaret e vogla me të ardhura deri në 3 000 akçe. Kështu timaret e vogla në fillim të shek. XVII në sanxhakun e Shkodrës zinin 55% të numrit të përgjithshëm, në sanxhakun e Vuçiternës 66% dhe në atë të Elbasanit 64%. Vendin e dytë e zinin timaret me të ardhura 5 000-6 000 akçe. Timaret dhe ziametet thuajse tërësisht kishin të bënin me tokën dhe fshatarin raja. Ato lidheshin me prodhimin bujqësor të një vendbanimi të caktuar. Ziametet përfshinin disa fshatra të tëra, kurse timaret fshatra të plota ose pjesë fshatrash.
Timaret, ziametet dhe haset u jepeshin spahinjve kundrejt detyrimeve të caktuara ndaj pushtetit qendror. Timarliu ose zaimi e gëzonte timarin apo ziametin me kusht që me shpenzimet e veta, të shkonte në luftë si kalorës i armatosur nën urdhrat e sanxhakbeut sa herë ta thërriste sulltani. Timari, të ardhurat e të cilit ishin deri në 3 000 akçe që nevojiteshin për shpenzimet e jetesës së spahiut, quhej “këllëç timar”, d.m.th., timar sa për një shpatë. Në rast se të ardhurat e kalonin këtë shumë, atëherë spahiu ishte i detyruar të çonte një kalorës të armatosur (xhebeli) për çdo 3 000 akçe më shumë, ndërsa zotëruesit e ziameteve e të haseve çonin një kalorës për çdo 5 000 akçe.
Kushtëzimi i dhënies së zotërimit me shërbimin në ushtri, i jepte sistemit të timareve në fazën e parë të tij një karakter të theksuar ushtarak. Kur sulltani, me anë të një urdhri (fermani), kërkonte grumbullimin e forcave ushtarake, atëherë të gjithë spahinjtë së bashku me xhebelitë, të armatosur dhe të pajisur për luftë me shpenzimet e tyre, paraqiteshin pranë sanxhakbeut, i cili ishte i detyruar të shkonte me të gjitha forcat ushtarake të sanxhakut të vet pranë bejlerbeut të Rumelisë e të vihej nën urdhrat e tij. Në qoftë se spahinjtë nuk i përgjigjeshin thirrjes për luftë, ata zhvisheshin nga feudet, të cilat u jepeshin personave të tjerë. Në kohë paqeje spahinjtë ishin të detyruar të mos largoheshin nga vendet ku ndodhej zotërimi i tyre. Kur ata tregoheshin besnikë dhe kryenin mirë shërbimin ushtarak, shpërbleheshin me zmadhimin e zotërimit dhe gëzonin kështu të ardhura më të mëdha. Në këtë mënyrë pushteti qendror ruajti disiplinën dhe gatishmërinë luftarake të spahinjve dhe krijoi garancinë për forcimin e zgjerimin e Perandorisë Osmane.
Zotërimi i tokës, që kishte për veçori shërbimin e detyrueshëm në ushtri ose në administratë, ishte baza e gjithë sistemit të timareve. Ky sistem pronësie me kusht i siguronte pushtetit qendror një ushtri të madhe e të interesuar për luftëra pushtuese, si dhe një aparat administrativ të përshtatur me nevojat e sundimit.
Zotërime u jepeshin edhe personave që kryenin shërbime në administratën qendrore ose lokale. Kështu, p.sh., gjatë shek. XV në tokat shqiptare u ishin dhënë timare kadilerëve, shkruesve etj. Në këtë shekull, kur pozitat e pushtuesve nuk qenë konsoliduar plotësisht, u ishin dhënë timare edhe disa peshkopëve të krishterë. Edhe mitropolitit të Beratit dhe peshkopëve të Krujës, të Kaninës e të Çartallozit iu njohën në fillim në sanxhakun shqiptar si timare fshatrat që zotëronin si metohe para pushtimit. Por, në shek. XVI, kjo praktikë u hoq. Tashmë nuk kishin mbetur elementë të krishterë vendas në gjirin e timarlinjve osmanë, ashtu siç kishte pasur në periudhën e luftërave të shek. XV. Për të ruajtur pozitat e veta ekonomike dhe politike, ish-pjesëtarët e parisë së vjetër feudale vendase kishin përqafuar fenë e pushtuesit, islamin.
Zotërimi nuk ishte i përjetshëm. Biri i spahiut mund të trashëgonte zotërimin, vetëm nëse ai përmbushte po ato detyrime që kishte i ati ndaj sulltanit. Spahinjtë nuk gëzonin pronësinë e plotë mbi tokat e zotërimit, mbasi as mund t’i shisnin dhe as mund t’i dhuronin. Sipas juriskonsultëve osmanë “toka mirie” nuk ishte as e timarliut, as e atij që punonte tokën, d.m.th., e fshatarit raja. Pronari i vërtetë i këtyre tokave ishte shteti osman. Rrjedhimisht spahiu konsiderohej vetëm zotërues i tokës (sahibi erz). Duke qenë pronar toke i kufizuar, edhe pushteti i tij mbi fshatarin raja ishte gjithashtu i kufizuar. Megjithëse në legjislacionin osman ai cilësohej edhe zotërues i rajave (sahibi reaya), ai nuk gëzonte të drejtën ta gjykonte vetë fshatarin raja dhe nuk mund ta dëbonte atë nga toka po qe se ky përmbushte detyrimet që kërkonte ligji.
Çdo familje fshatare banuese në një feud kishte ngastrën e tokës që e punonte me pjesëtarët e vet. Ngastrat që u ndodhën në duart e fshatarëve të krishterë, u quajtën si dhe më parë bashtina, kurse ato që ishin në përdorim të fshatarëve myslimanë u quajtën çifligje (çift-një palë, një pendë, në kuptimin e një toke që mund të punohej me një pendë qe). Meqenëse bashtinat dhe çifligjet ishin tokë shtetërore, fshatari gëzonte mbi to vetëm të drejtën që ta punonte dhe ta shfrytëzonte kundrejt detyrimeve që duhej të jepte. Fshatari gëzonte disa të drejta të kufizuara, ai nuk mund të dëbohej nga toka prej spahiut po qe se e punonte dhe paguante detyrimet. Gjithashtu fshatari raja mund t’ia shiste të drejtën e përdorimit të bashtinës pa e copëtuar atë, një fshatari tjetër, por vetëm me lejen e spahiut, të cilit me këtë rast, blerësi duhej t’i paguante taksën e tapisë (resmi tapu). Kur fshatari nuk paguante rregullisht detyrimet e caktuara ose kur e linte tokën pa punuar më tepër se tre vjet, spahiu kishte të drejtë t’ia merrte tokën dhe t’ia jepte një tjetri, duke i marrë këtij taksën e tapisë.
Fshatari raja gëzonte të drejtën e një trashëgimie të kufizuar mbi bashtinën apo çifligun e vet. Djali ose djemtë e tij e trashëgonin të drejtën e punimit të tokës, por pa e pjesëtuar atë. Ata nuk ishin të detyruar të nxirrnin tapi të re dhe të paguanin taksën e tapisë. Të drejtën e trashëgimisë e gëzonin edhe të afërmit e tjerë të fshatarit raja (bijat, vëllezërit, motrat), kur ky nuk linte trashëgimtar mashkull, por në këtë rast trashëgimia nuk ishte e lirë, meqenëse këta duhej të nxirrnin tapi të re dhe të paguanin taksën e tapisë.
Pra, e drejta e pronësisë së tokës mirie ishte e pjesëtuar midis shtetit, që ruante për vete të drejtën e disponimit, dhe spahiut, që gëzonte të drejtën e zotërimit, kurse fshatari kishte të drejtën dhe detyrën e punimit e të shfrytëzimit.
Kjo pronësi solli si pasojë që pushteti i spahiut në pronën osmane të mos kishte pavarësi dhe imunitet të plotë financiar, administrativ dhe gjyqësor.
Duke qenë vazhdimisht nën kontrollin e organeve të pushtetit qendror, spahinjtë ishin kufizuar të mblidhnin vetëm të ardhurat e zotërimeve që u përkisnin, sepse pushteti qendror i vilte të ardhurat e veta me anën e organeve të veçanta të tij.
Në kategorinë e tokave shtetërore bënte pjesë edhe hasa-çifligu (ose hasa). Kjo ishte një ngastër toke në madhësinë e një bashtine që brenda zotërimit të vet e mbante në zotërim personal spahiu. Këto ngastra u jepeshin dhe u merreshin spahinjve së bashku me të. Ato nuk shiteshin si pronat në zotërim privat.
Si ekonomi personale të spahinjve, hasa-çifligjet ishin të çliruara nga çdo lloj detyrimi dhe taksa të zakonshme ose të jashtëzakonshme shtetërore.
Për punimin, mbjelljen etj., të këtyre ngastrave, spahinjtë përdornin punën angari të fshatarëve të timareve të tyre, dhënien me qira ose me gjysmatari. Në shek. XV haset e çifligjet e spahinjve ishin zakonisht vreshta, kopshte, ullishte, pemë frutore, mullinj etj. Në shek. XVI numri i hasa-çifligjeve vjen e zvogëlohet, meqenëse spahiu ishte i lidhur me luftërat dhe shteti lejoi dhënien e tyre me tapi. Mbas një shekulli zotërimet personale nuk përmenden fare.

Tokat private (mylk) dhe të institucioneve fetare
Një kategori të dytë të pronave tokësore nën sundimin osman e përbënin tokat në pronësi private. Zakonisht fshatarët kishin pranë banesave të tyre nga një sipërfaqe të vogël toke, mbi të cilën gëzonin pronësinë e plotë private dhe që nuk e kalonte një dynym. Ato ishin kryesisht kopshte, vreshta, ullishta etj. Prona private ishin edhe ndërtesat (kasollet, plevicat e shtëpitë) dhe mullinjtë. Këto prona mylk mund të shiteshin dhe të dhuroheshin nga pronarët e tyre pa kufizimet që ekzistonin për tokat shtetërore. Vetëm në rast se fshatari e humbiste tokën e bashtinës ose largohej nga timari pa lejen e spahiut, atëherë ky kishte të drejtë të vinte dorë mbi pronat e tij mylk.
Në kategorinë e pronave private mbi tokën, vendin kryesor e zinin zotërimet e dhëna përgjithmonë dhe të pakushtëzuara me detyrimin ushtarak. Nga fondi i tokave shtetërore, me anë të një akti të veçantë pronësimi (mylkname), sulltanët u dhuronin komandantëve të shquar të ushtrisë ose funksionarëve të lartë të administratës, për merita të veçanta ndaj shtetit osman, fshatra ose krahina të tëra në formë mylku, të quajtura edhe mylqe tokësore. Pronarët e këtyre zotërimeve gëzonin mbi to të gjitha të drejtat e një prone të plotë. Ata mund t’i shisnin, t’ua linin trashëgim pasardhësve të tyre, t’i dhuronin ose t’i kthenin në prona institucionesh fetare myslimane.
Pronarëve të mylqeve tokësore u ishte dhënë e drejta të vilnin nga rajatë jo vetëm detyrimet që nxirrte zakonisht çdo spahi, por edhe një pjesë të atyre që kalonin në dobi të arkës shtetërore. Veçse me gjithë këto të drejta, sulltani kishte gjithmonë pushtet t’ua merrte këto mylqe kur ta shihte të arsyeshme.
Mylket tokësore u shfaqën në trojet shqiptare qysh nga fundi i shek. XIV, kur sulltan Murati I i dhuroi një mylk të madh një komandanti të shquar në pushtimin e Rumelisë, Evrenoz Beut. Në kufijtë e këtij mylku përfshihej edhe krahina e Bilishtit. Ato u shtuan në fund të shek. XV dhe gjatë shek. XVI. Kështu, p.sh., më 1484 sulltan Bajaziti II i dhuroi si mylk ish-sanxhakbeut të Janinës dhe dhëndrrit të sulltan Mirahor Iljas beut, fshatrat Peshkopje (aty ku u shtri më vonë qyteti i Korçës), Panarit, Treskë, Leshnjë, Boboshticë dhe Vithkuq të krahinës së Korçës. Pronat mylk më të mëdha në Shqipëri iu dhanë nga sulltan Sulejman Ligjvënësi Mustafa Pashës (1523), njërit nga pinjollët e myslimanizuar të familjes së Dukagjinëve. Ato përfshinin 33 fshatrat e nahijeve fqinje të Zadrimës dhe të Ragamit. Krahas mylqeve tokësore ndeshen edhe disa forma të tjera të pronësisë private. Një nga këto ishte mylku i dhënë kundrejt dërgimit të luftëtarëve (eshkinxhinj). Në rast se ato nuk kryenin detyrimin merrej prodhimi i një viti. Një formë tjetër ishte çifligu mylk, i ngarkuar me shërbimin ushtarak. Tri çifligje të tilla ndeshen në fillim të shek. XVII në fshatrat Dushnik të Beratit, në Zhezharë e në Rizovë të Shpatit. Pronat mylk në trojet shqiptare zinin një sipërfaqe shumë të vogël të tokës së punueshme në krahasim me sipërfaqen e tokës së shpallur shtetërore dhe të ndarë në zotërime ushtarake e administrative si në vendet e tjera të perandorisë. Në shek. XVI thuajse u ndërpre praktika e dhurimit të mylqeve tokësore, kurse ato ekzistuese u shndërruan në shumicën e tyre në vakëfe.
Në truallin shqiptar gjendeshin edhe toka në pronësi të institucioneve fetare myslimane (vakëfe). Këto ishin prona të kategorisë private, sepse përbëheshin nga toka të dhuruara prej sulltanëve në formë mylku dhe nga toka mylk të dhuruara nga besimtarët. Në vakëfe u kthyen siç u tha më sipër, edhe shumica e mylqeve tokësore që gëzonin feudalët e mëdhenj.
Tokat në pronësi të institucioneve fetare myslimane ishin të paprekshme edhe nga vetë sulltani. Për këtë arsye, shumica e pronarëve të mylqeve tokësore nuk ngurruan t’i kthenin pronat e tyre të kësaj kategorie në prona institucionesh fetare myslimane sipas rregullave të institucionit të vakëfit, duke caktuar sipas vullnetit të tyre administratorin (myteveliun) dhe mënyrën e ndarjes së të ardhurave të kësaj prone. Duke përfituar nga këto rregulla, pronarët e këtyre mylqeve, pasi linin një pjesë të të ardhurave në dobi të ndonjë institucioni fetar, siguruan për vete dhe për trashëgimtarët e tyre brez pas brezi pjesën tjetër të të ardhurave, si dhe të drejtën e administrimit të pronave të veta. Në këtë mënyrë, ata iu shmangën rrezikut të konfiskimit nga ana e sulltanit.
Tokat e vakëfuara nuk mund të shiteshin, të dhuroheshin ose të ktheheshin në prona individuale. Tokat e para vakëfe në Shqipëri ndeshen nga fillimi i shek. XVI. Më 1505 Mirahor Iljas beu tokat e tij në fshatrat Peshkopje, Vithkuq, Leshnjë, Boboshticë etj., të kazasë së Korçës, i ktheu në toka vakëf. Në kohën e sundimit të sulltan Sulejman Ligjvënësit u kthyen në vakëf edhe mylqet tokësore të Zadrimës dhe të Ragamit. Procesi i vakëfimit vazhdoi edhe në shekujt e mëvonshëm.
Më 1641 Arkitekt (mimar) Kasemi ktheu në vakëf çifligje, kullota dimërore, banja, çezma, mullinj në sanxhakët e Vlorës e të Elbasanit, përveç objekteve në krahina të tjera të perandorisë. Sheqere Pare, një nga gratë e oborrit perandorak, i ktheu në vakëf fshatrat Voskopojë e Podgorie të krahinës së Korçës, që i ishin dhuruar si pronë private (1647). Po në këtë kohë vakëfit të Arkitekt Kasemit iu shtuan tri çifligjet mylk në fshatrat Dushnik të Beratit dhe në Zhezharë e Rizovë të kazasë së Shpatit.
Sipas kodeve osmane vakëfet përbëheshin vetëm prej pronash private, por në shek. XVII-XVIII janë vakëfuar edhe toka shtetërore. Në vitin 1678, Aishja, banore e fshatit Syzezë të Mallakastrës, la vakëf një pjesë të pasurisë së saj të përbërë prej një shtëpie përdhese, një kopshti, një vreshte, një hambari dhe një are në madhësinë që punohej me një pendë qe, 15 kokë bagëti dhe gjysma e një kullote. Këto vakëfe vetëm formën kishin të përbashkët me vakëfet e ngritura në bazë të sheriatit, prandaj Koçi Beu, nga Mborja e Korçës, i quan vakëfe të paligjshme.

Marrëdhëniet shoqërore
Ashtu si në krejt perandorinë, edhe në Shqipëri shoqëria u nda në klasën ushtarake dhe në rajatë. Tek ushtarakët përfshiheshin të gjithë ata që ishin në shërbim të drejtpërdrejtë të sulltanit dhe që nuk merreshin me prodhimin. Sipas funksionit, ushtarakët ndaheshin në njerëz të shpatës dhe të penës. Në njerëzit e penës përfshiheshin ulematë, kadilerët, nëpunësit e financës. Në të shpatës hynin në radhë të parë zotëruesit e timareve, të ziameteve dhe haseve të lidhur me shërbimin ushtarak, zotëruesit e feudeve të lidhur me shërbime në administratën shtetërore, pronarët e mylqeve tokësore. Për të gjithë këta i përbashkët ishte fakti se, si zotërues të tokës, ata gëzonin të drejtën të merrnin prej fshatarësisë një pjesë të të ardhurave.
Në shek. XVI-XVII shtresa drejtuese në rajonet e ish-principatave shqiptare, duke përjashtuar ndonjë sanxhakbej, myfti apo kadi të dërguar nga vise të tjera, ishte me prejardhje vendase. Për më tepër, një pjesë e saj vinte nga radhët e fisnikërisë shqiptare të parapushtimit, por tashmë, pavarësisht nga kjo prejardhje, ajo ishte pjesë e pandarë e tërësisë së klasës feudale osmane. Rol të rëndësishëm për këtë ndryshim luajti edhe ndikimi i fesë e i kulturës turko-islame. Fakti se në fillim të shek. XVI spahinjtë e krishterë ishin shumë të rrallë, dhe se, pak më vonë, ata u islamizuan që të gjithë, tregon se integrimi i feudalëve me prejardhje shqiptare në gjirin e klasës osmane u bë i plotë qysh në këtë shekull. Në trevat verilindore shqiptare të Rrafshit të Dukagjinit dhe të Kosovës struktura etnike e feudalëve pësoi ndryshime të thella. Si rrjedhim i pushtimit të këtyre trevave në shek. XV, i vendosjes dhe i përforcimit të administratës shtetërore osmane si dhe i shpronësimit të ish-shtresës sunduese në to, u shkatërrua përfundimisht ish-aparati shtetëror, kurse vetë fisnikëria e mëparshme, një pjesë e së cilës u asgjësua edhe fizikisht në konfliktet luftarake, u zhduk si forcë e pavarur ekonomike dhe politike. Të 259 feudet që u krijuan në ato rajone në vitin 1455, iu dhanë në zotërim pjesëtarëve të klasës së re sunduese osmane. Në këtë forcë të re sunduese u integrua një numër i kufizuar feudalësh të vegjël të krishterë. Në fillimet e pushtimit shtresa e re sunduese përbëhej në shumicën e vet nga spahinj myslimanë, kryesisht turq për nga kombësia, dhe nga feudalë të islamizuar prej trevave të tjera ballkanike. Elementi shqiptar në gjirin e saj, që ishte i pakët në fillim, u shtua në periudhën kalimtare nga shek. XV në shek. XVI për të zënë pak nga pak vendin kryesor. Ky fenomen u arrit nga elementë shqiptarë, që ishin vendas dhe jo nga elementë etnikë serbë, sepse feudalët serbë ishin të ardhur dhe ndodheshin në një truall etnik të huaj. Pra, mbushja e klasës feudale osmane me më shumë elementë të dalë nga gjiri i popullsisë vendase shqiptare u krye në trojet verilindore shqiptare, pikërisht ashtu siç u krye edhe në rajonet e ish-principatave shqiptare. Edhe pushtuesit osmanë ishin të interesuar për një mbushje të tillë nga elementë vendas, sepse kështu siguronin një mbështetje shoqërore vendase.
Në gjirin e shtresës së re sunduese, ashtu si kudo në perandori, e sidomos në pjesën evropiane të saj, për shkak të vetë sistemit feudal-ushtarak osman, u krye një diferencim i theksuar. Ky diferencim vihet re qysh në regjistrimin e vitit 1485 në sanxhakun e Shkodrës. Sipas këtij regjistrimi, masa e spahinjve të vegjël përfitonte vetëm 1/4 e sasisë së përgjithshme të detyrimeve të sanxhakut, kurse 3/4 e saj i ndanin sanxhakbeu dhe një zaim. Në këtë fazë të parë të pushtimit osmanët u mbështetën më tepër tek aristokracia feudale dhe te forca ushtarake që nxirrte ajo, sesa te spahinjtë timarlinj ende të pafuqishëm dhe të paktë në numër.
Në Shqipëri ekzistonte edhe një shtresë ushtarakësh që, në vend të rrogave, gëzonin të ardhura deri në 1 400 akçe nga timare të vogla të quajtura “timar gjedik” të lëshuara në emër të kështjellave, të ardhurat e të cilave u ndaheshin pjesëmarrësve të garnizoneve të tyre. Këta ushtarakë shërbenin sidomos në objekte të fortifikuara malore.
Në grupin e dytë hynin ata që merreshin me prodhimin dhe që shlyenin një varg taksash. Ata njiheshin me emrin e përgjithshëm raja. Me këtë emër dallohej fshatarësia e vendosur në sistemin e timarit. Ajo kishte detyrime kundrejt spahiut dhe shtetit. Frytet e prodhimit të saj ndaheshin midis tyre. Një kategori tjetër ishte fshatarësia e varur drejtpërdrejt nga pushteti qendror, si jyrykët dhe vojnukët, zotërues të bashtinave të lira. Një kategori e tretë ishte fshatarësia me origjinë skllavi (gulame e ortakçinj) që varej nga feudali. Pushteti qendror nuk kishte kompetenca mbi ta. Ligji nuk i konsideronte ata juridikisht të lirë. Zakonisht ata punonin hasa-çifligun e spahiut, si dhe tokën që u jepte spahiu së bashku me farën, dhe prodhimin e ndanin përgjysmë (ortakçinj). Së fundi, në sistemin e timarit ishte një kategori fshatare e ngarkuar me disa detyra speciale nga pushteti qendror. Ndaj feudalit shlyente të gjitha detyrimet si gjithë fshatarësia e vendosur nën timar, kurse shteti e kishte çliruar nga disa taksa. Midis këtyre kategorive të rajasë kishte dallime rigoroze nga legjislacioni osman. Biri i rajasë ishte raja. Ortakçinjtë nuk mund të martoheshin me gra rajash, sepse fëmija konsiderohej raja.
Kufijtë midis këtyre dy grupeve (ushtarakë dhe raja) ishin të përcaktuar qartë. Spahinjtë që nuk kryenin shërbimin ushtarak, humbisnin zotërimin dhe kalonin në grupin e dytë, kurse kalimi nga grupi i dytë në të parin bëhej shumë rrallë dhe me dekret të sulltanit.
Marrëdhëniet midis spahinjve dhe fshatarëve raja shqiptarë u përcaktuan jo vetëm nga ligjet e shtetit osman, por edhe nga traditat që ekzistonin këtu më parë. Në shek. XV, kur institucionet feudale osmane ishin në formim e sipër, pushtuesit nuk ishin në gjendje të ndryshonin njëherësh format e pronësisë dhe marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore që ishin konsakruar për shekuj me radhë. Kjo i detyroi ata që t’i merrnin parasysh dhe madje të përvetësonin të gjitha ato forma e institucione që përputheshin me interesat e tyre. Një institucion i tillë ishte pronia, e cila kishte ngjashmëri në disa drejtime me institucionin e timareve që osmanët kërkonin të zbatonin pas pushtimit. Gjatë shekullit të parë të pushtimit, ata ruajtën në disa zona masën dhe format e mëparshme të shlyerjes së rentës feudale, me qëllim që të mos acarohej më tej qëndresa e fshatarësisë. Në një pjesë të krahinës së Shkodrës fshatarësia fushore vazhdoi të shlyente detyrimet në bazë të sistemit proniar të dukatit e modit, kurse fshatarësisë malore të Mbishkodrës dhe të Dukagjinit iu njoh e drejta e shlyerjes së rentës feudale, një dukat për çdo vatër, siç ishte para pushtimit. Që nga fillimi i shek. XVI fshatarësia raja filloi të lidhej me tokën. Sipas kanunameve të sulltan Selimit I dhe të Sulejman Ligjvënësit, spahiu gëzonte të drejtën t’i kthente të ikurit në vendbanimet e tyre brenda një periudhe 10-vjeçare, kur ishin vendosur në qytete, dhe brenda një periudhe 15-vjeçare, kur ishin vendosur në fshatra. Detyrimi i fshatarit për të mos braktisur tokën e spahiun e vet dhe e drejta e këtij të fundit për të ndaluar largimet e fshatarëve ishin kufizime të rëndësishme për rajanë. Në këtë periudhë tapia për fshatarin raja ishte një akt ligjor, që i shërbente mbajtësit si dëshmi për të provuar të drejtën e zotërimit për një tokë të caktuar, duke marrë mbi vete të gjitha detyrimet mbi të. Ndërsa për spahiun tapia shprehte të drejtat e tij mbi tokën e dhënë në zotërim dhe rrjedhimisht të drejtën për të vjelë detyrimet si zot i tokës. Tapia shërbente jo vetëm si dokument zotërimi, por edhe si dëshmi që shprehte varësinë e fshatarit raja ndaj spahiut e tokës. Ajo përcaktonte lidhjen e fshatarit me tokën dhe detyrimet ndaj spahiut. Detyrimi për të punuar dhe mbjellë tokën nënkuptonte në vetvete një detyrim të fshatarit për të mos u larguar prej saj, për të qenë i lidhur me të. Ai nuk mund ta linte tokën mbi tre vjet pa punuar. Kjo e lidhte atë më shumë me tokën. Një masë me rëndësi që e detyronte fshatarin shqiptar të punonte tokën dhe të mos largohej prej saj ishte taksa e pendëprishjes (çift-i bozan resmi). Kur fshatari braktiste tokën dhe merrej me një veprimtari tjetër, ishte i detyruar të paguante barazvlerën e së dhjetës dhe të taksës së çiftit në fillim 72 akçe për çdo mysliman dhe 87 akçe për çdo të krishterë. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XVI madhësia e saj u ngrit në 330 akçe për një çiflig të plotë dhe 150 akçe për gjysmë çifligu. Ajo mund të kërkohej për sa vjet që toka mbetej pa punuar. Shuma nuk ishte e vogël, prandaj fshatari do të mendohej mirë para se të largohej nga toka. Sipas disa fermaneve të viteve 1635-1636, rajatë duhet të ktheheshin në vendbanimet e përhershme në rast se nuk kishin mbushur 40 vjet, kurse më vonë nuk u mor parasysh as kjo kohë dhe fshatarët mund të ktheheshin edhe pas kalimit të kësaj kohe. Kështu fshatari shqiptar u lidh përfundimisht me tokën. Varësia e fshatarit ishte e dyfishtë: nga toka dhe nga spahiu. Varësia kishte forma të reja. Ajo shprehej në detyrimin për të punuar tokën, për të mos e braktisur atë, për të mos lejuar largimin e fshatarit, në detyrimin e shlyer kur toka lihej pa punuar dhe në taksat ndaj spahiut dhe shtetit. Megjithatë varësia nuk arriti në atë shkallë që kishte arritur gjatë mesjetës në Evropë.

Detyrimet e fshatarësisë shqiptare
Fshatarësia shqiptare, e përfshirë në sistemin e timareve, kishte një varg detyrimesh që kalonin në dobi të spahiut dhe të shtetit osman.
Detyrimet në dobi të spahinjve përfshinin pjesën më të rëndësishme të detyrimeve të fshatarit raja. Në këto detyrime përfshihej e dhjeta (yshyri) mbi prodhimet bujqësore të bashtinës ose të çifligut të fshatarit raja. Ky detyrim vilej në natyrë në masën një pjesë në dhjetë mbi grurin, elbin, thekrën, bathët, thjerrëzat, lirin, urovin, perimet, rrushin, vajin e ullirit, mjaltin, mëshikëzat e mëndafshit etj.
Përveç së dhjetës spahiu i merrte fshatarit në natyrë edhe salarijen, që ishte detyrimi mbi kashtën e grurit, të elbit dhe të thekrës. Kur salarija vilej bashkë me të dhjetën, spahiu merrte një në tetë pjesë të prodhimeve bujqësore.
Fshatari paguante një numër të madh detyrimesh që lidheshin kryesisht me personin e spahiut, si zotërues i rajasë. Më të rëndësishmet e këtyre detyrimeve ishin taksat e rajallëkut: ispenxha për të krishterët dhe taksa e çiftit dhe e çifligut për myslimanët.
Ispenxha vilej nga të krishterët e martuar ose jo, që kishin arritur moshën e pjekurisë, pavarësisht nëse ishin apo nuk ishin pajisur me tokë. Në shek. XV-XVI, ispenxha vilej në masën 25 akçe, kurse në shek. XVIII u ngrit në 35 akçe.
Fshatarët raja të besimit mysliman, të cilët shfrytëzonin një sasi toke që punohej me një pendë qe, paguanin taksën e çifligut në masën 22 akçe. Djali mysliman me t’u martuar ishte i detyruar të jepte taksën e benakut. Ata që kishin në përdorim deri në gjysmë pendë tokë, paguanin 12 akçe, kurse ata që s’kishin tokë 6-9 akçe. Djemtë myslimanë, që kishin arritur moshën 20 vjeç, por ishin të pamartuar, paguanin taksën e beqarit (myxhered) në madhësinë 6 akçe. Madhësia e taksës së pendës mbeti e pandryshuar. Edhe qytetarët myslimanë që kishin tokë e paguanin këtë taksë. Meqenëse ispenxha dhe taksa e çiftit lidheshin me personin e feudalit, në rast se një fshatar raja lejohej nga spahiu i vet të punonte tokë në timarin e një spahiu tjetër, këtij i paguante të dhjetën dhe salarijen, kurse spahiut të vet i paguante taksën e rajallëkut.
Në të holla fshatarët raja u paguanin spahinjve edhe një varg të gjatë detyrimesh të tjera. Në rast se në tokën e spahiut kishte ndonjë mulli, ai merrte tatimin e mullirin. Më 1701 madhësia e tij ishte 30 akçe nga mulliri që punonte gjithë vitin dhe 15 akçe nga ai që punonte gjysmën e vitit.
Fshatarësia shqiptare ishte e detyruar të paguante një sasi të caktuar të hollash për çdo mall të shitur e të blerë si taksë pazari (baxh-i pazar), taksat e peshimit dhe të matjes, taksat e doganës për mallrat e sjella nga jashtë ose të nxjerra jashtë vendit.
Përveç këtyre ajo shlyente një varg taksash që lidheshin me imunitetin financiar-administrativ të zotërimit osman. Ato përmblidheshin me emërtimin badihava e nijabet. Taksat më kryesore ishin ajo e martesës, gjoba për faje e delikte, taksa e tapisë, e sendeve që lënë skllevërit e arratisur, e dhjeta e kullotës, e bejtylmalit etj. Sipas kanunameve të reja, në qoftë se nusja ishte bijë myslimani, madhësia e taksës së martesës që dhëndrri duhej t’i jepte spahiut ishte 60 akçe, në rast se nusja ishte vejushë dhëndrri duhej t’i jepte po spahiut 30 akçe. Kur nusja ishte bijë jomyslimani, dhëndrri jepte gjysmën e saj. Gjobat ishin në varësi të fajit të bërë, për shkelje të normave të së drejtës dokesore, si për rrahje, plagosje, vrasje, vjedhje, përdhunim, dehje me verë etj. Gjobat jepeshin në përputhje me gjendjen ekonomike të fajtorit. Në dobi të spahiut shkonin edhe konfiskimet (java, kaçgun, kull ve xharije myzhdegani) që lidheshin me shitjen e kafshëve të humbura, me lajmin për gjetjen e skllavit ose të skllaves së arratisur, me ndarjen e pasurive të atyre që nuk linin trashëgimtar ose kur trashëgimtarët nuk ndodheshin aty.
Në rast se rajaja vinte e dimëronte në një zotërim tjetër, pa u marrë me bujqësi, paguante taksën e dimërimit në madhësinë 6 akçe në vit. Taksa e tapisë ishte një shumë që paguhej paraprakisht në disa raste: gjatë shitblerjes së të drejtës së zotërimit të fshatarit, kur vdiste një fshatar e nuk linte trashëgimtar. Blerësi i paguante të zotit të tokës këtë taksë dhe i premtonte atij se do ta mbillte çdo vit dhe do t’i shlyente të gjitha detyrimet që i takonin. Kështu, më 1766 vdiq Haxhi Aliu pa lënë trashëgimtar. Qeveritari i sanxhakut të Elbasanit, Sulejman Pasha, dhe i vëllai i morën me tapi tokat me kusht që t’i mbjellin për vit dhe t’i dorëzojnë të dhjetat ligjore të zotit të tokës. Këtë taksë e merrte spahiu edhe prej tokave të hapura rishtazi. Madhësia e taksës së tapisë caktohej nga personat e paanshëm ose me prodhimin njëvjeçar të asaj toke. Fshatari paguante taksën e tapisë për vendin e shtëpisë (dam tapusu) në madhësinë 50 akçe për tokë të mirë. Për dimërimin ose verimin e bagëtive në një zotërim tjetër, zotëruesit e kopeve i jepnin spahiut si taksë një dele për çdo 300 dhen. Në rast se në territorin e zotërimit ndodhte ndonjë vrasje dhe nuk gjendej vrasësi, popullsia ishte e detyruar të shlyente gjobën “një e dhjetë e gjakut”.
Sipas legjislacionit osman, fshatari raja duhej të kryente 7 ditë në vit punë angari për ndërtimin e hambarit, për transportimin e prodhimeve deri në tregun më të afërt ose deri te hambari etj. Në realitet angaritë ishin shumë të mëdha. Ato dalin qartë në një relacion të Frang Bardhit në vitin 1641. Midis të tjerave atje thuhej se angaritë përdoren “kurdoherë që turqit kanë nevojë për punëtorë që të korrin të vjelat, të lërojnë tokën, të mbjellin, të ndërtojnë shtëpi e kulla, të mbartin drurë në çdo kohë edhe po të bjerë dëborë dhe pa u paguar asgjë ...”.
Me rastin e vjeljes së prodhimeve ose të festave fetare, fshatarësia u jepte spahinjve dhurata të ndryshme, si pula, fruta etj.
Fshatarësia raja i shlyente detyrimet në angari, në natyrë e në të holla. Angaritë ligjërisht ishin të pakta. Përpjesëtimi midis formës në natyrë e asaj në të holla nuk ishte i njëjtë në të gjitha krahinat. Ai varej nga statusi e pjelloria e tokës, por mbizotëronte forma në natyrë. Me kalimin e kohës, me zhvillimin ekonomik të vendit, ndonëse me ngadalë, filloi të rritet pesha e detyrimeve në të holla në dëm të atyre në natyrë.
Në dobi të shtetit fshatarësia shqiptare shlyente një varg detyrimesh të ndara në dy grupe kryesore: të zakonshme dhe të jashtëzakonshme.
1. Detyrimet e zakonshme ishin të mbështetura në sheriat, ku përfshiheshin taksa për kokë (xhizja) dhe ajo e bagëtive (xhelepi). Taksa për kokë në tokat shqiptare, deri në vitin 1690, shlyhej në bazë të hanesë (shtëpisë). Në shek. XV-XVI haneja përfaqësonte një shtëpi, ku kryefamiljar ishte burri, dhe një bive (e ve), ku kryefamiljar ishte gruaja. Madhësia për krahinat e ndryshme lëvizte nga 14 akçe deri në 51 akçe për hane. Në shek. XVII një hane përfshinte disa shtëpi të zakonshme. Në fillim të këtij shekulli madhësia e xhizjes arriti në 40 akçe për hane, kurse në fund të tij u ngrit në 300 akçe. Që nga viti 1690 u përdor një sistem tjetër llogaritjeje. Popullsia u nda në tri kategori: të pasur, të mesëm e të varfër. Nga një i pasur merreshin 1 200 akçe, nga një i mesëm 600 akçe dhe nga një i varfër 300 akçe. Deri në fillim të shek. XIX madhësia e xhizjes u ngrit vetëm 10%, ndërkohë monedha ishte zhvleftësuar tri herë.
Mbi kurrizin e fshatarësisë binte edhe detyrimi kolektiv. Popullsia e fshatit ishte e detyruar të paguante edhe pjesën e atyre që ishin larguar. Për rrjedhojë, në vend që të shlyente 300 akçe për një hane, madhësia arrinte 1 450 akçe.
Xhelepi përmblidhte në vetvete disa tatime e taksa: detyrimi i dhenve, i vathës, e dhjeta nga kafshët e trasha, taksa e kalimit në gryka e në ura. Madhësia e tyre ka ardhur duke u rritur. Në shek. XVI merrej si detyrim të dhenve 1/2 akçe për kokë, në mes të shek. XVII arriti një akçe për kokë dhe në shek. XVIII u ngrit në 3 akçe për kokë.
2. Detyrime të jashtëzakonshme. Ashtu si në të gjithë Perandorinë Osmane, edhe në tokat shqiptare vileshin katër detyrime kryesore të jashtëzakonshme: avarizi, nuzuli, sursati dhe ishtira. Avarizi e nuzuli janë vjelë bashkë. Gjatë shek. XV-XVI ato vileshin në natyrë në çdo 4-5 vjet, kurse në shek, XVII ato pothuajse u bënë të përvitshme dhe vileshin në të holla, në bazë të sasisë e të cilësisë së tokës. Njësia bazë përsëri ishte haneja e cila llogaritej me 10 shtëpi të zakonshme. Çdo hane në vitin 1646 paguante 325 akçe si avariz e 300 akçe si nuzul, kurse në mesin e shek. XVIII u ngrit respektivisht në 350 e 600 akçe. Prej mesit të shek. XVIII deri në vitin 1831 të dy taksat arrinin 1 180 akçe. Për shkak të garancisë kolektive madhësia ngrihej deri në 1 600 akçe.
Për nevojat e luftës fshatarësia shqiptare ishte e detyruar të dorëzonte sasira kulturash bujqësore ose kundërvleftën e tyre në të holla. Sipas një fermani të vitit 1679, kazaja e Beratit së bashku me Mallakastrën duhej të dorëzonte 2 000 kg elb në vleftën 40 000 akçe, 200 vukije vaj, dru, kashtë, gjithsej 158 000 akçe. Çdo hane duhej të shlyente 523 akçe si sursat (1716). Jo rrallë sursati është zëvendësuar me ndonjë shërbim, si mirëmbajtje ure etj. Përveç rekuizimit falas, shteti kërkonte sasira rezervash ushqimore me çmime të caktuara dhe më të ulëta se ato të tregut. Në vitin 1712, vetëm nga ndryshimet e çmimeve, një hane në krahinën e Beratit i takonte të jepte 340 akçe si ishtira.
Krahas katër detyrimeve kryesore, fshatarësia raja shlyente edhe disa taksa të tjera të jashtëzakonshme, si “të holla për rrogat e ushqimin e ushtarëve me rrogë”, “marrje me qira të kafshëve të ngarkesës e të karrocave”. Në vitet 1745-1746 u volën nga 1 560 akçe për hane në kazanë e Beratit si taksë për kafshët e ngarkesës dhe karrocat. Një taksë tjetër ishte “të hollat për menzilet”. Pranë stacioneve (menzil), mbaheshin një numër kuajsh për nevojat e korrierëve. Për mbajtjen e tyre popullsia përreth stacionit shlyente këtë taksë; qeveria organizonte postën, ndërsa popullsia paguante detyrimin. Në këtë grup përfshihej edhe taksa “të hollat e garancisë”, me të cilën fshatarësia detyrohej të mbante rendin e qetësinë pas shtypjes së kryengritjeve.
Qysh nga mesi i shek. XVII, me rastin e heqjes së haseve, një pjesë e këtyre detyrimeve iu dha valinjve dhe mytesarifëve si plotësim i rrogave të tyre. Këto njiheshin si taksat e rënda (tekalif i shakka). Më kryesoret ishin: “ndihmë në kohë lufte”, “ndihmë në kohë paqeje”, “të holla për rezervat ushqimore”(zahire baha), “për veshjen” (kaftan baha), “për inspektim” (devri kudrimije). Ndihmë në kohë lufte i jepej kryekomandantit për të mbuluar shpenzimet e luftës. Në vitin 1742 popullsisë së Peqinit i kërkohej kjo taksë për llogari të valiut të Rumelisë dhe të qeveritarit të sanxhakut të Elbasanit. Ndihmë në kohë paqeje ishte një lloj rroge e valiut të Rumelisë në kohë paqeje. Po atë vit popullsia e Peqinit duhej të shlyente atë taksë për të njëjtët persona. Më 1750 në sanxhakun e Vlorës u volën 4 500 groshë për llogari të kësaj takse. Taksa për rezervat ushqimore ishte për të përballuar shpenzimet për blerjen e ushqimeve të valiut të Rumelisë dhe të njerëzve që e shoqëronin, kur ai dilte jashtë vendqëndrimit të përhershëm. Për vitin 1675-1676 ruhet një regjistër i ndarjes së këtij detyrimi midis fshatrave të kazasë së Beratit. Në tokat shqiptare taksa për veshjen kishte një kuptim më të gjerë. Ajo shërbente jo vetëm për veshjen e bejlerbeut të Rumelisë, por të të gjithë ushtarëve me rrogë të mobilizuar. Prej vitit 1716 detyrimet që shkonin në dobi të pushtetit lokal mbetën dy: “ndihmë në kohë lufte” e “ndihmë në kohë paqeje”.
Përveç këtyre detyrimeve të ligjshme, pushteti lokal vilte edhe detyrime të jashtëligjshme, si detyrimin e “zotimit” (pokllon), “të hollat për ushtarë” (sekban akçesi), “për bajrakun”, “gjobat për vrasje”, “të holla për shuajt e këpucëve”, “për mikpritje”, “për shkëmbim monedhe” etj.
Edhe pjesa që shkonte për llogari të shtetit realizohej në tri forma: në punë angari, në natyrë e në të holla. Angaria zinte një vend më të vogël dhe lidhej me meremetimin e rrugëve e të urave; në natyrë vilej nëpërmjet rekuizimeve, kurse në të holla nëpërmjet detyrimeve të zakonshme.
Përpjesëtimi midis pjesëve që shkonin në dobi të spahiut e të shtetit përcaktohej nga një varg faktorësh. Ai nuk mund të ishte i njëjtë për të gjitha kategoritë e fshatarësisë raja, si për myslimanë e të krishterë. Përpjesëtimi varej nga shteti, i cili me urdhra të posaçme falte nga detyrimet krahina, zotërime apo institucione fetare. Megjithatë, prirja e rritjes ishte në dobi të pjesës që merrte shteti. Gjendja e fshatarit raja rëndohej edhe nga mënyra e vjeljes së detyrimeve. Si spahinjtë, edhe shteti, përdorën dy mënyra: e para, me anë të një përfaqësuesi, kurse e dyta, me anë të sipërmarrjes disashkallëshe. Të dyja mënyrat linin shteg për grabitje.
Pa dyshim, rritja e madhësive të detyrimeve sillte rritjen e shkallës së varfërimit të fshatarësisë raja. Për këtë mund të gjykohet nga evoluimi i pjesës që shkonte në favor të shtetit. Në bazë të fermaneve në vitet 70 të shek. XVII një hane i shlyente shtetit e vjelësve të detyrimeve 375 ose 405 akçe si xhizje, kurse në vitin 1592, vetëm 100 akçe. Me fjalë të tjera madhësia ishte rritur 3,7-4 herë, kurse monedha ishte zhvleftësuar 3,4 herë, d.m.th. rritja nuk ishte e madhe. Në bazë të detyrimit kolektiv në vitin 1681 në krahinat e Beratit u volën nga 960 akçe për hane. Kështu, madhësia u rrit 8 herë në krahasim me vitin 1592. Me kthimin e detyrimeve të jashtëzakonshme nga periodike, çdo 4-5 vjet, në të përvitshme pati një rritje prej 4-5 herë. Nga ana tjetër, ato pësuan një rritje të vazhdueshme. Kështu avarizi u rrit tri herë, nuzuli 2 herë, sursati 2 herë. Gjatë periudhës mesi i shek. XVII-mesi i shek. XVIII, pjesa në dobi të shtetit u rrit nga 172% në 295%, kurse monedha u zhvleftësua 110%. Pa dyshim, shkalla e rritjes së detyrimeve ishte e ndryshme. Rritja më e madhe ishte te të krishterët, pastaj vinin rritësit e shpezëve të gjuetisë etj

[Laberia]

2. KRAHINAT MALORE TË VETËQEVERISURA.
SHTRIRJA TERRITORIALE DHE ORGANIZIMI AUTONOM

Krahinat malore
Përveç zonës së timarit, rajonet e tjera ishin krahinat malore autonome të njohura ligjërisht nga pushteti qendror. Në këtë zonë bënin pjesë ato krahina, që i bënë qëndresë sistemit të timarit i cili nuk gjeti kushte të përshtatshme zbatimi. Në këtë zonë, në Shqipërinë e Veriut përfshiheshin krahinat e Hotit, të Pultit të sotëm, të Shalës, të Shoshit, të Nikaj-Merturit e të Kelmendit, të Iballës, të Spasit, të Fanit të Madh, të Fanit të Vogël, të Mirditës, të Pukës e të Dibrës. Në Shqipërinë e Jugut bënin pjesë krahina e Kurveleshit dhe ajo e Bregdetit, në të cilat përfshiheshin 33 fshatra, si dhe ajo e Sulit, 50 km në jugperëndim të Janinës. Siç shihet, krahinat e vetëqeverisura zinin një vend shumë më të vogël se zona e timarit.
Sipas të dhënave të regjistrimeve osmane të fundit të shek. XV dhe atyre të shek. XVI, në këto malësi fshatrat ishin të rralla e në përgjithësi të vogla dhe gjendeshin mjaft larg njëri-tjetrit. Popullsia e tyre ishte e pakët në numër. P.sh., në malësitë e sanxhakut të Dukagjinit kishte rreth 100 fshatra me 2 400 vatra.
Duke pasur pak tokë buke, fshatarësia e lirë merrej më shumë me blegtori. Ekonomia bujqësore e blegtorale e tyre mbështetej në metoda primitive. Bagëtitë, toka e bukës dhe banesa përbënin pronën private të secilës familje fshatare, ndërsa kullotat e pyjet përbënin pronën e përbashkët të secilit fshat. Duke u mbështetur në radhë të parë në pronën private të mjeteve kryesore të prodhimit, shoqëria malësore gjendej e ndarë në dy shtresa të ndryshme nga njëra-tjetra, në krerët që ishin mbeturina shtëpish aristokrate të periudhës së parapushtimit ose që përfaqësonin farefisni të ndryshme, të cilët zotëronin mjete prodhimi më të shumta se të tjerët, dhe në malësorët e thjeshtë, që ishin pronarë të vegjël. Por në fund të shek. XV e në shek. XVI diferencimi ekonomik i këtyre dy shtresave ishte ende i cekët.
Njësia bazë e kësaj shoqërie ishte familja. Ati i saj ishte zot absolut i pasurisë dhe i gjithë fëmijëve të rrjedhur nga gjaku i vet. Pas vdekjes së tij, pasuria u kalonte me të drejta të barabarta djemve të tij, veçse të drejtën e kreut të familjes e trashëgonte kryesisht djali i parë. Kreu i familjes drejtonte ekonominë e saj dhe e përfaqësonte atë në kuvendin e fisit dhe në atë të fshatit.
Çdo familje ruante lidhjet e veta farefisnore me familjet e tjera të rrjedhura, sipas traditës, nga një i parë i përbashkët. Këto familje përbënin, sipas emërtimeve dokesore, një “fis të caktuar”. Çështjet e përbashkëta, që u interesonin të gjithë pjestarëve të “një fisi”, zgjidheshin nga kuvendi i “fisit”. Ky përbëhej nga të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e kreut të “fisit”, i cili rridhte nga djali i parë i themeluesit të këtij lloji “fisi”.
Meqenëse në gjysmën e dytë të shek. XV fshatrat përbëheshin nga familje “fisesh” të ndryshme, zgjidhja e problemeve të tyre ekonomike e shoqërore kryhej në kuvendin e fshatit, ku bënin pjesë të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e plakut apo të pleqve të zgjedhur nga kuvendi.
Zgjidhja e problemeve të ndryshme nga këto kuvende mbështetej në normat e së drejtës dokesore, të krijuara e të ndryshuara sipas kushteve të reja që kishte krijuar zhvillimi shoqëror për secilën malësi. Normat dokesore, që vepronin në malësitë e Dukagjinit dhe që mbetën deri vonë, tradita gojore i lidhi me emrin e Lekë Dukagjinit (kanuni i Lekë Dukagjinit), ato të malësive të Krujës, Matit e Dibrës i lidhi me emrin e Skënderbeut (kanuni i Skënderbeut), kurse ato të Malësisë së Madhe i ruajti me emrin “kanuni i Maleve”. Edhe krahinat e Kurveleshit, Himarës, Sulit etj., patën kanunet e tyre, me të cilat rregulluan marrëdhëniet e brendshme me karakter ekonomik e shoqëror të malësorëve. Mungesa e autoriteteve dhe e administratës osmane në malësitë e lira bëri që këto kanune të ruheshin gjatë, edhe pse kohë më kohë pleq kodifikues anonimë i pasuruan ose dhe i ndryshuan në përputhje me ndryshimet që sillte zhvillimi i malësive.
Mirëpo me një organizim të tillë nuk mund të zgjidheshin as problemet midis “fiseve” e as ato midis fshatrave. Veçanërisht me këtë organizim të ngushtë nuk mund të zgjidheshin problemet e rëndësishme me karakter politik e ushtarak për vetëqeverisjen dhe për mbrojtjen e malësive të lira nga rreziku i depërtimit të spahinjve osmanë. Në këto kushte doli nevoja e organizimit të një administrate vetëqeverisëse të re, të mbështetur në bashkimin e një vargu fshatrash malësorë në një unitet të vetëm, në një krahinë. Krahina të tilla u bënë ato të Kuçit, Pipërit, Kelmendit dhe të Hotit qysh në gjysmën e dytë të shek. XV. P.sh., vëllazëritë e Kuçërve, Lazorcëve, Bankeqëve, Lopardëve etj., të vendosur në fshatra të ndryshme, por që, sipas traditës, kishin midis tyre lidhje farefisnore, martesore, dokesore, ekonomike etj., formuan krahinën e Kuçit. Mbi lidhje të tilla, të krijuara prej kohësh, u mbështet formimi i krahinave të tjera autonome. Por, për formimin e bashkësive të Shalës, Nikaj-Merturit, Krasniqes, Mirditës etj., u desh të kalonte jo vetëm shek. XV, por dhe shek. XVI. Sidoqoftë procesi i bashkimit krahinor u krye nën udhëheqjen e vëllazërive, të cilat kishin mundur të ngriheshin në një pozitë shoqërore-ekonomike më të lartë se të tjerat. Këto vëllazëri mbizotëruan mbi të tjerat dhe në një varg rastesh i dhanë emrin e tyre gjithë krahinës ose përdorën emrin e saj, si p.sh., krahinës së Kuçit, të Hotit, të Pipërit, të Nikajt, të Mirditës etj. Në raste të tjera krahinat morën emrat e fshatrave ku u vendosën së pari vëllazëritë mbizotëruese, si: Shala, Shoshi, Merturi etj. Edhe fshatrat e reja, që u krijuan ndërkohë prej vëllazërive të shkëputura nga fshatrat më të vjetra, morën zakonisht emrat e krerëve të vëllezërve themelues, si: fshatrat Lekbibaj, Gjonpepaj, Lekaj etj., në krahinën e Shalë-Shoshit.
Bashkimet krahinore vetvetiu përftuan nevojën e krijimit të Kuvendit Krahinor të përbërë, me sa duket, prej krerëve të vëllazërive dhe të udhëhequr prej kreut të vëllazërisë mbisunduese. Ky organ tashmë ishte në gjendje të ngrinte më këmbë, në rast mbrojtjeje ose dhe sulmi, një forcë luftarake mjaft të rëndësishme të përbërë nga burrat që dërgonin fshatrat sipas parimit burrë për shtëpi. Luftëtarët e një “fisi” i udhëhiqte djali pas kreut të “fisit”, që rridhte nga djali i dytë i themeluesit të “fisit”. Në raste të jashtëzakonshme, të qëndresës kundër ekspeditave ushtarake osmane, kuvendi krahinor lëshonte kushtrimin për mobilizimin e gjithë burrave të krahinës të aftë për luftë. Me një bashkim të tillë krahinat e vetëqeverisura u paraqitën si forma organizimi shoqëror shumë të përshtatshme për nevojat e luftës për ruajtjen e vetëqeverisjes dhe për çlirim.
Pa tokë të mjaftueshme e prodhuese dhe me një organizim patriarkal që i bënte ato forca shumë të qëndrueshme ndaj sundimit osman, malësitë e vetëqeverisura shqiptare nuk përmbushnin kushtet e përshtatshme ekonomike e shoqërore për të zbatuar sistemin e plotë të timarit. Për këtë arsye, dhe veçanërisht për të mos acaruar më tej konfliktin politik derisa të konsolidonin dora-dorës sundimin e tyre, autoritetet osmane e lanë gjendjen e malësive gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XV pothuajse ashtu sikurse ishin para pushtimit. Duke u përfshirë në haset e sulltanit ose të sanxhakbejlerëve dhe duke u ngarkuar me detyrimet e mëparshme, krahinat e vetëqeverisura nuk ndërruan veçse kryezotin e dikurshëm me një kryezot të ri. Gjendja e tyre ishte pothuajse e njëjtë me atë të tokave të quajtura haraxhije, të cilat paguanin një detyrim global.
Me regjistrimin e vitit 1485, kur pjesa më e madhe e Malësisë së Madhe dhe e Dukagjinit, si dhe disa fshatra të Tejbunës, u përfshinë në haset e sulltanit dhe të sanxhakbejlerëve të Shkodrës e të Dukagjinit; ato u ngarkuan të paguanin në formë globale aq sa u patën paguar kryezotërve shqiptarë, d.m.th., një flori osman ose një dukat venedikas (baraz me 50 akçe) për shtëpi. Për këtë arsye këta fshatarë e malësorë u quajtën florixhinj. Ky detyrim global duhej paguar nga secila krahinë më vete.
Nga viti 1485 e deri më 1497, pasi e shtrinë sundimin e tyre në malësitë e Veriut, të Verilindjes e të Jugut dhe e përforcuan pozitën në viset fushore e në qytetet, sundimtarët osmanë u përpoqën të zbatonin kudo sistemin e timarit me të gjitha karakteristikat e tij. Florixhinjtë malësorë i shndërruan në derbendxhinj, në roje e mirëmbajtës të rrugëve që kalonin nëpër malësitë. Kështu banorët e gjithë krahinave malore të sanxhakut të Shkodrës nga Hoti e Kelmendi, në perëndim, deri në Tropojë e Pejë, në lindje, duhet të siguronin qarkullimin e lirë në rrugët që lidhnin Shkodrën me Podgoricën, me Pejën e me gjithë Kosovën, kurse ata të krahinës së Kurveleshit në sanxhakun e Delvinës, rrugën që lidhte Vlorën me Gjirokastrën. Njëkohësisht ata duhet të hapnin rrugët nga dëbora dhe të ndërtonin e të mirëmbanin urat. Përkundrejt këtyre shërbimeve atyre u falej detyrimi për të paguar taksat e jashtëzakonshme, por nuk u faleshin detyrimet e së dhjetës, ispenxhës, xhizjes dhe taksës së dhenve që duhej t’i paguanin në formë globale. U përjashtua nga kjo masë krahina e Kelmendit, e cila u ngarkua të paguante vetëm 1 000 akçe xhizje dhe 1 000 akçe ispenxhe, për arsye të varfërisë ekonomike.
Duke e shndërruar florixhiun në derbendxhi, nga njëra anë, shteti osman e rëndoi shfrytëzimin por, nga ana tjetër, ai i la krahinat malore nën kontrollin e malësorëve dhe ligjëroi kështu të drejtën e tyre të vetëqeverisjes.
Në malësitë e Veriut dhe të Verilindjes nuk u krye regjistrimi i detyrimeve sipas sistemit të timarit. Por edhe në ato të Himarës e të Sulit, kur u krye një regjistrim i tillë, pronësia shtetërore mbi tokën nuk u vendos dhe nuk u zbatua sistemi i lëshimit të tapisë. Prona e përbashkët e bashkësive fshatare dhe e vëllazërive malësore mbi kullotat si dhe prona private mbi tokat e punueshme mbetën të lira dhe të pacenuara. Rrjedhimisht, detyrimet mbetën të ngulitura dhe mënyra e pagimit të tyre ruajti formën globale për secilën krahinë më vete. Në malësitë e Kurveleshit sundimtarët osmanë bënë një hap më përpara drejt vendosjes së plotë të sistemit të timarit. Mbas ekspeditës ndëshkimore të sulltan Bajazitit II e gjer më 1506, spahinjtë mundën të depërtonin në fshatrat derbendxhinj. Ky hap bëri që, ndryshe nga derbendxhinjtë e veriut, ata të Kurveleshit u detyruan t’u jepnin spahinjve dhe nga një killë (20 okë ose 25,6 kg) për të dhjetën e badihavatë dhe nga 10 akçe për kokë si ispenxhe.
Derbendxhinjtë shqiptarë nuk i paguanin rregullisht detyrimet, prandaj këto, në më të shumtën e rasteve, mbeteshin vetëm në letër. Për rrjedhim, autoritetet pushtuese organizonin herë pas here ekspedita ushtarake kundër tyre. Por qëndresa e fshatarësisë së lirë malore të veriut e të verilindjes me organizimin e vet shoqëror e ushtarak ishte e fuqishme. Malësorët, të lidhur me njëri-tjetrin dhe pa ndonjë faktor përçarës me rëndësi, përbënin një forcë mjaft kompakte që i jepte qëndrueshmëri e gjallëri luftës së tyre kundër ekspeditave të qeveritarëve osmanë për t’i nënshtruar e për t’i shfrytëzuar.
Edhe pse kishin përballë një forcë të tillë si dhe kushte ekonomike e shoqërore të papërshtatshme për sistemin e timareve, osmanët nuk i reshtën përpjekjet e tyre për t’i futur nën shfrytëzimin e vet dhe për t’i dhënë fund vetëqeverisjes së malësive. Këto përpjekje e acaruan dhe e mbajtën hapur konfliktin politik dhe ekonomik me fshatarësinë malore, trevat e së cilës u bënë vatra të patunduara të qëndresës së gjatë e të ashpër, si dhe një mbështetje e rëndësishme e qëndresës së përgjithshme të popullit shqiptar kundër pushtimit osman.

Depërtimi i spahinjve në krahinat autonome
Në vitet 70 të shek. XVI u rritën më shumë përpjekjet e pushtetit osman për të vënë malësitë e vetëqeverisura nën administrimin e saj të drejtpërdrejtë. Duke përdorur forcën e madhe ushtarake, ai mundi të fuste spahinjtë dhe të rriste numrin e timareve në malësitë, duke copëzuar haset e dikurshme të sanxhakbejlerëve. Kjo u shpreh qartë në të dy regjistrimet e tokave që u kryen në vitin 1571 dhe 1590.
Hasi i madh i sanxhakbeut të Shkodrës, që ishte krijuar më 1485, u zvogëlua shumë dhe pjesa më e madhe e tij u nda në timare më të vogla. Krahina e Hotit u përfshi në ziametin e dy spahinjve: ajo e Pipërit u kthye në dy timare e në një ziamet, krahina e Kelmendit iu dha në zotërim dy spahinjve, krahina e Kuçit u bë timar i garnizonit të kështjellës së Medunit, Palabardhi u copëtua në pesë timare, kurse tokat e Pultit të sotëm, të Shalës e të Shoshit u përfshinë në trembëdhjetë timare, në dy zeamete dhe në hasin e sanxhakbeut. Edhe krahina fushore e Tejbunës, që gëzonte dikur statusin e florixhinjve, në atë kohë u copëtua në 25 timare e në një ziamet.
Më 1582 në sanxhakun e Shkodrës numri i timareve u rrit në 298, kurse ai i ziameteve në 22. Me fjalë të tjera, numri i timareve u rrit 70 për qind më shumë se gjysmëshekulli më parë.
Si rrjedhim i këtyre ndryshimeve, në gjysmën e dytë të shek. XVI statusi i florixhinjve mori fund, kurse ai i derbendxhinjve u kufizua së tepërmi. Sipas kanunamesë së Shkodrës të vitit 1570, secili prej ish-florixhinjve duhej të paguante tani të dhjetën, sipas pjellorisë së tokës. Normat e zakonshme të timarit u vendosën mbi një pjesë të rëndësishme të malësorëve dhe e keqësuan së tepërmi gjendjen ekonomike të tyre. Në kushtet e varfërisë së tokave dhe të vështirësive shumë të mëdha për shtimin e sipërfaqeve të mbjella, apo të numrit të bagëtive, pesha e detyrimeve ishte për ta më e rëndë sesa për rajatë e fushës. Më të rëndë e bëri atë edhe ngritja e taksave që u krye në gjysmën e dytë të shek. XVI. P.sh., kelmendasit detyroheshin të paguanin dyfishin e shumave që u ishin caktuar më 1497. Edhe kuçasit, megjithëse kishin një pakësim në numrin e shtëpive, pësuan të njëjtin fat, kurse banorëve të Pultit të sotëm, të Shalës dhe të Shoshit iu trefishuan detyrimet në krahasim me atë periudhë.
Në vitin 1570 kushte më të rënda u vendosën edhe mbi katër malësitë e sanxhakut të Dukagjinit: të Dibrës, të Spasit, të Pukës dhe të Iballës. Ndryshe nga krahinat e tjera të këtij sanxhaku, duke bërë pjesë në hasin e sanxhakbeut, këto katër malësi kishin mundur të ruanin gjer në këtë kohë vetëqeverisjen. Mirëpo tashmë edhe mbi to ishte vendosur pagimi i të gjitha detyrimeve të zakonshme të rajave, sikurse xhizja, ispenxha, taksa e çiftit, e dhjeta, nijabeti etj.
Më 1590 këtyre detyrimeve të malësorëve iu shtua edhe taksa e dhenve, veçse në malësitë e Dukagjinit e të Mbishkodrës, në përgjithësi, nuk vileshin taksat e jashtëzakonshme. Tashmë nuk zbatohej as devshirmeja.
Krahina e Mirditës gjer në vitin 1570 i qëndroi ende presionit osman dhe nuk ishte nënshtruar. Por edhe banorët e kësaj krahine më 1590 ishin nënshtruar dhe tokat e tyre ishin kthyer në timare të garnizonit të kështjellës së Lezhës, ato të Iballës dhe Fanit të Madh në timare të garnizonit të Kalasë së Dukagjinit, kurse tokat e tjera u përfshinë në hasin e sanxhakbeut.
Krahinat e Dibrës, të Pukës dhe të Spasit tashmë ishin shkëputur nga hasi i sanxhakbeut dhe ishin ndarë gjithashtu në timare e ziamete. Në fshatrat e Dibrës e të Pukës ishin vendosur nga dy spahinj, kurse në Spas një zaim e një spahi. Kështu, nga fundi i shek. XVI, spahinjtë, dhe bashkë me ta edhe sundimi i tyre, u vendosën në malësitë e Veriut e të Verilindjes. Megjithëkëtë, pavarësisht se toka e tyre ishte shpallur pronë shtetërore, prapë se prapë sistemi i timareve nuk u zbatua sikurse në trevat e tjera të tokave shqiptare. Qeveritarët osmanë nuk vunë dot në jetë ndarjen e tokës me tapi, prandaj forma e pronësisë nuk pësoi asnjë ndryshim. Sistemi i timareve nuk mund të hidhte rrënjët e veta dhe të ushqehej në këto malësi ku mbizotëronte ekonomia blegtorale dhe ku prodhimi i tokës nuk plotësonte as nevojat më të domosdoshme të malësorëve që e punonin. Për këtë arsye, por edhe për shkak të qëndresës së ashpër të këtyre malësorëve, detyrimet, edhe pse kaluan nga duart e sanxhakbeut në ato të spahinjve, u lanë të nxirreshin përsëri në formë globale. Si pasojë, varësia e malësorit ndaj feudalit mbeti e zbehtë në timaret e spahinjve të veçantë dhe nuk u vu fare në jetë në timaret e tjera që u ishin dhënë kolektivisht garnizoneve të kështjellave në malësi. Malësorët e vazhduan pa ndërprerje qëndresën e tyre kundër çdo orvatjeje të sunduesve për të përforcuar pushtetin osman dhe për t’u imponuar sistemin e timarit në krahinat e tyre.
Në ecurinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore që po kryheshin në zonat e sistemit të timarit edhe shoqëria e lirë malësore e krahinave të vetëqeverisura nuk mbeti në vend.
Edhe pse banorët e këtyre krahinave kishin vështirësi ngaqë nuk e reshtën qëndresën sa herë që spahinjtë osmanë u orvatën për t’i nënshtruar, lidhjet e tyre me krahinat e tjera të vendit, e veçanërisht lidhjet ekonomike, nuk u ndërprenë. Malësorët e lirë vazhduan të shkëmbenin prodhimet blegtorale me prodhime bujqësore, sidomos me drithëra buke, dhe të shtegtonin me tufat e bagëtive në kullotat dimërore, duke u paguar pronarëve feudalë detyrimet përkatëse. Madje një pjesë e tyre vazhdoi të shkonte nëpër qytete e prona bujqësore për punë stinore, kurse disa të tjerë u shkëputën kohë më kohë nga malësitë dhe u vendosën përfundimisht nëpër çifligje. Kështu banorët e malësive të lira jo vetëm që nuk mbetën të izoluar, por pësuan ndikimin e zhvillimit ekonomik të zonave nën sistemin e timarit dhe të çifligut.
Duke pasur në themelin e vet kryesisht pronën private, shoqëria e lirë malësore hyri në shek. XVII e ndarë, nga njëra anë, në krerë të pasur fshatrash e fisesh, dhe, nga ana tjetër, në malësorë të thjeshtë e në përgjithësi të varfër. Krerët ndryshonin prej masës së malësorëve si nga pasuria e fuqia, ashtu dhe nga veshja. Malësorët e thjeshtë, që nuk kishin as tokë, as bagëti të mjaftueshme, detyroheshin të ushqeheshin për muaj të tërë me gështenja e barishte të egra dhe të visheshin më shumë me lëkurë se me rroba. Krerët zotëronin sasi të mëdha gjëje të gjallë, jetonin e visheshin mirë, madje mbështillnin kokën me pëlhurë mëndafshi dhe në xhamadanet e tyre mbanin, sipas pozitës shoqërore, nga një, dy ose tri sumbulla argjendi të praruar. Disa prej tyre e mbanin veten për pasardhës shtëpish të vjetra aristokrate, kinse të njohura me patenta të lëshuara prej perandorëve bizantinë. Të tjerë krenoheshin duke mbajtur titullin kalorës apo gradën kapedan, që ua kishin dhënë oborret e shteteve evropiane, ku shërbenin ose kishin shërbyer si ushtarakë. Që të gjithë kishin grumbulluar pasuri dhe, sikurse thotë Frang Bardhi, ishte kjo pasuri që përcaktonte pozitën e privilegjuar të secilit prej tyre në shoqëri. Këta krerë përbënin shtresën e kamur malësore, e cila vinte pjesërisht para pushtimit osman dhe pjesërisht ishte formuar në bazë të pasurimit nga rekrutimi për luftë i malësorëve të varfër.
Në krahinat e vetëqeverisura vazhdonte të ekzistonte prona e përbashkët (kujria): bjeshkët, meratë, mali etj. Nga ana tjetër ishte ngastra private e çdo familjeje. Aty zbatoheshin disa norma për shitjen e saj. Një nga këto ishte e drejta e parapëlqimit të blerjes. Sipas saj pronari i tokës ishte i detyruar të pyeste kushërinjtë, vëllazërinë e fisin e pastaj fqinjin para se të shiste tokën. Vëllazëria kishte të drejtë ta blinte më lirë. Kjo frenonte shitblerjen e tokës.
Me toka buke të pakta e në përgjithësi jopjellore dhe të punuara me vegla pune primitive, bujqësia u siguronte shumicës së banorëve të malësive të lira vetëm bukën e disa muajve të vitit. Në tokat e malësisë së Dukagjinit mbillej vetëm thekra dhe kjo në ara të sapoçelura, që ishin plehëruar me hirin e drurëve të djegur dhe që nuk shfrytëzoheshin më shumë se 3-4 vjet. Edhe blegtoria, që përbënte degën më të rëndësishme të ekonomisë së malësive të lira, nuk arrinte të plotësonte nevojat për ushqim të banorëve të tyre. Kjo gjendje i detyronte masat e malësorëve të thjeshtë të gjenin rrugëdalje për të siguruar jetesën e tyre. Të tilla ishin largimi nga malësia për punë stinore, vendosja nëpër fusha dhe shërbimi ushtarak me rrogë pranë autoriteteve osmane. Këto burime të ardhurash ishin njëkohësisht edhe burimet kryesore të pasurimit e të pozitës së privilegjuar të krerëve, të cilët i inkurajuan me çdo mjet e mënyrë.
Të detyruar nga vështirësitë e mëdha për të siguruar jetesën e tyre, malësorët e varfër i ndiqnin krerët edhe kur këta viheshin në shërbim të shteteve fqinje dhe rekrutonin ushtarë me rrogë. Gjatë shek. XVII ata hynë për të shërbyer veçanërisht me forcat e armatosura të Republikës së Venedikut dhe të Mbretërisë së Napolit. Komandantët matjanë, kelmendas, himariotë e suliotë, të cilët i rekrutonin dhe i udhëhiqnin, përveç të ardhurave të rëndësishme që nxirrnin nga rekrutimet, gëzonin edhe pensione të rregullta për gradat ushtarake dhe për titujt që u jepnin oborret e interesuara për t’i pasur kurdoherë të gatshëm sa herë që kishin nevojë për forcën e malësorëve shqiptarë.
Më së fundi, dëshmitë e kohës bëjnë fjalë edhe për një burim tjetër pasurimi të krerëve të pasur. Ky burim ishte huaja me kamatë.

Institucioni i bajraktarëve
Nevoja e ngutshme e Perandorisë Osmane për t’i plotësuar me ushtarë me pagesë radhët e forcave të rregullta të armatosura, që ishin zbrazur nga dezertimet e spahinjve dhe jeniçerëve, u bë më e ndjeshme duke filluar nga lufta e gjatë midis Perandorisë Osmane dhe koalicionit të shteteve evropiane në vitet 1683-1699 e, veçanërisht, gjatë luftërave të dendura që ajo zhvilloi në shek. XVIII. Prandaj gjatë gjithë kësaj periudhe rekrutimi mori përpjesëtime gjithnjë e më të mëdha dhe u bë një nga mënyrat kryesore për të rritur forcat luftarake nëpër frontet e luftës dhe për të siguruar repartet e mbrojtjes së kufijve, si dhe ato të qetësisë së brendshme në kohë paqeje.
Porta e Lartë ngarkonte me rekrutimin e këtyre forcave në Shqipëri qeveritarët e sanxhakëve, kurse këta ngarkonin me këtë punë komandantët e reparteve deri 100 veta (bylykbashët) duke rënë në marrëveshje me ta për punë të pagesës, armatimit, ushqimit, destinacionit etj. Por sanxhakbejlerët dhe krerë të tjerë të fuqishëm, siç ishin derebenjtë, u orvatën ta shtrinin rekrutimin edhe në krahinat e vetëqeverisura, duke i afruar e duke u marrë vesh me krerët e tyre. Këto marrëveshje duhet të kenë filluar në vitet 40 të shek. XVIII, pasi njihen faktet që, në luftërat e viteve 1683-1699, 1714-1718 dhe 1736-1739, malësorët mbajtën anën e Republikës së Venedikut dhe të Perandorisë së Austrisë kundër Perandorisë Osmane. Orvatjet e para për rekrutim malësorësh me pagesë për llogari të shtetit osman nuk mbetën pa rezultat, veçanërisht në krahinat më të varfra, si Mirdita, Dukagjini e Malësia e Madhe, banorët e të cilave kishin nevojë më të ngutshme të lehtësonin mjerimin ekonomik ku ndodheshin.
Në mesin e shek. XVIII, rekrutimi i ushtarëve malësorë u përhap në të gjitha krahinat e vetëqeverisura bashkë me famën se ata ishin luftëtarë me vlerë të dorës së parë. Familjet e mëdha aristokrate shqiptare, e veçanërisht ato të Shqipërisë Veriore që luftonin për të marrë e për të mbajtur pushtetin, i rritën kërkesat për luftëtarë. Shpesh faktori ushtarak malësor bënte që fitorja t’u buzëqeshte atyre familjeve të fuqishme, që siguronin më shumë luftëtarë malësorë. Fama e këtyre forcave luftarake dhe rritja e kërkesave për to, e rriti jo vetëm numrin e të rekrutuarve, por edhe bajrakët e vjetër u zëvendësuan me bajrakë të rinj. Repartet ushtarake ku bënin pjesë luftëtarë fisesh të ndryshme, nuk mund të mbanin flamuj me emblemat e vjetra që tashmë s’kishin asnjë kuptim. Ata u pajisën me flamuj të rinj, të cilët aristokratët e mëdhenj ua besuan krerëve ushtarakë, që i rekrutonin dhe i komandonin ato reparte fisesh të përziera. Këta krerë ushtarakë tashmë u quajtën dhe morën emrin bajraktar. Institucioni i tyre, ndonëse bashkëjetoi me institucionin e kuvendeve të krahinave të vetëqeverisura, mbuloi dhe e zëvendësoi dalëngadalë ndarjen e vjetër sipas atyre krahinave. Tani ndarja e tyre filloi të bëhej në bazë të territorit ku rekrutohej reparti që komandonte secili bajraktar. Kështu këto territore formuan bajrakë, që nuk ishin tjetër veçse njësi territoriale administrative ushtarake. Në disa vise një njësi e tillë përputhej me shtrirjen e një krahine të vetëqeverisur, në disa të tjera ajo përmblidhte dy e më shumë krahina të tilla, kurse në krahina më të mëdha u krijuan dy a më shumë bajrakë. Në këtë mënyrë në Malësinë e Shkodrës u krijuan 22 bajrakë, në atë të Pukës 7, në Mirditë 5, në Malësinë e Lezhës 4 dhe në Malësinë e Kthellës 3. Këta të fundit u quajtën edhe bajrakët e Ohrit meqenëse gjendeshin administrativisht në kufijtë e sanxhakut të Ohrit.
Sipas këtij institucioni, bajraktarët u bënë përfaqësuesit e shtetit osman dhe pozitën e tyre e bënë të trashëgueshme. Pesë bajrakët e Mirditës formonin një njësi administrative që udhëhiqej nga një kapedan e nga një kuvend, i përbërë nga përfaqësues të bajrakëve të veçantë. Bushatllinjtë krijuan një kryebajraktar. Këtë funksion ia njohën Gjon Markut që hyri në shërbim të tyre pas vitit 1769. Funksioni i kryebajraktarit ishte i trashëgueshëm në vijën mashkullore. Kështu malësitë e lira hynë efektivisht nën sundimin e oxhakëve feudalë, ndonëse ruajtën vetëqeverisjen e brendshme të tyre sipas së drejtës dokesore.
Në malësitë e lira të jugut, bajraktari mbajti titullin kapedan. Edhe në këto malësi rekrutimi ushtarak me pagesë njihej prej kohësh nën emrin e stratiotëve, të cilët sikurse edhe malësorët e Veriut, kishin shërbyer në forcat ushtarake të shteteve të Venedikut dhe të Napolit. Udhëheqësit ushtarakë të tyre, kapedanët, që e kishin bërë të trashëgueshëm këtë titull në familjet e tyre, formonin kuvendet udhëheqëse të krahinave përkatëse dhe nga gjiri i tyre zgjidheshin prijësit e forcave luftarake të krahinës në rast sulmesh ose luftimesh kundër feudalëve sundues. Duke mbetur edhe në gjysmën e dytë të shek. XVIII në shërbim të huaj, këta kapedanë ishin shumë më pak të varur nga sundimtarët vendas dhe nuk ranë nën ndikimin e tyre, por nuk iu shmangën asnjëherë interesave të venedikasve në bregdetin shqiptar derisa Republika e Venedikut ekzistoi si shtet më vete. Për këtë arsye himariotët e suliotët ranë shpesh në konflikt me qeveritarët e mëdhenj osmanë.
Kapedanët mundën të shfrytëzonin mirë grindjet feudale dhe suliotët arritën deri aty sa në fund të shek. XVIII të kishin nënshtruar 66 fshatra, të cilat i morën nën mbrojtje kundrejt detyrimeve që më parë i merrnin agallarët çamë. Kjo formë shfrytëzimi, përveç asaj të rekrutimit të bashkëfshatarëve prej tyre, u veshi tipare më të qarta të zotërve feudalë. Në gjysmën e dytë të shek. XVIII ata ndryshonin fare pak nga feudalët e zakonshëm, bylykbashë e derebenj. Disa prej tyre që u islamizuan fituan edhe tituj feudalë, sikurse bajraktari i Hotit.
Krahinat e vetëqeverisura i shlyenin shtetit një haraç vjetor. Atë ia jepnin në majë të jataganit e jo me dorë, për t’i treguar pozitën e privilegjuar që kishin fituar në sajë të shpatës e të luftës. Në vitin 1638 banorët e Malësisë së Madhe i jepnin shtetit osman një flori në vit dhe një burrë për shtëpi në rast lufte. Krahina e Mirditës jepte vetëm ushtarë me rrogë. Himara e Kurveleshi i jepte një haraç ose taksë për kokë. Shpeshherë fshatarësia e këtyre krahinave nuk e shlyente haraçin. Kështu, në vitin 1620 Dukagjini, Pipëri e Kelmendi “nuk i paguanin haraç askujt”, në vitin 1675 Himara nuk u bind të paguajë haraçin. Të njëjtin veprim bëri edhe malësia e sanxhakut të Shkodrës në vitin 1692.

[Laberia]

3. ZONA E ÇIFLIGUT

Çifligjet në shek. XVI
Të dhënat e defterëve kadastralë të shek. XVI dëshmojnë për krijimin e dy kategorive çifligjesh në zotërim të feudalëve, të ngritura mbi tokat jorajatike dhe më vonë rajatike, të ngarkuara vetëm me detyrimet ndaj zotëruesit të tokës. Ngritja e tyre ndoqi rrugë të ndryshme. Njëra nga këto ishte shtënia në dorë e tokave djerrë të truallishteve, d.m.th., të fshatrave të braktisura. Zakonisht ato janë marrë në zotërim nga feudalë të mëdhenj, funksionarë si zaimë, sanxhakbejlerë deri në vezirë. Kështu, truallishta Pistul në nahijen e Tejbunës ishte në dorë të Vezirit të Madh, Sinan Pashës, kundrejt pagimit të taksës së tapisë arkës shtetërore në sasinë 500 akçe. Më vonë truallishtet mund të hynin në procesin e shitblerjes në bazë të lejes së spahiut dhe vendimit të kadiut.
Përveç truallishteve ata vunë dorë mbi tokat e hapura rishtazi nga pyjet, si dhe në parcelat që në defterët kadastralë cilësoheshin me emrin tokë (zemin) e arë (tarlla). Zotëruesit shlyenin vetëm të dhjetën. Kështu më 1582 truallishtja Kusheva në nahijen e Shkodrës ishte vend pyjesh dhe ishte marrë në zotërim nga ket’huda Mustafai që jepte 100 akçe si bedel i së dhjetës. Ato merreshin në zotërim me tapi nga i zoti i tokës dhe hynin në procesin e shitblerjes vetëm me vendim të kadiut.
Së treti, feudalët vunë dorë mbi kullotat verore (zemin-i yaylak). Kështu Mehmet Pasha, mirliva i Moresë, kishte në zotërim tokat e kullotës verore në fshatin Malçinova të Prizrenit. Me këto tri rrugë ata siguruan në zotërim personal tokën pa qenë të ngarkuar tërësisht me detyrimet e bashtinës së rajasë. Kjo i hapi rrugë grumbullimit të tyre dhe krijimit të çifligjeve. Për çifligun e Malkoçit, të birit të Aliut, të përfshirë në truallishten Ajalisi të timarit të Kurdit në fshatin Mesopotam të Delvinës thuhet: “ky kishte marrë me tapi truallishten Ajalisi dhe e kishte bërë çiflig; të dhjetën ia jep spahiut të Mesopotamit”.
Duke shtënë në dorë tokën, feudalët krijuan një numër të konsiderueshëm çifligjesh që kishin si detyrim të vetëm pagimin e së dhjetës. Në këtë kategori bënin pjesë edhe çifligjet e krijuara nga blerja e bashtinave të vojnukëve ose të ushtarakëve të tjerë, të çliruar nga detyrimet, gjatë periudhës kur u shthur ky organizim ushtarak. P.sh., në fshatin Leshnica të Bihorit në sanxhakun e Prizrenit, Jahjai i biri i Isait, zotëronte një çiflig të formuar nga vende të vojnukëve të suprimuar, i cili jepte si detyrim të dhjetën. Zakonisht këto çifligje punoheshin nga vetë pjesëtarët e familjes së feudalit, ose me punën angari të fshatarëve, ose jepeshin në gjysmatari, siç veprohej me hasa-çifligjet. Kështu, spahiu Hasan punonte e mbillte vetë çifligun e tij në fshatin Gjerbës të Tepelenës. Po ashtu vepronte komandanti i topçinjve të kështjellës së Shkodrës me tokat në truallishten Goden të fshatit Shendvraç të Shkodrës.
Një kategori tjetër çifligu u ngrit mbi tokat rreth qyteteve. Kështu, në fund të shek. XVI, në qytetin e Beratit kishte 146 çifligje, në atë të Elbasanit 83, në Peqin 83, në Novobërdë 39, në Gjirokastër 35 etj. Rreth 50% e tyre ishte në zotërim të funksionarëve të administratës shtetërore si sanxhakbejlerë, komandantë kështjellash, çeribashë etj. Një numër të vogël zotëronin zanatçinjtë. Në fillim të shek. XVI madhësia e këtyre çifligjeve ishte sa ajo e ngastrës që punohej me një pendë qe, kurse në fund të atij shekulli u ngrit deri në 6 pendë qe tokë. Krijimi në afërsi të qyteteve i një numri të madh çifligjesh shpjegohet, së pari, me faktin se si rrjedhim i zhvillimit të jetës urbane dhe i ushtrimit me gjerësisht të zejtarisë e të tregtisë, qytetarët braktisën gradualisht bujqësinë dhe u shisnin feudalëve të drejtat e zotërimit të bashtinave, pa pasur asnjë sanksion për braktisjen e tokës, siç ndodhte në tokën mirie. Zhvillimi ekonomik-shoqëror më i hovshëm i qyteteve të Beratit dhe të Elbasanit nënkupton edhe zhvillimin më intensiv se gjetiu të procesit të shitblerjes të së drejtës së zotërimit të tokës për tokat në afërsi të tyre, i cili solli si rezultat krijimin e një numri më të madh çifligjesh. Së dyti, shpjegohet me rrethanën se shumica e çifligjeve ishte krijuar në sinoret me fshatrat, d.m.th. në vende ndërmjet kufijve me fshatrat, të cilat nuk ishin përfshirë në bashtina rajash. Të tilla ishin çifligjet në sinoret me fshatrat Lapardha, Vrion, Velabisht. Çifligjet rreth qytezës së Peqinit ishin krijuar në tokat e hapura dhe të punuara rishtaz.
Çifligjet u krijuan edhe në tokat shtetërore me statusin rajatik dhe të ngarkuara me detyrimet karakteristike për fshatarin raja. Kjo ndodhi atëherë, kur në procesin e shitblerjes të së drejtës së zotërimit të tokës u bë një kapërcim cilësor, kur ai u zhvillua midis fshatarëve raja dhe feudalëve. Hyrja e feudalëve në këtë proces çoi në grumbullimin e tokave në duart e tyre dhe si rrjedhim, në formimin e çifligjeve. Kështu, midis rajasë dhe spahiut u fut një person i tretë, i ndërmjetëm, çifligari (çifligsahibiu), që merrte një pjesë të rentës së krijuar nga fshatari që kishte humbur tokën. Me blerjen e së drejtës së zotërimit të tokës nga çifligari, çifligjet e ruanin statusin si tokë shtetërore rajatike. Si rrjedhim ai ishte i detyruar të shlyente detyrimet e fshatarit prej të cilit i bleu ato. E meta e çifligjeve të deriatëhershme ishte mungesa e krahëve të punës. Prandaj feudalët përpiqeshin të siguronin këtë element të rëndësishëm, krahas tokës, si dy premisat për lindjen e një kategorie më të lartë çifligu, si një ekonomi e madhe e destinuar për treg dhe e pakushtëzuar me ndonjë detyrim. Kjo u duk qartë në përçapjet e tyre për të shndërruar në çifligje truallishtet e populluara nga banorë të ardhur për shkaqe të ndryshme dhe të kthyera në vendbanime që nuk ekzistonin në regjistrimin e mëparshëm dhe që nuk kishin qenë tokë mirie në përdorim të rajave. Shembullin më tipik e paraqitnin çifligjet e krijuara në fshatin Çermë të Myzeqesë, ku çifçinjtë kishin ardhur nga fshatrat që nuk përfshiheshin në sanxhakun e Vlorës. Në defterët gjenden raste kur në një territor të përfshirë në një çiflig, pas regjistrimit ishte krijuar një vendbanim i ri, një fshat që mbante emrin e çifligarit. P.sh., në vitin 1583 gjejmë vendbanimin e quajtur Çifligu i Iskender Vojvodës me 16 çifçinj.
Me sigurimin e fuqisë së nevojshme punëtore, ekonomia personale e feudalit dilte nga kuadri i ngushtë i kufizuar i çifligut, të formuar nga tokat jorajatike dhe që shlyenin të dhjetën dhe salarien.
Procesi i krijimit dhe i zgjerimit të çifligjeve në toka mirie varej nga një sërë faktorësh, nga zhvillimi i ekonomisë në tërësi, nga rritja e zgjerimi i marrëdhënieve mall-para dhe dobësimi i ekonomisë natyrore, nga zëvendësimi gradual i rentës në natyrë me rentën në të holla, nga pasurimi i klasës feudale. Në këtë drejtim një rol po aq të rëndësishëm, luante edhe procesi i thellimit të diferencimit shoqëror në fshat deri në shitjen e së drejtës së shfrytëzimit të tokës.
Në shek. XVI, kur këta faktorë ishin në fazën fillestare të zhvillimit, çifligjet e formuara me toka rajatike, ku ishin vendosur fshatarë të ikur, ishin të pakta në krahasim me çifligjet e formuara me toka mirie jashtë parcelave të fshatarëve raja. Krijimi i çifligjeve në tokat rajatike çante rrugë me vështirësi për arsye të statusit fiskal të tyre të rëndë dhe të moslejimit për ta ndryshuar atë, të kontrollit me rreptësi nga shteti mbi organizimin e prodhimit në bazë të ndarjes së tokës çdo shtëpie fshatare. Çifligjet e krijuara në tokat rajatike ishin ngarkuar veç së dhjetës e salaries edhe me detyrimet që lidheshin me personin e fshatarit, si ispenxha, xhizja, dhe taksat e jashtëzakonshme si avarizi, bedeli, nuzuli e sursati. Këto detyrime duhet t’i paguante çifligari, por në fakt i shlyente çifçiu. Fshatari që kishte humbur pronën private dhe tokën, mund ta punonte atë si çifçi, por në kushte shumë të rënda. Ai duhej të vazhdonte të shlyente taksën e pendës dhe detyrimet shtetërore.
Në fund të shek. XVI në tokat shqiptare ishin krijuar dy tipa kryesorë çifligjesh: çifligje të vogla që punoheshin kryesisht nga pjesëtarët e familjes dhe çifligje që punoheshin nga fshatarë raja.

Shthurja e sistemit të timarit dhe lindja e çifligjeve
Që nga gjysma e dytë e shek. XVI sistemi i timarit hyri në fazën e shthurjes, e cila u forcua edhe më tepër gjatë dy shekujve (XVII-XVIII) dhe vazhdoi deri në reformat centralizuese tanzimatiste të viteve 30 të shek. XIX. Shthurja ndodhi për një varg faktorësh.
Shteti në radhë të parë filloi të shkelë rregullat e shpërndarjes së tokës shtetërore, për të kënaqur funksionarët e lartë, mbështetjen kryesore, duke u dhënë atyre zotërime në formë dhurimi. Për më tepër ato u jepeshin njerëzve që nuk ishin të shpatës. Krahas haseve perandorake, të vezirëve e të qeveritarëve, në tokat shqiptare u vu re forma e veçantë e hasit e quajtur pashmakllëk i lirë (serbest). Këto hase u jepeshin nënave, grave, vajzave dhe shërbyesve të veçantë (hasekije) të sulltanëve. Në vitin 1681 në duart e hasekie Aishe sulltanes ndodhej hasi pashmakllëk i lirë i Krahasit, i përbërë prej 22 fshatrash në sanxhakun e Vlorës. Kjo ishte një shkelje e rëndë e parimeve të sistemit të timarit, mbasi përbënte një hap tjetër të madh drejt cenimit të pronësisë shtetërore.
Shteti e shtriu edhe më tej shkeljen e rregullave gjatë shpërndarjes së timareve. Sipas kanunameve osmane timaret ishin dy lloje: timare me teskere dhe timare pa teskere. Të parat jepeshin nga bejlerbeu dhe me dekret të sulltanit, kurse të dytat jepeshin pa dekret sulltanor. Në vitin 1716 sulltani me një ferman të veçantë, i njohu Ali Pashës, qeveritar i sanxhakut të Janinës, disa të drejta që deri tani i kishte vetë ai në lidhje me shpërndarjen e timareve dhe të ziameteve, të mbetura bosh nga ata që kishin vdekur pa lënë trashëgimtarë ose që kishin braktisur shërbimin. Këto duhej t’u jepeshin atyre që ishin gati të merrnin pjesë në fushatat ushtarake nën komandën e allajbeut të sanxhakut dhe që banonin në sanxhakun ku ndodhej zotërimi. Ky shembull tregon se vetë pushteti qendror u jepte mundësi nëpunësve që t’i shkelnin ato me të dyja këmbët. Kështu ky qeveritar për shkak të abuzimeve të kryera gjatë kësaj periudhe, u shkarkua nga detyra pak më vonë.
Shkelje bëheshin edhe nga poshtë, nga paria e krahinave për të siguruar të ardhura të mëdha. Sipas rregullit të moçëm zotërimet e lidhura me postet si komandant kështjelle, me vdekjen e zotëruesit, i kalonin një personi që propozohej prej parisë së vendit. Jo rrallë paria propozonte persona të paqenë dhe të ardhurat i merrte për vete. Kështu në vitin 1780 vdiq Sulejman Agai, komandant i kështjellës së Ulqinit. Detyra e komandantit iu dha një personi që nuk ekzistonte në realitet. Të ardhurat shkonin në favor të atyre që e kishin propozuar. Në vitin 1708-1709 propozohet që timaret e ruajtësve të kështjellës së Shkodrës t’u jepeshin anëtarëve të esnafëve. Këta shembuj tregojnë se këto zotërime ishin në duart e parisë së këtyre krahinave, e cila nuk respektonte rregullat e shtetit për dhënien e tyre. Me pretekste të ndryshme, si vdekje pa lënë trashëgimtar, mosparaqitje në detyrë, braktisje të saj, me propozimin e komandantit të forcave ushtarake, mjaft personave iu hiqej e drejta mbi zotërimet. Në vitin 1641, si rezultat i shpifjeve të ish-sanxhakbeut, Jusuf Bej i hiqet allajbeut ziameti prej 21 200 akçesh në fshatin Kratovë së bashku me disa fshatra të tjerë të nahijes së Beratit.
Nga shkelja e rregullave të shpërndarjes së timareve vihej re përqendrimi në një dorë të vetme i dy a më shumë timareve. Duke përfituar nga prirja e përgjithshme e braktisjes së shërbimit ushtarak, mjaft spahinj, me pretekste të ndryshme, si “vdekje pa lënë trashëgimtar”, ose “pse kishin kaluar 10-15 vjet që kishin qenë bosh”, me miratimin e organeve më të larta, përqendruan në duart e tyre dy deri pesë timare. Shtënia në dorë e mbi dy timareve ishte një shkelje e rregullave juridike mbi pronësinë. Ajo ishte në dëm të shtetit, mbasi numri i spahinjve zvogëlohej shumë. Në vitin 1702 Hysejni merr një timar prej 5 300 akçesh që më parë kishte qenë i ndarë në tri timare të vogla në nahijen e Përmetit dhe atë të Beratit, por që kishin mbetur bosh. Nga regjistrimi i përgjithshëm i vitit 1701-1702 del se në sanxhakun e Vlorës rreth 35 spahinj kishin në duart e tyre nga dy timare.
Timaret e ziametet i trashëgonin edhe fëmijët e mitur. Sipas kanunamesë së Sulejmanit, derisa djali të arrinte moshën madhore, shërbimin ushtarak do ta kryente kujdestari ose shërbëtori i tij. Në shek. XVII në vend të këtij shërbimi nga të tjerët për fëmijët e mitur dhe për spahinjtë e moshuar, merrej një taksë në të holla e quajtur bedel i kalorësve në madhësinë 5 000-6 000 akçe (1686-1760). Kërkesa e tij si nga fëmijët e mitur dhe nga spahinjtë e moshuar, është një dëshmi tjetër, ndofta nga më të rëndësishmet, që tregon se timari i kësaj periudhe ishte shumë larg timarit të shek. XV dhe i ishte afruar shumë pronës private të pakushtëzuar.
Një ndryshim vihet re edhe në mënyrat e administrimit të zotërimeve. Te haset, si metodë mbizotëruese, ishte marrja me qira për një vit e së drejtës së vjeljes së të ardhurave. Vjelja me anë të një përfaqësuesi kishte kaluar në plan të dytë. Administrimi me këto dy mënyra u shtri deri në timaret e ziametet, gjë që nuk kishte ndodhur më parë. Në fillim të shek. XIX sipërmarrja u shtri deri në ngastrën e fshatarit. Kjo ishte një shprehje tjetër e ndryshimeve që kishin ndodhur në sistemin e timarit.
Të gjitha këto ndryshime dëshmojnë se sistemi i timarit kishte hyrë në fazën e shthurjes. Thelbi i shthurjes ka të bëjë me humbjen e karakterit ushtarak të pronës shtetërore dhe me prirjen për ta kthyer zotërimin e kushtëzuar në një pronë private.
Prekja e pronës shtetërore prej shtetit u bë kryesisht nën shtytjen e klasës feudale. Ajo synonte ta kthente zotërimin e kushtëzuar me shërbim në pronë private. Feudalët i kthyen sytë nga toka për të formuar çifligun, si një ekonomi e madhe bujqësore e paracaktuar kryesisht për treg. Ata hodhën sytë mbi ekonominë vetjake (hasa-çiflig). Meqenëse ajo ishte lidhur me zotërimin dhe zotëruesit nuk kishin kohë të merreshin me punimin e saj, ata ishin të interesuar që të kthehej në tokë rajatike dhe të merrnin çka u takonte nga legjislacioni osman. Në këto kushte shteti lejoi dhënien e ekonomive vetjake me tapi. Personat që i merrnin në përdorim ishin të detyruar t’i jepnin spahiut të dhjetën e salarien, siç veprohej në tokat mirie. Ata ishin çliruar nga detyrimet e rajallëkut, nga xhizja e avarizi. Duke ndjekur këtë rrugë, feudalët krijuan në vend të hasa-çifligut të mëparshëm, ekonomi të jetërsueshme, të trashëgueshme e të pakontrollueshme nga shteti dhe të pakushtëzuara nga shërbimi ushtarak. Marrja me tapi e tokave të ekonomisë vetjake (hasa-çifligjeve) ishte një nga rrugët që ndoqën feudalët për të siguruar toka në zotërim privat.
Pas ekonomisë vetjake feudalët vunë dorë mbi tokat rajatike. Për këtë u përdorën rrugë të ndryshme.
1. Shitblerja. Feudalët shfrytëzuan mundësitë e legjislacionit osman. Sipas këtij spahiu kishte të drejtë t’ia hiqte tokën fshatarit raja dhe t’ia jepte një tjetri, në rast se ai nuk plotësonte detyrimet që kërkonte ligji. Gjithashtu spahiu ia jepte tokën një tjetri, kur i zoti i saj vdiste pa lënë trashëgimtar. Ai kishte të drejtë t’ia jepte një tjetri edhe në rast se fshatari raja që e punonte tokën hiqte dorë nga e drejta e shfrytëzimit të saj kundrejt një shpërblimi ose vullnetarisht. Toka i kalonte në këtë mënyrë një pronari të ri të çifligarit. Kështu, midis spahiut e rajasë hyri një person i tretë, i ndërmjetëm, çifligari. Ai filloi të blejë tapitë e rajasë. Vetë spahiut i ndalohej të vinte dorë mbi tapitë e rajave të zotërimeve të veta. Çifligari ishte i detyruar t’i paguante spahiut të dhjetën, salarien, si dhe taksat e rajallëkut. Shitja e së drejtës së shfrytëzimit të tokës erdhi si pasojë e trysnisë që e detyronte fshatarësinë raja të hiqte dorë prej të drejtave të saj mbi të. Në regjistrat e sherieve të qyteteve tona gjen shembuj të shumtë të shitblerjes. Një shembull tipik është familja e Biçakçinjve të Elbasanit. I pari i saj, Mehmet Agai (1621-1630) bleu një pasuri tokësore mjaft të madhe, duke i paguar të zotit të tokës taksën e tapisë. Pastaj e vazhduan fëmijët, motrat dhe nipërit. Rukije Hanëmi, e shoqja e Sulejman pashë Biçakçiut bleu toka mylke shtetërore në fshatrat e Mirakës, Pishkashit, Shën Bitrit, Skroskës etj. Çifligjet e kësaj familjeje shtriheshin në Elbasan, në Gramsh, në Myzeqe, në Peqin etj.
Me anë të kësaj rruge u formuan dhe u zgjeruan edhe pronat e mëdha tokësore të institucioneve fetare myslimane e të krishtere. Kryepeshkopi i Durrësit, Gerardo Gallata, në një relacion të shek. XVII përshkruan kështu rritjen e pasurisë tokësore të kishës në dioqezën e tij: “pjesa më e madhe, - shkruan ai, - ka qenë blerë nga imzot Gjon Koleci, nga imzot Mark Skura, nga imzot Korpeni dhe nga unë që jam tani; të tjerat i janë lënë kësaj kishe nga njerëz të përshpirtshëm. Për më tepër, unë Gerardo Gallata kam marrë me tapi një të tretën e gjithë pyjeve, arave dhe fushave të Kryekuqit ... që bashkohen me pasuritë e kësaj kishe”.
2. Një rrugë tjetër ishte dhuna dhe arbitrariteti feudal. Ajo niste nga forma të maskuara dhe përfundonte në dhunën e hapur. Feudalë të fuqishëm merrnin nën “mbrojtje” individë ose fshatra të tëra nga bandat vjedhëse. Si shpërblim ata merrnin një dhuratë në masën 1/5 e prodhimit. Me kalimin e kohës dhurata u kthye në një detyrim të përvitshëm. Në rast se nuk shlyhej, vihej dorë mbi tokat e tyre. Feudalët që zotëronin të holla falsifikonin datat e lëshimit të tapive. Para kadiut nga pretenduesit për të njëjtën tokë, fitonte ai që kishte tapi më të vjetër. Në raste të veçanta spahinjtë vinin dorë mbi tapinë e atyre që s’linin trashëgimtarë. Që nga fundi i shek. XVII ndeshen raste të grabitjes së tokave fshatare nga ana e çifligarëve në rrethin e Beratit, në fshatrat Peshtan, Lapardha, Perondi, Poshnjë etj. Përveç blerjes, Mehmet aga Biçaku me anë të falsifikimit të dokumenteve dhe të dhunës, vuri dorë mbi kullotat malore e tokat e përbashkëta në fshatrat Gribë, Çermë, Belsh etj.
3. Borxhet. Për të shlyer detyrimet dhe për t’i bërë ballë jetës, fshatarësia merrte borxhe te feudalët, duke lënë peng tokën. Në rast se nuk shlyhej borxhi në afatin e caktuar, atëherë feudali vinte dorë mbi tokën. Që nga shek. XVII borxhet bëhen një dukuri e rëndomtë, jo vetëm për qytetin, por edhe për fshatrat. Kamata ishte e lartë 30% nga 12% që ishte zyrtarisht. Në të gjitha fshatrat e Zadrimës, madje dhe në një radhë fshatrash të malësisë mjaft fshatarë kishin rënë në borxhe, si në Barbullush, Bushat, Kukel, Sheldi, Juban, Dajç, Trush etj. Figura të fajdexhiut u bënë tregtari, zejtari i pasur, çifligari dhe kleri. Pukëvili shkruante: “Kur pronat mund të mbulojnë borxhet, të krishterët (edhe myslimanët), që vetëm dëshpërimi i shpie në revoltë, shesin atëherë tokat e tyre me titull çifligu dhe bëhen fermerë (çifçinj) të tokave të tyre”.
4. Hapja e tokave të reja. Jo vetëm fshatarët nxiteshin të hapnin tokë të re nga pyjet, kullotat, moçalishtet, por edhe feudalët nxitnin dhe detyronin fshatarët që të hapnin tokë të re. Kështu në vitin 1654 fshatarët e Zhazharit të Madh, me nxitjen e çifligarit hapën tokë në sinorin e fshatit fqinjë. Në fshatin Gurzë të bregut të Matit një sipërfaqe prej 9 000 ha, pronë e Bushatllinjve, të mbuluara me pyje, u kthyen në toka buke prej malësorëve mirditas e kthellas. Bejlerët e Rëmbecit në fushën e Korçës i detyronin fshatarët të hapnin toka të reja, ua linin prodhimet për dy-tre vjet, pastaj ato toka ua bashkonin çifligjeve të tyre. Si rrjedhojë e shpyllëzimit të pyjeve në këtë krahinë u krijuan çifligje të reja si Orman-Çiflig e Orman-Pojani (orman=pyll). Ky proces është fiksuar në toponiminë e mjaft vendeve të tjera në Myzeqe, Himarë, Kurvelesh, Gjirokastër, Kolonjë, Këlcyrë etj.
Përveç këtyre rrugëve kryesore, për formimin e çifligjeve u përdorën edhe mjete të tjera. Nga ato më kryesoret e më të përhapurat kanë qenë shitblerja dhe dhuna. Gjatë periudhës kur pushteti qendror kishte nën kontroll të gjitha provincat, rruga kryesore ishte ajo legale, shitblerja. Kjo kushtëzohej edhe nga kujdesi i vetë shtetit për të mos u pakësuar fshatarësia raja mbi të cilën ishte ngritur makina ushtarake osmane. Kjo rrugë vërtet ishte me më pak leverdi për çifligarin sesa dhuna, por ishte e sigurt dhe e legalizuar me një dokument nga kadiu. Që të përdorte rrugën e dhunës, feudali duhet të kishte edhe forca ushtarake me rrogë. Dhuna mori një përhapje më të madhe atëherë kur ra në mënyrë të dukshme roli i pushtetit qendror që nuk ishte në gjendje të shpëtonte fshatarësinë nga dhuna e tepruar.
Madhësia e çifligjeve niste nga një pendë qe ose 70-130 dynymë. Në fshatin Myshqeta kishte një çiflig në madhësinë e parcelës së fshatarit. Çifligje të tilla ndesheshin pothuaj në të gjitha krahinat e vendit. Në vitin 1738 në krahinën e Beratit numëroheshin 100 çifligje, prej të cilave 42% ishin të madhësisë që punoheshin nga 10 familje secili, 25% nga 30 familje dhe 6,5% nga 65 familje secili. Sipas një llogaritjeje të thjeshtë sipërfaqja e çifligut më të madh (65 familje) shkonte rreth 195 ha. Me fjalë të tjera, çifligjet në këtë krahinë tipike çifligare deri në mesin e shek. XVIII, ishin relativisht të vegjël.
Çifligu u formua dhe u zhvillua gjatë dy fazave. E para u shtri gjatë shek. XVI-XVII. Në këtë fazë bëhet kalimi i pronës private e shtetërore nga duart e fshatarëve në ato të feudalëve çifligarë që çoi në formimin e çifligjeve. Gjatë kësaj kohe karakteristike ishte formimi i çifligjeve të vogla. Faza e dytë zgjati nga shek. XVIII deri në vitet 30 të shek. XIX. Karakteristika kryesore e saj ishte formimi i pronës së madhe çifligare nëpërmjet zgjerimit të çifligjeve më të fuqishme ose të bashkimit të çifligjeve të vogla; por nuk përjashtohej edhe mundësia e formimit në këtë kohë e çifligjeve të vogla, mbasi shpronësimi nuk përfundoi në fazën e parë dhe as në të dytën. Çifligu u formua dhe u zhvillua si një fenomen i paligjshëm në gjirin e timarit, e breu atë nga brenda derisa fitoi të drejtën e qytetarisë me likuidimin e sistemit feudal-ushtarak në vitet 30-40 të shek. XIX. Kush kishte ruajtur tapinë e tokës njihej si pronar i saj. Si një dukuri e paligjshme nuk gjeti pasqyrim në regjistrat kadastralë. Për këtë arsye është e vështirë të jepet shtrirja e saktë e çifligut në krejt tokat shqiptare. Deri tani është pohuar se çifligu në shek. XVIII kishte përfshirë zonat fushore dhe kodrinore, kurse timari në fushë mbeti në formë ishujsh. Në zonën malore ndodhte krejt e kundërta. Çifligu ishte përhapur kryesisht në tokat e ulëta bregdetare nga Tivari në Vlorë, në Plavë, në Guci, në Kosovë, në luginat e lumenjve, në Myzeqe, në trevat e Korçës, Gjirokastrës, Delvinës e të Janinës. Tani për tani të dhëna më të sakta për shtrirjen e çifligut ka vetëm për krahinën e Beratit, ku në vitin 1701 kishte 166 fshatra gjithsej, në 59 fshatra kishte çifligje, d.m.th. në 36% të fshatrave. Por, shkalla e vërtetë e shtrirjes duket në sasinë e të hollave që jepeshin si detyrime të jashtëzakonshme. Në vitin 1681 çifligjet jepnin 8,8% të shumës së përgjithshme të detyrimeve, kurse në vitin 1746, 18% të shumës së përgjithshme. Çifligu ishte shtrirë në 18% të krejt sipërfaqes së tokës së punueshme. Kjo shifër tregon vetëm shtrirjen e çifligjeve private dhe nuk përfshin çifligjet shtetërore dhe ato të institucioneve fetare.
Sipas orientimit çifligjet në Shqipëri ishin tri llojesh: bujqësor, blegtoral dhe të përzier. Çifligu bujqësor përbëhej nga prona private (mylk): kopshtet, vreshtat, ullishtet, lëmenjtë, kulla e çifligarit, shtëpitë e çifçinjve, veglat e punës, mullinj, dhe nga toka shtetërore: ara e livadhe. Çifligu blegtoral përbëhej nga prona private, si më lart, nga tufat e bagëtive dhe nga kullotat e veglat e përpunimit të produkteve blegtorale, kurse i përzieri kishte orientimin bujqësor e blegtoral. Mbizotërues ishte çifligu i përzier.
Sipas pronësisë çifligjet ishin private, të institucioneve fetare dhe shtetërore. Çifligjet private i zotëronin kategori të ndryshme të shoqërisë shqiptare, duke nisur nga shtresa feudale dhe duke përfunduar në tregtarët e zejtarët e pasur. Në vitin 1680 në krahinën e Beratit, nga 15 pronarë çifligjesh, 13 veta ishin bejlerë dhe bij bejlerësh, një vezir dhe një pashë. Nga gjysma e dytë e shek. XVIII, krahas bejlerëve si pronarë çifligjesh dalin tregtarë, veçanërisht në qytetin e Shkodrës. Përveç Bushatllinjve, familja e Gjyrezëve, Bianki, Çoba zotëronin toka buke, ullishte, kullota etj.
Në fund të shek. XVIII u dalluan familje të mëdha çifligare, si: Ali pashë Tepelena, Bushatllinjtë, Begollajt në Pejë, Rrotullarët në Prizren, Toptanët, Alltunët, Biçakçinjtë, Vërlacët e Vrionët në Shqipërinë e Mesme, Velabishtajt, Ngurzajt, Vlorajt, Delvinajt e Kokajt në jug. Mbi të gjithë dallohej Ali pashë Tepelena, i cili zotëronte mbi 900 çifligje në Shqipërinë e Jugut, në Maqedoni e në Greqinë e Veriut.
Në shek. XVII-XVIII edhe pronat e institucioneve fetare myslimane e të krishtera morën formën e çifligjeve. Ato u zgjeruan në radhë të parë nga dhurimet e shtetit dhe të besimtarëve. Çifligjet e klerit mysliman qenë përqendruar kryesisht në toka pjellore të fushave të Shkodrës, Kosovës, Tiranës, Elbasanit, Myzeqesë, Korçës, Janinës, Artës etj. Në Shqipërinë Verilindore, në fushën e Kosovës, midis Vuçiternës dhe Prishtinës ishin zotërues çifligjesh teqetë. Elbasani kishte xhami dhe teqe të shumta që zotëronin pasuri, toka, ullishte, në Myzeqe numri më i madh i çifligjeve të klerit mysliman shtrihej midis Lushnjës dhe Fierit. Midis Beratit e Lushnjës kishte 6 çifligje me një sipërfaqe prej 3 000 ha, në fushën e Korçës teqetë kishin toka në fshatrat Melçan, Dvoran, Turan, Qatrom, Plasë etj.
Me kalimin e kohës edhe kisha ortodokse i zgjeroi pronat e saj tokësore. Në fushën e Korçës kishte disa kisha e manastire, pronarë të mëdhenj tokash, si mitropolia e Korçës, e cila në fillim të shek. XIX kishte të ardhura vjetore 100 000 groshë, dy manastiret e Boboshticës, kisha e Ristozit dhe manastiri i Shën Ilisë në Mborje, si edhe manastiri i Shën Pjetrit në Vithkuq. Manastiri i Shën Naumit, buzë liqenit të Ohrit me të ardhurat nga toka mbante 60 murgjër, manastiri i Ardenicës zotëronte toka të shumta, ullishte dhe një mulli vaji. Në fushën e Dropullit kishte gjithashtu mjaft manastire; manastirin e Deçanit e shumë manastire të tjera i zotëronte Patrikana e Pejës.
Kisha katolike vinte pas asaj ortodokse, megjithatë edhe ajo i rriti pronat që shtriheshin nga zona fushore e ultësirës së Shkodrës dhe përfundonin në zonat malore të Mirditës, Dukagjinit, Pultit e të Kelmendit. Kleri katolik në Lezhë zotëronte prona të mëdha, në fushën e Zadrimës, në disa fshatra të Shkodrës e në qytetin e Shkodrës. Midis manastireve më të pasura në tokë përmendej ai i Shën Andout të Lezhës.
Edhe haset sulltanore në shek. XVII-XVIII morën formën e çifligjeve. Çifligjet shtetërore i përkisnin familjes sulltanore dhe shtetit. Familja sulltanore zotëronte 38 fshatra në fushën e Zadrimës, në kazatë e Manastirit, Ohrit, Follorinës, Starovës, Korçës, Kosturit, në sanxhakun e Janinës, në atë të Artës. Në sanxhakun e Shkodrës ajo zotëronte deri në 6 000 ha tokë; në Myzeqe kishte 128 çifligje me toka buke, 28 kullota. Çifligjet e arkës shtetërore në tokat shqiptare, në radhë të parë u formuan nga timaret dhe ziametet e braktisura. Me shembjen e pashallëqeve shqiptare dhe me dështimin e kryengritjeve të viteve 30 të shek. XIX, çifligjet e Ali pashë Tepelenës, të Bushatllinjve, të Alltunëve të Kavajës etj., u kthyen në çifligje shtetërore. Këto çifligje fillonin që nga fusha e Zadrimës, vazhdonin në Bregun e Matit, në Myzeqe, në fushën e Korçës, në Janinë etj.

Marrëdhëniet çifçi-çifligar
Në varësi të shkallës së shpronësimit të çifçiut, ndërmjet çifligarit dhe çifçiut u vendosën disa lloje marrëdhëniesh, si: sistemi i një të tretës, i gjysmatarisë, i një të katërtës dhe i qesimit.
Ndarja e prodhimit sipas përpjesëtimit dy me një, që njihet me emrin e treta, u vendos midis çifligarit dhe çifçiut kur ky i fundit, përveç punës së vet, fuste në prodhim edhe qetë, veglat e punës dhe farën, që ishin pronë e tij vetjake. Kjo ndarje bëhej mbi mbetjen e prodhimit, pasi hiqej një e dhjeta që i jepej të zotit të tokës. Sistemi me të tretë ka qenë përhapur në shumicën dërrmuese të ekonomive çifligare të vendit tonë. E treta u njoh efektivisht edhe nga sulltani në çifligjet që në vitet 1821-1822 iu konfiskuan Ali pashë Tepelenës dhe më vonë në ato perandorake që u formuan në fushën e Myzeqesë. Pjesa më e madhe e fshatarësisë-raja, që u prek prej procesit të zhveshjes nga toka, u shpronësua vetëm pjesërisht, sepse ruajti ende mjetet e punës.
Ndarja e prodhimit përgjysmë u vu në jetë kryesisht në ato çifligje, ku krahu i punës u sigurua nga fshatarësia-raja e shpronësuar plotësisht. Duke i dhënë ngastrën e tokës, mjetet e punës dhe farën, çifligarët i imponuan kësaj kategorie fshatarësh një ndarje më të pafavorshme të prodhimit, gjysmatarinë.
Edhe në disa çifligje feudale, si në disa nga ato të Ibrahim pashë Bushatlliut, në ato të Sulejman pashë Biçakçiut etj., ndonëse mjetet e punës dhe fara u përkisnin çifçinjve, nuk zbatohej e treta, por ndarja e prodhimit përgjysmë. Kjo ndarje ka qenë vendosur, siç del nga një pohim i kadiut të Elbasanit, për shkak të kushteve më të favorshme të këtyre tokave, e sidomos të afërsisë së tyre me qytetet.
Një sistem tjetër i rentës në çifligje ka qenë qesimi, ose dhënia në kryevjet, i një sasie të prerë prodhimi për çifligarin. Qesimi ishte i leverdisshëm për çifligarin, sepse interesat e tij nuk prekeshin nga vitet e këqinj bujqësorë. Por, ai qe i dëmshëm për prodhuesit e drejtpërdrejtë, një pjesë e të cilëve, duke mos mundur ta shlyenin sasinë e caktuar në vitet e prodhimeve të pakta, detyroheshin të futeshin në borxhe dhe kur nuk kishin tjetër rrugëdalje, braktisnin fshehurazi tokën. Për të vënë në vend humbjet nga këto braktisje, çifligarët e kërkonin qesimin nga bujqit e tjerë që mbeteshin në çiflig, duke u dhënë atyre ngastrat e braktisura. Mirëpo, me sa duket, as kjo masë nuk i shpëtoi nga degradimi çifligjet me qesim. Pasoja të tilla patën në Myzeqe të njëzet e pesë çifligjet e Ibrahim bej Kavajës. Sulltani, i cili i shtiu në dorë këto çifligje më 1836, urdhëroi që qesimi të zëvendësohej me të tretën me qëllim që bujqit të ktheheshin në ngastrat e tyre.
Sistemi i së tretës dhe i gjysmës së prodhimit hyri edhe në blegtori. Pasi formuan tufa të mëdha dhensh e dhish, pronarët e tyre ua jepnin ato për kullotje barinjve pa bagëti ose me pak bagëti. Në rast se këta të fundit i përballonin vetë shpenzimet e kullotës etj., pronarët e tufave merrnin vetëm të tretën e shtimit të tufës, të leshit dhe të qumështit ose të nënprodukteve të këtij. Kur pronarët e barinjtë përballonin vetë gjysmën e shpenzimeve, ata ndanin përgjysmë shtesën e bagëtive, leshin dhe qumështin.
Edhe në prodhimin e kripës, që së bashku me ziftin përbënin dy produktet kryesore të industrisë nxjerrëse, në çifligjet u zbatua sistemi përgjysmë. Për prodhimin e kripës në Seman, sipërmarrësit caktonin nga bujqit e çifligjeve të sulltanit nga një ose dy veta për çdo shtëpi bashkë me qetë dhe karrot e tyre. Pasi i mbanin në punë për një kohë prej katër ose pesë muajsh, prodhimin e ndanin përgjysmë, por pjesën që u takonte bujqve ua jepnin në të holla e jo në natyrë. Në kohën e sundimit të Ali pashë Tepelenës, çdo bujk që punonte me qetë e karron e vet, nuk merrte më shumë se një grosh në ditë.
Në pronat e institucioneve fetare zbatoheshin pak a shumë po ato sisteme marrëdhëniesh si në çifligjet private, gjysmataria, e treta dhe qesimi. Në tokat e kishës ortodokse, si në manastirin e Shën Kollit të Boboshticës, punonin mëditës argatë të pajtuar për jetë. Kishte raste, si në Mirditë, ku malësorët punonin falas tokat e kishës ose bënin punë angari të paktën një ditë në javë.
Tradita dëshmon se në sistemin e çifligjeve çifçinjtë kishin ndaj çifligarit edhe detyrime të paligjshme. Ata detyroheshin të bënin punë angari, në dobi të çifligarëve privatë apo të sipërmarrësve të çifligjeve të sulltanit për tokën e oborrit të tyre, për kullotjen e kafshëve të punës dhe për prerjen e druve e të qerestesë për nevojat e veta. Çifligarët privatë i detyronin çifçinjtë t’u punonin tokat apo t’u kositnin barin e livadheve etj. Prodhimet që u takonin çifligarëve, çifçinjtë ishin të detyruar t’ua çonin jo vetëm nëpër hambarët, por edhe në treg apo në skelë ku ata kishin nevojë. Ndërsa sulltani si pronar çifligjesh, i detyronte bujqit-çifçinj të bënin punë angari për nevojat ushtarake. Sasia e punëve angari nuk ishte caktuar dhe çifçinjtë duhej t’i kryenin ato atëherë kur çifligari kishte nevojë, pavarësisht se duhej të linin në mes punët e veta bujqësore. Në disa çifligje çifçinjtë detyroheshin të çonin çdo vit nëpër shtëpitë e zotërinjve, kinse në formë dhuratash, prodhime nga të oborrit të tyre, si qengja, shpendë, mjaltë, bulmetra etj.
Gjatë gjithë periudhës së lindjes dhe zhvillimit të sistemit të çifligjeve në gjirin e sistemit të timareve, u mbajtën në fuqi normat e varësisë feudale të fshatarit raja edhe kur ky u shndërrua në çifçi. Por, ndonëse pa tokë, çifçinjtë mbetën për shtetin feudal osman fshatarë-raja. Si të tillë, ata nuk mundeshin të shkëputeshin nga varësia e spahiut ose e myteveliut, të cilët edhe nëpër çifligjet vazhdonin jo vetëm t’u merrnin detyrimet e rajasë, por edhe të mos i lejonin të braktisnin fshatin ose të merreshin me punë jo bujqësore. Krahas kësaj varësie, me lindjen e sistemit të çifligjeve lindi një varësi e dytë, ajo ndaj çifligarit, që u bë më e rëndë se e para.
Shthurja e sistemit të timareve dhe lindja e rritja e sistemit të çifligjeve shkaktuan ndryshime të rëndësishme në strukturën e dy forcave themelore shoqërore të fshatit shqiptar.
Fshatarësia raja u nda në tri shtresa me tipare të veçanta nga njëra-tjetra. Ajo pjesë e saj, që mundi të ruante tapinë mbi tokën e vet mbeti në gjendjen e vjetër shoqërore dhe vazhdoi të punonte tokën e vet e të rriste bagëti si dhe më parë. Por edhe nga radhët e saj, kryesisht në zonat malore më të varfra, si në Dibër, Mat, Skrapar, Kolonjë, Dangëlli, Kurvelesh etj., ku kishte depërtuar sistemi i timarit, u shkëput një shtresë fshatarësh të varfër e cila, duke mos i plotësuar nevojat e veta me punën e bujkut e të blegtorit, filloi të mbështetej kryesisht në profesionin e ushtarit me pagesë. Kurse pjesa tjetër e fshatarësisë raja, që e humbi tesarrifin mbi tokën dhe që hyri nën sistemin e çifligjeve, formoi shtresën e fshatarëve çifçinj, mbi të cilën rënduan dy varësi, ajo e spahiut dhe ajo e çifligarit.
Shtresëzimi preku edhe klasën feudale. Para së gjithash numri i spahinjve u kufizua mjaft si pasojë e braktisjes së timareve nga një numër i konsiderueshëm feudalësh të vegjël dhe nga grumbullimi i dy e më shumë timareve në një dorë. Së dyti, nga radhët e tyre u veçuan pronarët e çifligjeve që formuan një shtresë më vete.
Shtresa e çifligarëve bashkohej e bashkëvepronte me atë të spahinjve në përpjekjet për të ndaluar shpërnguljet e fshatarëve dhe për të siguruar tapitë e tokave që shtinin në dorë. Por ajo kishte kundërthënie me spahinjtë, sepse detyrohej t’u shlyente atyre detyrimet që u përkisnin si tapilëshues.
Përveç dy shtresave kryesore, në gjirin e klasës feudale u krijua edhe një shtresë e tretë, ajo e çifligarëve që ishin në të njëjtën kohë edhe spahinj. Të tillë ishin para së gjithash feudalët funksionarë të shtetit. Këta shfrytëzonin jo vetëm çifligjet e veta me të drejtën e pronarit efektiv të tokës, por për hir të funksioneve të tyre zyrtare merrnin edhe sipërmarrjet e timareve vakante që u jepeshin në haset e sulltanit. Ky tip feudali ishte karakteristik për periudhën në të cilën gjendej procesi i shthurjes së sistemit të timareve dhe i përhapjes së çifligjeve.
Por në radhët e klasës feudale bënin pjesë edhe komandantët ushtarakë (bylykbashët), të cilët, ndryshe nga spahinjtë e çifligarët, i nxirrnin të ardhurat e tyre kryesore nga rekrutimi i ushtarëve me pagesë, pavarësisht se prej tyre, ata më të mëdhenjtë e më të fuqishmit kishin edhe çifligje.

[Wrong]

https://www.youtube.com/watch?v=Y-IhaX7iia8

[Laberia]

4. QYTETET SHQIPTARE
(1506 - MESI I SHEK. XVIII)

Rritja e qyteteve dhe e prodhimit zejtar
Vendosja e sundimit osman u bë pas luftërave pushtuese, që kishin sjellë pakësimin e numrit të qyteteve. Disa, si Drishti, Deja, Shurdhahu, që ekzistonin si qendra prodhimi e shkëmbimi në gjysmën e parë të shek. XV, ishin shkatërruar e zhdukur krejtësisht, kurse Kruja, Shkodra, Lezha, Durrësi, Berati, të shpopulluar e të dëmtuar rëndë, kishin mbetur në madhësi fshatrash. Edhe qytetet e pushtuara më përpara, si Gjirokastra, Vlora, Prizreni, Peja, etj., ende nuk ishin rimëkëmbur. P.sh., Kruja e Gjirokastra, dikur qendra të rëndësishme administrative dhe ekonomike, nuk kishin më shumë se 150 shtëpi secila në fillim të shek. XVI. Në këtë kohë Berati nuk kishte arritur as në 600 shtëpi. Qytetet nuk kishin mundësi ekonomike të brendshme ose të jashtme për një rimëkëmbje të shpejtë. Vetëm qyteti i Vlorës, që numëronte mbi 1 200 shtëpi, duke përfshirë 427 familje çifute, të ardhura nga Spanja e Portugalia, mundi të luante një farë roli në tregtinë e jashtme.
Me të vendosur sundimin e tyre, osmanët e ndryshuan fizionominë e organizimit të jetës qytetare. Qytetet kryesore shqiptare ata i bënë qendra të ushtrisë e të administratës dhe i shndërruan në vatra të përhapjes së fesë dhe të kulturës islamike. Vlora, Elbasani, Shkodra, Prizreni, Vuçiterna, Peja, Shkupi, Manastiri, Ohri, Janina e Delvina, pavarësisht nga madhësia që kishin, u caktuan si qendra sanxhakësh. Përveç garnizoneve në to, u vendosën funksionarë të ndryshëm e në radhë të parë sanxhakbejlerët, kadilerët, subashët (funksionarë ushtarakë - administratorë të një vilajeti ose qyteti), dizdarët (komandantë kështjelle) etj. Qytetet të quajtura shehër u përfshinë në organizimin feudal, por me një status të veçantë, të dalluar nga ai i timareve në fshat. Prandaj banorët e tyre nuk u futën në kategorinë e rajave, por u quajtën shehërli, d.m.th. qytetarë.
Pushimi i veprimeve luftarake, krijimi i qendrave ushtarake e administrative, që u shoqërua me rritjen e kërkesës për mallra dhe me nevojën e shtimit të prodhimit, bëri të mundshme që nëpër qytetet të tërhiqej një numër më i madh krahësh pune nga radhët e fshatarësisë, veçanërisht prej atyre që iknin nga timaret për t’i shpëtuar gjendjes së rëndë nën spahinjtë. Nga ana tjetër, tepricat, që u krijuan, si pasojë e përpjekjeve të fshatarësisë për të përmirësuar gjendjen e vet ekonomike, dhe detyrimet në natyrë, që grumbulloheshin nga spahinjtë, u derdhën gjithnjë e më shumë nëpër qytete. Kështu, popullsia e tyre filloi të shtohej dhe qarkullimi e prodhimi i mallrave të rritej. Banorët e rinj filluan të vendoseshin sidomos jashtë kështjellave. Lagjet e reja, të formuara prej tyre, u quajtën varoshe.
Hapa të rëndësishëm përpara drejt rritjes ekonomike dhe shtimit të popullsisë së qyteteve u bënë nga gjysma e dytë e shek. XVI. Tashmë ata i kishin kapërcyer pasojat negative të luftës dhe deri në një farë mase edhe veprimin frenues të faktorëve të rinj, që lindën me vendosjen e regjimit ushtarak osman dhe që ngadalësonin ritmet e zhvillimit. Por rigjallërimi i tyre u krye me ritme shumë të ngadalta dhe u arrit vetëm pas një periudhe të gjatë prej një shekulli. Në fund të shek. XVI numri i banorëve të qyteteve ishte rritur. Kështu, Prizreni arriti në 557 shtëpi, Prishtina 506 shtëpi, Trepça 447 shtëpi, Novobërda 366 shtëpi, Vuçiterna 286, Janieva 288 shtëpi.
Qyteti më i zhvilluar nga pikëpamja ekonomike në fund të shek. XVI ishte Berati, i cili kishte mbi 1 000 shtëpi dhe më shumë zejtarë e tregtarë se qytetet e tjera (638 zejtarë e 13 tregtarë). Sipas një udhëtari, duke qenë i vendosur në një vend pjellor dhe i lidhur me rrugë tregtare me Vlorën, Berati “ishte një qytet shumë i pasur me sende të ndryshme për nevoja të njeriut”. Qyteti tjetër i madh ishte Vlora. Në këtë skelë vinin prodhime të ndryshme nga vendet e Evropës, si pëlhura pambuku e mëndafshi, cohë leshi e kadifeje, stolira, prodhime lëkure etj., të cilat shpërndaheshin pastaj në qytetet e tjera. Nga Vlora eksportohej drithë, kripë dhe zift. Elbasani, i vendosur në mes të rrugëve tregtare që lidhnin Shqipërinë me krahinat e brendshme të Gadishullit Ballkanik, mori një zhvillim mjaft të shpejtë. Në fund të shek. XVI ai kishte rreth 900 shtëpi.
Në veri, qyteti i Shkodrës u bë shpejt qendra kryesore ekonomike e veriut me rreth 300 shtëpi. Shkodra kishte një pazar, ku përveç produkteve bujqësore tregtoheshin me shumicë mallra të tjera të konsumit të gjerë. Ai lidhej me Shirgjin, me Prizrenin e me qytete të tjera. Lezha, si skelë natyrore e Shkodrës, u bë qendër e rëndësishme e tregtisë tranzite në Shqipërinë e Veriut, veçanërisht për tregtinë e drithit. Duke grumbulluar, thuajse gjithë mallrat e krahinave veriore e verilindore që shkonin më pas në skelat e tjera të Adriatikut, Lezha pati nga tregtia të ardhura më të mëdha nga ato të Vlorës. Kjo skelë luajti një rol të madh për gjallërimin ekonomik të qytetit të Shkodrës.
Edhe Prizreni, që lidhej me rrugë tregtare me Shkodrën, mori një zhvillim të madh. Më 1538 ai kishte 117 dyqane dhe hane, kurse në fund të shek. XVI numëroheshin 246 zejtarë. Prizreni kishte tiparet e një qendre administrative me popullsi të madhe, ndofta nga më të mëdhatë në krahinën e Kosovës.
Në fundin e shek. XVI, qytetet, si Kruja, Gjirokastra, Delvina, Podgorica, Peja, Vuçiterna etj., megjithëse numri i banorëve të tyre u dyfishua, nuk arritën të kishin më shumë se 200-350 shtëpi. Durrësi e humbi rëndësinë ekonomike të mëparshme dhe kryente funksionin e një kështjelle bregdetare, kurse funksionin e qytetit filloi ta luante Kavaja.
Ndonëse asnjë prej qyteteve shqiptare nuk u shkëput krejtësisht nga prodhimi bujqësor, baza ekonomike e tyre në shek. XVI ishte në radhë të parë zejtaria. Zejtaritë që morën hov të shpejtë ishin ato që lidheshin më tepër me përpunimin e produkteve bujqësore-blegtorale, siç ishin regjia e lëkurëve dhe përpunimi i leshit. Krahas tyre u rritën edhe zejtaritë e tjera, prodhimi i të cilave plotësonte nevojat e fshatarëve, qytetarëve dhe të ushtarëve. Por mbizotërimi i ekonomisë natyrore në fshat nuk lejoi zhvillimin e gjerë të këtyre zejtarive. Në dokumente bëhet fjalë për rreth 55 zeje të ndryshme në qytete e sidomos lëkurëregjës, këpucarë, shpataxhinj, kafshëmbathës, rrobaqepës, takijepunues, berberë, qëndistarë, leshpunues, samarxhinj, kasapë etj. Nuk mungonin edhe argjendarët, gëzoftarët etj., që prodhonin artikuj luksi.
Ndryshoi edhe pamja e jashtme e qyteteve. Në përgjithësi ato përbëheshin nga dy pjesë kryesore: nga kështjellat e rrethuara me mure të larta, ku, përveç garnizoneve ushtarake dhe administratës qeveritare osmane, ishin vendosur edhe banorë të sferave ekonomike dhe nga lagjet e jashtme (varoshet) të banuara nga zejtarët, bujqit etj. Brenda kështjellave ndodheshin kryesisht ndërtesat qeveritare. Por, meqenëse muret rrethuese nuk lejonin shtrirjen e banesave, rrugët brenda kështjellave bëheshin gjithnjë e më të ngushta dhe çatitë e shtëpive shpeshherë mbulonin edhe rrugët publike. Tregu ndodhej gjithmonë jashtë mureve të kështjellës, në varoshet. Në afërsi të këtyre u ndërtuan dyqane dhe magazina sipas llojeve të zejeve, që përbënin embrionet e para të rrugëve zejtare-tregtare të ardhshme.
Gjatë shek. XVII, fshatarët, zejtarët dhe bujqit shtuan numrin e banorëve të qyteteve. Në të njëjtën kohë qyteti tërhiqte nga fshati edhe një numër spahinjsh. Në radhët e këtyre spahinjve kishte edhe të tillë, të cilët, duke mos pasur asnjë nxitje e interes të shkonin më në luftë, filluan të merreshin me veprimtari ekonomike.
Të dhënat e bashkëkohësve për numrin e banorëve të qyteteve shqiptare në shek. XVII, tregojnë qartë se qytetet e Shqipërisë, ndonjëri me ritëm më të shpejtë e ndonjë më të ngadaltë, u rritën pa ndërprerje, madje u krijuan edhe qytete të reja. Kështu, Elbasani kishte 28 lagje me rreth 4 000 shtëpi, Prizreni 3 620 shtëpi, Berati ishte me 30 lagje me 2 000 shtëpi, Shkodra me 15 lagje me 2 000 shtëpi, Prishtina, Vuçiterna dhe Gjirokastra me 2 000 shtëpi, Vlora me 1 300 shtëpi. Nga gjendja e fshatit ishin kthyer në qytete Pogradeci me 430 shtëpi, Tepelena me 300 shtëpi etj.
Ndërsa gjatë shek. XVI banorët e qyteteve ishin vendosur kryesisht në brendi të mureve të kështjellave ose në afërsi të tyre, në shek. XVII banorët e rinj vendoseshin sidomos në lagjet e jashtme. Shtëpi të thjeshta e përdhese, të ndërtuara me gurë dhe dërrasa e shpesh edhe me qerpiç, tregonin gjendjen e ulët ekonomike dhe kulturore të shumicës së banorëve të qyteteve tona. Por nuk mungonin shtëpi dykatëshe të rrethuara me kopshte, që u përkisnin funksionarëve myslimanë e shtresave të pasura, si edhe godina publike e fetare të mëdha e të hijshme, sidomos faltore myslimane - xhami e teqe.
Që nga gjysma e dytë e shek. XVII, qendrat e qyteteve kryesore ishin pajisur me kulla të larta, në të cilat ishin vendosur nga një orë e madhe me kambanë. Në dy shekujt e mëvonshëm u pajisën me kulla të tilla (kulla sahati) edhe qytetet më të vogla, si Kavaja, Korça, Tirana etj.
Ashtu si në një varg qytetesh ballkanike, edhe në qytetet shqiptare shumica e banorëve kishin përqafuar në shek. XVII besimin mysliman. Në Prizren, në gjysmën e parë të shek. XVII, kishin mbetur vetëm njëzet e dy shtëpi të krishtera. Elbasani, Berati, Vlora etj., kishin në gjirin e tyre vetëm pakica banorësh të krishterë. Në Shkodër e Ulqin nuk lejoheshin të vendoseshin banorë të rinj, të besimit kristian, prandaj këto qytete u shndërruan në qytete kryesisht myslimane. Mirëpo ndryshe nga tokat e Shqipërisë Veriore, Verilindore dhe të Mesme, në tokat e Shqipërisë Jugore dhe pikërisht në kazanë e Korçës, që lidhej me sanxhakun e Manastirit, shumica e banorëve të qytetit të Korçës e ruajti besimin e krishterë. Në Voskopojë e Vithkuq banorët ishin krejtësisht të krishterë. Ritmin e islamizimit të qyteteve tona e shpejtonin edhe shpërnguljet e banorëve të islamizuar nga fshatrat të cilët, me sa duket, e kishin më lehtë të pranoheshin në qytete. Por midis qytetarëve myslimanë në shek. XVII kishte një përqindje të mirë kristianësh të fshehur (kriptokristianët), të cilët, megjithëse kishin ndërruar besimin, në të vërtetë vazhdonin të ndiqnin fshehurazi fenë e vjetër. Madje pjesëtarët e tjerë të familjes, e veçanërisht gratë, ende nuk ishin islamizuar. Me gjithë këto dallime, lidhjet ekonomike e shoqërore dhe besimi i sipërfaqshëm në fenë e re u bënë disa nga faktorët që nuk lejuan në përgjithësi veçimin e izolimin sipas feve të ndryshme të banorëve të qyteteve dhe të lidhjeve të tyre me fshatin e prejardhjes.
Megjithatë, për shkak të shkallës ende të ulët të zhvillimit ekonomik, ritmi i rritjes së qyteteve tona eci me hap relativisht të ngadalshëm. Një pjesë e forcave njerëzore, që shkëputeshin nga fshati, nuk mundi të vendosej në qytete, por mori rrugën e mërgimit.
Zhvillimi i prodhimit dhe i qarkullimit e bënë të domosdoshëm bashkimin e prodhuesve të vegjël qytetarë në organizata të veçanta sipas profesioneve, me rregulla të detyrueshme për të gjithë ushtruesit e zejeve dhe të tregtisë. Edhe shteti osman ishte i interesuar për disiplinimin e prodhuesve të vegjël në organizata zejtare, por me kusht që ky organizim të bëhej sipas sistemit osman të esnafeve. Me anën e këtij sistemi, pushteti qendror i fuste këto forca dhe prodhimin e tyre nën kontrollin e vet, nxirrte prej tyre mjaft të ardhura dhe i organizonte zejtarët në reparte pune apo ushtarake. Propagandistë të sistemit të esnafeve u bënë misionarë të posaçëm sektesh të ndryshme fetare islamike, ndër të cilët, më aktivët u treguan shehlerët spahinj që erdhën nga Anadolli.
Gjurmët më të hershme të organizimit esnafor i takojnë gjysmës së dytë të shek. XVI. Më 1580 në Elbasan ndeshen esnafet e tabakëve, terzinjve, leshpunuesve, takijexhinjve, shpataxhinjve, gëzoftarëve. Këto s’ishin gjë tjetër veçse ringjallja e korporatave të mëparshme në kushtet e sundimit osman, por të veshura me një vello fetare islame. Në shek. XVII-XVIII, sistemi esnafor u bë forma mbizotëruese e organizimit të jetës ekonomike-shoqërore të zejtarëve në mbarë vendin. Në Elbasan e në Shkodër 80 llojet e zejeve ishin përfshirë në 30 esnafe, në Berat kishte 22 esnafe, në Tiranë 17 esnafe, në Voskopojë 14 e në Korçë 20 etj.
Inkuadrimi i zejtarëve në organizatat esnafore u siguronte atyre jo vetëm lirinë e veprimit, por edhe atë të vetadministrimit, si edhe mbrojtjen me ligj nga shteti osman.
Si forma të organizimit të zejtarisë, esnafet ishin bashkime zejtarësh të një zeje ose të disa zejeve të afërta. Ato ishin të ndara sipas besimeve fetare, ndërsa udhëheqja e tyre apo llonxha ishte përqendruar në duart e përfaqësuesve të shtresës sunduese osmane. Edhe në krye të esnafeve të krishtera zakonisht qëndronin njerëzit e kësaj shtrese.
Të përbëra nga përfaqësues të kastës osmane dhe nga mjeshtër të pasur, anëtarët e llonxhës konsideroheshin të paprekshëm, sepse mbroheshin nga pushteti i sulltanit, që u kishte dhënë autonomi të plotë në çështjet e zejtarisë. Sipas pozitës shoqërore të secilit, këta anëtarë kryenin në esnafet e mëdha myslimane detyrat e qehajait (kryetarit të esnafit), ustabashit (kryemjeshtrit) që merrej me teknikën e prodhimit, myteveliut (kujdestarit) që administronte pasurinë, jigitbashit (kryetrimit) që kryente detyrat ushtarake etj. Drejtimin shpirtëror me esnafet myslimane e kishin klerikët. Në esnafin e vjetër dhe të rëndësishëm të tabakëve këtë drejtim e kryente shej, ahi, babaj, i cili kishte si mision kryesor predikimin fetar.
Vendimet e ndryshme të udhëheqjeve të esnafeve pasqyroheshin me shkrim nëpër regjistra të posaçëm, të cilët quheshin qytykë ose kodikë. Më të vjetrit që njihen deri tani si në Shqipëri, ashtu edhe në Gadishullin Ballkanik, janë kodiku i argjendarëve të Elbasanit (1622) dhe kodiku i gëzoftarëve të po këtij qyteti (1699). Në formën e vendimeve aty shkruheshin edhe rregullat për funksionimin e brendshëm të organizatës, që ktheheshin në ligje të detyrueshme për të gjithë anëtarët dhe njiheshin si të tilla edhe nga organet e pushtetit e nga ato gjyqësore. Kodikët përbëjnë në fakt statutet e esnafeve. Disa esnafe të rëndësishme arritën të kishin edhe statute të posaçme, të rregullta e të plota, siç ishte rasti i esnafit të tabakëve të Elbasanit, i cili qysh nga viti 1657 kishte statutin e vet të plotë që njihet si më i vjetri në Gadishullin Ballkanik. Edhe esnafi i bakejve të Voskopojës pati në vitin 1779 një statut të tillë të plotë. Krahas rregulloreve, esnafet kishin edhe ligjet e pashkruara (sulle), të mbështetura në traditën zakonore. Dallohen ato të 137 esnafeve të Pejës me emrin Sullet e Tabhanës.
Udhëheqja e esnafit shqyrtonte rregullisht gjendjen e pasurisë së përbashkët, e cila përbëhej nga shumat që mjeshtrat derdhnin në arkën e esnafit në formë taksash ose kuotash, nga taksat që derdhnin çirakët e kallfët me rastin e gradimit të tyre, nga gjobat, dhuratat etj. Por në këtë arkë hynin sidomos kamatat e shumave që u jepeshin në formë huaje, mjeshtrave të esnafit ose qytetarëve apo fshatarëve nevojtarë, me 20 për qind interes. Në këtë mënyrë arkat e esnafeve ishin kthyer në banka të vogla, të cilat jepnin ndihmesë për zhvillimin ekonomik dhe nxirrnin fitime të mëdha nga prodhuesit e vegjël. Një pjesë e produkteve përdorej si mjet për t’u siguruar të ardhura udhëheqësve të esnafit, shtetit dhe institucioneve fetare.
Të rinjtë mund të mësonin një zeje e të bëheshin mjeshtër, nëse punonin si çirak, pa pagesë, për një kohë trevjeçare, gjithsej 1 001 ditë. Në dokumentet e kohës çiraku cilësohej me emrat shegert, hyzmeqar, fiçor, djalë, adept etj. Pastaj çiraku shpallej kallfë. Mirëpo këtë shkallë në zeje ai nuk e fitonte pa derdhur në arkën e esnafit një taksë jo të vogël. Me t’u shpallur kallfë, ai fitonte të drejtën e pagesës (5-10 akçe në ditë). Kallfës së zakonshme nuk i duheshin më shumë se katër-pesë vjet kohë për të ngjeshur brezin e mjeshtrit. Por në shumë raste ata punonin edhe disa vite të tjera te mjeshtrat e tyre ose tek të tjerë, gjersa të mësonin “sekretet” e zanatit.
Një pengesë tjetër ishte taksa mjaft e rëndë që kandidati për mjeshtër duhej t’i paguante arkës së esnafit. Kështu, më 1622 nga 24 kallfë të argjendarëve të Elbasanit, 20 nuk ishin në gjendje ta paguanin atë. Afati i shlyerjes mund të zgjatej deri në një vit. Për kallfët e varfër një taksë e tillë bëhej shkak që ata të mos arrinin të merrnin titullin, aq të dëshiruar të mjeshtrit.
Një herë në vit, në një ditë të caktuar festash fetare, organizohej ceremonia e dhënies së brezit (testireve) ose të drejtës së mjeshtërisë. Brezi shoqërohej me pagimin e 150-500 akçeve. Pas ngjeshjes së brezit, mjeshtri i ri ndeshte në pengesa të reja; së pari, atij i dilte problemi i kapitalit për të hapur punishte më vete, pastaj për të gjetur ndonjë dyqan të lirë, sepse e drejta për të zënë një dyqan i përkiste më parë djalit e vëllait të mjeshtrit, që e kishte pasur e pastaj mjeshtrit të ri. Këto pengesa i detyronin një varg mjeshtrash të rinj të punonin me mëditje, të merrnin borxhe nga arka e esnafit ose nga mjeshtri dhe të mos ngrinin kokë edhe sikur të çelnin punishten e tyre. Krejt ndryshe ishte kjo rrugë për djemtë ose dhëndurët e mjeshtrave. Fryma e kastës u hapte këtyre rrugën që ua mbyllte të tjerëve.
Punonjësi çirak, kallfë apo mjeshtër mëditës detyrohej të punonte nga lindja e diellit gjer në perëndim të tij në ditët e gjata dhe në ditët e shkurtra para lindjes e pas perëndimit të diellit, domethënë rreth 13 orë kundrejt një pagese prej 5-10 akçesh në ditë, që vlente sa për t’u mbajtur gjallë. Punonjësi i pakënaqur ndëshkohej deri në rrahje në mes te pazarit, po të ngrinte zërin për çështje pagese e orari.
Esnafet në Shqipëri kryenin disa funksione të rëndësishme me karakter ekonomik, politik, ushtarak dhe fetar-arsimor. Esnafet interesoheshin për problemet e prodhimit dhe të qarkullimit të mallrave. Me dispozita të veçanta caktohej numri i punishteve në kuadrin e një zeje, shpërndarja e lëndës së parë, ndarja e punës midis degëve të ndryshme të prodhimit etj. Për të ruajtur cilësinë esnafet ishin të rrepta kundër atyre që shkelnin normat e standardet në fuqi. Vend të rëndësishëm zinte lufta kundër konkurrencës së lirë. Brenda qarkut të një mjeshtërie, ajo realizohej me rregullimin e prodhimit, duke filluar nga sigurimi i lëndës së parë deri te shitja e produkteve të gatshme. Esnafi blinte lëndën e parë, të cilën ua shpërndante në mënyrë të përpjesëtuar anëtarëve të vet. Anëtarëve u ndalohej shitja pa kriter e mallrave, tregtia ambulante, prodhimi jashtë nevojave të tregut, vendosja e çmimeve sipas dëshirës etj. Mjeshtrit duhet të ruanin me fanatizëm teknologjinë e prodhimit dhe çmimet e produkteve zejtare. Për disiplinimin e marrëdhënieve të përditshme ekonomike, esnafi rregullonte çështjet e njësive të matjes, të peshës, tarifat e transportit etj. Njësia më e madhe e peshës ishte barra ose ngarkesa e kalit. Në shek. XVI një barrë ishte e barabartë me 8 kille Stambolli ose me 4 kille Elbasani. Një kille Stambolli peshonte 20 okë, kurse ajo e Elbasanit 30 okë. Një okë ishte baraz me 400 derhem dhe një derhem baraz me 3,2 gr.
Esnafet kishin edhe funksione shoqërore. Duke edukuar të rinjtë me edukatën morale, me bindjen e përuljen ndaj më të mëdhenjve, të moshuarve e më të pasurve, për edukimin e një disipline të rreptë, ato zhvillonin një luftë të fortë kundër veseve, imoralitetit, vjedhjes, pirjes së alkoolit etj. Masat ndaj punonjësve nisnin me këshilla e vërejtje, vazhdonin me gjoba dhe përfundonin me largimin nga esnafi e nga qyteti.
Esnafet kryenin edhe veprime ndihme e solidariteti, duke i dhënë p.sh. nga arka e tyre lëmoshë familjes së ndonjë anëtari të vdekur, e cila mbetej keq nga ana ekonomike. Por esnafi nuk ngurronte të shiste shtëpinë dhe veglat e punës së të vdekurit, po qe se ai nuk e kishte larë borxhin. Edhe në rastet kur me emrin e esnafit ose të ndonjë vakëflënësi, ndërtohej ndonjë rrugë, çezmë apo diçka tjetër me karakter publik, shpenzimet për këto ndërtime përballoheshin nga fajdetë e grumbulluara prej shumave të dhëna hua te zejtarët ose tregtarët nevojtarë.
Esnafet kishin edhe funksione ushtarake e fetare në përputhje me rendin feudal ushtarak osman. Anëtarët e organizatave esnafore myslimane, që ishin të aftë për luftë, merrnin pjesë drejtpërdrejt në luftërat e perandorisë, qoftë si reparte me armë në dorë, qoftë si reparte pune. Anëtarët e tjerë, duke përfshirë edhe ata të esnafeve të krishtera, paguanin e pajisnin luftëtarët që i dërgonin në ushtrinë perandorake. Në përgjithësi këta luftëtarë zejtarë shërbenin për mbrojtjen e kështjellave të bregdetit shqiptar, meqenëse në shek. XVII-XVIII këto u përfshinë në zonat e kërcënuara nga ushtritë e flotat e huaja. Kështu, në vitin 1689 sulltani urdhëroi mobilizimin e esnafeve në luftën kundër Austrisë, duke kërkuar që të dërgonin ushtarë dhe sasi të mëdha rezervash ushqimore. Esnafet e Shkodrës kishin për detyrë të mbronin kështjellat e Ulqinit e të Tivarit, ato të Elbasanit, kështjellat e Durrësit e të Bashtovës, ato të Beratit, kështjellat e Vlorës e të Kaninës. Përveç mbrojtjes së kështjellave në kuadrin e funksionit ushtarak, esnafet kishin edhe detyrën e mbrojtjes së rendit publik në tregjet e qyteteve që rrezikoheshin nga vjedhjet, djegiet e nga grabitjet. Zakonisht këtë detyrë e zbatonin repartet e armatosura të të rinjve të pamartuar (beqarëve), që banonin në konakë të veçantë.
Lidhjet e forta të çdo esnafi me fenë shfaqeshin duke pasur çdo esnaf një profet ose shenjtor mbrojtës. Për nder të këtij, një herë në vit zejtarët ndalnin punën, përkujtonin anëtarët e vdekur dhe pastaj u jepnin testir çirakëve apo kallfëve. Në këto të kremte organizoheshin panaire lokale, nga të cilat institucionet fetare shtonin të ardhurat. Disa panaire të tilla, sikurse ai i manastirit të Ardenicës në Myzeqe, i manastirit të Shën Gjon Vladimirit në afërsi të qytetit të Elbasanit dhe ai i manastirit të Shën Naumit buzë liqenit të Ohrit etj., merrnin karakter ndërkrahinor meqenëse në to vinin zejtarë e tregtarë nga një varg qytetesh. Esnafet u jepnin përkrahje materiale, financiare e morale qoftë institucioneve fetare myslimane, qoftë atyre të krishtera. Ato i furnizonin me dyllë, me të holla për orendimin e zbukurimin e objekteve fetare, ndihmonin për ndërtimin e kishave e të xhamive. Në Voskopojë pjesa më e madhe e kishave ishte ndërtuar me shpenzime të esnafeve. Mitropolia e Korçës (1725) në pjesën më të madhe u ndërtua me ndihmat e esnafeve të këtij qyteti. Në Berat, Gjirokastër e në Delvinë kishte mesxhide me emrin e esnafeve që i kishin ndërtuar. Esnafet kremtonin të premtet, të dielat, pashkët, krishtlindjet, ujët e bekuar, Ramazanin, Bajramin, Mevludin, ditën e Ashures, Nevruzin dhe Shëngjergjin. Veprimtaria esnafore përfshinte edhe ngritjen kulturore e arsimore të anëtarëve të tyre. Ato ndihmuan në ngritjen e disa shkollave. Kështu, në vitin 1763 të krishterët e Elbasanit dhanë 122 000 akçe për ngritjen e një shkolle. Ndërtesa e Akademisë së Voskopojës u ngrit me ndihmën financiare të esnafëve të qytetit. Në vitin 1756 banorët e Gjirokastrës dhuruan 317 000 akçe për rindërtimin e një shkolle.
Në shek. XVIII qytetet shqiptare patën një zhvillim edhe më të madh. Në krye të qyteteve doli Shkodra me 40 000 banorë. Udhëtarët e kanë vlerësuar si një qytet të madh zejtar-tregtar. Tashmë ishte rritur roli i saj si qendër tregtie tranziti. Pazari ishte mbushur me njerëz të ardhur nga të gjitha anët e Turqisë evropiane. Prizreni kishte 15 000 banorë, Peja, Gjakova, Ulqini kishin nga 10 000 banorë, Elbasani kishte 15 000-20 000 banorë, Gjirokastra 12 000-15 000 veta. Nga niveli i një fshati Voskopoja arriti në 5 700 banorë.
Prodhimi i vogël i mallrave në shek. XVIII, gjithnjë e më shumë udhëhiqej tashmë kryesisht nga kërkesat e tregut, - nga nevojat e të gjitha shtresave shoqërore qytetare, nga ato të fshatarësisë përreth si dhe nga kërkesat, sado të pakta, të tregtisë së jashtme. Prandaj tregjet e qyteteve kishin marrë fytyrën e tregjeve lokale, që kishin një rreze veprimi më të gjerë se kufijtë e qytetit.
Në shek. XVII-XVIII, me përjashtim të disa qyteteve që u bënë qendra të tregtisë tranzite, qytetet shqiptare u rritën me një ritëm në përgjithësi të ngadalshëm. Mbizotërimi i ekonomisë natyrore në fshat dhe fuqia blerëse e kufizuar e banorëve të qyteteve, u bënë shkaku themelor që nuk lejoi zhvillimin e shpejtë të prodhimit zejtar. Megjithatë, vihet re një ndarje e punës shoqërore. Në përputhje me zgjerimin e nevojave të konsumatorëve, disa zeje të veçanta u shkëputën nga zejet mëmë. Kështu, ndërsa në shek. XVII në qytetet shqiptare kishte rreth 55 lloje zejesh, në shek. XVIII këto arritën në rreth 80. Disa prej tyre ishin fespunues, lëkurëregjës, punues papuçesh, mëndafshpunues, përpunues lëkurësh, rrobaqepës, berberë, nallbanë, biçakçinj, argjendarë, farkëtarë, bukëpjekës, kafexhinj, muratorë, qiripunues, bojaxhinj, shajakpunues, bozaxhinj etj. Nga zejet më të zhvilluara ishin degët e përpunimit të lëkurës, e prodhimit të pëlhurave, e metaleve, e ushqimeve dhe e ndërtimeve. Punimi i lëkurës zinte vendin e parë. Dega e zejeve të përpunimit të lëkurës, sidomos të regjjes dhe të ngjyrosjes, përveç kërkesave më të shumta të tregut të brendshëm dhe të ushtrisë, plotësonte edhe kërkesat e tregut të jashtëm. tabakët e Shkodrës, Prizrenit, Elbasanit etj., dalloheshin për mjeshtërinë e regjjes, të përpunimit dhe sidomos të ngjyrosjes së lëkurës. Zejtarët shqiptarë punonin lëkurë të çdo lloji, me ngjyra të kuqe, të verdha, punonin meshinin e hollë të bardhë, saftjanin e butë, kajserin. Prodhimi i lëkurëve “kordovane” tërhiqte një numër tregtarësh të huaj. Saraçët punonin artikuj të ndryshëm, si shala, rripa, pajisje të ndryshme për popullsinë dhe ushtrinë. Gëzoftarët punonin qyrke të bukura me lëkurë kafshësh të buta e të egra.
Shtimi i nevojave të popullsisë e të ushtrisë për prodhimet metalike, si edhe ekzistenca e minierave të hekurit, plumbit, arit e argjendit në Kosovë ndihmuan në zhvillimin e metalurgjisë. Zejtarët prodhonin mjete dhe vegla të ndryshme pune, orendi shtëpiake prej hekuri, gozhdë, potkonj e sidomos armë. Në Kosovë prej kohësh ishte krijuar një kategori zanatçinjsh (mademxhinj) që merreshin me përpunimin dhe rafinimin e disa metaleve, veçanërisht të argjendit, të hekurit, të arit, të plumbit e të bakrit. Zejet për prodhimin e armëve morën një zhvillim në shek. XVIII në Prizren, Tetovë, Shkodër e në Elbasan.
Edhe zejet artistike, sikurse rrobaqepësia e qëndistaria e kostumeve të bukura e të pasura shqiptare, argjendaria e zbukurimi i armëve, drugdhendja etj., u zhvilluan si pasojë e kërkesave të aristokracisë feudale dhe të shtresës së pasur të tregtarëve e të zejtarëve, si edhe të popullit të thjeshtë. Por meqenëse këto prodhime, veçanërisht ato me vlerë madhe, shkonin për një pakicë banorësh, dhe si rrjedhim patën një qarkullim të kufizuar, zejet artistike mbetën në përgjithësi të kufizuara brenda secilit rreth. Një kufizim i tillë ndodhte edhe për shkak se në çdo qytet prodhohej sipas shijeve e zakoneve të veçanta të qytetit dhe të krahinave përreth.
Në degën e zejeve të thurjes zuri vendin e parë prodhimi i shajakut, i njohur jashtë vendit tonë, me emrin shajaku shqiptar (arnaut kebesi). Rritja e konkurrencës së prodhimeve tekstile e të tregut të jashtëm, që nga viti në vit depërtuan edhe në qytetet shqiptare, bëri që edhe zejtarët e shajakut të mbeteshin në numër të kufizuar. Zejtarët shqiptarë zhvillonin veprimtarinë edhe jashtë tokave shqiptare. Në shek. XVIII në Selanik gjendeshin rreth 4 000 zejtarë shqiptarë. Ndërtuesit shqiptarë, sikurse ata të ujësjellësve, çezmave, shatërvanëve e kalldrëmeve, ushtruan veprimtarinë e tyre në Stamboll e në qytetet e tjera të mëdha të perandorisë, ku mjeshtrit shqiptarë dalloheshin për cilësinë e lartë të punimeve të tyre.

Tregtia e brendshme dhe e jashtme
Qytetet ishin njëherazi qendra tregtare dhe zejtare. Qysh në shek. XVI pazari i Elbasanit (çarshi), i Shkodrës, i Prizrenit dhe i Beratit kishin nga 900 dyqane secili, kurse Shkupi numëronte 2 150 dyqane. Këto të dhëna tregojnë se Shqipëria kishte tregjet më të zhvilluara të Ballkanit. Bukureshti nuk kishte atëherë më tepër se 1 000 dyqane, ndërsa Plovdivi (Bullgari) 880 dyqane. Dyqanet ishin përqendruar në një lagje të vetme, duke formuar rrugica të ndara sipas zejeve. Shkodra në shek. XVII kishte 27 rrugica të tilla, si ajo e kazanxhinjve, kujunxhinjve, dyfekxhinjve etj. Prizreni kishte 24 sokakë (rrugica), Elbasani 30. Përveç zejtarëve, tregtarëve, pronarëve të dyqaneve, në qytete ishin edhe selitë e pronarëve të mëdhenj. Kështu Hysen Pasha kishte në Berat 100 dyqane. Në disa qytete, si në Prizren, Shkup, Manastir dhe në Elbasan u ngritën edhe pazaret e mbyllura (bezistene) për shitjen e mallrave të kushtueshme. Në shek. XVII-XVIII të tilla bezistene kishte në Kavajë, në Berat, në Shkodër e në Janinë.
Përveç dyqaneve e bezisteneve, në qytetet shqiptare ishin ngritur edhe tregjet e hapura javore për shitblerjen e prodhimeve bujqësore, blegtorale e zejtare. Madje në disa qytete kishte edhe sheshe për drithin, kafshët etj.
Një rol të rëndësishëm në gjallërimin e ekonomisë monetare luajtën panairet lokale e krahinore, të organizuara me rastin e festave fetare. Nga panairet më të përmendura në Elbasan ishin ai i Shën Gjon Vladimirit (22 maj), i Shën Ilisë (20 korrik), i Shën Mërisë (15 gusht). Këto panaire zgjasnin disa ditë. Këtu vinin nga krahinat e Dibrës, Durrësit, Tiranës, Strugës dhe të Beratit. Panaire organizoheshin edhe në Strugë, në Peshkëpi të Gjirokastrës, në Prizren, në Korçë etj. Përveç panaireve të vendit, tregtarët shqiptarë merrnin pjesë në panairet e Bullgarisë dhe të Maqedonisë, si në Plovdiv, Xhumapazar, Serez, në panairet e Italisë etj.
Zhvillimi i tregut lokal rreth një qyteti dhe organizimi i panaireve ndikuan në forcimin e lidhjeve ekonomike ndërkrahinore. Në shek. XVIII, si rrjedhojë e zhvillimit të përgjithshëm të zejtarisë e të bujqësisë, u rrit dhe tregu shqiptar. Me zhvillimin e qyteteve, mbi bazën e tregjeve të vogla lokale u krijuan disa tregje të mëdha ndërkrahinore. Më i rëndësishmi ishte ai me qendër Shkodrën, që përfshinte veprimtarinë tregtare të Pashallëkut të Shkodrës, të Kosovës dhe të krahinave më në veriperëndim të Shkodrës. Ky treg përshkohej nga një rrugë kryesore karvanesh që lidhte bregdetin shqiptar me Evropën Perëndimore dhe me zonat e brendshme të Ballkanit. Në Shqipërinë e Mesme, u krijua një treg tjetër ndërkrahinor përreth qytetit të Elbasanit. I vendosur mbi rrugën Egnatia, Elbasani tërhoqi rreth vetes tregtinë e Shqipërisë së Mesme. Elbasani siguronte gjithashtu lidhjen e Durrësit me pjesën e brendshme të Ballkanit. Në Shqipërinë e Jugut, me themelimin e Pashallëkut të Janinës, u krijua një treg tjetër i madh ndërkrahinor, që kishte si qendër në fillim Beratin e më vonë Janinën. Ky treg ndërkrahinor përfshinte Shqipërinë e Jugut (Epirin) dhe pjesërisht Thesalinë. Tregu ndërkrahinor më i fuqishmi i Shkodrës, arriti të shtrinte ndikimin e tij në Shqipërinë e Mesme dhe në atë të Jugut. Lidhjet ndërmjet tregjeve ndërkrahinore ishin të dobëta. Megjithatë, brenda tyre zhvillohej një veprimtari e gjallë ekonomike. Formimi i tri tregjeve ndërkrahinore shënonte një hap përpara në krijimin e premisave për ngritjen e një tregu gjithëshqiptar.
Gjallërimi i tregtisë së jashtme u ndihmua edhe nga përfundimi i traktatit të paqes midis Perandorisë Osmane e Venedikut më 1502 dhe nga lidhja e marrëveshjeve tregtare me Francën, Holandën, Anglinë (1535), që garantonin lirinë e lundrimit dhe të tregtisë në tokat osmane. Këto marrëveshje të quajtura “kapitulacione” kishin fuqi edhe për tokat shqiptare, ku lidhjet e rregullta ekonomike me vendet perëndimore ishin dobësuar së tepërmi. Qëllimi kryesor i marrëdhënieve ekonomike me Perëndimin ishte shitja e tepricave të prodhimeve bujqësore e blegtorale, të cilat nuk konsumoheshin në vend dhe as përpunoheshin. Kundrejt tyre bliheshin artikuj industrialë për prodhim e konsum, ndër të cilët një vend me rëndësi zinin artikujt e luksit, që i blinte kryesisht aristokracia.
Qytetet bregdetare shqiptare si Vlora dhe Shkodra u shpallën “porte të hapura”. Në qytetet shqiptare filluan të dukeshin tregtarë venedikas, raguzanë etj., që shisnin mallra të huaja, si pëlhurë, cohë, lëkurë të përpunuara etj., dhe blinin drithë, kripë, zift, lesh, lëkurë, dyllë, lëndë druri etj. Në vitin 1553 në Dalmaci, Venedik, Ankonë e në Spanjë u eksportuan 150 000 stara drithë. Venediku blinte nga Gryka e Drinit deri në 50 000 stara drithë. Edhe prodhimet shqiptare tërhoqën vëmendjen e tregtarëve të huaj venedikas, raguzanë e fiorentinas. Në këtë mënyrë filluan të plotësoheshin më mirë një varg kërkesash të aristokracisë me artikuj luksi. Vëllimi më i madh i tregtisë dhe i tranzitit në shek. XVI kryhej në skelat e Vlorës, Durrësit dhe të Lezhës.
Tregtarët e huaj ose edhe ata vendas, sillnin mallra që shkëmbeheshin me monedha ari e argjendi dhe me prodhime bujqësore e blegtorale shqiptare. Mirëpo ky vëllim i rritur i importimeve nuk mund të konsumohej në vend. Prandaj, qysh në shek. XVII, tregtarët shqiptarë u drejtuan në brendi të Gadishullit Ballkanik. Këtu ata shisnin tepricën e mallrave të importuara, kundrejt të cilave blinin prodhime bujqësore e blegtorale si dhe prodhime zejtare që i shisnin në tregun perëndimor.
Bashkë me tregtarët shqiptarë, këtë veprimtari filluan ta kryenin edhe tregtarë të tjerë ballkanas. Në mbarim të shek. XVII në skelën e Durrësit, që ndërkohë ishte bërë skela kryesore e vendit, vepronin rreth njëqind tregtarë shqiptarë nga Shkodra, Elbasani, Voskopoja e Janina si dhe tregtarë të viseve fqinje nga Selaniku etj. Të gjithë këta tregtonin kryesisht me Venedikun. Nga gjysma e dytë e shek. XVII u rrit edhe tregtia tranzite, në të cilën, përveç Shkodrës e Vlorës, një rëndësi të dorës së parë po merrte Durrësi. Në tregtinë tranzite Durrësi po konkurronte me sukses me Selanikun dhe, pas Raguzës, zinte vend të rëndësishëm në tregtinë e bregut lindor të Adriatikut. Tregtarët vendas e të huaj kishin në këtë port magazinat e tyre, ku grumbullonin mallrat nga Shqipëria, Maqedonia, Bullgaria e nga Serbia, të cilat i dërgonin në Venedik, Mesinë, Ankonë dhe në qytete të tjera të Italisë, ku kishin përfaqësuesit e tyre. Gjatë vitit 1699 u eksportuan nga Durrësi për në Venedik ndër të tjera 3 000 kv dyllë, 15 000 kv lesh të cilësisë së parë, përveç sasive të mëdha të lëkurave.
Tregtia e brendshme tranzite kryhej me karvane, të cilat ndiqnin rrugët e vjetra Shkodër-Prizren, Vlorë-Berat-Korçë, Durrës-Elbasan-Ohër etj. Në kapërcyellin e shek. XVII-XVIII prodhimet shqiptare dhe ato tranzite tërhoqën mjaft shtete evropiane, si Francën, Anglinë, Holandën. Franca themeloi zyra konsullore në Durrës (1699), në Janinë e në Artë (1701-1702). Në Shkodër, në Durrës e në Vlorë, pas paqes së Pozharevacit (1718), u krijuan agjenci konsullore të Anglisë, Holandës, Venedikut, Raguzës e të Austrisë.
Në fillim të shek. XVIII eksporti shqiptar drejtohej në pjesën më të madhe në Venedik. Pas tij vinin Ankona, Raguza e Franca. Tregtarët më të njohur shqiptarë kishin organizuar një rrjet agjencish tregtare, si ai i vendeve kapitaliste. Ky rrjet shtrihej jo vetëm gjatë brigjeve të Adriatikut, por deri në Francë, Vjenë e në Budapest. Artikujt kryesorë të tregtisë shqiptare ishin leshi, dylli, lëkura e mëndafshi. Leshi shqiptar shkonte deri në Evropën Qendrore. Në vitin 1744 u dërguan 500 000 okë lesh në Lajpcig e në Hungari. Në gjysmën e dytë të shek. XVIII në krye të qarkullimit tregtar shqiptar qëndronte Shkodra. Tregtarët shkodranë blinin në trevat e brendshme të Ballkanit sasira të mëdha leshi, lëkurësh, pambuku e mëndafshi. Rreth 150 anije ulqinake furnizonin në vitin 1755 Dalmacinë me drithë. Veç borgjezisë tregtare me tregti merreshin edhe familjet e mëdha çifligare. Eksportues i madh drithi ishte Ali pashë Tepelena. Ndërsa Bushatllinjtë në vitin 1767 eksportuan 17 000 fuçi vaji. Raporti midis eksportit dhe importit të kësaj periudhe tregon se Shqipëria kishte atëherë një bilanc aktiv në tregtinë e jashtme.
Ashtu si zejtarët, edhe tregtarët ishin organizuar në korporata të njohura si gilda. Qysh në shek. XVI u ngritën organizatat e para tregtare. Tregtarët ishin të dy llojeve: ata që qenë lidhur me tregun e brendshëm (bakenj) dhe ata që vepronin jashtë këtij tregu, si ambulantë ndërmjetës apo tregtarë të mëdhenj (tuxhar). Në shek. XVII-XVIII gildat morën trajtën e plotë si esnafet e zejtarëve. Në shek. XVII Berati kishte dy gilda të tilla, në Shkodër një shekull më vonë kishte një gildë të madhe, që drejtohej nga një këshill i përbërë prej 16 anëtarësh. Po kështu kishte gilda në Voskopojë, Vlorë, Prizren etj. Ato mbikëqyrnin çështjet tregtare dhe mbronin interesat e anëtarëve. Në tregun e brendshëm detyra kryesore ishte caktimi i çmimeve të artikujve ushqimorë sipas stinëve, ndalimi i kontrabandës, si dhe frenimi me çdo mënyrë i konkurrencës.
Në përputhje me strukturën ekonomike ndodhën ndryshime edhe në strukturën shoqërore të qyteteve. Zejtarët e tregtarët formonin një grup më vete. Ata përbëheshin nga disa kategori, si çirak, kallfë e mjeshtër. Më lart nga këta qëndronin anëtarët e llonxhave dhe të këshillave të gildave qytetare. Në shek. XVII nga ky grup u shkëput një shtresë e borgjezisë zejtare-tregtare, e cila filloi të organizohej jo mbi baza feudale, por kapitaliste. Ajo ishte e lidhur kryesisht me tregun e brendshëm e të jashtëm. Si rrjedhim i zhvillimit të tregtisë tranzite në radhët e saj u dallua shtresa e borgjezisë tregtare (reshpere) që ishte lidhur me tregun e jashtëm. Në krye të borgjezisë tregtare qëndronte ajo e Shkodrës.
Një kategori më vete përbënin klerikët myslimanë e të krishterë. Kategoria e klerikëve myslimanë niste me nxënësit e medreseve (softët), vazhdonte me hoxhallarët, myftinjtë, kadilerët deri te dijetarët e fesë islame (ulemat). Kategoria e klerikëve të krishterë niste me priftërinjtë e shërbyesit e thjeshtë të kishave dhe vazhdonte me peshkopët e kryepeshkopët. Një kategori tjetër përbënin banorët e qytetit që merreshin me bujqësi. Një shtresë të veçantë formonin pronarët e mëdhenj e të mesëm, të cilët ndonëse zotërimet i kishin në fshat, rronin në qytete. Së fundi, në qytete kishte njerëz të papunë, endacakë, hamej.
Çdo grup e shtresë kishte detyrime ndaj shtetit. Kështu, ata që merreshin me bujqësi shlyenin të dhjetën, salarien, taksat shtetërore. Zejtarët e tregtarët i shlyenin shtetit detyrimet e zakonshme e të jashtëzakonshme. Në disa raste banorëve të qyteteve u qenë falur detyrimet e jashtëzakonshme, por qenë ngarkuar me detyrime të tjera. Kështu popullsia myslimane e qyteteve Berat, Gjirokastër dhe Përmet ishte e ngarkuar të mbronte me armë kështjellën e Vlorës, të merrte pjesë në shtypjen e çdo kryengritjeje në Kurvelesh, si dhe të vilte taksat e kësaj krahine. Po kështu popullsia myslimane e katër lagjeve të qytetit të Elbasanit ishte ngarkuar të mbronte kështjellat e Durrësit dhe të Bashtovës.
Për mirëmbajtjen e kështjellave të Shkodrës, Lezhës, Podgoricës, Zhabjakut e Medunit, u përdor një numër qytetarësh së bashku me fshatarët që banonin përreth tyre. Për mirëmbajtjen e urës së Bahçallëkut në Shkodër u caktuan një varg qytetarësh, ashtu siç ishin caktuar fshatarë për t’u kujdesur për urat e lumenjve Cem e Moraça.
Në dokumentacionin e kohës evidencohen edhe disa shfaqje të kundërthënieve shoqërore në qytete. Të tilla ishin: ankimet në gjyq të mëditësve kundër mjeshtërve lidhur me pagën; protestat e esnafëve kundër grabitjeve nga sipërmarrësit, të cilët bashkëpunonin e binin në ujdi për veprime të tilla me funksionarët e tjerë të pushtetit, e kryesisht me kadilerët; protestat e përfaqësuesve të shtresave të ndryshme të popullsisë qytetare dërguar Portës së Lartë, kundër veprimeve arbitrare të sundimtarëve vendor, të cilët synonin të nxirrnin fitime të paligjshme në kurriz të qytetarëve prodhues; manifestimet e vegjëlisë së uritur kundër sundimtarëve, që nxirrnin në treg bereqetin e hambarëve të tyre në muajt e dimrit ose të pranverës, kur prodhimet në treg pakësoheshin, dhe e shisnin atë me çmime të larta. Po në këto akte shoqërore bënte pjesë edhe veprimtaria e reparteve të të rinjve të organizatave esnafore, të cilët u kundërviheshin akteve arbitrare në qytete dhe në treg, që shpeshherë merrte formën e qëndresës me armë.

[Laberia]

K R E U II

JETA POLITIKE NË TROJET SHQIPTARE.
KRYENGRITJET E ARMATOSURA
(SHEK. XVI - MESI I SHEK. XVIII)

1. KRYENGRITJET E ARMATOSURA TË SHEK. XVI

Kryengritja e Himarës
Gjatë shek. XVI vatër e kryengritjeve u bënë veçanërisht tri krahina: Labëria, Dukagjini dhe Malësia e Madhe.
Labëria u përfshi në sistemin e timarit gjatë periudhës midis viteve 1492-1506, por banorët e kësaj treve të gjerë e vazhduan qëndresën e tyre kundër këtij sistemi. Më 1507 fshatrat Veliqot, Dragot, Vasiar, Tatzat, Kudhës, Dhërmi, Kallarat etj., vazhdonin të mos paguanin xhizjen dhe me armë në dorë u kundërshtonin spahinjve. Në vitin 1537 fshatarësia labe organizoi një kryengritje të madhe që shqetësoi edhe sulltanin për shkak se, ashtu si më 1492, kjo u bë pengesë për zbatimin e planeve që po përgatiste Sulejmani II për të pushtuar Italinë. Nënshtrimi i Labërisë do të shërbente si bazë operacionesh për të kaluar në bregdetin perëndimor. Mirëpo qeveritarët e sanxhakut të Vlorës, me forcat e tyre ushtarake, nuk qenë në gjendje ta shtypnin kryengritjen. Ashtu si Bajazidi II, edhe sulltan Sulejman Ligjvënësi vendosi të bënte me këtë rast një rrugë e dy punë, të nënshtronte Labërinë, për të nxjerrë të gjitha detyrimet e prapambetura që nuk u ishin paguar spahinjve dhe shtetit, dhe pastaj të hidhej me flotën e tij në bregun tjetër të detit Adriatik. Për këtë qëllim, në pranverën e atij viti ai u nis në drejtim të Shqipërisë dhe në muajin korrik 1537 e vendosi kampin ushtarak në afërsitë e Vlorës. Në të njëjtën kohë arriti para bregdetit të Himarës edhe flota osmane.
Ardhja e ushtrisë perandorake në Shqipërinë Jugore u bë shkak që tërë krahina e Labërisë të ngrihej në luftë. Filluan sulmet kundër kampeve ushtarake osmane dhe karvaneve ushqimore.
Për të shtypur kryengritjen sulltani ngarkoi Vezirin e Madh, Ajaz Pashën, me prejardhje nga Himara, i cili i njihte shtigjet e këtyre krahinave. Por nuk e pati të lehtë t’i shtypte kryengritësit shqiptarë. Pasi u qëndruan me trimëri sulmeve armike, kryengritësit me shkathtësi të madhe kaluan në kundërsulme të shpeshta.
Luftimet vazhduan gjatë verës së vitit 1537, por pushtuesit nuk mundën ta shtypnin kryengritjen. Gjatë këtyre sulmeve, një himariot i quajtur Damian hyri në kampin perandorak për të vrarë sulltanin, por nuk ia arriti qëllimit, sepse u kap nga rojet. Gjersa iu pre kryet, Damiani u qëndroi torturave dhe nuk u tregoi armiqve pozitat e bashkëluftëtarëve.
Sukseset e kryengritësve shqiptarë të korrura në këto luftime të pabarabarta, i dhanë kohë mbretit të Napolit për të organizuar mbrojtjen e vendit nga inkursionet e flotës osmane. Nga ana tjetër, ato e detyruan sulltanin të ndërpriste sulmet në bregdetin perëndimor dhe të hiqte dorë nga zbarkimi në Pulje. Kontributi i madh i shqiptarëve për mbrojtjen e Italisë prej një shkatërrimi të mundshëm osman, pasqyrohet qartë në dëshmitë e një relatori bashkëkohës, i cili shkruante: “Kur çdo gjë ... ishte gati për të kaluar në Pulje, ... shqiptarët, kryesisht himariotët, u shkaktuan ushtarëve të sulltanit pengesa e trazira të mëdha... Këta ... u bënë shkaku kryesor që shpëtoi Pulja, dhe ajo mbretëri (e Napolit) nga një rrënim i madh dhe nga zjarri që u rrinin mbi kokë”. Me këtë rast sulltani, me qëllim që të forconte sundimin e vet në krahinat e bregdetit shqiptar, vendosi të pushtonte ishullin e Korfuzit, që ishte nën pushtetin venedikas.
Edhe për pushtimin e Korfuzit shqiptarët u shkaktuan trupave të sulltanit pengesa të mëdha. Për një muaj të tërë ata nuk i lejuan forcat osmane të kalonin nga Vlora gjatë bregdetit të Himarës. Këto forca u detyruan të ndërronin drejtim dhe të ndiqnin rrugën Tepelenë-Gjirokastër-Delvinë gjersa dolën në bregdet përballë ishullit të Korfuzit. Kampi perandorak u vendos në Butrint.
Lufta e kryengritësve labë u dha mundësi venedikasve të përforconin ndërkohë mbrojtjen e ishullit, prandaj edhe sulmi osman kundër Korfuzit dështoi. Megjithëkëtë, sulltani nuk u largua pa bërë edhe një përpjekje për të nënshtruar krahinën kryengritëse të Kurveleshit. Për këtë qëllim ai urdhëroi të ndërtohej kështjella e Cerjes (në Mesaplik). Por në shtator, duke hequr dorë nga pushtimet e ëndërruara drejt Italisë dhe pa arritur ta nënshtronte plotësisht Labërinë, pasi i vuri zjarrin Butrintit, sulltani u largua nga bregdeti jugor shqiptar për në Stamboll.
Ndërkohë qeveritarët lokalë, me ndihmën e forcave të pushtetit qendror, më së fundi arritën t’i nënshtronin, qoftë dhe përkohësisht, krahinat kryengritëse të Kurveleshit dhe të Himarës, por duke u njohur privilegjin e vetëqeverisjes.

Kryengritjet antiosmane në gjysmën e dytë të shek. XVI
Në një kohë me nënshtrimin e krahinës së Labërisë në jug, qeveritarët osmanë i shtuan përpjekjet për të forcuar pozitat e tyre edhe në Shqipërinë e Veriut dhe të Mesme, në krahinat fushore si edhe në ato malore të vetëqeverisura. Duke i nisur sulmet e tyre nga kështjellat e Shkodrës, e Podgoricës, e Zhabjakut, e Medunit, e Plavës dhe nga qytezat gjatë rrugës Shkodër-Prizren, spahinjtë u përpoqën të depërtonin e të vendoseshin në çdo krahinë të kësaj treve. Malësorët dhe fshatarësia fushore iu përgjigjën këtyre sulmeve me një qëndresë të armatosur, e cila gjatë dhjetëvjeçarit 1560-1571 u shndërrua në një kryengritje të gjerë që përfshiu shumë krahina të Shqipërisë Veriore e të Mesme si dhe krahinën e Labërisë. Në mënyrë të veçantë kryengritja u përhap në Malësinë e Madhe, në zonën e Dukagjinit, të Dibrës, të Kurbinit dhe në krahinat fushore të Shkodrës, Lezhës, Mysjes, Ishmit etj.
Në muajt shkurt-prill 1560, më shumë se 500 fshatarë nga Reçi, Dardha e nga fshatra të tjerë të Lurës e të Dibrës së Poshtme, ngritën krye, vranë spahinjtë dhe u dogjën shtëpitë. Sulltani dërgoi Çaush Koçiun, njohës shumë i mirë i terrenit dhe ngarkoi për të shtypur kryengritjen forcat e sanxhakbejlerëve të Ohrit, Elbasanit e të Dukagjinit. Kryengritësit nuk mundën t’u bënin ballë ushtrive osmane. Pesë vjet më vonë flaka kryengritëse u përhap në nahijen e Pukës dhe në zonën midis liqenit të Ohrit e bregdetit, deri në krahinën e Mysjes. Rrugët u prenë ndërsa kryengritësit sulmuan kështjellat. Ashpërsia e Stambollit për shtypjen e kësaj kryengritjeje duket në urdhrin e sulltanit, ku thuhej: “të pabindurit t’i shkoni në shpatë, fëmijët dhe gratë e tyre t’i bëni robër, kurse pasuritë dhe plaçkat t’ua grabitni”.
Për shtypjen e kryengritjes, u mobilizuan forcat ushtarake të sanxhakbejlerëve të Ohrit, të Elbasanit dhe të Dukagjinit, por as këto forca të bashkuara, nuk arritën ta mposhtnin atë. Madje, gjendja u ashpërsua më tepër dhe kryengritja pak nga pak u përhap në të gjitha tokat e sanxhakëve të Ohrit, të Dukagjinit dhe të Shkodrës.
Në shkurt të vitit 1565 u ngritën përsëri malësorët e krahinave të Pukës, Iballës, Spasit, Mirditës dhe të Lumës. Vatra të rëndësishme të luftës u bënë sidomos fshatrat Riba, Rapi, Dushi, Kullumbria, Fandi i Vogël, Mirdita e Madhe dhe e Vogël, Qerreti i Sipërm e i Poshtëm, Ujmishti, Syroj etj. Kryengritësit prenë rrugën Shkodër-Prizren dhe i shtrinë sulmet e tyre në viset fushore. Ndërkohë kryengritja u përhap edhe në krahinat malore të Kelmendit, Kuçit, Pipërit si dhe në fshatrat e rrethinës së Shkodrës, si në Kakariq, Balldren, Trush i Sipërm dhe i Poshtëm, Reç, Obod, Shënkoll, Shas etj. Kryengritësit dëbuan përfaqësuesit e pushtetit lokal dhe kundërshtuan t’i bindeshin legjislacionit osman. Krerët e tyre kishin zënë tani vendet e kadilerëve dhe të subashëve.
Kundër kryengritësve u hodhën forcat ushtarake të bashkuara të sanxhakbejlerëve të Dukagjinit, të Ohrit dhe të Shkodrës, por edhe këto nuk arritën ta përmbushnin urdhrin e sulltanit “për t’u dhënë fund një herë e mirë trazirave në Shqipëri”. Kryengritjet vazhduan edhe pas vitit 1565, kur u bënë më të përgjithshme, meqenëse u shtrinë edhe në Shqipërinë Jugore.
Dy vjet më vonë (më 1567) ngritën krye përsëri malësorët e Labërisë. Forcat ushtarake të sanxhakbejlerëve të Vlorës dhe të Janinës hynë në thellësi të krahinës, ku ndëshkuan disa fshatra, duke i plaçkitur e djegur, por lëvizjen nuk mundën ta shuanin. Kryengritësit u hakmorën menjëherë, siç thuhet në një dokument bashkëkohës, “duke sulmuar lëmin e luftës të sanxhakbeut të Janinës, të cilin e thyen, e vunë në ikje, e plaçkitën dhe vranë më shumë se 800 turq”.
Në nëntor të vitit 1568, banorët e disa fshatrave të sanxhakëve të Dukagjinit dhe të Ohrit, veçanërisht ata të krahinave të Dibrës së Poshtme, Lumës, Mirditës, Mysjes u hodhën përsëri në kryengritje, vranë përfaqësuesit e pushtetit osman dhe refuzuan të paguanin xhizjen. Gjendja në vend nuk ishte qetësuar aspak. Pushteti osman në një varg krahinash u përmbys dhe kryengritjet vazhduan të shpërthenin dhe në vitin 1570, kur me krijimin e një gjendjeje të jashtme ndërkombëtare të favorshme, arritën kulmin e zhvillimit të tyre.
Në gjysmën e dytë të shek. XVI Perandoria Osmane ishte në kulmin e fuqisë së vet. Epërsia e saj ushtarake qëndronte jo vetëm në forcat tokësore, por edhe në fuqinë e madhe detare, me të cilën rrezikonte ishujt e deteve Egje e Jon, që ishin kryesisht nën sundimin e Republikës së Venedikut. Më 1570 një flotë e madhe osmane sulmoi ishullin e Qipros. Hyrja në veprim e kësaj fuqie të rëndësishme detare shqetësoi Venedikun dhe shtetet e tjera mesdhetare evropiane. Si rrjedhim, u formua një koalicion nga shtetet pjesëmarrëse kundër Perandorisë Osmane. Spanja, Papati e Venediku ishin më të interesuar në shpërthimin e kryengritjeve shqiptare, me të cilat synonin t’i gozhdonin osmanët në Shqipëri. Venediku kërkonte të mbronte me anë të kryengritjeve zotërimet e veta të Ulqinit e të Tivarit si dhe ishullin e Korfuzit. Pranë krerëve kryengritës u dërgua si përfaqësues i koalicionit princi roman Prosper Kolana. Krerët e lëvizjes kryengritëse shqiptare u vunë menjëherë në lidhje me koalicionin e shteteve evropiane, duke shpresuar të gjenin te ky koalicion një aleat të jashtëm, që do t’i ndihmonte për ta hequr qafe zgjedhën osmane. Prandaj me shpërthimin e luftës midis Perandorisë Osmane dhe koalicionit të shteteve evropiane, lëvizja kryengritëse shqiptare, që nuk ishte ndërprerë, mori hov më të madh dhe karakteri i saj çlirimtar doli në plan të parë.
Lëvizja mori një hov të tillë sidomos në krahinat e sanxhakëve të Shkodrës e të Dukagjinit. Përveç malësorëve u hodhën në luftë edhe banorët e rrethinës së Shkodrës, të cilët kishin vendosur lidhje me garnizonet e fortesave të Tivarit dhe të Ulqinit. Në shkurt të vitit 1570, 7 000 deri 8 000 kryengritës shqiptarë, të bashkuar me forcat e këtyre garnizoneve, sulmuan për tri ditë rresht qytetin e Lezhës, por nuk arritën ta çlironin. Pasi u bashkuan me malësorët dukagjinas, ata çliruan Ishullin e Lezhës. Ndërkohë ngritën krye edhe banorët e Mysjes, të Kurbinit e të Krujës, të cilët i shtrinë sulmet deri në kështjellën e Lezhës. Pas çlirimit të Ishullit të Lezhës, forcat e kryengritësve në bashkëveprim me forcat venedikase iu drejtuan Shkodrës dhe sulmuan qytetin. Mbrojtësve të Shkodrës u erdhi në ndihmë ushtria e ejaletit të Rumelisë, ndaj sulmi nuk pati sukses. I alarmuar nga përpjesëtimet e mëdha që mori kryengritja, pushteti qendror osman dërgoi forca të mëdha ushtarake dhe mundi ta kufizonte atë vetëm në viset malore.
Ndërkohë vazhduan luftimet veneto-osmane në bregdetin shqiptar e dalmat. Në qershor të vitit 1570 flota e Venedikut u përpoq të pushtonte Durrësin, por garnizoni osman mundi ta përballonte sulmin. Pas kësaj flota mori rrugën drejt bregdetit të Himarës, ku banorët prej kohësh ishin hedhur në kryengritje. Në bashkëpunim me stratiotët që erdhën me anije, himariotët shtinë në dorë kështjellën e Sopotit dhe çliruan të gjithë krahinën e Himarës. Por edhe kjo fitore nuk zgjati shumë. Forcat e sanxhakbejlerëve të Vlorës dhe të Delvinës, të përkrahura nga trupa të shumta jeniçere, që erdhën me flotën osmane, e shtypën kryengritjen dhe vendosën përsëri pushtetin e tyre.
Pastaj flota osmane kaloi në ujërat e Ulqinit për të bashkëvepruar me forcat ushtarake që vepruan kundër kryengritësve në sanxhakët e Shkodrës e të Dukagjinit. Pasi ishin çliruar tashmë nga pesha e madhe e kryengritjes së Veriut, forcat osmane rrethuan garnizonin venedikas të Ulqinit që qëndroi gjatë dhe u dorëzua vetëm në gusht të vitit 1571. Sanxhakbeu fitimtar e la të lirë garnizonin venedikas të shkonte në Raguzë, kurse popullsinë vendase shqiptare e ndëshkoi me egërsi të madhe. Një pjesë të qytetarëve i kaloi në shpatë, kurse pjesën tjetër, sidomos gratë e fëmijët, i mori me vete si skllevër.
Pak më vonë forcat e sanxhakbeut të Shkodrës rrethuan Tivarin, mirëpo garnizoni venedikas e dorëzoi qytetin pa luftë. Kështu kaluan edhe pjesët e fundit të truallit shqiptar nën zgjedhën osmane.
Në tetor të vitit 1571, flota e koalicionit të shteteve evropiane e shpartalloi flotën osmane në gjirin e Korintit, në afërsi të Lepantit. Por kjo fitore e madhe nuk u shfrytëzua, sepse kontradiktat që lindën midis pjesëmarrësve të koalicionit çuan shpejt në prishjen e tij. Republika e Venedikut, duke mos pasur më frikë nga epërsia osmane në det, u shkëput nga aleanca dhe lidhi paqe me Stambollin (1573).
Shpresat që kishin shqiptarët për të gjetur te Venediku një aleat të jashtëm, që do t’i ndihmonte në mënyrë aktive në luftën për çlirim nga zgjedha osmane, morën fund kur venedikasit lidhën marrëveshje me osmanët dhe i braktisën kryengritësit në fatin e tyre. Nën presionin e forcave të mëdha ushtarake të sundimtarëve osmanë, kryengritësit u detyruan të tërhiqeshin nga Ishulli i Lezhës për t’u mbrojtur në malet e tyre (1574).
Me ekspeditat e shpeshta ushtarake që ndërmorën më vonë, sundimtarët osmanë arritën të përforconin pushtetin e tyre të lëkundur dhe më së fundi të futnin spahinjtë në të gjitha krahinat malore të sanxhakut të Shkodrës dhe të Dukagjinit. Depërtimi i spahinjve në këto malësi ishte i përkohshën.
Lëvizjet kryengritëse nuk pushuan edhe gjatë viteve 80-90 të shek. XVI. Ato u shtrinë në krahinat e Kuçit e të Kelmendit, Piprit, në sanxhakët e Prizrenit e të Shkupit. Me 1586 qindra kryengritës kishin zënë Grykën e Kaçanikut, pasi kishin vrarë kadiun së bashku me familjen e tij. Përpjekja për të vjelë xhizjen në krahinën e Matit (1590) u bë shkak për kryengritjen në krahinat e Ohrit, të Dibrës e të Tetovës. Këtu, sipas burimeve bashkëkohore, vepronin 10 000 kryengritës shqiptarë. Megjithatë kryengritjet dështuan.
Për shtypjen e tyre u përdorën një sërë masash: forcat e armatosura dhe dhuna, ndërtimi i kështjellave të reja dhe vendosja e garnizoneve ushtarake, copëtimi i sanxhakëve të mëdhenj në më të vegjël, shpërngulja me forcë e kryengritësve nga zonat malore në ato fushore, kundërvënia e qytetarëve kundër fshatarëve, duke i falur nga disa taksa shtetërore, vrasjet, djegiet deri në marrjen rob të grave e të fëmijëve. Si përfundim i një vargu ekspeditash ushtarake, spahinjtë u vendosën edhe në krahinat malore të sanxhakut të Shkodrës dhe atij të Dukagjinit.
Fitorja e Lepantit u tregoi shteteve të ndryshme të Evropës se ushtria osmane nuk ishte “e pamposhtur”. Prandaj Fuqitë e Mëdha evropiane projektuan organizimin e ekspeditave të tjera ushtarake kundër Perandorisë Osmane, në të cilat një rëndësi të posaçme do të kishin edhe kryengritjet në Shqipëri. Spanja, Papati dhe pak më vonë Austria, u orvatën të vendosnin lidhje me kryengritësit shqiptarë, ato dërguan në Shqipëri misionarë të huaj dhe shqiptarë, me anën e të cilëve përpiqeshin të afroheshin me krerët shqiptarë.
Interesimi i këtyre shteteve gjeti një pritje të mirë në Shqipëri. Krerët e krahinave të ndryshme e shfrytëzuan rastin për të kërkuar nga shtetet e huaja ndihmë në armë e në mjete të tjera lufte, duke shpresuar, njëkohësisht, se do të gjenin tek ata aleatë në luftën e përbashkët kundër osmanëve. Më 1577 dhe 1581 himariotët i kërkuan papës t’u jepte ndihmë në të holla për të blerë armë kundër osmanëve. Si Papati, ashtu dhe Spanja e Austria, zakonisht u përgjigjeshin shqiptarëve me premtime dhe këshilla që të prisnin “kohë më të mira” për të filluar luftën kundër sundimtarëve osmanë.
Ndryshe nga këto, Republika e Venedikut mbajti një qëndrim të hapur armiqësor ndaj kryengritjeve shqiptare. Pas paqes që lidhi me turqit më 1573, ajo nuk kishte më interes t’i prishte marrëdhëniet me Perandorinë Osmane. Me shkatërrimin e flotës osmane në Lepant, kjo nuk e kërcënonte më epërsinë e Venedikut në det. Senati venedikas i trembej më tepër fuqisë së madhe detare të Spanjës dhe sidomos kalimit të saj në bregdetin shqiptar e ballkanik. Për t’i dalë para këtij rreziku, ai u përpoq që të asgjësonte çdo lidhje të shqiptarëve me Spanjën, duke mbytur që në lindje çdo kryengritje të tyre. Përveç disa krerëve dhe prelatëve që ishin nën ndikimin e tij, senati përdori çdo mjet që nga korruptimi me të holla e deri në komplotet e armatosura për të bërë që shqiptarët jo vetëm të mos fitonin lirinë me ndihmën e ndonjë shteti tjetër, por të bëheshin në një të ardhme shtetasit e tij. “Venedikasit, shkruante Gjergj Vlladenji, një personalitet shqiptar i njohur i shek. XVII, meqenëse pretendojnë të bëhen një ditë zotër të Shqipërisë, nuk lejojnë të çlirohet ky vend nga duart e të tjerëve, madje kur u bie në vesh ndonjë marrëveshje e tillë, ua zbulojnë vetë turqve, siç vepruan në vitet e kaluara kur qe fjala për të shtënë në dorë Shkodrën”. Një qëndrim të tillë mbajti Republika për gati 70 vjet (1573-1644).
Edhe shtetet e tjera evropiane, të interesuara për shpërthimin e kryengritjeve në Shqipëri, u përpoqën t’i përdornin këto në interes të planeve të tyre luftarake. Kur përgatiteshin të hynin në luftë kundër Perandorisë Osmane, ato u premtonin kryengritësve shqiptarë ndihma dhe i nxitnin të intensifikonin luftën. Por, kur lidhnin paqe me të, i linin pa ndihma dhe të vetëm përballë ekspeditave ndëshkimore osmane. Nga ana tjetër, secila fuqi evropiane, në rivalitet me të tjerat, duke dashur t’i lidhte krerët shqiptarë pas politikës së vet, shkaktonte me anën e premtimeve dhe mjeteve propagandistike që përdorte, përçarjen e forcave të kryengritësve vendas. Si rrjedhim, në fund të shek. XVI, krerët himariotë dhe një pjesë e atyre të Shqipërisë së Veriut e të Mesme me peshkopin e Stefaniskës (Shqipëria e Mesme) në krye, Nikollë Mekajshin, anonin nga Papati dhe Spanja. Të tjerë krerë të veriut nëpërmjet peshkopit të Zadrimës, Nikollë Bardhit, mbanin anën e Venedikut. Nga mbarimi i shek. XVI disa krerë të veriut dhe personalitete të Shkodrës, të Lezhës, të Durrësit, të Prizrenit, filluan të orientoheshin edhe nga Austria. Ndërsa kryepeshkopët e Ohrit, në jug të vendit, anonin nga Moska.
Në këto rrethana nuk u realizua detyra e rëndësishme, nuk u ndihmua lufta e popujve të Ballkanit dhe në mënyrë të veçantë e popullit shqiptar për t’u çliruar nga sundimi osman. Përmbushja e këtij objektivi, siç vinin në dukje shpeshherë përfaqësuesit e kryengritësve shqiptarë, ishte edhe në interes të popujve dhe shteteve të Evropës.
Kryengritjet e armatosura të shek. XVI dështuan. Ato nuk u zhvilluan në të njëjtën kohë, në mënyrë të organizuar dhe nuk ia dolën të shkriheshin në një kryengritje të vetme. Pushteti osman ndoqi politikën “përça e sundo”. Krerët shqiptarë civilë e klerikë nuk kishin një unitet mendimi sidomos për zgjedhjen e aleatit të jashtëm. Së fundi, mungoi edhe ndihma konkrete nga jashtë.

[Laberia]

2. KUVENDET SHQIPTARE

Kuvendet e shek. XVI
Depërtimi i spahinjve nëpër malësitë e vetëqeverisura, përhapja e sundimit osman, rritja e detyrimeve ndaj fshatarësisë shqiptare, shkaktuan një qëndresë më të fuqishme të malësorëve, gjallëruan lëvizjen e pjesës tjetër të fshatarësisë shqiptare, si dhe përpjekjet e krerëve shqiptarë laikë e fetarë për t’i shndërruar kryengritjet e veçanta të armatosura dhe pakënaqësinë e shqiptarëve në një lëvizje të përgjithshme për çlirim, me një organizim më të lartë e më të gjerë se deri atëherë.
Përvoja luftarake e dështimi i kryengritjeve të shek. XVI u tregoi kryengritësve malësorë se mbrojtja e vetëqeverisjes dhe lufta për çlirim nga zgjedha osmane mund të arriheshin duke bashkuar forcat e tyre me ato të krahinave të tjera, dhe me forma organizative më të përshtatshme. Një formë e tillë u bë në kuvendet shqiptare, që ishin një institucion i ri politik me karakter ndërkrahinor, një bashkim forcash më i lartë e më i gjerë, i cili u arrit mbi bazën e kuvendeve krahinore ekzistuese. Në kuvendin shqiptar, përveç krerëve të krahinave të vetëqeverisura malore, morën pjesë përfaqësuesit e krahinave të tjera. Me këto kuvende u bashkuan edhe një varg prelatësh katolikë e ortodoksë, interesat e të cilëve, sikurse ato të fshatarësisë, nuk pajtoheshin me sunduesit osmanë.
Kalimi në këtë formë të re organizative prapa së cilës qëndronte fshatarësia dhe krerët e saj laikë e klerikë, e ngriti luftën në një shkallë më të lartë, më të gjerë e më të ashpër, e futi atë në një fazë të re. Malësitë shqiptare, të favorizuara edhe nga terreni malor, u bënë tani qendrat e shtabeve drejtuese dhe vatrat kryesore nga shpërthyen dhe u përhapën në pjesën tjetër të vendit lëvizje kryengritëse të papara deri atëherë për gjerësinë e forcën e tyre.
Përvoja e luftës i mësoi krerët shqiptarë të përqafonin një formë të re lufte për t’i bërë ballë më me sukses fuqisë së madhe të pushtuesve: të bashkonin e të drejtonin nëpërmjet kuvendeve shqiptare të gjitha vatrat e qëndresës shqiptare, dhe të bashkërendonin luftën e tyre për liri me atë të popujve të shtypur të Gadishullit Ballkanik e me luftën e shteteve evropiane për dëbimin e osmanëve nga Evropa.
Në kuvendet shqiptare u hartuan një sërë projektesh. Ato iu drejtuan shteteve evropiane për çlirimin e të gjitha tokave shqiptare. Në promemorjet tregohej gatishmëria e shqiptarëve për luftë, sasia e luftëtarëve, strategjia dhe taktika që do të ndiqej për çlirimin e vendit, duke përfshirë këtu edhe bashkëpunimin e kryengritësve me rojtarët e kështjellave, të cilët kishin prejardhje shqiptare. Aty bëheshin përpjekje për t’i bindur qeveritë e shteteve evropiane të ndërmerrnin një aksion kundër Perandorisë Osmane, i cili do të bashkërendohej me veprimet luftarake të kryengritësve shqiptarë dhe ballkanikë. Njëkohësisht kuvendet kërkonin prej tyre edhe armë zjarri, meqenëse me shpatat, heshtat e shigjetat, kryengritësit shqiptarë gjendeshin në kushte inferiore në krahasim me forcat osmane.
Në periudhën midis viteve 1590-1620 u organizuan një varg kuvendesh të tilla. Qendra ku u zhvilluan këto kuvende u bë krahina e Matit. Lufta e kryengritësve të krahinave të veriut e arriti kulmin e vet në vitet 1590-1595, kur 10 000 kryengritës të krahinave malore të sanxhakëve të Ohrit e të Dukagjinit i dëbuan autoritetet e pushtetit osman nga malësitë dhe i shtrinë sulmet në krahinat fqinje. Kryengritja ushtroi një ndikim të madh brenda dhe jashtë kufijve të tokave shqiptare, e në mënyrë të veçantë ajo gjallëroi luftën çlirimtare të popullsisë maqedone.
Në flakën e këtyre kryengritjeve, më 7 nëntor të vitit 1594, u mblodh në manastirin e Shën Mërisë në Mat një kuvend i përgjithshëm i krerëve shqiptarë për të hartuar projektin e kryengritjes dhe të çlirimit të krejt vendit. Krerëve shqiptarë, Tom Plezhja e Mark Gjini, të cilët mbanin edhe titullin e kalorësit, si dhe ipeshkvit Nikollë Mekajshi, iu ngarkua detyra të hynin në bisedime me papën për zbatimin e projektit të kryengritjes. Fshehtaz Republikës së Venedikut, që nuk donte të prishte paqen me Stambollin, projekti iu paraqit delegatit të papës në shkurt të vitit 1595. Kërkesat e përfaqësuesve shqiptarë në Romë për të siguruar armë nuk dhanë asnjë fryt. Papa i këshilloi shqiptarët që të prisnin mbasi nuk kishte ardhur koha e duhur. Nga ana tjetër, Venediku, mundi t’i përçajë radhët e pjesëmarrësve të kuvendit duke shfrytëzuar ndikimin e vet mbi disa krerë. Në qershor të vitit 1595 kur në Shqipëri u mor vesh formimi i koalicionit evropian kundër shtetit osman, krerët shqiptarë njoftuan papën se shqiptarët katolikë e ortodoksë ishin gati të fillonin kryengritjen sapo të niste lufta.
Në të njëjtën kohë edhe në krahinat e Shqipërisë Jugore u bënë përpjekje për të siguruar armë e mjete për kryengritjen nga shtetet evropiane. Më 1595, patriku i Ohrit, pasi u kthye nga Moska, shkoi në Butrint dhe, me anën e qeveritarit të Korfuzit, i kërkoi senatit venedikas ndihmë për kryengritjen. Por senati e hodhi poshtë kërkesën e tij.
Armë iu kërkuan edhe Papatit e Spanjës (1596), por Papa nuk dërgoi asnjë ndihmë, duke paraqitur si pretekst shpenzimet e mëdha që bënte në Hungari për luftën e këtij vendi me Perandorinë Osmane. Oborri i Spanjës premtoi dhe nisi një kontingjent të vogël ushtarësh. Gati 10 000 kryengritës të armatosur me jataganë e shigjeta e të nisur nga krahinat rreth e qark Vlorës, e sulmuan ushtrinë osmane në qytet me shpresë se në portin e Vlorës do të vinin ndihmat spanjolle. Por kjo ndërmarrje shkoi kot, se edhe ato armë që ishin nisur u sekuestruan në det prej venedikasve.
Ky qëndrim i shteteve evropiane dhe i Vatikanit, i dëmtoi kryengritjet në Shqipëri, por nuk mundi t’i ndalte përpjekjet për përhapjen e tyre në shumicën e krahinave. Më 1598 u organizua Kuvendi i dytë ndërkrahinor në Blinisht të Zadrimës. Ai iu drejtua për ndihmë perandorit austriak. Venediku kapi përfaqësuesit e kuvendit dhe sabotoi aleancën. Megjithatë ideja e organizimit të një kryengritjeje të përgjithshme u përhap në krejt tokat shqiptare. Një rol për përhapjen e saj luajtën klerikët e prelatët. Me krerët e prelatët e krahinave të Mbishkodrës dhe të Dukagjinit u bashkuan edhe shumë krerë të krahinave të tjera veriore, të mesme dhe jugore. Me pjesëmarrjen e përfaqësuesve të tyre në vitin 1601 u mbajt një kuvend i madh pranë kishës së Shën Lleshdrit (Aleksandrit) në fshatin Dukagjin. Në punimet e tij, që vazhduan edhe më 1602, morën pjesë 2 656 delegatë laikë e fetarë të ardhur nga 14 krahina të Shqipërisë (nga Malësia e Shkodrës, Zadrima, Dukagjini, Kosova, Lezha, Kurbini, Mati, Dibra, Petrela, Durrësi, Elbasani, Shpati e nga Myzeqeja). Kuvendi u drejtua nga Nikollë Mekajshi, Nikollë Bardhi dhe Gjin Gjergji. Ai mori vendimin ta fillonte luftën për çlirimin e vendit. Këtë vendim historik e nënshkruan 52 krerë kryesorë, 4 nga secila krahinë. Por mbeti si problem sigurimi i aleatëve dhe i armëve.
Për të larguar dyshimet e Venedikut dhe për ta tërhequr atë në anën e vet, kuvendi vendosi këtë radhë t’i drejtohej më parë Republikës së Shën Markut për t’i kërkuar ndihmë dhe armë. Për këtë qëllim dy përfaqësues, Nikollë Bardhi dhe Pal Dukagjini u dërguan në Venedik. Por edhe këtë herë senati i përcolli përfaqësuesit shqiptarë me porosinë e zakonshme për të pritur pasi “nuk kishte ardhur koha për luftë kundër turqve”.
Kuvendi vendosi që t’i niste përsëri dy përfaqësuesit e vet në Venedik për t’i deklaruar senatit se po të mos e ndihmonte lëvizjen e armatosur, të 40 mijë kryengritësit shqiptarë do të ishin të shtrënguar t’i drejtoheshin mbretërisë tjetër evropiane, duke pasur parasysh Spanjën, rivalen e Venedikut. As këto kërcënime nuk e bindën Republikën, e cila më shumë se kurdoherë donte të ruante paqen me osmanët, për arsye se në këtë kohë midis Stambollit dhe Vjenës kishin filluar bisedime për paqe. Edhe këtë herë Republika veproi aty për aty për të mbjellë farën e përçarjes në radhët e udhëheqësve të kuvendit me qëllim që të mënjanonte rrezikun e afrimit të shqiptarëve me Spanjën. Ajo mundi të korruptonte me ar dhe të bënte për vete Nikollë Bardhin e Pal Dukagjinin, si dhe disa krerë të tjerë.
Kështu përpjekjet për të siguruar një aleat të jashtëm aktiv si dhe armë, nuk dhanë asnjë fryt. Situata politike ndërkombëtare nuk ishte e pjekur për veprime luftarake kundër Perandorisë Osmane, sepse, të nisura nga interesat e tyre për të ruajtur paqen me Stambollin, shtetet kryesore evropiane nuk u dhanë shqiptarëve ndihmën e kërkuar.

Dëbimi i spahinjve nga malësitë
Krahas kuvendeve në Shqipëri shpërthyen edhe një varg kryengritjesh. Sipas letrës së Nikollë Mekajshit drejtuar papa Klementit VIII në vitin 1603, dukagjinasit vazhdonin të ishin në kryengritje. Përveç zonave autonome kryengritja u shtri edhe në zonën e timarit. Një lëvizje e tillë qe kryengritja e vitit 1607, e drejtuar nga Andrea (Idar) Manesi. Ai shpalli se do të bëhej një Skënderbe i dytë. Thirrjes për luftë të Andrea Manesit iu përgjigjën 3 000 veta. Ai pretendonte se zoti i kishte besuar Perandorinë Osmane për të ndëshkuar të këqijat që ndodhnin në të. Për të përmirësuar gjendjen e fshatarëve ai zbriti madhësinë e taksave në 3/4 e tyre. Andrea Manesi ishte për të qeverisur me drejtësi, prandaj u bëri thirrje kadilerëve në rast se do të kryenin me ndershmëri detyrën, do ta mbanin atë, në të kundërt, do të ndëshkoheshin. Shumë qeveritarë braktisën detyrën. Brenda një kohe të shkurtër, numri i kryengritësve u rrit shumë. Kryengritja përfshiu krahinat e Dukagjinit, të Kthellës e të Selitës. Kjo kryengritje ishte me mbulesë fetare dhe kërkonte rivendosjen e drejtësisë ligjore islamike. Sulltani e thirri në Stamboll Andrea Manesin për të vërtetuar profecinë e tij. Andrea e kuptoi se ftesa ishte një kurth për ta eleminuar, prandaj nuk u paraqit në pallat. Atëherë sulltani mobilizoi forca të shumta për ta shtypur këtë kryengritje që zhvillohej krahas atyre të malësive dhe që mund të përhapej në të gjitha zonat fushore dhe më tej në gjithë vendin. Megjithatë, udhëheqësi i saj, bashkë me ndjekësit e vet më të afërt, arriti të shpëtonte dhe u strehua në Dukagjin. Prej këndej ai zbriste kohë më kohë në krye të çetës së vet në zonat fushore të Shqipërisë së Mesme, duke mbajtur gjallë një lëvizje kaçake gjer më 1610. Andrea hyri në lidhje me mbretin e Spanjës dhe kërkoi ndihmën e tij, por nuk mori përgjigje. Kryengritja u shtyp më 1610.
Në vitin 1608 në zonën e Tivarit e të Ulqinit, fshatarët u ngritën kundër grabitjeve të bëra nga sanxhakbeu i Shkodrës gjatë një vizite në atë krahinë. 3 000 shqiptarë e rrethuan atë dhe e detyruan të mbyllej në kështjellën e Shkodrës. Numri i kryengritësve para qytetit të Shkodrës arriti në 10 000 veta. Tre vjet më vonë, shqiptarët që ndodheshin në Malin e Zi e pritën me armë sanxhakbeun, i cili kishte shkuar për të vjelë haraçin, dhe e vranë atë së bashku me spahinjtë që e shoqëronin. Qeveria osmane dërgoi kundër tyre pashain e Bosnjës në krye të 10 000 ushtarëve.
Gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shek. XVII edhe lëvizja çlirimtare në malësitë erdhi duke u rritur. Kryengritja e malësorëve, e udhëhequr nga krerët e tyre pjesëmarrës të kuvendeve, filloi me thyerjen e sigurisë së rrugëve dhe u zhvillua me sulme plaçkitëse kundër karvaneve tregtare në rrugët Shkodër-Prizren e Shkodër-Podgoricë-Pejë dhe me operacione kundër kështjellave e qytezave të fortifikuara, të mbrojtura nga garnizone ushtarake. Me gjithë varfërinë e të dhënave rreth kësaj kryengritjeje, dokumentet dëshmojnë për faktin se njëri pas tjetrit u dëbuan të gjithë spahinjtë dhe vojvodët e vendosur në krahinat malore të sanxhakëve të Shkodrës dhe të Dukagjinit.
Fitorja e kësaj kryengritjeje ishte shumë e rëndësishme. Spahinjtë u dëbuan e nuk mundën të fitonin pozitat e humbura dhe këto krahina u bënë vatrat kryesore të luftës kundër sundimit osman. Pas këtyre fitoreve të viteve të para të shek. XVII, malësorët kryengritës u derdhën për një kohë të gjatë edhe kundër fushave që rrethonin malësitë e tyre, duke dëmtuar në radhë të parë bazat ushtarake dhe ekonomike të sunduesve osmanë në tokat shqiptare dhe në viset fqinje.
Qeveritarët osmanë, duke vlerësuar humbjet që kishin pësuar nga lëvizjet kryengritëse të malësorëve, organizuan ekspedita ndëshkimore veçanërisht kundër vatrës kryesore të këtyre lëvizjeve - malësive të Dukagjinit. Në mënyrë të veçantë ndërprerja e rrugës Shkodër-Prizren i shtyu sundimtarët osmanë të ndërmerrnin ekspedita të fuqishme. Një ekspeditë e parë prej 1 500 ushtarësh, e komanduar nga Ahmet bej Kuka, sulmoi kryengritësit në krahinën e Iballës, por nuk arriti ta hapte rrugën dhe dështoi krejtësisht. Prandaj sanxhakbejlerët e Shkodrës dhe të Prizrenit, me t’u kthyer nga fronti i luftës me Austrinë, morën masa të rëndësishme për të hapur këtë rrugë të domosdoshme që lidhte bregdetin me viset e brendshme të Shqipërisë dhe me ato të Gadishullit Ballkanik.
Gjatë kësaj periudhe si nga vetë shqiptarët, ashtu edhe nga të huajt, u hartuan projekte për çlirimin e Shqipërisë dhe të krejt Ballkanit nga sundimi osman. Kalorësi boshnjak Bertuçi hartoi dhe u përpoq të vërë në jetë një projekt të vetin për çlirimin e Shqipërisë e të Ballkanit. Për vite me radhë ai u end nëpër kryeqytetet e Evropës si udhëheqës i një ushtrie kryengritësish prej 30 000 shqiptarëve dhe 50 000 boshnjakëve. Mbreti i Spanjës dhe zëvendësmbreti i Napolit nëpërmjet kalorësit Dofisti dhe personave të tjerë, u përpoqën të hartonin në bashkëpunim me Nikollë Mekajshin, Lala Drekalin etj. një plan për çlirimin e Shqipërisë. Anton Kaboja dhe Aleksandër Kastro u paraqitën këtyre disa projekte të tjera. Por edhe këta u ftohën nga ky plan kur panë qëndrimin e shqiptarëve, të cilët më mirë pranonin sundimin osman sesa të kalonin nën sundimin spanjoll. Në vitet 1609-1610 Nikollë Mekajshi i paraqiti mbretit të Spanjës, Filipit II dy relacione. Por të gjitha projektet mbetën në letër.
Më 1610, ushtritë e dy sanxhakbejlerëve, të nisura njëra nga Shkodra dhe tjetra nga Prizreni, hynë në luginën e Drinit. Malësorët, duke mos siguruar nga jashtë asnjë lloj ndihme dhe duke qenë të armatosur vetëm me armë të vjetra, nuk mundën të ndalonin marshimin e tyre. Këto dy ushtri përparuan gjatë rrugës, vendosën garnizone nëpër qytezat e kështjellat dhe u takuan te Vau i Dejës. Duke u vërsulur në brendi të krahinave përreth rrugës, repartet osmane u shkaktuan dëme të ndjeshme malësorëve, por nuk mundën të vendosnin kontrollin e tyre në thellësi.
Kjo ekspeditë e tronditi mjaft rëndë vatrën e qëndresës në malësitë e Dukagjinit. Vendosja e garnizoneve bëri që Dukagjini ta humbiste rëndësinë e vet si vatra kryesore e qëndresës së malësorëve të Shqipërisë Veriore. Një vatër e re qëndrese tashmë u bë Mirdita. Duke u nisur nga një krahinë e vogël fillestare që mbante këtë emër, qëndresa përfshiu në këtë periudhë edhe nahijet e Fanit të Madh dhe Fanit të Vogël. Pak më në jug midis krahinave malore të Shqipërisë së Mesme u krijua një bashkim politiko-ushtarak me emrin “Lidhja e Arbënit”. Por, vatra më e rëndësishme e qëndresës së malësorëve u bënë krahinat në veri të lumit Drin. Nga malësitë e sanxhakut të Dukagjinit, qendra e kryengritjeve kaloi në malësitë e sanxhakut të Shkodrës. Krahinat e Kastratit, Shkrelit, Hotit, Kuçit, Piprit, Vasojeviqit, Palabardhit etj., të cilat njihen me emrin e përbashkët Malësia e Madhe ose Malësia e Mbishkodrës, u lidhën midis tyre në luftën kundër të njëjtit armik dhe formuan një bashkim politik e ushtarak që njihet në dokumentet e kohës me emrin “Malet shqiptare”. Në kuvendet e përbashkëta, krerët e tyre lidhën besën se do t’u bënin ballë me çdo kusht ekspeditave ushtarake, se do të luftonin bazat e këtyre ushtrive në viset fqinje dhe se do ta mbronin vetëqeverisjen e vet, për të mos lejuar të vendoseshin përsëri në trojet malore pushteti osman dhe spahinjtë. Nën drejtimin e këtyre kuvendeve, malësorët filluan sulme të shpeshta, duke dëmtuar veçanërisht pronat e spahinjve në Plavë dhe në krahinat e Bosnjës dhe të Maqedonisë.
Qeveritarët osmanë i drejtuan tani sulmet e tyre kundër kësaj vatre të re të qëndresës së malësorëve. Më 1612, në krye të një ushtrie prej 25 000 vetash, që u grumbullua në Podgoricë, ata filluan ekspeditën ndëshkimore kundër Malësisë së Madhe.
Për tre muaj rresht këto forca luftuan rreth shtigjeve kryesore për të depërtuar në brendi të kësaj malësie, mirëpo nuk ia arritën qëllimit. Pasi dogjën vetëm Palabardhin, ato u detyruan të tërhiqeshin duke lënë 300 spahinj të vrarë.
Një vit më vonë, forcat e bashkuara ushtarake të sanxhakbejlerëve të Shkodrës, të Dukagjinit, të Prizrenit dhe të Elbasanit, nën komandën e Asllan Pashës, ndërmorën një ekspeditë të re kundër Kelmendit, qendrës kryesore të lëvizjes, për ta shkatërruar një herë e mirë dhe për të vendosur këtu më në fund sundimin e sulltanit. Pas dy javë luftimesh, edhe kjo ekspeditë dështoi. Meqë nuk mundën të thyenin luftëtarët malësorë, këto forca ushtarake u mjaftuan me shkatërrimin e një vargu fshatrash të braktisura dhe me robërimin e një numri grash e fëmijësh. Gjatë rrugës së kthimit, ato u sulmuan rreptë nga çetat e kryengritësve dhe pësuan humbje të rënda në njerëz, në kafshë, në ushqime dhe në veshmbathje, që i lanë në fushën e luftës, nga ikën të shpartalluar.
Fitorja e arritur kundër këtyre dy ekspeditave, si dhe nevoja për t’u bërë ballë të tjerave në të ardhmen, e rritën autoritetin e Lidhjes së Maleve dhe e fuqizuan luftën çlirimtare. Ishin krerët e malësorëve të Kelmendit dhe të Kuçit ata që do të luanin tani e tutje rolin kryesor si udhëheqës të kuvendeve të Lidhjes dhe që u njohën si të tillë edhe nga përfaqësuesit e krahinave të tjera përreth Malësisë së Madhe. Lufta që bënë malësorët me forcat e veta të kufizuara nën udhëheqjen e kuvendeve kushtonte shumë shtrenjtë. Prandaj ata nuk i reshtën përpjekjet për të fituar aleatë dhe për t’u lidhur me kryengritjet antiosmane edhe të vendeve fqinje, ku luftimet dhe fitoret e kryengritësve shqiptarë patën një jehonë të madhe. Në disa raste malësorët shqiptarë ndërmorën veprime luftarake të përbashkëta me kryengritësit fqinjë, veçanërisht me malësorët malazezë.

Kuvendet ndërballkanike
Në dhjetëvjeçarin e parë të shek. XVII, lufta antiosmane e popujve ballkanas kaloi në një fazë më të lartë, që karakterizohet nga përpjekjet për të bashkërenditur lëvizjet çlirimtare të vendeve të veçanta. Një rol të dorës së parë në këtë drejtim luajtën krerët shqiptarë, të cilët u bënë nga organizatorët më të rëndësishëm të luftës së popujve të shtypur. Fryt i përpjekjeve të tyre ishin mbledhjet e disa kuvendeve ballkanike që u mbajtën në Kuç, në Prokuplje dhe në Beograd. Më 13 dhjetor 1608 në manastirin e Moraçës, pranë liqenit të Shkodrës, nën drejtimin e patriarkut të Pejës, u mblodhën krerë serbë, shqiptarë, bullgarë, boshnjakë, hercegovinas e serbë ku u diskutua për dëbimin e osmanëve dhe iu kërkua ndihmë dukës së Savojës. Kjo mbledhje shërbeu si pikënisje për organizimin e disa kuvendeve ballkanike.
Kuvendi i parë u mblodh më 1614 në Kuç, në zemrën e Maleve shqiptare, me pjesëmarrjen e përfaqësuesve të kryengritësve të Shqipërisë, të Malit të Zi, Bosnjës, Hercegovinës, Serbisë dhe të Maqedonisë. Ai u zhvillua në dy sesione, njëri në korrik e tjetri në shtator. Nga të gjashtë krerët kryesorë ballkanas të këtij kuvendi dy ishin shqiptarë, Gjergj Bardhi i Mirditës dhe Lala Drekali i Kuçit, kurse nga 44 përfaqësuesit ballkanas një e katërta vinin nga vatrat e qëndresës shqiptare.
Në sesionin e dytë të kuvendit u hartua plani i operacioneve luftarake. Rëndësi e veçantë për përgatitjen dhe fillimin e veprimeve ushtarake në Gadishullin Ballkanik iu kushtua vatrave malore kryengritëse shqiptare. Në këto vatra do të dërgoheshin për ndihmë nga të gjitha krahinat ballkanike 12 000 luftëtarë, të cilët do të pajiseshin me armë dhe, së bashku me kryengritësit shqiptarë, do të shpërthenin prej andej sulmet kundër garnizoneve osmane. Nga Himara do të kryhej sulmi për çlirimin e Vlorës, nga malësitë e Dukagjinit do të zhvilloheshin operacionet për çlirimin e Krujës, nga Malësia e Madhe do të fillonte sulmi për çlirimin e Shkodrës; po kështu edhe nga Mali i Zi do të sulmohej Kastelnovo në Grykën e Kotorrit. Në themel të këtij plani qëndronte gatishmëria për luftë si dhe përvoja shumëvjeçare e kryengritjeve të deriatëhershme të popujve të Ballkanit, e veçanërisht ajo e shqiptarëve. Në kryengritje do të merrnin pjesë edhe mitropoliti i Durrësit e peshkopët ortodoksë të Janinës e të Artës.
Në këtë sesion u shtrua përsëri si çështje kryesore ajo e sigurimit të armëve. Të dëshpëruar nga dështimet e mëparshme, pjesëmarrësit morën një vendim të ri, që ishte një goditje e rëndë për princat katolikë, të cilët i kishin mbajtur deri tani me fjalë për organizimin e “kryqëzatave” dhe nuk kishin dhënë ndihmë efektive në armë. Kuvendi ngarkoi të dërguarin e vet diplomatik, shqiptarin Gjon Renësi, që të deklaronte në oborret katolike të shteteve italiane se kuvendi nuk do të ngurronte t’u drejtohej për ndihmë shteteve protestante, si Anglisë, Holandës dhe princave të tjerë protestantë të Gjermanisë.
Midis burrave të shtetit të Evropës Perëndimore, që filluan të inkurajonin kryengritësit ballkanas me shpresë se fitorja do t’u jepte atyre mundësi të vinin dorë mbi tokat e çliruara, ishin duka i Parmës në Itali dhe duka i Neverit në Francë, prapa të cilëve qëndronte në fakt Spanja. Duka i Parmës pranoi ta ndihmonte me armë kryengritjen e projektuar dhe nisi një anije të ngarkuar me furnizime për në brigjet shqiptare, por kjo u sekuestrua rrugës nga venedikasit. Atëherë kuvendi vendosi të bashkërendiste kryengritjen me ekspeditën që përgatiste duka i Neverit për të zbarkuar në Gadishullin Ballkanik. Mirëpo edhe përpjekjet e këtij princi frëng dështuan për shkak të kontradiktave politike evropiane.
Meqenëse hapat e parë nuk dhanë rezultatet e dëshiruara, pas kuvendit të Kuçit u bënë përpjekje për një kuvend të ri. Më 11 nëntor 1616 në Prokuplje morën pjesë, siç thotë një burim bashkëkohës, “zotnitë kryesorë të mbretërisë së Bosnjës, të Kosovës, të Serbisë, të Shqipërisë, të Maqedonisë dhe të Arkidukatit të Hercegovinës”. Për shkak të kushteve të reja që ishin krijuar me rritjen e rolit të Austrisë si kundërshtari kryesor i Perandorisë Osmane, këtë herë kuvendi nxori në plan të parë si detyrë për të çliruar së pari Bosnjën, meqenëse kishte mundësi më të mëdha të ndihmohej nga ana e Austrisë. Megjithëkëtë edhe në këtë kuvend u pa i nevojshëm një zbarkim në Shqipëri, sepse kryengritjet shqiptare mbanin vazhdimisht të hapur një plagë në anët më të dobëta të Perandorisë Osmane. Në bregdetin shqiptar, prej nga niseshin rrugët drejt viseve të brendshme të Ballkanit dhe se, - siç thuhej në vendim, - një pjesë e popullit të këtij vendi “nuk i bindet sulltanit dhe jeton i lirë (siç janë – shën. i aut.) zotnitë e Dukagjinit, e Kelmendit, e Piprit, e Palabardhit dhe të Malit të Zi”. Prandaj në çdo plan ushtarak, si më përpara edhe tani, Shqipëria zinte një vend nga më të rëndësishmit. Me të zbarkuar flota evropiane në brigjet shqiptare, 10 000 burra do të bashkoheshin me forcat hercegovinase. Me 40 000 veta nga Dukagjini, Kelmendi, Pipri, Palabardhi e nga Mali i Zi do të merrnin kështjellën e Shkodrës e prej andej do të shkonin drejt Sofjes, ku do të bashkoheshin me forcat e tjera për të parashtruar planin për marrjen e Stambollit. Projekti mbeti përsëri në letër. Duka i Neverit e zgjati shumë përgatitjen e ekspeditës. Në pragun e nisjes flota u dogj. Spanja i druhej luftës me shtetin osman.
Një dëshmi tjetër e lëvizjes çlirimtare ballkanike u bë kuvendi i Beogradit, që u mblodh më 18 nëntor 1620. Aty u shqyrtuan më me hollësi planet e dy kuvendeve të mëparshme dhe u theksua nevoja e çlirimit të Shkodrës nga kryengritësit e Malësisë së Madhe dhe të malësive të Dukagjinit, si dhe çlirimi i Krujës nga banorët e malësive të Shqipërisë së Mesme.
Nga të 24 krerët e kuvendit të Beogradit, që nënshkruan planin e luftës, më të rëndësishmit ishin Lala Drekali i Kuçit, Gjin Gjergji i Dukagjinit dhe Vuk Gjeçi i Kelmendit, pas të cilëve vinin krerët e tjerë të ardhur në kuvend nga malet shqiptare. Të bashkuar në “Lidhjen e Arbënit”, Dukagjini, Pipri e Kelmendi do të nxirrnin 14 000 luftëtarë. Të gjithë do të grumbulloheshin në Pejë, ku do të krijohej një ushtri prej 50 000 këmbësorëve e 30 000 kalorësve prej forcave të Shqipërisë, Maqedonisë e Serbisë. Edhe këtë herë kuvendi zgjodhi shqiptarin Gjon Renësi si njërin nga të dërguarit e vet për në oborret evropiane. Por, ndihma e kërkuar me armë dhe zbarkimi në brigjet shqiptare nuk u siguruan as këtë herë.
Kuvendet ndërballkanike nuk arritën të organizonin një aksion të përbashkët për dëbimin e osmanëve nga Evropa. Popujve ballkanas e në radhë të parë kryengritësve shqiptarë iu desh të luftonin me forcat e veta. Shkaqet e dështimeve të përpjekjeve për organizimin e një aksioni të përbashkët ballkanik qëndrojnë kryesisht në kontradiktat midis shteteve evropiane, të cilat ishin në rivalitet me njëra-tjetrën në zotërimet osmane.
Gjatë periudhës së kuvendeve ballkanike u hartuan mjaft projekte. Patriku i Ohrit, Athanasi, hartoi një projekt më 1615-1616. Ai kishte vënë në lëvizje peshkopë e klerikë të të gjitha rangjeve. Si njohës shumë i mirë i gjendjes në Ballkan, krahas kulturës teologjike, Athanasi kishte njohuri edhe nga arti ushtarak, aq sa ishte në gjendje të hartonte planin e kryengritjes. Ai kishte hyrë në lidhje me dukagjinasit, kelmendasit dhe pastroviqasit dhe shqiptarët e tjerë, të cilët prisnin ndihmën nga Spanja e Napoli.
Në vitin 1621, Pjetër Budi hartoi një relacion me të cilin përkrahte projektin e Bertuçit dhe kërkonte vënien e tij në jetë. Sipas tij, 30 000 shqiptarë të krishterë e myslimanë, ishin gati të rrëmbenin armët. Shqiptarët kishin nevojë për armë, municione dhe për një princ për t’i udhëhequr. Koha më e përshtatshme ishte viti 1621, mbasi forcat ushtarake osmane të tokave shqiptare kishin shkuar në luftë kundër Polonisë. As relacioni i P. Budit nuk gjeti përkrahje.

Ekspedita në Malësinë e Madhe në vitin 1638
Rrezikshmëria e kryengritjeve të malësorëve shqiptarë dhe mundësia e shndërrimit të Malësisë së Madhe në qendër të një aksioni të përbashkët ballkanik dhe evropian kundër Perandorisë Osmane, shqetësoi, bashkë me sundimtarët osmanë në Shqipëri edhe vetë Stambollin. Prandaj ekspedita të shumta ushtarake u lëshuan njëra pas tjetrës mbi malësitë e të dy krahinave të lumit Drin, e veçanërisht mbi Malësinë e Madhe.
Këto ekspedita dështuan pa arritur qëllimin e tyre, vendosjen e pushtetit osman. Fitoret kundër tyre ishin fryt i sakrificave të mëdha të malësorëve. Sipas misionarëve të kishës katolike që vepronin në këto malësi, popullsia e këtyre viseve ishte përgjysmuar. Klerikët, si p.sh. arkipeshkvi i Tivarit, Marin Bici, mundoheshin t’i bindnin malësorët të nënshtroheshin dhe të paguanin haraçin për të mos u shfarosur krejt. Malësorët trima mendonin se liria ishte më e shtrenjtë se gjithçka.
Më 1638, para se të hynte në luftë kundër Bagdatit, sulltan Murati IV mori masa për të mbrojtur kufijtë perëndimorë të shtetit nga ndonjë sulm ose zbarkim i mundshëm i shteteve evropiane, që mund të përfitonin nga lëvizjet kryengritëse shqiptare. Për këtë qëllim ai organizoi një ekspeditë të madhe për të nënshtruar një herë e mirë vatrën kryesore të lëvizjes, Malësinë e Madhe. Me këtë detyrë të rëndësishme ai ngarkoi Vuço Pashën, bejlerbeun e Bosnjës.
Bejlerbeu grumbulloi në Podgoricë ushtritë e shtatë sanxhakëve të krahinave të Shkodrës dhe të Dukagjinit. Numri i ushtarëve i kaloi të 15 000 vetat. Mbasi nënshtruan në fillim krahinat e Piprit dhe të Palabardhit, në ditët e para të shkurtit 1638, ushtarët e Vuço Pashës u nisën në drejtim të Kelmendit, qendrës së kryengritësve. Komandanti i ekspeditës parashikonte që për shkak të dëborës, do t’i gjente malësorët në shtëpitë e tyre dhe do të bënte kërdinë mbi ta.
Mirëpo, kur ushtarët e Vuço Pashës hynë në luginat e Kelmendit, malësorët i kishin braktisur vendbanimet e tyre me gjithçka dhe ishin tërhequr nëpër shpella. Pasi dogji disa fshatra, në mungesë të nozullimeve dhe nga frika e mbylljes së rrugëve prej dëborës, Vuço Pasha pas dy javësh dha urdhrin e tërheqjes. Ndërkohë malësorët kelmendas, të stërvitur në këto vende malore të mbuluara me dëborë, nën udhëheqjen e Vuk Dodës, u mbyllën armiqve dy shtigjet nga mund të dilnin prej Kelmendit dhe i sulmuan me vrull. Ushtria e bejlerbeut pësoi dëme të rënda. Frang Bardhi shkroi disa muaj më vonë se vetëm në përleshjen e parë u vranë një mijë ushtarë armiq. Duke e goditur pareshtur andej nga nuk e priste, malësorët e vunë ushtrinë osmane në ikje dhe e shpartalluan keqas, e detyruan të linte shumë të vrarë dhe plaçkë të madhe lufte. Deri në ditët tona ruhet kujtimi i heroizmave të kelmendasve në këto luftime, si ajo e malësores Nora që sakrifikoi veten për të vrarë pashain osman, zgjuarsia e malësorit Dedë Gjesi që ndërtoi një top duke gdhendur një trung lisi etj.
Jehona e kësaj disfate të bejlerbeut të Bosnjës dhe e trimërive të malësorëve u përhap gjerësisht në Gadishullin Ballkanik dhe në vendet e tjera evropiane. Por dëmet e malësorëve në njerëz e në mjete jetese dhe humbja e çdo shprese për ndihma e aksione nga jashtë, i detyruan kuvendet malësore të lidhnin marrëveshje me sundimtarët osmanë.
Sipas kësaj marrëveshjeje krahinat e Malësisë së Madhe do të ruanin vetëqeverisjen, me kusht që të paguanin haraçin, një flori në vit për çdo shtëpi, dhe që të pranonin të dërgonin një burrë për derë në rast lufte. Të drejtën e vetëqeverisjes me të njëjtin kusht e ruajtën edhe malësitë e Dukagjinit. Por, në një varg rastesh, sundimtarët osmanë i shkelën marrëveshjet dhe i sulmuan malësitë. Atëherë malësorët i kundërshtuan me luftë, siç bënin kurdoherë në raste të tilla. Më 1639, sanxhakbeu i Dukagjinit u orvat të hynte në Shalë për të nënshtruar banorët. Megjithëse këta i dërguan fjalë se ishin gati t’i paguanin detyrimet dhe i kërkuan që të hiqte dorë nga synimi për të shkelur krahinën, ai nuk pranoi. Atëherë Shala, e bashkuar me fqinjët, e sulmoi dhe e vuri përpara ushtrinë e sanxhakbeut kokëfortë, gjersa ky dhe shumë pasues të tij mbetën të vrarë.
Më 1648 Venediku përhapi lajmin se do të niste në Shqipëri një ekspeditë nën drejtimin e sulltan Jahjasë, një pretendent për fronin e sulltanit që endej në kryeqytetet e vendeve evropiane. Kjo i dha një gjallëri lëvizjes kryengritëse. Një vit më vonë kelmendasit sulmuan kështjellën e Medunit dhe, pas tri ditë luftimesh, e shtinë në dorë. Kryengritës të tjerë goditën Rizanon në Grykën e Kotorrit. Kryepeshkopi i Durrësit, Mark Skurra, me 7 000 luftëtarë sulmoi Shkodrën. Himariotët rrëmbyen armët dhe prisnin ekspeditën. Me pretekstin e vdekjes së sulltan Jahjasë, Venediku hoqi dorë nga ekspedita. Mungesa e armëve dhe e mbështetjes politike nga jashtë, ndikuan në mënyrë të ndjeshme në rënien e përkohshme të hovit të kryengritjes.
Kryengritjet e shek. XVI dhe ato të gjysmës së parë të shek. XVII, megjithëse shpeshherë morën përpjesëtime të gjera dhe kërkuan sakrifica tepër të mëdha, nuk e realizuan dot synimin e tyre kryesor, çlirimin e vendit. Sidoqoftë ato patën një varg rezultatesh shumë pozitive. Në radhë të parë mbajtën gjallë frymën e qëndresës e të luftës për liri, ruajtën të pacenuar individualitetin kombëtar të shqiptarëve. Në radhë të dytë, krahinat malësore e ruajtën të drejtën e vetëqeverisjes së brendshme në bazë të normave dokesore vendase dhe nuk lejuan zbatimin e sistemit të timarit dhe vendosjen në to të përfaqësuesve të administratës osmane. Përveç këtyre, malësorët ruajtën edhe të drejtën të mbanin armët kudo që të ishin, madje edhe para autoriteteve më të larta të sanxhakut. Kundrejt këtyre të drejtave ata detyroheshin, sipas marrëveshjeve të përfunduara me përfaqësuesit e pushtetit osman, të paguanin nga një flori në vit për çdo shtëpi dhe të dërgonin nga një burrë për derë në ushtrinë e sanxhakbeut në rast lufte brenda sanxhakut.
Lufta e popullit shqiptar vazhdoi të luante një rol të rëndësishëm ndërkombëtar gjatë shek. XVI deri në mesin e shek. XVII. Ajo nuk lejoi që pushtuesit e huaj të krijonin në tokat shqiptare një bazë të fuqishme ushtarake për t’u hedhur përtej Adriatikut. Kryengritësit shqiptarë gozhduan në vend për një kohë të gjatë një pjesë të konsiderueshme të forcave ushtarake armike dhe penguan vërshimin e tyre drejt Italisë dhe Evropës Perëndimore.
Kryengritjet e shek. XVI-XVII e shndërruan vendin tonë në një nga vatrat kryesore të luftës çlirimtare kundër sunduesve osmanë në krejt Gadishullin Ballkanik. Me luftën e tyre shqiptarët ndikonin në mënyrë aktive në luftën e popujve të tjerë të Perandorisë Osmane për çlirim. Pikërisht kjo luftë bëri që në projektet e shteteve evropiane kundër Perandorisë Osmane, Shqipëria të zinte vendin kryesor, nga ku mund të fillonin operacionet luftarake. Megjithëse projektet e shteteve evropiane mbetën vetëm në letër dhe shqiptarët nuk gjetën një aleat të jashtëm që t’i përkrahte aktivisht, ata e vazhduan luftën dhe e rritën bashkëpunimin me popujt e tjerë fqinjë, që luftonin në një front të përbashkët kundër pushtuesit osman. Ky bashkëpunim gjeti shprehjen më të qartë edhe në kuvendet ballkanike.

[Laberia]

Kryengritjet antiosmane
(mesi i shek. XVII-mesi i shek. XVIII)
Thellimi i shfrytëzimit ekonomik dhe grabitjet e feudalëve e të nëpunësve osmanë sillnin në mënyrë të domosdoshme rezistencën kundër tyre. Lufta që zhvilloi fshatarësia shqiptare pati forma të ndryshme, që nisnin me qëndresën, vazhdonin me arratisjet dhe përfundonin me kryengritjet e armatosura. Rezistenca u zhvillua me dy rrugë: rruga e parë, ishte qëndresa ekonomike. Kjo mori formën e përpjekjeve të fshatarit për të rritur të ardhurat e tij dhe për të pakësuar vëllimin e rentës që merrte feudali dhe shteti. Kjo ishte forma më e ulët e qëndresës së fshatarëve kundër shtypjes feudale.
Në këto forma bëjnë pjesë edhe përpjekjet e fshatarëve për të shtënë në dorë tokat e hapura prej tyre.
Në kushtet e punës me mjete primitive, rritja e rendimentit, që mund të çonte në shtimin e të ardhurave të fshatarit, ishte shumë e vogël, prandaj fshatari që kishte krahë pune përpiqej të gjente rrugë të tjera për të siguruar tokë buke e për të shtuar të ardhurat. Një nga këto rrugë ishte kthimi i kullotave verore ose dimërore në toka buke. Kështu, në vitin 1671 çifçinjtë e çifligut Moçalas në kazanë e Myzeqesë kishin hapur pa leje tokë në kullotën dimërore dhe e kishin kthyer në arë. Përveç kullotave, fshatarët prisnin drurët e pyjeve dhe tokat i kthenin në toka buke. Në vitin 1655 çifçinjtë e çifligut Lifaj kishin prerë pyllin dhe e kishin kthyer në arë, duke e mbjellë me grurë e elb. Por, sipas legjislacionit, toka e hapur mund t’u jepej me tapi atyre që e hapën ose personave të tjerë në rast se të parët nuk pranonin ta merrnin me tapi. Këto toka kalonin shpesh në duart e çifligarëve. Kështu ndodhi në Barbullinjë (1654), në fshatin Dukas të Mallakastrës (1686).
Përveç luftës ekonomike, qëndresa e fshatarësisë mori edhe forma të hapura, siç ishin ankesat e protestat që shkonin deri te sulltani. Ankimi ishte një rrugë ligjore, të cilën e lejonte sheriati, për të vënë në dukje dhunën, grabitjen e shkeljen e legjislacionit osman.
Ankuesit u drejtoheshin organizmave shtetërorë për çështjet që ishin në kompetencat e tyre dhe, në rast se ato nuk i zgjidhnin, u drejtoheshin organeve më të larta. Zakonisht ato fillonin nga kadiu për problemet që i takonin atij. Ankesat preknin aspekte të ndryshme të shtypjes. Ato drejtoheshin kundër nëpunësve ose vjelësve të detyrimeve shtetërore, që bënin kërkesa më të mëdha sesa ishte parashikuar në dëfterët, kundër marrjes së të hollave më tepër se plani, angarive të paligjshme etj. Më të shpeshta ishin ankesat e protestat kundër grabitjes nga ana e feudalëve dhe nga vjelësit e taksave shtetërore. Këto ankesa pasqyronin rastet e shkeljes së legjislacionit osman. Edhe ankesa të tjera, që nuk ishin të parashikuara në sheriat, dëshmojnë për faktin se gjendja e fshatarësisë sa vinte e keqësohej më shumë.
Meqë ankesat nuk sillnin ndryshimin e gjendjes, fshatarësia shqiptare e rriti qëndresën në një shkallë më të lartë, duke kundërshtuar në mënyrë kategorike shlyerjen e detyrimeve të mbështetura në sheriat e në urdhrat e sulltanit. Ky refuzim ishte individual dhe kolektiv. Refuzimet bëheshin edhe më të organizuara në bazë fshati. Banorët e fshatit Pobrat në vitin 1685 kundërshtuan shlyerjen e së dhjetën e të salaries. Kjo vendosmëri i detyronte feudalët të kërkonin ndihmën e gjyqit në veçanti e të shtetit në përgjithësi.
Gjyqi në përgjithësi ndihmonte feudalët. Në grindjen e organizuar midis popullsisë së Libofshës e Mahmut Tabakut, gjyqi i besoi spahiut dhe urdhëroi fshatarësinë t’i jepte pjesën që pretendonte spahiu.
Si rezultat i kundërshtimit të fshatarëve, feudalët dhe shteti ishin të detyruar të hartonin lista me taksa të prapambetura që duheshin paguar më vonë. Në vitin 1680 në sanxhakët e Shkodrës, Ohrit, Vlorës, Elbasanit, Delvinës, Prizrenit e të Dukagjinit nuk ishin vjelë xhizja, avarizi, nuzuli e surati për vitet 1670-1680.
Në raste të veçanta fshatarësia vinte dorë mbi kullotat dimërore e verore të spahinjve ose të çifligarëve. Në vitin 1644 popullsia e fshatit Gribë hyri në kullotën verore dhe dëboi bagëtitë e spahiut. Në vitin 1678 banorët e fshatit Qereshnik pohuan përpara kadiut se feudalët, zotërues të kullotës së fshatit, u kishin marrë kullotën arbitrarisht, kishin ngritur stane e vatha dhe kishin sjellë 1 500 dhen për t’i kullotur.
Kur këto forma të qëndresës nuk sillnin ndonjë përfitim, fshatarësia zgjidhte si rrugëdalje nga gjendja e mjeruar, ikjet nga vendbanimi i mëparshëm. Ikjet synonin shkëputjen e plotë ose të pjesshme të varësisë feudale. Fshatarët e arratisur dëshironin të gjenin kushte më të mira jetese në krahina të tjera. Duke u larguar pa lënë adresë, ata shpresonin se do t’i këpusnin lidhjet me feudalin. Për rrjedhojë do të shpëtonin nga detyrimet ndaj tij si zot i rajasë. Po kështu ata shpresonin të shpëtonin përkohësisht nga taksa për kokë.
Ikja kishte përfshirë disa shtresa të fshatarësisë. Në radhë të parë ikte fshatarësia raja. Shumë raja arratiseshin nga vendbanimi i përhershëm dhe vendoseshin në vise të tjera, ku merreshin me punëra të ndryshme. Shkaqet e shpërnguljeve lidheshin me gjendjen e rëndë të rajave dhe me përpjekjet për të shpëtuar nga kjo gjendje. Në disa dokumente theksohet se qëllimi kryesor i largimit të fshatarëve ishte shmangia për të mos paguar taksën për kokë, në disa të tjera për t’iu shmangur pagimit të avarizit e të nuzulit. Në një ferman të sulltanit të 5 shtatorit 1716 pohohet se rajatë janë rrënuar si mos më keq.
Vendstrehimi i fshatarëve të shpërngulur u bënë edhe çifligjet. Në fermanet e sulltanëve të viteve 1644, 1696, 1700, 1702 e 1707, drejtuar qeveritarëve të sanxhakëve shqiptarë, pohohet se çifligarët fshihnin rajanë e arratisur. Një vendstrehim tjetër i fshatarëve të ikur ishin pronat tokësore të institucioneve fetare myslimane (vakfet) e të atyre të krishtere (të manastireve), institucione që përfitonin nga këto largime. Për t’i tërhequr në pronat e tyre, ata i joshnin të ikurit duke i vënë përkohësisht në disa kushte të favorshme vetëm për disa vjet. Megjithatë ata kishin përfitime të mëdha sepse siguronin krahë pune për çifligjet e tyre. Duke filluar nga vitet 80 të shek. XVII, kur gjendja e çifçinjve u bë më e mjerueshme, edhe këta filluan të largohen në masë nga çifligjet.
Një vend tjetër grumbullimi i fshatarëve të ikur ishin qytetet shqiptare si edhe qytetet më të mëdha të perandorisë, si Stambolli, Edreneja e Bursa, të cilat ndodheshin shumë larg tokave shqiptare. Në vitin 1646 sulltani pranonte se fshatarët ishin larguar nga kazatë e Vlorës, Skraparit e të Myzeqesë dhe ishin vendosur nëpër qytete.
Arratisjet ndodhnin në kushte të vështira. Shteti përpiqej të forconte presionin ndaj individit ose krejt fshatit për të penguar largimet. Xhizjedarët e vjelësit e tjerë të detyrimeve shtetërore ishin pajisur me dokument për t’ua vjelë taksat kudo që të ndodheshin. Ata dhe spahinjtë caktonin njerëz për të mbledhur fshatarët e shpërngulur. Shteti kishte vendosur garancinë kolektive, me anë të së cilës detyrimet e të shpërngulurve ndaheshin midis atyre që kishin mbetur në fshat. Strehuesit e fshatarëve të shpërngulur ishin vënë nën trysninë dhe kërcënimet e shtetit që nuk ngurronte t’i dënonte edhe me varje.
Megjithatë arratisjet vazhdonin. Në vitin 1738 ato kishin përfshirë 40% të fshatrave të krahinës së Beratit, ndërsa numri i shtëpive të arratisura kapte afro 12% të numrit të përgjithshëm të shtëpive. Në disa raste largimet ishin aq masive sa fshatrat ishin rrënuar krejtësisht. Në regjistrat e taksave të jashtëzakonshme gjen shënimin “i rrënuar krejtësisht”, “i braktisur” etj.
Ndonëse ishin më shumë një qëndresë spontane dhe e paorganizuar, arratisjet krijonin vështirësi serioze për pushtetin osman, i privonin feudalët nga pjesa e rentës që u takonte, i shkaktonin vështirësi administratës fiskale për të grumbulluar detyrimet shtetërore. Ato ishin shprehje e një mosbindjeje të fortë dhe e një bojkotimi të vërtetë ndaj regjimit feudal osman.
Arratisjet ishin një prolog i çlirimit të fshatarësisë. Si rrjedhojë e tyre sipërfaqe të tëra toke mbeteshin pa punuar, gjë që sillte pakësimin e prodhimeve bujqësore. Nga kjo dëmtoheshin si feudalët, ashtu edhe shteti. Meqenëse drejtimi kryesor i largimeve ishte nga vendet ku niveli i shtypjes ekonomike ishte më i lartë për në vendet me një shtypje më të ulët, ato ndihmonin në barazimin e gjendjes së fshatarësisë. Për të penguar ose pakësuar shpërnguljet nga vendet e para, feudalët detyroheshin të ulnin shkallën e shtypjes ekonomike. Ikjet ndihmonin sadopak në kapërcimin e izolimit feudal dhe ndihmonin në lidhjen e mëtejshme të një krahine me një krahinë tjetër, të qytetit me rrethinën dhe të një qyteti me një qytet tjetër.
Arratisjet nuk mund ta shpëtonin fshatarësinë nga gjendja e keqe, prandaj ajo përdori edhe forma më të ashpra të luftës, si organizimin e çetave të armatosura, që formoheshin nëpër pyje e male. Lëvizja kaçake në tokat shqiptare pati disa veçori që e dallojnë nga viset e tjera të Ballkanit. Si një shfaqje e vetvetishme e luftës çlirimtare, ajo nuk pati atë fizionomi dhe përhapje të madhe si në viset e tjera të Ballkanit. Kjo lidhej kryesisht me kushtet konkrete historike të tokave shqiptare, ku kryengritjet ndiqnin njëra-tjetrën. Në këto kushte i arratisuri bashkohej me valën kryengritëse, gjë që e zvogëlonte shumë rolin e kaçakërisë. Me shthurjen e sistemit të timarit dhe me përhapjen e sistemit të çifligut, mjaft fshatarë humbën të drejtën e përdorimit të tokës dhe pronën private. Zhveshja tërësisht ose pjesërisht e fshatarit nga pronësia çonte në rrënimin e tij. Të shtyrë nga kjo gjendje, një pjesë e fshatarëve morën rrugën e kaçakut. Meqenëse deri në mesin e shek. XVIII sistemi i çifligut nuk pati një shtrirje të madhe, edhe lëvizja e kaçakëve nuk mori një përhapje të gjerë.
Në çetat grumbulloheshin fshatarë që kishin humbur të drejtën e shfrytëzimit të tokës ose që kishin ngritur dorën kundër feudalëve dhe mbledhësve të detyrimeve shtetërore. Një përbërje tjetër kishin çetat e malësorëve të varfër, të cilët nuk ishin në gjendje të shlyenin detyrimet. Në këto çeta merrnin pjesë gjithashtu ish-spahinjtë, të zhveshur nga zotërimet, elementë të klasës feudale që ishin fuqizuar e rivalizonin në sipërmarrjet e detyrimeve ose të nëpunësive, klerikë myslimanë etj. Të gjithë këta përfaqësues të shtresave të ndryshme shtyheshin nga motive të veçanta. Ndaj lufta e kaçakëve merrte tipare të anarkisë feudale. Anarkia feudale la, pa dyshim, gjurmët e veta në lëvizjen kaçake.
Çetat mund të formoheshin nga fshatarë të një fshati, të dy a më shumë fshatrave, të një nahije ose kazaje. Çetat e armatosura sulmonin edhe spahinjtë, shtëpitë e tyre dhe u merrnin pasurinë, madje nuk kursenin as familjet e tyre. Kështu në vitet 1681-1682, kaçakë nga fshati Pobrat sulmuan dhomat dhe haremet e Ahmet Agait e të Ali Efendiut dhe u rrëmbyen plaçkat e sendet ushqimore. Në vitin 1708 kaçakët nga fshati Kaçë i Zadrimës rrëmbyen pasurinë e bejlerëve të Zadrimës. Në vitet 1712-1713 kaçakë nga fshati Qidhnë sulmuan shtëpinë e spahiut Ahmet dhe i rrëmbyen gjënë e gjallë. Shpeshherë objekt sulmi ato bënin edhe pronat shtetërore, si vivaret (daljanet) etj. Në vitin 1707 kaçakë nga fshatrat Margëllëç, Kuç e Glloboçar sulmuan vivaret e mukatasë shtetërore dhe në bashkëpunim me çifçinjtë vunë dorë mbi çifligjet shtetërore. Objekt sulmi ishin edhe taksambledhësit e nëpunësit e shtetit, si dhe konakët e tyre. Në vitin 1606 një çetë nga Kurveleshi sulmoi sanxhakbeun e Delvinës, i cili kishte marrë përsipër të vilte taksat në sanxhakët e Vlorës, Delvinës, Elbasanit etj., dhe i rrëmbyen xhizjen e vjelë.
Çetat në të njëjtën kohë merrnin nën mbrojtje masat e varfra fshatare e qytetare dhe nuk lejonin vjeljen e taksave shtetërore. Në vitin 1713, Ali Hoxha, së bashku me të tjerë, pengoi vjeljen e taksave shtetërore.
Lëvizja e çetave të armatosura ishte më e rëndësishme se format e tjera të ulta të qëndresës. Duke marrë nën mbrojtje fshatarët, ato nuk lejonin vjeljen e detyrimeve. Me vrasjen e spahinjve e të nëpunësve, çetat e shpëtonin përkohësisht fshatarësinë nga dhuna. Në mjaft raste çetat shërbenin si qendra të grumbullimit të fshatarëve të pakënaqur dhe në periudha të caktuara, ato u bënë bërthama të lëvizjeve kryengritëse. Në çdo protestë, në çdo refuzim për të shlyer detyrimet, në çdo arratisje dhe sidomos në luftën e çetave të armatosura, qëndronte mundësia për ta kthyer qëndresën në kryengritje të armatosur.
Nga gjysma e dytë e shek. XVII, kur Perandoria Osmane filloi luftën kundër koalicionit të Austrisë, Venedikut, Polonisë dhe pastaj Rusisë, lëvizjet fshatare morën hov më të madh dhe, si në jug, ashtu dhe në veri, u shndërruan në kryengritje të armatosura me karakter çlirimtar. Disa prej tyre u zhvilluan në kushte të favorshme ndërkombëtare dhe në vitet 1683-1691 morën përpjesëtime shumë të mëdha në Shqipërinë e Veriut e të Jugut, e veçanërisht në Kosovë.
Pas vitit 1683, në Shqipëri ziente lëvizja antiosmane, ndërkohë që perandoria kishte hyrë në luftë me koalicionin e madh të Austrisë, Venedikut, Polonisë e të Rusisë. Kleri katolik shqiptar me Pjetër Bogdanin në krye i nxiti shqiptarët të ngrinin krye dhe këta nuk ngurruan të radhiten në vijat e para të luftës çlirimtare që mori hov në kuadrin e gjendjes së jashtme të favorshme. Përkrahja që shqiptarët u dhanë ushtrive austriake e venedikase kundër forcave osmane në atë kohë u dha dorë si austriakëve, ashtu edhe venedikasve të përparonin në brendi të Gadishullit Ballkanik dhe të zinin disa qytete bregdetare. Peshkopi shkrimtar Pjetër Bogdani hartoi një projekt për çlirimin e vendit duke u mbështetur te lufta që kishte shpërthyer, në të cilën shqiptarët kryengritës po jepnin ndihmesën e tyre të çmueshme.
Pasi u thye hovi i osmanëve kundër forcave austriake në dyert e Vjenës, nuk patën përfundim më të mirë as sulmet e tyre kundër forcave ushtarake venedikase. Një rol vendimtar për dështimin e një vargu operacionesh të ushtrisë osmane luajtën malësorët kryengritës shqiptarë e malazezë. Më 1686, sanxhakbeu i Shkodrës Sulejman Pasha, i cili mbronte kështjellat nga kryengritësit, kaloi kufirin dhe sulmoi qytetin e Budues. Por sulmi i tij dështoi, sepse rruga për në këtë qytet u pre nga malazezët, të cilët u dolën përpara në ndihmë venedikasve. Edhe kur pas këtij dështimi Sulejman Pasha kërkoi të kalonte me forcat e veta përmes Malësisë së Madhe, ai ndeshi në qëndresën e malësorëve shqiptarë të lidhur me fqinjët e tyre. Kështu pashai u detyrua të kthehej në Shkodër.
Lëvizja e malësorëve shqiptarë dhe malazezë ngriti në këmbë rreth dhjetë mijë luftëtarë, që synuan të shtinin në dorë kështjellat e Shkodrës, Podgoricës dhe të Zhabjakut. Pas luftimesh që u zhvilluan gjatë vitit 1687 dhe në pranverën e vitit 1688, forcat ushtarake të Sulejman Pashës si dhe ato të një vargu sanxhakbejlerësh boshnjakë dhe hercegovinas pësuan disfatë të rëndë. Kryengritësit e Malësisë së Madhe, të Kuçit, të Piprit dhe të Kelmendit, sulmuan dhe çliruan kështjellën e Medunit, por meqenëse ata nuk kishin mjetet e domosdoshme ua dorëzuan atë venedikasve për ta mbrojtur.
Pas kësaj fitoreje, në muajin maj 1688 shqiptarët e malazezët u mblodhën në një kuvend të përbashkët në Gradec, ku lidhën besën për ta vazhduar luftën dhe vendosën të sulmonin e të çlironin kështjellën e Podgoricës, duke bashkërenduar veprimet e tyre me ato të flotës venedikase që do të sulmonte qytetet e Ulqinit dhe të Tivarit. Mirëpo në muajin qershor malësorëve shqiptarë iu desh të përballonin sulmin e 10 000 ushtarëve të Sulejman Pashës, që u përpoq të nënshtronte Kuçin, Grudën e Kelmendin dhe të shtinte përsëri në dorë kështjellën e Medunit. Ushtria e tij ndeshi në kundërsulmin e kryengritësve shqiptarë, u thye dhe u detyrua të tërhiqej në Podgoricë. Edhe forcat e Sulejman Pashës që u drejtuan për në Mal të Zi, u thyen në fshatin Osriniq.
Angazhimi i shqiptarëve në anën e austriakëve u bë më i dukshëm në pranverën e vitit 1689, kur konti Ludvig Badeni, komandant i frontit austriak vendosi të pushtonte Nishin dhe nëpërmjet Prokupjes të kalonte në Kosovë. Nëpërmjet Prizrenit dhe Kukësit, ai desh të dilte në Shkodër e në detin Adriatik për të ndarë Bosnjën e Hercegovinën nga Porta e Lartë. Me një thirrje të veçantë konti i Badenit ftoi popujt e Ballkanit për t’u bashkuar me ushtrinë e tij. Kur forcat ushtarake hynë në tokat ballkanike, në to u përfshinë serbë, bullgarë, grekë e shqiptarë. Në afërsi të Nishit u zhvillua një betejë e ashpër (24 shtator 1689), e cila përfundoi me fitoren e austriakëve. Osmanët lanë në fushën e betejës 10 000 të vrarë. Pas kësaj fitoreje ushtria austriake u nda në dy pjesë: e para e komanduar prej kontit të Badenit u nis drejt Vidinit (Bullgari), kurse e dyta me gjeneral Pikolominin në krye u nis për në Kosovë, ku u prit nga shqiptarët. Shqiptarët ishin gati të pranonin mbrojtjen e perandorit austriak. Të njëjtin veprim bënë edhe shqiptarët e Kelmendit. Kur Pikolomini hyri në Prishtinë, shqiptarët e Kosovës deklaruan se ishin me perandorin. 6 000 shqiptarë ortodoksë (Albanensen) u bashkuan me austriakët. Pikolomini të njëjtën situatë ndeshi edhe në Prizren. Banorët e qytetit i dolën përpara dhe e pritën me nderime. Rreth 5 000 shqiptarë me kryepeshkopin e tyre, Pjetër Bogdanin, e përshëndetën me breshëri të shtënash. Gjenerali kërkoi nga shqiptarët, që hynin në ushtrinë austriake, t’u bindeshin oficerëve austriakë dhe të mbanin armët, ndërsa të tjerët duhej të ktheheshin në shtëpitë e tyre. Burimet austriake, angleze e papale pohojnë se pranë Pikolominit ishin mbi 20 000 shqiptarë. Sipas një përllogaritjeje 5 000 veta ishin nga Prishtina, 3 000 veta nga Peja, 6 000 nga Klina dhe Drenica, 6 000-8 000 veta nga Prizreni.
Shqiptarë të tjerë të palidhur me ushtrinë austriake vazhdonin kryengritjen. Kur forcat austriake hynë në Prizren, 3 000 kryengritës shqiptarë morën Pejën. Sapo gjenerali Pikolomini kaloi në Shkup (25 tetor 1689), shqiptarët shprehën gatishmërinë për të hyrë nën mbrojtjen e austriakëve. Një grup kryengritës u nis drejt Tetovës për të pastruar krahinën nga forcat osmane, që ndeshën në rezistencë në Kaçanik. Ndërkohë forca tatare nga Krimea hynë në Prishtinë, por u thyen nga shqiptarët e Prishtinës.
Sipas burimeve osmane me austriakët ishin bashkuar: Peja, Prizreni, Tetova, Shtipi, Prishtina, Vuçiterna, Kosova (Belasica), Jenipazari (Pazari i Ri), Mitrovica, Shkupi, Çiçaku, Plevla, Jagodina, Kumanova etj.
Pas vdekjes së gjeneral Pikolominit (nëntor 1689) qëndrimi i shqiptarëve ndryshoi për disa arsye. Në radhë të parë ndikoi këtu qëndrimi i pasardhësve të Pikolominit dhe të oficerëve të tjerë austriakë. Ata filluan t’i trajtojnë keq shqiptarët. Në një ditar anonim thuhej: “Pikolomini në çastet e vdekjes i dorëzoi komandën dukës së Holshtajnit. Pas kësaj punët morën një pamje krejt tjetër, sepse timonieri kishte mbaruar dhe anija do të lundronte në det sipas dëshirave të erërave, siç duket drejt mbytjes”. Duka i Holshtajnit në fillim i pa shqiptarët me mospërfillje e me xhelozi dhe pastaj u soll ashpër me ta. Në Prizren u përpoq të çarmatoste shqiptarët, kurse në Lumë urdhëroi djegien e disa fshatrave. Jo vetëm Duka, por edhe komandantë të tjerë vepruan keq me shqiptarët. Kur këta të fundit zemëroheshin për padrejtësitë e oficerëve austriakë dhe kërkonin drejtësi, keqtrajtoheshin me përbuzje e me fyerje të padurueshme nga komanda ushtarake. Së dyti, komanda austriake nuk i mbajti premtimet që u kishte bërë shqiptarëve. Në fillim ajo premtoi t’u lehtësonte barrën e detyrimeve, por ky premtim mbeti në letër. Së treti, negativisht ndikoi edhe vdekja e arkipeshkvit të Shqipërisë, Pjetër Bogdanit, i cili ishte përpjekur disa herë për të zbutur pakënaqësinë e bashkatdhetarëve të vet. Kontributi i P. Bogdanit jepet kështu në ditarin anonim: “Në mënyrë që çështjet tona të mund të pësonin një goditje të rëndë, deshi perëndia që të vdiste arqipeshkvi i Arbërisë”. Megjithatë, mjaft shqiptarë vazhduan t’i mbeten besnikë qeverisë austriake dhe morën pjesë në disa beteja. Shtrirja e kryengritjes shqetësoi Portën e Lartë, e cila më 1 dhjetor 1689 njoftonte: “në rast se do të vazhdojë kjo kryengritje e arbërve, i gjithë vendi do të rrënohej deri në Durrës dhe ndoshta edhe Greqia do të pësojë shumë dëme, sepse kudo shtetasit po çohen në kryengritje”.
Një vatër tjetër kryengritëse ishte Luma. Mjaft banorë të kësaj krahine ishin bashkuar me austriakët duke dhënë një tribut si dëshmi të besnikërisë. Por, përballë forcave të shumta të komanduara nga Mahmut Pasha, lumianët ulën armët dhe pranuan amnistinë e qeveritarit osman. Zjarri i kryengritjes ishte shtrirë edhe në Rozhajë, ku shqiptarët e kësaj krahine u bashkuan me austriakët. Kundër tyre erdhi beu (administratori) i Filipopolit në krye të forcave të shumta ushtarake. Pas një bombardimi të rreptë kryengritësit e Rozhajës pranuan kërkesën e faljes që u parashtroi beu osman. Gjendja e ushtrisë austriake dhe e kryengritësve shqiptarë u keqësua me emërimin e Vezirit të Madh, shqiptarit Mustafa pashë Kypryliut, si kryekomandant i ushtrisë. Ushtria osmane përbëhej nga forca të hanit të Krimesë, të bejlerbeut të Rumelisë dhe të sanxhakbejlerëve të tokave shqiptare. Në fillim forcat osmane iu drejtuan Karposhit, që vepronte si kryengritës, të cilin e kapën, e ngulën në hu dhe e hodhën në Vardar. Forcat austriake dhe kryengritësit shqiptarë u tërhoqën në Kaçanik. Duka i Holshtajnit u detyrua të organizonte një këshill ushtarak, i cili vendosi t’u bëjë thirrje shqiptarëve që kishin qenë pranë Pikolominit, por ishte tepër vonë. Megjithatë, shqiptarët, besnikë të austriakëve, morën pjesë në luftën me tartarët e hanit të Krimesë. Në fillim ra Prishtina, më vonë Prizreni, Peja. Shkalla e rrezikshmërisë së kryengritjes së shqiptarëve u duk edhe në dhunën e ashpër osmane. Pas betejës së Kosovës osmanët kryen mizori të papara, duke “djegur fshatra të panumërta, duke shkretuar vendin, duke vrarë barbarisht ata banorë të shkretë, sepse vetëm i kishin shfaqur bindje dhe i kishin dhënë ndihmë ushtrisë gjermane”.
Duke parë potencialin ushtarak të shqiptarëve dhe gatishmërinë e tyre, Tome (Thoma) Raspasari, vikar françeskan për Shqipërinë, e këshilloi perandorin austriak të shpërndante diploma perandorake, drejtuar popujve të Ballkanit ku t’u premtohej njohja e të gjitha privilegjeve, njohja e krerëve të tyre, zgjedhja e lirë e vojvodëve (komandantëve ushtarakë), ushtrimi i lirë i fesë, përjashtimi nga detyrimet dhe nga pagesat në të holla. Me këto kushte shqiptarët do të ngriheshin me armë në dorë përkrah austriakëve. Perandori austriak Leopold I në bazë të këtij propozimi, duke pasur parasysh edhe ndihmesën e mëparshme të shqiptarëve, më 6 prill 1690 lëshoi një thirrje drejtuar popujve të Ballkanit, në të cilën në krye radhiteshin shqiptarët dhe u kërkonte që të rroknin armët kundër osmanëve. Si shpërblim u premtonte pak a shumë propozimet e Tomë Raspasarit, një qeverisje lokale autonome nëpërmjet vojvodëve të zgjedhur. Shqiptarët shprehën menjëherë dëshirën për të bashkëpunuar me austriakët. Sipas një letre nga Nishi të 22 prillit 1690 “arbrit i kanë çuar fjalë gjeneral Veteranit se përherë janë perandorakë të mirë, se nuk presin veçse ardhjen e ushtrisë sonë për t’u bashkuar kundër turqve e tartarve”. Megjithëkëtë gatishmëri, një kryengritje e dytë e shqiptarëve nuk u organizua. Me sa duket qeveria austriake nuk dëshironte ta vazhdonte luftën, prandaj ajo nuk pranoi as propozimin e Veteranit që ta mbështeste me mjete financiare për të krijuar një ushtri me shqiptarë. Në këto kushte Veterani u largua nga Nishi, ndërsa shqiptarët mbeten vetëm përballë ushtrisë osmane: “Mahmut Pasha, siç thuhej në dokumentet e kohës, ndërmori një fushatë ndëshkimore kundër Surroit, Gashit e Krasniqes, vende që në mënyrë të patundur kanë mbajtur besën ndaj madhërisë perandorake, duke mos pranuar kurrë miqësinë turke, ndonëse shumë herë janë joshur me premtime e kërcënime prej atij (pashës)”.
Me ushtrinë austriake u larguan nga Serbia e Kosova shumë kryengritës, besnikë të Austrisë. Mbi këtë fakt u ngrit teza e historiografisë serbe mbi të ashtuquajturën “shpërngulje të madhe të serbëve nga Kosova dhe mbi popullimin e saj nga shqiptarët”. Është e vërtetë se midis atyre që u tërhoqën së bashku me ushtrinë austriake ishte patriarku i Pejës, Arsen III Cërnojeviçi, së bashku me disa murgjër që nëpërmjet Jenipazarit e Studenicës u vendos në Panoni. Por serbët që u larguan me të nuk ishin aq të shumtë në numër sa të bëhet fjalë për një shpërngulje të madhe të tyre nga Kosova në ato vite. E ashtuquajtura “shpërngulje e madhe e serbëve nga Kosova” është një sajesë e historiografisë serbe, e bërë me qëllime të caktuara politike. Të mbështetur në të dhënat e kishës serbe, mjaft historianë serbë duke synuar t`i japin “një mbështetje” historike e shkencore politikës grabitqare të Serbisë ndaj tokave shqiptare të Kosovës, janë orvatur të provojnë se Kosova kishte qenë në mesjetë qendër e shtetit serb dhe trevë e banuar nga serbët deri në fund të shek. XVII - fillimi i shek. XVIII. Pas luftërave austro-osmane të viteve 1683-1699, pohojnë këta autorë, një pjesë e popullsisë serbe që mori anën e Austrisë, qenkërka tërhequr për në veri dhe vendin e tyre e paskan zënë shqiptarët e ardhur nga vise të brendshme të Shqipërisë së Veriut. Historianë të tjerë, duke rënë viktimë e njëanshmërisë së burimeve dokumentare serbe, janë bashkuar me autorët serbë. Kështu është krijuar një letërsi e tërë historike që nuk i përgjigjet të vërtetës shkencore. Megjithatë, ka edhe mjaft studiues që e kundërshtojnë këtë mendim që mbizotëron në historiografinë serbe. Në disa vepra të historiografisë austriake dhe italiane, të mbështetura në burime të besueshme, pranohet se territoret e Kosovës ishin të banuara nga popullsi shqiptare dhe përfshiheshin brenda kufijve të Shqipërisë si nocion etnik.
Dokumentet e komandës së lartë ushtarake tregojnë se nga forcat që u vunë përkrah forcave austriake, dy grupe ishin më kryesorët: shqiptarët dhe “serbët”. Nga një përllogaritje e përafërt del se numri i shqiptarëve ishte dy herë më i madh se ai i “serbëve”. Përveç dokumenteve të komandës ushtarake, edhe dokumentet angleze e papale dëshmojnë se shumë shqiptarë qëndruan deri në fund me austriakët. Edhe ndër të shpërngulurit që nuk i kalonin të 10 000 vetat shqiptarët ishin më të shumtë. Sipas një interpretimi që meriton të përmendet, edhe termi “serb”, i cili përdorej në dokumente, nënkuptonte shqiptarët ortodoksë që bënin pjesë në juridiksionin e kishës së Pejës. Në këtë rast duhet pranuar se kryengritësit e Kosovës, që u bashkuan me austriakët, ishin thuajse të gjithë shqiptarë.
Ndërsa në krahinën e Kosovës kryengritja u shtyp në verën e vitit 1690, ajo vazhdoi në Shqipërinë Jugore, në krahinat e sanxhakëve të Delvinës e në krahinën e Himarës. Në bashkëpunim me forcat detare venedikase që zbarkuan në Ujin e Ftohtë pranë Vlorës, kryengritësit sulmuan kështjellat e Kaninës dhe të Vlorës dhe i dëbuan garnizonet e tyre. Vetëm pas 6 muajsh, një ushtri osmane e përbërë nga forcat e më shumë se 10 sanxhakbejlerëve mundi t’i ripushtonte. Venedikasit para se të largoheshin, i vunë zjarrin për hakmarrje qytetit të Vlorës, dhe dëmtuan në radhë të parë vlonjatët.
Duke përfituar nga hutimi që shkaktoi kundërsulmi osman, Sulejman Pasha i Shkodrës guxoi të ndërmerrte dy ekspedita ndëshkimore kundër malësorëve shqiptarë dhe kundër malazezëve. Por që të dyja dështuan. Vetëm në vjeshtën e vitit 1692 ai mundi të hynte në Mal të Zi dhe të shkelte Cetinën, kurse orvatjet për të nënshtruar Malësinë e Madhe nuk i shkuan mbarë as këtë herë.
Gjatë luftës së viteve 1683-1699 dhe fill pas mbarimit të saj, fshatarësia raja e krahinave jugore dhe veriore vazhdoi të kundërshtonte me këmbëngulje e gjer në përleshje të armatosura pagimin e detyrimeve të rënda feudale. Kështu, ajo jo vetëm e përkrahu, por edhe bashkëpunoi me fshatarësinë e vetëqeverisur në luftën çlirimtare kundër sundimit osman. Një qëndrim i tillë u mbajt prej tyre dhe në fillimet e shek. XVIII.
Gjatë viteve 1699-1704, popullsia e kazasë së Tepelenës nuk pagoi taksat e jashtëzakonshme të avarizit dhe bedeli nuzulit. Kjo lëvizje u përhap gjatë këtyre viteve thuajse në gjithë Shqipërinë Jugore. Përveç vështirësive ekonomike, që i detyronin fshatarët raja të mos paguanin taksat e jashtëzakonshme, qëndresa e tyre u nxit edhe nga grupe feudalësh të vegjël të krahinave të Korçës, Kolonjës, Përmetit, Skraparit, Tomoricës e Shpatit që u bashkuan me lëvizjen fshatare. Të shpronësuar nga timaret ose të kërcënuar që t’i humbisnin ato për shkak të thellimit e përhapjes së procesit të çifligimit, këta feudalë të pakënaqur të lidhur dhe me feudalë të tjerë në rrethin dhe në qytetin e Beratit, u ngritën kundër qeveritarëve vendas.
Sanxhakbeu i Vlorës nuk mundi me ushtarët e vet të shtypte kryengritësit e bashkuar. Meqë lëvizjet fshatare u bënë të rrezikshme për Stambollin, Porta e Lartë mori masa të tjera, dërgoi kundër kryengritjes së vitit 1700 forca ushtarake të të katër sanxhakëve nën urdhrin e ish-Vezirit të Madh, Ali Pashës. Por as këto nuk arritën ta shtypnin kryengritjen. Në vjeshtën e vitit 1701, Porta urdhëroi Hydaverdi Pashën e Shkodrës që, në krye të forcave ushtarake të sanxhakeve të Shkodrës, Dukagjinit, Elbasanit, Ohrit e të Vlorës, të përbëra nga rreth 10 000 veta, të shkonte për të shtypur kryengritjen, që e kishte qendrën në Kurvelesh. Hydaverdi Pasha përdori në radhë të parë taktikën e përçarjes së forcave kryengritëse, duke shkëputur nga lëvizja drejtuesit e përbërë nga grupet e feudalëve të vegjël. Në këto rrethana lëvizja fshatare ra përkohësisht në të gjitha krahinat, duke përfshirë edhe Kurveleshin, për të rifilluar me hov të ri në vitet 1703-1704.
Në këtë fazë të dytë, në krye të saj doli një feudal vendas, komandanti i garnizonit të kështjellës së Tepelenës, çaushi i jeniçerëve Muço Aga Hysoja. Në muajin qershor 1704 kundër kësaj kryengritjeje u dërguan forca ushtarake nga ejaleti i Rumelisë nën komandën e valiut, Hasan Pashës. Në këto forca bënin pjesë edhe ushtri të sanxhakëve të Janinës, Delvinës, Ohrit, Elbasanit, Shkodrës, Dukagjinit dhe të Prizrenit. Me përqendrimin e gjithë këtyre forcave ushtarake, qeveria arriti më së fundi ta nënshtronte krahinën e Kurveleshit. Në dështimin e kryengritjes një rol të veçantë luajti braktisja e lëvizjes nga Muço aga Hysoja, i cili, pasi u fal, u la në postin e vet si më parë.
Një lëvizje fshatare, e udhëhequr nga krerë malësorë, shpërtheu në të njëjtën kohë në krahinën e Matit. Në muajin maj të vitit 1703, kryengritës nga Selita e Macukulli rrethuan dhe sulmuan garnizonin e kështjellës së Stelushit. Mirëpo nuk mundën ta merrnin, sepse të rrethuarve u shkuan në ndihmë forcat e sanxhakëve të Ohrit, Shkodrës, Dukagjinit e Prizrenit. Në fund të gushtit, osmanët e nënshtruan edhe krahinën e Matit.
Lëvizje kryengritëse pati edhe në viset e Shqipërisë Veriore. Fshatarësia e lirë e Malësisë së Madhe, e sidomos kelmendasit, vazhduan qëndresën e armatosur që u rrit në fillim të shek. XVIII. Në vitin 1701, 6 000 ushtarë osmanë, të komanduar nga Hydaverdi Pasha i familjes së Begollajve të Pejës, sulmuan viset malore dhe rrethuan Kelmendin. Rrethimi vazhdoi për një kohë të gjatë. Të ndodhur pa ushqime dhe pa bukë, një pjesë e kelmendasve pranuan të hiqnin dorë nga kryengritja. Për këtë arsye Hydaverdi Pasha i la ata të lirë në krahinat e tyre. Pjesën tjetër (274 familje), që e vazhduan luftën, pashai i shpërnguli nga Kelmendi në tokat që zotëronte në pllajën e Peshterit, pranë Novi Pazarit. Ai kujtoi se do ta shuante me këto masa këtë vatër të përhershme të qëndresës dhe t’i fuste malësorët e lirë nën zgjedhën feudale. Por nuk ia arriti qëllimit. Më vonë, në vitin 1707 shumica e 274 familjeve braktisën vendbanimet e reja dhe u kthyen në Kelmend. Gjatë kthimit ata u ndeshën me forca të shumta qeveritare, të cilat u detyruan t’u hapnin rrugë.
Largimi i forcave ushtarake të qeveritarëve vendas për në frontin e luftës veneto-osmane gjatë viteve 1714-1718 i dha rast shpërthimit me përmasa më të mëdha të lëvizjeve kryengritëse. Kur feudalët vendas u ndaluan malësorëve të shtegtonin bagëtitë në kullotat dimërore dhe i pushtuan ato, popullsia e krahinave të vetëqeverisura të Kelmendit, Pultit, Shalës, Gashit dhe të Mirditës, sulmoi krahinat fushore fqinje dhe ndërpreu qarkullimin e rrugëve. Në të njëjtën kohë, rreth dy mijë raja matjanë, dibranë, lezhjanë e krutanë refuzuan të paguanin xhizjen dhe taksat e tjera shtetërore. Këto lëvizje u përkrahën përkohësisht edhe nga disa feudalë të pakënaqur nga shteti si ajanët e Matit, që synonin t’i përdornin ato si mjet presioni për të fituar të drejtën e taksave në dobi të vet dhe për të forcuar pozitat e tyre politike në pushtetin vendor.
Po kështu, fshatarët e nahijes së Mazarakut dhe Ajdonatit në Çamëri, e sidomos banorët e Margëllëçit, që ishin ngritur kundër pagimit të taksave qysh më 1708, vranë tagrambledhësit dhe rojen e armatosur që i shoqëronte dhe u hodhën në kryengritje të hapët. Në maj të vitit 1714 rreth 1 500 çamë thyen forcën ushtarake të sanxhakbeut të Delvinës, që u dërgua kundër tyre. Kryengritës të tjerë nga Kolonja e Konica nuk pranuan të paguanin taksat dhe e vranë xhizjedarin në Leskovik.
Krahas këtyre lëvizjeve, më 1715, shpërtheu një kryengritje tjetër e madhe, që kishte si qendër Kurveleshin. Në muajin korrik të vitit 1715 fshatarësia raja e kazave të Tepelenës dhe të Përmetit refuzoi të paguante taksat e jashtëzakonshme si dhe xhizjet e vitit 1714. Kundër kësaj lëvizjeje u dërguan të shkonin forcat e kështjellave të Vlorës, të Kaninës dhe ato të esnafëve të qytetit të Beratit. Meqenëse kjo kryengritje shpërtheu në kohën kur ushtria osmane luftonte me forcat venedikase të Korfuzit, ajo përbënte një rrezik serioz për to. Ndaj valiu i Rumelisë, Ahmet Pasha, shkoi vetë në nëntor 1715, për të drejtuar operacionet ushtarake për shtypjen e lëvizjes së Kurveleshit. Ai mori gjithashtu përforcime nga sanxhakët e Janinës, Delvinës, Vlorës, Ohrit dhe të Elbasanit, me të cilat mundi të shtypte kryengritjen dhe të shtronte krahinën.
Në vitin 1729 banorë të disa fshatrave të kazasë së Matit u hodhën në kryengritje dhe nuk pranuan të paguanin xhizjen, avarizin e nuzulin. Sulltani ngarkoi për shtypjen e saj qeveritarët e sanxhakëve të Elbasanit e të Shkodrës. Në pamundësi për t’i bërë qëndresë ushtrisë osmane kryengritësit pranuan të nënshtroheshin. Qeveritarët morën si peng 10 veta nga ata më me ndikim, por kur ata u larguan nga krahina e Matit, kryengritja filloi përsëri. Popullsia e Matit, nën drejtimin e Hal Bajramit, refuzoi të shlyente detyrimet, ktheu prapa të ngarkuarit për vjeljen e tyre dhe liroi pengjet. Pushteti qendror nisi përsëri qeveritarët, që me forca të shumta shtypën kryengritjen.
Në fillim të vitit 1739 u hodh në kryengritje popullsia e krahinave të Kurveleshit, Margëllëçit dhe të Ajdonatit që nuk pranoi të paguante xhizjen. Për shtypjen e saj qeveria osmane ngarkoi qeveritarin e sanxhakut të Delvinës, që u ndihmua nga bejlerët e Delvinës.
Në vitin 1744 fshatarësia e krahinës së Peqinit kundërshtoi me armë pagimin e taksës “ndihmë në kohë lufte”. Meqë orvatjet e valiut të Rumelisë për shtypjen e saj dështuan, ky pranoi të vjelë vetëm shumën që i ofruan kryengritësit, kurse pjesa tjetër do të shënohej në listën e të prapambeturave.
Dy vjet më vonë kryengritja përfshiu krahinat e Beratit e të Mallakastrës, popullsia e të cilave nuk pranoi të paguante taksën “ndihmë në kohë lufte”. Kryengritja u zgjerua aq sa valiu i Rumelisë u detyrua të vinte në krye të ekspeditës ushtarake për të ndëshkuar ata që kishin ngritur krye dhe për të vjelë taksat. Por edhe kjo kryengritje u shtyp. Përgjithësisht, kryengritjet e viteve 1718-1750 tregojnë se kjo nuk ishte një periudhë zbatice në qëndresën e armatosur të fshatarësisë shqiptare. Ato e shtyjnë cakun kohor të mbylljes së qëndresës deri në mesin e shek. XVIII, i cili shënon një moment kthese. Atëherë dolën në skenë pashallëqet shqiptare, si formacione shtetërore autonome. Nga kjo kohë lufta e fshatarësisë shqiptare merr disa tipare të reja.
Qëndresa e fshatarësisë pati pothuajse shkaqe të njëjta gjatë gjithë periudhës nga fillimi i shek. XVI deri në mesin e shek. XVIII. Ajo e kishte burimin në kontradiktën kombëtare e shoqërore të popullit shqiptar me pushtuesin osman. Lufta kishte si synim të kufizonte ose të zhdukte shtypjen feudale dhe zgjedhën osmane. Gjatë kryengritjeve të shek. XVI-XVII forca kryesore lëvizëse ishte fshatarësia raja dhe ajo e krahinave të vetëqeverisura, kurse në shek. XVIII shtohen edhe feudalët e disa klerikë të lartë të krishterë. Meqë interesat e këtyre krerëve laikë e fetarë u cenuan nga vendosja e regjimit feudal-osman, ata u afruan me fshatarësinë. Në qëndresën e shek. XVIII morën pjesë edhe aristokratë të mëdhenj shqiptarë, për shkak të rivalitetit në sipërmarrjen e detyrimeve ose pse kishin hyrë në rrugën e shkëputjes nga klasa feudale osmane. Krahas të krishterëve në kryengritje merrnin pjesë edhe myslimanët, si nxënës të medreseve (softë), muezinë, haxhinj, shejhlerë deri dhe dijetarët islamë (ulema). Në raste të veçanta kryengritjet morën ngjyrë fetare, ndonëse shteti gjithnjë përpiqej t’i trajtonte kryengritësit si armiq të fesë e pastaj të shtetit.
Kryengritjet u zhvilluan në dy zona: në krahinat e vetëqeverisura dhe në ato të timarit. Për rrjedhojë është i papranueshëm koncepti se lufta u zhvillua vetëm në krahinat autonome. Antagonizmi kombëtar dhe shoqëror me osmanët ishte i pranishëm në të gjitha krahinat, pavarësisht nga veçoritë që i karakterizonin ato. Kjo nuk e vë në dyshim faktin se malësitë ishin kthyer në vatra pothuajse të përhershme të luftës dhe shërbenin si baza për organizimin e qëndresës në shkallë vendi. Forca e madhe e qëndresës së tyre shpjegohet me faktin se fshatarësia e lirë luftonte kundër cenimit të vetëqeverisjes, kundër përpjekjeve të osmanëve për t’i përfshirë në sistemin e timarit dhe për t’i vënë në pozitat e fshatarëve raja dhe, përgjithësisht, kundër rëndimit të zgjedhës së huaj.
Megjithëse në periudha të caktuara kryengritjet u shtrinë pothuajse në pjesën më të madhe të vendit dhe u zhvilluan në të njëjtën kohë, ato patën karakter lokal dhe nuk u shkrinë në një kryengritje të vetme, ndonëse morën edhe forma të reja organizimi, siç ishin kuvendet.
Tiparet çlirimtare të kryengritjeve ishin mpleksur me ato shoqërore. Në varësi nga kushtet historike, nga forca dhe shkalla e organizimit të tyre, kryengritjet herë merrnin më tepër tipare çlirimtare e herë tipare shoqërore. Sidomos, kur kryengritësit bashkëpunonin me shtetet evropiane dhe shtronin si synim të flaknin zgjedhën e huaj, dilte në plan të parë karakteri çlirimtar.
Përgjithësisht kryengritjet e kësaj periudhe dështuan dhe nuk arritën të përmbushnin objektivat e tyre çlirimtare e shoqërore.

[Laberia]

K R E U III

NDRYSHIMET NË STRUKTURËN FETARE TË POPULLIT SHQIPTAR. PËRHAPJA E FESË ISLAME
(SHEK. XV - XIX)

Depërtimi i islamit në tokat shqiptare
Vendosja e sundimit osman në tokat shqiptare u shoqërua me ndryshime të thella jo vetëm në fushat politike, shoqërore dhe ekonomike, por edhe në strukturën fetare të popullsisë. Përkatësia e krishterë e shqiptarëve (pjesërisht në ritin ortodoks dhe pjesërisht në atë katolik) filloi të cenohej në dobi të përhapjes së islamit, fe zyrtare e shtetit osman. Kontaktet e shqiptarëve me fenë islame janë më të hershme sesa pushtimi osman i tokave shqiptare, përderisa që në kohët paraosmane këto toka janë shkelur herë pas here nga tregtarë, forca ushtarake apo përfaqësues të tjerë të botës orientale-islamike. Megjithatë, fillimet e islamizimit të popullsisë shqiptare në trajtën e një procesi historik, kohësisht janë të lidhura me fillimet e vendosjes së sundimit osman në Shqipëri.
Pjesa e sipërme e piramidës shoqërore, fisnikëria shqiptare, ishte e para që provoi dukurinë e kalimit në islamizëm. Që nga gjysma e dytë e shek. XIV, kur inkursionet osmane drejt Ballkanit dhe Shqipërisë sa vinin e dendësoheshin, princat shqiptarë u shtrënguan, kush më herët e kush më vonë, të pranonin suzerenitetin e sulltanit dhe, si vasalë të tij, të dërgonin djemtë e vet si pengje pranë oborrit osman. Këtu, pasi ktheheshin në myslimanë dhe merrnin edukatën përkatëse, ata ngarkoheshin me shërbime të caktuara ushtarake e civile, duke arritur në shumë raste edhe në funksione të larta, si sanxhakbejlerë, subashë etj. Ndër pinjollët e islamizuar të familjeve feudale shqiptare të dërguar pranë oborrit të sulltanit si içoglanë ishin edhe Gjergj Kastrioti (i islamizuar me emrin Skënder), një nga djemtë e Gjon Kastriotit, Jakup Beu, i biri i Teodor Muzakës (në fund të viteve 30 të shek. XV qeveritar i Sanxhakut Shqiptar), i vëllai, Kasem Pasha, një nga komandantët më të shquar të Muratit II dhe të Mehmetit II; dy djemtë e Gjin Zenebishit (njëri prej tyre, i quajtur Hasan Beu, në vitin 1455 mbante funksionin e subashit të Tetovës) etj. Islamizimi i një pjese të elitës feudale shqiptare që në dhjetëvjeçarët e parë të sundimit osman formoi kështu kontingjentin fillestar të popullsisë së islamizuar shqiptare.
Dinamika e procesit të islamizimit në hapësirën shqiptare u përshpejtua me vendosjen pas vitit 1402 të një detyrimi të veçantë të quajtur devshirme. Sipas këtij detyrimi, familjet e krishtera të vendeve nën sundimin osman, periodikisht duhet të jepnin djem (devshirë) për të mbushur repartet e jeniçerëve (axhemiogllanë) ose për nevoja të tjera të pallatit sulltanor (içogllanë).
Shqipëria ishte një ndër vendet e pushtuara, ku detyrimi i devshirmesë u zbatua me rigorozitetin më të madh. Detyra e mbledhjes së djemve të krishterë dhe e dërgimit të tyre në Stamboll i ngarkohej njërit prej funksionarëve të korpusit të jeniçerëve, i cili, i pajisur me ferman të sulltanit dhe i shoqëruar edhe nga një sekretar, shkonte në të gjitha krahinat, të cilat fermani në fjalë i ngarkonte me detyrimin e devshirmesë. Në bashkëpunim me kryepleqtë (koxhabashët) i dërguari i Stambollit mblidhte kryefamiljarët e çdo fshati dhe u kërkonte të sillnin pranë tij të gjithë djemtë e moshës 12-15 vjeç. Mes këtyre djemve zgjidheshin më të mirët përsa i përket paraqitjes fizike dhe aftësisë për të përballuar sakrificat. Zakonisht merrej një djalë për çdo familje të krishterë, qoftë kur familjet kishin disa, qoftë kur kishin edhe një djalë të vetëm. Djemtë e përzgjedhur, pasi visheshin me një livre cohe të gjatë deri në tokë dhe u vendosej një kësulë me pupël në kokë, dërgoheshin në kryeqytetin e perandorisë. Ditën që arrinin këtu, shpërndaheshin dy nga dy nëpër familjet e atjeshme dhe pastaj, të prirë prej agait (komandantit) të jeniçerëve, kalonin për shikim përpara sulltanit, i cili më të përshtatshmit i mbante në sarajet e veta, ndërsa një pjesë tjetër ua kalonte për stërvitje instruktorëve të posaçëm. Teprica u jepej familjeve osmane në Rumeli dhe Anadoll, ku mësonin turqishten, kryenin punë të ndryshme bujqësore etj. Edhe këta të fundit, sipas nevojave të pallatit të sulltanit dhe të korpusit të jeniçerëve, nëse kishin mësuar mirë gjuhën, brenda 2-3 vjetësh mund të merreshin nga familjet për t’u përfshirë me shërbim pranë institucioneve të mësipërme.
Një sasi jo e vogël djemsh nga familjet e krishtera, pasi ktheheshin në myslimanë, dërgoheshin me shërbim edhe pranë pallateve të sanxhakbejlerëve ose bejlerbejlerëve. Këta të fundit quheshin gulamë dhe shfaqen dendur në defterët osmanë të shek. XV si zotërues timaresh.
Praktika e devshirmesë, e cila vijoi deri nga fundi i shek. XVII, luajti rolin kryesor në krijimin e shtresës ushtarake shqiptare si pjesë përbërëse e klasës ushtarake osmane. Elementët e islamizuar nga trevat shqiptare, të cilët u edukuan pranë pallatit sulltanor ose pranë sarajeve të qeveritarëve osmanë të provincave, përgjithësisht, ose mbushën korpusin e jeniçerëve (ushtrisë osmane), ose formuan aparatin qeverisës të shtetit osman në Shqipëri. Duke qenë e inkuadruar në hierarkinë osmane, kjo pjesë e popullsisë shqiptare u bë zotëruese e timareve, zeameteve dhe haseve, dhe luajti kështu një rol të madh për shtrirjen e islamizmit edhe në pjesën tjetër të popullsisë.
Një pjesë e fisnikërisë shqiptare deri në fillimet e shek. XVI mundi ta ruante identitetin e vet fetar të krishterë, edhe pse ishte zotëruese e timareve. Zotëruesit e krishterë të timareve të quajtur ndryshe “timariotë të krishterë” ekzistuan vetëm përkohësisht si kategori shoqërore. Lejimi i ekzistencës së përkohshme të timariotëve të krishterë nga ana e shtetit osman ishte jo vetëm shenjë e demonstrimit të një farë tolerance fetare, por edhe një rrugë për integrimin gradual në sistemin e timarit të kësaj kategorie shoqërore, me qëllim islamizimin dhe osmanizimin e ardhshëm të saj. Burimet dokumentare të shek. XV shënojnë mjaft raste të kalimit të timareve nga duart e timariotëve të krishterë në zotërim të pasardhësve të tyre të islamizuar.
Timariorët e krishterë formonin një pakicë në krahasim me timariotët shqiptarë të islamizuar. Kjo duket qartë jo vetëm në sasinë e timareve që zotëronin, por edhe në sasinë e taksave që ata merrnin nga këto timare. Kështu, p.sh., në Sanxhakun Shqiptar, në vitet 1431-1432, nga 335 timare që numëroheshin gjithsej, vetëm 56 syresh u përkisnin zotëruesve të krishterë, ndërsa nga 107 zotërues timaresh të regjistruar më 1485 në sanxhakun e Shkodrës, vetëm 16 syresh ishin të krishterë. Megjithatë, kishte krahina ku gjatë shek. XV numri i timariotëve të krishterë ishte relativisht i madh. Në viset e Krujës dhe të Dibrës në vitin 1467, nga 40 zotërues timaresh gjithsej, vetëm 16 syresh ishin myslimanë, ndërsa pjesa tjetër ishin timariotë të krishterë. Përgjithësisht procesi i kalimit në islamizëm të timariotëve të krishterë nuk zgjati më shumë se dy breza që prej momentit të përfshirjes së tyre në sistemin e timarit, gjë që flet për atë se fisnikëria shqiptare u islamizua relativisht shpejt. Me shuarjen e kategorisë së timariotëve të krishterë në fillimet e shek. XVI ishte arritur islamizimi tërësor i klasës feudale shqiptare. Edhe përfaqësuesit më të shquar të familjeve feudale shqiptare të Arianitëve, Dukagjinëve, Muzakajve etj., pas shtypjes së qëndresës antiosmane të shek. XV ose u larguan nga Shqipëria, ose u bënë pjesë e popullsisë së islamizuar, duke krijuar kështu bazën e nevojshme për fillimin e depërtimit masiv të islamit në shtresat e tjera të popullsisë shqiptare. Kjo lidhej jo me peshën numerike që feudalët zinin në tërësinë e shoqërisë shqiptare të kohës, por me ndikimin e fuqishëm shoqëror dhe politik që ata kishin në mesin e popullsisë.
Depërtimi në shkallë të gjerë i fesë islame në radhët e popullit shqiptar gjeti shprehje pikësëpari në qytete. Me vendosjen e sundimit osman, qytetet shqiptare filluan të funksionojnë si qendra administrative, ekonomike dhe kulturore të sistemit të ri politik. Në përshtatje me rolin e tyre ekonomik e shoqëror, në qytete u përqendrua jo vetëm shumica e personelit administrativ e ushtarak osman, por edhe kleri islamik bashkë me institucionet e kultit që u shumuan me shpejtësi.
Qytetet kryesore shqiptare, si Elbasani, Berati, Prizreni, Shkodra, Vuçiterna (sot: Vushtria) etj., u bënë seli e dinjitarëve kryesorë të pushtetit provincial osman, si e sanxhakbejlerëve, allajbejlerëve, kadilerëve etj. Qytete të tjera më të vogla u shndërruan në qendra të kazave apo të nahijeve. Nga ana tjetër, degët kryesore të veprimtarisë ekonomike në qytete, zejtaria dhe tregtia, filluan të modelohen në përputhje me kërkesat e ushtrisë dhe të funksionarëve të pushtetit osman në provinca dhe në qendër. Në këto rrethana, fillimi i rimëkëmbjes ekonomike dhe shoqërore të qyteteve shqiptare në fund të shek. XV dhe në fillim të shek. XVI përkon në kohë edhe me fillimet e depërtimit të islamit në masën e gjerë të popullsisë qytetare. Ndërsa për mjaft qendra qytetare fillimet e këtij procesi vërehen vetëm në vitet 20-30 të shek. XVI, për disa të tjera duket se feja e re ka nisur të “zbresë” nga parësia e islamizuar në masën e popullsisë qytetare të krishterë, të paktën që nga vitet 80 të shek. XV.
Kështu, p.sh., qytetet e Vlorës, Gjirokastrës dhe Beratit ende në fillim të shek. XVI nuk kishin të regjistruar asnjë shtëpi myslimane (këtu përjashtohet klasa ushtarako-administrative dhe klerikët myslimanë, të cilët nuk regjistroheshin në defterët osmanë, sepse nuk bënin pjesë në popullsinë taksapaguese). Ndryshe nga qytetet e lartpërmendura, që në vitin 1485 qyteti i Shkodrës numëronte 26 shtëpi myslimane, ndërsa qyteti i Pejës 23 syresh. Për më tej, në qytetin e Vuçiternës më 1487 ekzistonte bashkësia e myslimanëve me 33 shtëpi nga 107 shtëpi që kishte gjithsej qyteti; po këtë vit, në qytetin e Prishtinës numëroheshin 51 shtëpi të islamizuara nga 299 shtëpi që kishte gjithsej qyteti; ndërsa qyteti i Tetovës që më 1468, kishte të regjistruara 41 shtëpi të kthyera në islame nga 264 shtëpi që numëronte gjithsej ky qytet.
Islamizimi i popullsisë së qyteteve shqiptare kryhej përmes dy rrugëve: e para, nëpërmjet kalimit në islam të vetë popullsisë banuese nëpër qytete dhe, e dyta, përmes lëvizjes mekanike të popullsisë fshatare drejt qyteteve. Veçanërisht për disa qytete rruga e dytë, d.m.th., ardhja në qytet e elementëve të sapoislamizuar nga rrethinat fshatare, evidentohet qartë në dokumentacionin historik të kohës. Gjallërimi i veprimtarisë ekonomike në qytete krijoi mundësi për ardhjen dhe punësimin këtu të zejtarëve të specialiteteve të ndryshme nga fshatrat përreth. Mirëpo për personat e ardhur nga fshati përqafimi paraprak i islamit donte të thoshte lehtësim i hyrjes së tyre në qytet, pas së cilës ata fitonin edhe statusin e qytetarit (shehirliut).
Shembullin më të qartë të shtimit të popullsisë qytetare me kontingjente njerëzish të islamizuar me prejardhje nga fshati, rrjedhimisht të përparimit të procesit të islamizimit në qytetet shqiptare, e japin qyteti i Beratit dhe ai i Elbasanit. Në vitin 1583 në të parin janë regjistruar 185 zejtarë myslimanë të ardhur nga fshatra të ndryshme, si Fratar, Gjerbës, Tozhar, Dobronik, Gjeqar etj., ndërsa në Elbasan janë regjistruar 39 zejtarë të tillë (hajmanagân).
Edhe pse zhvendosja e mjaft elementëve zejtarë nga rrethinat fshatare drejt qyteteve luajti rol jo të paktë në formimin e popullsisë myslimane të qyteteve, vendin kryesor në këtë proces e zinte islamizimi gradual i vetë popullsisë qytetare. Këtë e tregon më së miri shtesa natyrore e popullsisë së krishterë, e cila sa vinte e pakësohej, pasi një pjesë e rëndësishme e kësaj popullsie del të jetë kthyer në besimin islam. Një karakteristikë e dukshme e pamjes fetare të popullsisë qytetare gjatë shek. XVI-XVII ishte edhe fakti se zejtarët formonin përqindjen kryesore të popullsisë së islamizuar, gjë që flet për rolin e rëndësishëm të zejtarisë në jetën ekonomike të qyteteve shqiptare pas vendosjes së sundimit osman. Kjo pjesë e popullsisë dallohet qartë në regjistrimet osmane, sepse pas ose përpara emrave të banorëve myslimanë të regjistruar, shënohen emrat e zejeve përkatëse.
Pavarësisht nga dallimet që vihen re në intensitetin e islamizimit të popullsisë së qyteteve shqiptare, diagrama e këtij procesi gjatë shek. XVI ishte në ngjitje të pandërprerë. Në dhjetëvjeçarët e fundit të këtij shekulli një pjesë e rëndësishme e kësaj popullsie kishte kaluar në islamizëm. Feja e re kishte shënuar sukses të madh në qytete të tilla të rëndësishme, si Shkodra (në këtë kohë ishte islamizuar 100%), Peja (90%), Vuçiterna (80%), Elbasani (79%), Tetova (71%), Kërçova (65,5%), Kruja (63%), Berati dhe Prishtina (me nga 60%), Prizreni (55,9%), Dibra (51%), Tepelena (50%), Përmeti (41%), Novobërda (37%), Struga (24%), Vlora (23%), Korça dhe Trepça (me nga 21%), Janieva (14%), Delvina (4%) etj.
Nga shqyrtimi i ritmeve të procesit të islamizimit të popullsisë qytetare gjatë shek. XV-XVI, del se dinamika e këtij procesi paraqitej veçanërisht e shpejtë në qytetet e Kosovës. Një gjë e tillë shpjegohet, midis të tjerash, me rrethanat politike të veçanta që ekzistonin në Kosovë në momentet e vendosjes së sundimit osman. Popullsia shqiptare e Kosovës ndodhej kësaj kohe nën sundimin politik të shtetit serb, ndërsa pushtetin fetar këtu e ushtronte kryesisht Patrikana Serbe e Pejës. Për rrjedhojë, likuidimi i sundimit serb dhe dobësimi i pozitave të kishës serbe me vendosjen e sundimit osman, u dha rast banorëve të krahinës që t’i shpëtonin ndikimit të kishës së lartpërmendur, duke përqafuar fenë islame si një nga mjetet e shprehjes së dallimit të tyre etnik nga serbët. Nga ana tjetër, shkalla e lartë e islamizimit të hershëm (shek. XV-XVI) të qyteteve shqiptare në Kosovë dhe në Maqedoni (për këtë të fundit mund të përmenden Tetova dhe Kërçova) është fakt mjaft domethënës për të treguar pavërtetësinë e tezës së historiografisë serbe dhe joserbe, sipas së cilës rajoni i Kosovës dhe ai i Maqedonisë Perëndimore u janë nënshtruar ndryshimeve etnofetare në dobi të “shqiptarizimit” dhe “islamizimit”, si pasojë e “shpërnguljeve” të popullsisë sllave (desllavizimit) pas ngjarjeve të fundit të shek. XVII dhe dyndjes drejt këtyre rajoneve të popullsisë shqiptare të malësive veriore e lindore.
Ndërsa në pjesën qytetare të popullsisë shqiptare feja islame u përhap me ritme relativisht të shpejta, veçanërisht gjatë gjysmës së dytë të shek. XVI, dukuria e apostazisë (lëshimit të fesë) ende kësaj kohe nuk ishte karakteristike për popullsinë fshatare. Dallimet e mëdha midis popullsisë qytetare dhe asaj fshatare përsa i përket shkallës së islamizimit, duken në faktin se në fundin e shek. XVI përqindja e islamizimit të së parës kapte shifrën 49% në një kohë që e dyta ishte islamizuar vetëm në rreth 17% të saj. Megjithatë, kalimi tërësisht në islam i parisë shqiptare, konsolidimi i pozitave të fesë islame në qytete nëpërmjet depërtimit masiv të saj në radhët e popullsisë qytetare, ishin premisa të fuqishme për shpejtimin e ritmeve të islamizimit edhe në pjesën fshatare të popullsisë.
Është për këtë arsye që, duke filluar nga shek. XVII, burimet historike flasin për braktisje masive të fesë së krishterë dhe përqafimit të islamit edhe nga popullsia fshatare. Gjatë kësaj kohe fshatra të tëra kaluan në fenë islame. Në mjaft fshatra të tjera vërehet rënie e dukshme në numrin e shtëpive të krishtera nga njëra anë, dhe shtim i shtëpive myslimane, nga ana tjetër. Kështu, p.sh., në vilajetin e Prishtinës numri i shtëpive të krishtera në vitin 1688 ishte pakësuar 49% në krahasim me numrin e shtëpive të regjistruara në vitet 1551-1555, ndërsa në vilajetin e Novobërdës kjo shifër shkonte deri në 73%. Vetëm brenda viteve 1620-1624 në 200 fshatra të rrethit të Prizrenit ishin islamizuar 3 000 banorë.
Në vitin 1624 në tërë dioqezën katolike të Tivarit nuk numëroheshin më shumë se 2 000 banorë të besimit katolik, ndërkohë që në qytetin me të njëjtin emër, kishte mbetur vetëm një kishë e ritit të lartpërmendur, e cila mundi të shërbente si e tillë deri në fund të shek. XVII. Feja islame kishte bërë për vete më shumë besimtarë meshkuj sesa femra. Aty nga mesi i shek.XVII ky tipar i procesit të islamizimit dukej mjaft qartë, po të mbahet parasysh se shumicën e bashkësisë së krishterë shqiptare në këtë kohë e formonin femrat, ngaqë popullsia mashkullore kishte përqafuar më masivisht fenë e re. Sipas një relacioni të kreut të Arkipeshkvisë së Tivarit V. Zmajeviç, përpiluar më 1703, procesi i islamizimit në dioqezat e përfshira brenda juridiksionit të Arkipeshkvisë së lartpërmendur (Shkodra, Pulti, Zadrima, Lezha dhe Durrësi) kishte arritur në kuota të konsiderueshme. Kështu në 109 fshatra të dioqezës së Shkodrës mesatarisht ishte islamizuar 51% e popullsisë, në 52 fshatra të Zadrimës (Sapës) 20%, në 69 fshatra të Lezhës 11%, ndërsa në 114 fshatra të Durrësit 49%. Në vitet 20 të shek. XVIII, në nahijet dhe në kazatë e Shqipërisë së Mesme popullsia, pothuajse tërësisht, kishte përqafuar besimin islam. Gjatë shek. XVIII edhe popullsia e krahinave të Shqipërisë Jugore u fut në rrugën e islamizimit masiv. Në vitet 1735-1740 pjesa dërrmuese e banorëve të Vlorës, Beratit dhe të krahinave përreth lëshoi fenë ortodokse dhe kaloi në fenë islame.
Vrojtimi i dinamikës së procesit të islamizimit tregon se rreth mesit të shek. XVIII struktura e re fetare e popullit shqiptar, d.m.th. përpjesëtimet sasiore midis popullsisë së krishterë dhe asaj të islamizuar, kishin arritur pak a shumë në nivele të qëndrueshme, të cilat, me ndryshime të pakta, do të ruhen deri në ditët tona. Kalimet e mëvonshme në islam, nga ana numerike nuk ishin të asaj shkalle sa të kishin ndikime të ndjeshme në strukturën konfesionale të popullit shqiptar.
Pranimi i islamit nga një pjesë e konsiderueshme e popullsisë së krishtere shqiptare ishte një proces që nuk u zhvillua gjithnjë e gjithkund pa reagime. Një nga format e qëndresës ndaj depërtimit të fesë së re ishte krishterimi i fshehtë (kriptokristianizmi). Krishterimi i fshehtë përfaqësonte një gjendje kalimtare dybesimi, përmes së cilës individë të krishterë e pranonin islamin vetëm formalisht, me qëllim që të shmangnin pagesën e taksës së xhizjes (haraçit) dhe të gëzonin barazinë me popullsinë myslimane në jetën shoqërore. Ndërsa në publik këta individë paraqiteshin si myslimanë që mbanin emra të sferës islamike, shkonin në xhami etj., në familje, fshehtas, ata ushtronin ritin e krishterë.
Në shumë raste, nga një familje e pranonte fenë islame vetëm kryetari i saj, përfaqësues i familjes në marrëdhëniet me pushtetin osman, ndërsa pjesëtarët e tjerë të familjes mbeteshin të krishterë. Në këtë mënyrë, në disa krahina popullsia e të cilave në dukje ishte islamizuar, në të vërtetë për një farë kohe vijoi të ruhej fshehtas feja e krishterë.
Krishterimi i fshehtë ishte një dukuri e pranishme si në mesin e popullsisë katolike, ashtu edhe të asaj ortodokse. Veçanërisht gjatë shek. XVI-XVIII gjendja e krishterimit të fshehtë iu imponua popullsisë katolike shqiptare. Duke bashkëpunuar më ngushtë me fuqitë katolike të Perëndimit për t’u çliruar nga sundimi osman, sidomos me rastin e luftërave veneto-austro-osmane të vitit 1683-1690 etj., mjaft individë të besimit katolik, për t’i shpëtuar ndëshkimit të pushtetit osman pas mbarimit të luftërave në fjalë, pranonin publikisht fenë islame duke ruajtur fshehtas besimin e krishterë.
Numri i katolikëve të fshehtë (laramanëve) u shtua sidomos pas luftës midis Austrisë dhe Perandorisë Osmane të viteve 1737-1739. Pas tërheqjes së forcave austriake drejt veriut, kryengritësit shqiptarë të udhëhequr nga arkipeshkvi Mihal Suma mbetën të vetmuar përballë ndëshkimit të pushtetit osman. Për t’u shpëtuar masave ndëshkuese të autoriteteve osmane, një pjesë e banorëve katolikë të Shqipërisë Veriore pranoi formalisht fenë islame, duke praktikuar fshehurazi besimin e krishterë.
Ekzistenca e dukurisë së krishterimit të fshehtë në radhët e popullsisë katolike herë pas here shkaktonte debate dhe pështjellim në mesin e klerit katolik kur ishte fjala për administrimin e shërbesave fetare për individët që ndiqnin fshehurazi ritin katolik. Vëmendje të veçantë kësaj çështjeje i kushtoi edhe Koncili i Arbënit (Kuvendi Kishtar Shqiptar), i mbledhur në afërsi të Lezhës më 1703, me nxitjen e drejtpërdrejtë të papa Klementit XI. Ky forum, që u kryesua nga arkipeshkvi i Tivarit V. Zmajeviç, vendosi që t’u jepej fund dilemave për këtë çështje, duke urdhëruar që në të ardhmen individët, të cilët publikisht silleshin si myslimanë dhe privatisht i përmbaheshin fesë së të parëve të vet, të braktisnin islamin dhe publikisht të ushtronin krishterimin, në mënyrë që kështu ata të gëzonin të drejtën e shërbesave të shenjta (sakramenteve). Për të krishterët katolikë, që kishin lëshuar besimin dhe kishin përqafuar islamin në momente të veçanta dëshpërimi, u vendos që shërbesat e shenjta t’u jepeshin vetëm pasi ata të deklaroheshin hapur si përpara kishës, ashtu dhe autoriteteve osmane për kthimin në besimin e mëparshëm. Klerikëve katolikë u ndalohej që të kryenin shërbesat për gratë katolike të martuara me burra të islamizuar, si dhe për gratë, burrat e të cilave ishin islamizuar pas martesës. Megjithatë, në praktikë kryerja e shërbesave të shenjta edhe për këto kategori personash në përgjithësi vijoi të zbatohej deri në vitin 1744, kur për këtë qëllim doli një dekret i veçantë papal. Dekreti në fjalë lejonte vetëm pagëzimet e fëmijëve të kriptokristianëve në momentet kur këta të fundit ishin duke vdekur.
Qëndrimi i Kishës Ortodokse ndaj kriptokristianëve ishte më i butë sesa ai i Kishës Katolike. Gjatë procesit të islamizimit në rrjedhën e shekujve edhe në mesin e popullsisë ortodokse shqiptare kishte me shumicë individë të islamizuar, të cilët fshehurazi ndiqnin ritin e krishterë. Mirëpo këta individë nuk u privuan nga shërbesat kishtare të klerit ortodoks.
Krishterimi i fshehtë përfaqësonte një situatë kalimtare në jetën e një pjese të popullsisë së islamizuar shqiptare, situatë e cila pas një kohe merrte fund me triumfin e besimit islam ose të atij të krishterë. Në përgjithësi kjo kategori njerëzish mbeti në besimin islam, por pati raste kur ajo iu rikthye krejtësisht krishterimit. Kështu ndodhi, p.sh., me popullsinë e krahinës së Shpatit në sanxhakun e Elbasanit. Banorët e kësaj krahine edhe pse fshehurazi mbanin emra të sferës së krishterë dhe vijonin të ndiqnin ritin ortodoks, në publik paraqiteshin me emra myslimanë dhe si të tillë njiheshin edhe nga autoritetet osmane. Kështu në dokumentet osmane të viteve 20 të shek. XVIII popullsia e krahinës së Shpatit përgjithësisht është regjistruar si popullsi e islamizuar. Vetëm në vitin 1832, kur qeveria osmane i thirri nën armë duke i konsideruar shtetas myslimanë, shpatarakët e deklaruan veten publikisht të krishterë, duke marrë përsipër të gjitha detyrimet që rridhnin nga një status i tillë.

Sektet islamike në Shqipëri. Bektashizmi
Islami u përhap në tokat shqiptare jo vetëm në variantin e vet kryesor, sunit, por edhe në formën e sekteve (tarikateve) të ndryshme, siç ishin bektashizmi, halvetizmi, rufaizmi etj. Dëshmi të pranisë së këtyre sekteve mistike në territorin shqiptar janë teqetë e ndërtuara në një numër vendbanimesh. Midis sekteve islamike në fjalë, bektashizmi fitoi një popullaritet dhe shtrirje të konsiderueshme në viset shqiptare.
Bektashinjtë u shfaqën së pari në formën e një urdhri dervishësh në pjesën aziatike të Perandorisë Osmane (Anadoll). Themelues dhe mbrojtës i këtij urdhri mistik ishte Haxhi Bektashi, i lindur në Iran më 1249 dhe i vendosur në Turqi më 1284. Rol të veçantë në ngjizjen e ideve të Haxhi Bektashit patën kontaktet e tij me besimet aziatike të budizmit dhe të hinduizmit gjatë udhëtimeve që ai kreu në Indi, Tibet e në Kinë. Themeluesit e bektashizmit që në fillim dolën kundër rreptësisë doktrinare dhe dogmatizmit, duke shpallur dashurinë për të gjithë, vëllazërinë dhe bashkimin. Ndryshe nga tradita islamike, bektashinjtë e zhvilluan letërsinë e vet fetare kryesisht në gjuhën osmane dhe jo arabisht dhe persisht.
Një nga misionarët kryesorë të Haxhi Bektashit, i cili u bë i famshëm për predikimin e urdhrit bektashian në hapësirat ballkanike, ka qenë Sari Salltëku, për të cilin qarkullojnë mjaft tregime dhe legjenda. Sari Salltëku, i cili u shndërrua në një nga personalitetet më të shquara të bektashizmit, në fillim të shek. XIV u dërgua nga Haxhi Bektashi në Ballkan e në Shqipëri dhe i maskuar me veladonin e një murgu të krishterë, me durim e maturi të veçantë, punoi për të mbjellë farën e besimit bektashian. Shkupi, Ohri, Kruja dhe Janina ishin disa nga qytetet kryesore, ku ndaloi Sari Salltëku për të përmbushur misionin e lartpërmendur. Shenjtori bektashian ndihmohej në punën e vet nga një numër dervishësh, të cilët i përhapnin parimet bektashiane duke u paraqitur publikisht në emër të profetit Jezu Krisht dhe jo të Haxhi Bektashit. Madje Sari Salltëku dhe bashkëpunëtorët e vet themeluan në Korfuz edhe një “institut ortodoks”, i cili në të vërtetë u përdor për të përhapur në popull idetë e lirisë, dashurisë dhe të disiplinës bektashiane.
Që prej kohës së themelimit sekti (tarikati) bektashian erdhi duke u plotësuar nga pikëpamja ideore dhe organizative, derisa në fundin e shek. XV Balim Sulltani do t’i jepte trajtën përfundimtare këtij urdhri.
Bektashizmi që në fillimet e veta u paraqit si një sekt islamik liberal, duke qenë i afërt në shumë aspekte edhe me krishterimin. Tri ishin elementet kryesore mbi të cilat mbështetej besimi bektashian: e vërteta (hakikati), dituria (marifeti) dhe ligji (sheriati). Këta tre elementë konsiderohen si shtylla të këtij besimi dhe si parimet udhëheqëse të veprimtarisë së njeriut. Në këtë mënyrë porositej që ndjekësit e këtij urdhri të ishin të drejtë dhe të sinqertë kudo dhe kurdo, të luftonin për të qenë sa më të ditur dhe të zbatonin ligjet e vendit ku jetonin.
Ndryshe nga besimtarët sunitë, bektashinjtë nuk e kishin të ndaluar përdorimin e pijeve alkoolike dhe nuk e pranonin mbulesën e fytyrës së grave kur dilnin në publik. Bektashizmi respektonte ekzistencën dhe zhvillimin e lirë të kombeve dhe të besimeve të ndryshme fetare. Parajsa (xheneti) dhe ferri (xhehenemi) për bektashinjtë s’ishin gjë tjetër veçse prehja e shpirtit kur njeriu bën mirë dhe vuajtja e tij kur njeriu bën keq në jetë. Falja gjithashtu pakësohej nga pesë herë vetëm në dy herë në ditë, ndërsa agjërimi, nga një muaj në dhjetë ditë, duke ndërprerë vetëm të pirët e ujit.
Natyra liberale dhe eklektike e bektashizmit e bëri këtë sekt mjaft të pranueshëm e tërheqës për mjedisin ballkanik e veçanërisht për atë shqiptar, ku feja e krishterë bashkëjetonte me elementë të fuqishëm të trashëgimisë pagane të periudhës parakristiane. Në këtë mënyrë, përhapja e bektashizmit në tokat shqiptare u bë një nga aspektet kryesore të procesit të islamizimit të popullsisë, duke e shoqëruar këtë proces që nga fillimet e tij. Edhe pse, siç u theksua më sipër, tradita bektashiane duhet të ketë qenë e hershme në Shqipëri (fundi i shek. XIV-fillimi i shek. XV), burimet historike të njohura deri më tani i regjistrojnë gjurmët e saj që nga gjysma e dytë e shek. XVII. Sipas të dhënave të përftuara nga udhëpërshkrimi i gjeografit osman Evlija Çelebiu, në disa qytete shqiptare të kësaj kohe ekzistonin vende të shenjta dervishësh, si teqe, tyrbe etj. Me terma më konkretë përmendet teqeja e Haxhi Bektash Veliut në Kaninë të Vlorës e ndërtuar nga Sinan Pasha si vepër bamirësie. Në qytetin e Vlorës gjithashtu ekzistonte një teqe bektashiane me emrin e Baba Sulltanit (e njohur ndryshe me emrin Kuz Baba). Prania e bektashizmit dëshmohet në këtë kohë edhe në qytetin e Gjirokastrës, kur thuhet se shumica e popullsisë së këtij qyteti ulej dhe ngrihej duke thirrur për Aliun (është fjala për dhëndrin e profetit Muhamed, imam Aliun, për të cilin bektashinjtë kishin adhurim të veçantë); festonin krahas dy Bajrameve si ditë të shenjta, Shën Gjergjin, Nevruzin, Shën Mitrin, Sari Salltëkun, dhe në këto festa pinin verë të kuqe dhe raki. Edhe në vendbanime të tjera shqiptare, si në Pogradec, Mitrovicë, Kaçanik etj., sipas burimit të mësipërm, ekzistonin teqe bektashiane, çka flet për shtrirjen relativisht të gjerë të këtij sekti islamik deri në vitet 60-70 të shek. XVII.
Një nga qendrat e spikatura të bektashizmit shqiptar ishte bërë qyteti i Krujës, ku disa dëshmi interesante, siç janë gurët e varreve me simbole bektashiane që datojnë përkatësisht në vitet 1717 e 1728, flasin qartë për praninë e këtij urdhri në qytet të paktën që nga dhjetëvjeçarët e parë të shek. XVII. Lidhjet e ngushta të Krujës me bektashizmin duken qartë edhe në faktin se, krahas disa teqeve e zavijeve (teqe të vogla) bektashiane, në rrethinën e qytetit ka ekzistuar në Kreshtën e Malit edhe vendi i shenjtë me emrin e Sari Salltëkut, qendër e njohur pelegrinazhi jo vetëm për besimtarët e këtij sekti, por edhe për njerëz të besimeve të tjera.
Ritmet e përhapjes së bektashizmit në radhët e popullit shqiptar u shpejtuan gjatë gjysmës së dytë të shek. XVIII dhe fillimeve të shek. XIX, kohë kur urdhri i mësipërm fitoi mbështetjen e Ali pashë Tepelenës, sundimtarit të Pashallëkut të Janinës. Duke qenë kundërshtar i pushtetit qendror osman, në mënyrë të vetvetishme pashai tepelenas u afrua me korpusin e jeniçerëve, në këtë kohë opozitar i pushtetit sulltanor. Me këtë shpjegohen prirjet e tij adhuruese ndaj sektit bektashian, i cili ishte fe sunduese në radhët e jeniçerëve. Madje, thuhet se vetë Ali Pasha përqafoi bektashizmin dhe bëri çmos për fuqizimin e këtij urdhri në Shqipëri. Sundimtari i Janinës u lidh ngushtë edhe me një nga misionarët e bektashizmit në Shqipëri, Sheh Memiun (Sheh Mimi), veprimtaria e të cilit ishte veçanërisht e spikatur në Krujë dhe në rrethin e saj, ku u ndërtua në vitin 1802 edhe një teqe me emrin e tij.
Kryeqendra e pashallëkut, Janina, ishte kthyer në vendqëndrim për mjaft dervishë e misionarë të ndryshëm të urdhrit bektashian, të cilët vinin nga Stambolli apo qendra të tjera të Perandorisë Osmane, të larguar prej andej për arsye të ndryshme. Brenda territorit të pashallëkut dervishët bektashianë gjenin kushte të përshtatshme dhe trajtim të privilegjuar nga ana e Ali Pashës. Atyre u viheshin në dispozicion shuma të hollash dhe ndërtesa për banim, ndërsa në mjaft raste edhe prona të konsiderueshme. Kështu, Sheh Bursaliu i ardhur nga Anadolli, shef i një teqeje në Prevezë, gëzonte një benefic vjetor prej 20 000 frangash dhe një shtëpi të kushtueshme, kurse një tjetër dervish me prejardhje nga Maroku, Seid Ahmet Efendiu (misionar diplomatik i Ali Pashës), u pajis me prona tokësore të konsiderueshme me të ardhura prej më se 20 000 frangash, duke u emëruar njëkohësisht edhe si sheh i një teqeje pranë qytetit të Pargës.
Një tjetër dinjitar i urdhrit bektashian në Pashallëkun e Janinës, Sheh Ahmeti nga Siria, shef i një teqeje në hyrje të qytetit të mësipërm, zotëronte gjithashtu sipërfaqe të gjera tokësore me të ardhura të lakmueshme.
Pas likuidimit të korpusit të jeniçerëve nga sulltan Mahmuti II më 15 qershor 1826, në Stamboll dhe në qendra të tjera të Perandorisë Osmane, shpërtheu një stuhi e fortë dhune e represioni kundër urdhrit bektashian. Në kryeqytetin e perandorisë u shkatërruan mjaft teqe të këtij urdhri, u arrestuan, u burgosën, u ezekutuan ose u dëbuan baballarë, dervishë, si dhe u konfiskuan libra të shumtë. Mirëpo nuk kaloi shumë kohë dhe urdhri bektashian filloi ta rimarrë veten me shpejtësi. Nga ana tjetër, furtuna kundërbektashiane e sulltan Mahmutit II në viset shqiptare kaloi pa pasoja të rënda, duke mos përjashtuar këtu ndonjë ndikim negativ që ushtroi në këtë drejtim rivaliteti midis Ali pashë Tepelenës si mbrojtës i bektashizmit dhe Bushatllinjve të Shkodrës si mbrojtës të islamit sunit dhe kundërshtarë të bektashizmit.
Pas bektashizmit, halvetizmi ishte sekti (tarikati) kryesor islamik që depërtoi në viset shqiptare. Emri i këtij sekti lidhet me themeluesin e tij Omer el Halveti nga Tabrizi i Iranit (shek. XIV). Rëndësi të veçantë në historinë e këtij sekti ka figura e Sejid Jahja Shirvaniut (mesi i shek. XV) nga Bakuja, i cili njihet si themelues i vërtetë i tij. Praktika fetare e sektit halveti konsiston në tërheqjen e besimtarit në një dhomë të veçuar për të kryer ritin e “zikrit”, rit i cili lidhet me përmendjen e Zotit me zë të lartë nën emra të ndryshëm të gjetur posaçërisht për një gjë të tillë.
Shehlerët dhe dervishët halvetinj në të shumtën e kohës, kanë qenë aleatë të pushtetit politik osman në ruajtjen dhe konsolidimin e islamit sunit në vendet e sunduara dhe në luftërat e tij kundër fuqive të krishtera.
Fillesat e përhapjes së halvetizmit në tokat shqiptare i takojnë fundit të shek. XIV dhe gjysmës së parë të shek. XV. Megjithatë, depërtimi i këtij sekti në mesin e popullit shqiptar bëhet më i dukshëm duke filluar nga gjysma e parë e shek. XVI. Vendpërhapja e tij fillestare u bënë krahinat e Shqipërisë Jugore. Qendrat kryesore ku u vendosën misionarët halvetinj qenë Delvina dhe Vlora. Nxitësi kryesor i këtij procesi ishte Jakup Efendiu, një nga shehlerët e dëgjuar të këtij sekti në këtë kohë, ndërsa qendër e rrezatimit halvetian për krahinat e lartpërmendura ishte qyteti i Janinës, ku, që në vitin 1390 ishte themeluar një teqe e këtij sekti nga Gazi Evrenoz beu me autorizimin e sulltan Bajazitit I.
Duke u nisur nga fakti se në Berat, Korçë, Elbasan dhe në Vlorë në fund të shek. XV dhe fillim të shek. XVI dëshmohet të jenë themeluar teqe halvetiane, do të pranohet se përhapja gjeografike e këtij sekti ishte zgjeruar jo pak. Evolucioni i këtij procesi shpejtohet edhe më shumë gjatë shek. XVIII, shekull gjatë të cilit tarikati halvetian shton praninë e vet edhe në Kosovë dhe në trevat shqiptare në Maqedoninë Perëndimore. Kjo shihet në rrjetin e teqeve halvetiane që themelohen gjatë kësaj kohe në këto treva. Kështu, Prizreni, Gjakova, Rahoveci, Manastiri, Kërçova etj., u bënë qendrat kryesore të halvetizmit.

Faktorët ndikues në islamizimin e popullsisë shqiptare
Rrethanat politike dhe ekonomiko-shoqërore
Përhapja e islamit në tokat shqiptare ishte një dukuri e shkaktuar prej bashkëveprimit të një numri faktorësh të natyrave të ndryshme: politike, ekonomike, kulturore dhe fetare. Perandoria Osmane ishte një shtet islamik që pranonte të drejtën e ekzistencës brenda kufijve të tokave nën sundimin e vet edhe të komuniteteve fetare joislamike, mjafton që këto të fundit të njihnin pushtetin e sulltanit dhe të paguanin një taksë të caktuar (xhizjen) si kompensim për “mbrojtjen” që gëzonin nën hijen e sovranit osman. Kështu edhe në Shqipëri, pushtimi osman nuk u shoqërua me përdorimin e dhunës së organizuar e të drejtpërdrejtë shtetërore me synim çrrënjosjen e fesë ekzistuese (krishterimit) dhe imponimin e islamit në vend të saj. Dy prej sulltanëve osmanë, Selimi I dhe Murati IV, që projektuan islamizimin me forcë të të gjithë popullsisë së krishterë të perandorisë, u detyruan të hiqnin dorë që në fillesë prej këtyre projekteve për shkak të kundërshtimit të vendosur të drejtuesve të lartë të klerit islamik dhe të qarqeve kishtare. Mbijetesa e komuniteteve të krishtera në Shqipëri, pavarësisht nga tkurrjet e tyre për llogari të kalimeve masive në fenë islame, e vërteton më së miri atë që u tha më sipër.
Megjithatë, mjaft aspekte të politikës së shtetit osman kundrejt vendeve të krishtera të përfshira nën sundim, rrjedhimisht edhe ndaj Shqipërisë, shërbyen si shkaqe të mirëfillta që inkurajuan procesin e përhapjes së fesë islame ndër shqiptarët. Në radhë të parë këtu duhen përmendur mekanizmat politikë, që u përdorën për tërheqjen e fisnikërisë feudale vendase në hierarkinë ushtarako-administrative osmane. Qoftë nëpërmjet marrjes së pinjollëve të familjeve feudale shqiptare si pengje vasaliteti në Stamboll, qoftë nëpërmjet tërheqjes së një pjese tjetër drejtpërsëdrejti në sistemin e timarit (si timariotë të krishterë dhe më pas të islamizuar), shteti osman ia arriti të islamizojë dhe të inkuadrojë brenda strukturave të veta një pjesë të madhe të elitës së shoqërisë shqiptare të kohës. Pjesa tjetër, e cila vendosi të mos pajtohet me sundimin osman duke organizuar dhe udhëhequr një qëndresë të armatosur disa dhjetëravjeçare gjatë shek. XV, pas mposhtjes së kësaj qëndrese, ose u detyrua të braktisë vendin ose pranoi islamizmin, duke u integruar gjithashtu në sistemin e ri politik osman.
Nga ana tjetër, një ndër parimet bazë të ndërtimit administrativ të shtetit osman ishte sigurimi i nëpunësve dhe i funksionarëve të të gjitha niveleve të administratës kryesisht nga kontingjentet e islamizuara të individëve të grumbulluar në Stamboll nëpërmjet detyrimit të devshirmesë ose nga burime të tjera, siç ishin robërit e luftës të kapur në betejat e ndryshme të ushtrive osmane gjatë operacioneve luftarake. Një sistem i tillë i quajtur “sistemi i robërve” (kul sistemi) u përdor me sukses sidomos gjatë shekujve të parë të sundimit osman, duke u bërë burim i fuqisë dhe i qëndrueshmërisë së perandorisë, ngaqë kuadri drejtues i administratës shtetërore ishte përgatitur dhe edukuar rreptësisht me frymën e besnikërisë ndaj fesë islame dhe sulltanit. Për shkak të pozitës gjeopolitike delikate (ndodhej në brezin kufitar perëndimor të Perandorisë Osmane), si dhe të prirjeve luftarake të spikatura të banorëve të saj, Shqipëria u bë jo vetëm një nga vendet ku detyrimi i devshirmesë gjeti zbatimin më të gjerë, por edhe vendi që përgjithësisht u qeveris nga shqiptarë të dalë nga kontingjentet e lartpërmendura. Në këtë mënyrë, klasa ushtarako-administrative osmane në viset shqiptare, duke qenë etnikisht e njëjtë me të qeverisurit e vet, duke zotëruar jo vetëm pushtetin politik, por edhe atë ekonomik (ishte pronare e timareve, zeameteve, haseve etj.), u bë një faktor i rëndësishëm për depërtimin e islamit në radhët e bashkëkombësve të vet.
Përmasat e gjera të përhapjes së islamizmit në tokat shqiptare kanë lidhje edhe me ballafaqimet e ashpra të armatosura të popullit shqiptar me ushtritë osmane në kushtet e një qëndrese të pashembullt disa dhjetëravjeçare për mbrojtjen e lirisë dhe të pavarësisë së tokave shqiptare. Qëndresa antiosmane e shqiptarëve gjatë shek. XV, e cila kulmoi me luftërat nën udhëheqjen e Skënderbeut, u shtyp në vitin 1479 me rënien e qytetit të Shkodrës në duart e osmanllinjve. Dëmet e mëdha njerëzore, materiale e kulturore që pësoi populli shqiptar në këtë luftë u bënë kushte lehtësuese për depërtimin e islamizmit në radhët e popullsisë vendase të mbetur, sidomos asaj të përfshirë brenda rrezes së veprimeve luftarake. Braktisja e mjaft qendrave të banuara nga popullsia e krishterë, e cila mërgoi jashtë atdheut, krijoi mundësinë për islamizimin e këtyre vendbanimeve, duke pasur parasysh në këtë rast edhe grumbullimin e elementëve të islamizuar përreth. Shembull domethënës për këtë ishte qyteti i Shkodrës, i cili vetëm disa vjet pas rënies në duart e osmanllinjve, në defterin osman të regjistrimit të vitit 1485 rezulton i islamizuar në masën 48%.
Në mjaft raste lëshimi i besimit të krishterë dhe përqafimi i fesë islame nga popullsia shqiptare shihej si mjet shpëtimi nga ndëshkimi i pushtetit osman për shkak të pjesëmarrjes së saj në kryengritjet e ndryshme çlirimtare, duke bashkëpunuar edhe me shtete të ndryshme të Perëndimit. Kështu, p.sh., ndodhi pas shtypjes së kryengritjes shqiptare që shpërtheu gjatë luftës veneto-osmane të viteve 1646-1649, kur e gjithë popullsia katolike e qytetit të Tivarit dhe periferisë së tij u detyrua të mohojë besimin e vet dhe të kalojë në islamizëm. Rredhoja të tilla në procesin e islamizimit patën edhe ngjarje të tjera të kësaj natyre, si luftërat austro-osmane të viteve 1683-1699 dhe 1737-1739.
Braktisja e fesë së krishterë dhe përqafimi i islamizmit u stimuluan fuqishëm edhe nga detyrimi i popullsisë së krishterë për t’i paguar shtetit osman taksën e xhizjes. Në një mjedis shoqëror ku sundonte varfëria dhe skamja, pamundësia për ta paguar rregullisht një taksë të tillë, që me zhvlerësimet e monedhave të kohës rritej progresivisht në vlerë monetare, bënte që nga viti në vit barra e të prapambeturave nga kjo taksë të rëndohej deri në atë masë, sa që të krishterët taksapagues të çliroheshin nga ky detyrim duke gjetur si zgjidhje shpëtimtare braktisjen e besimit ekzistues dhe kalimin në fenë islame. Relatorët katolikë të shek. XVII-XVIII, përgjithësisht, xhizjen (haraçin) e konsiderojnë si faktor kryesor për gërryerjen e krishterimit dhe përhapjen e islamit ndër besimtarët shqiptarë. Sipas një raporti të vitit 1610 dërguar Vatikanit nga arkipeshkvi i Tivarit, Marin Bici, fshatra të tëra të Shqipërisë kishin mohuar besimin e krishterë për t’i shpëtuar pagesës së haraçit (xhizjes). Me qëllim që të shpëtonin besimtarët e vet nga rreziku i mohimit të fesë së krishterë dhe kalimit në islam, si rrjedhojë e rëndimit gjithnjë e më shumë të barrës së xhizjes, njerëz të rëndësishëm të hierarkisë kishtare katolike shqiptare, siç ishte p.sh. arkipeshkvi i Tivarit Vinçens Zmajeviç, sugjeruan edhe rrugëdalje të tilla nga kjo gjendje. E tillë ishte ndërhyrja pranë autoriteteve osmane për të përjashtuar nga kjo taksë kategoritë më të varfra të popullsisë, ose gjetja e mundësive për t’i shpërngulur në vendet katolike të Perëndimit, ku do t’u siguroheshin edhe kushtet e nevojshme për punë dhe jetesë. Kështu, më 1704, 117 banorë nga dioqeza e Tivarit ishin dërguar në Venedik ku ishin punësuar duke u inkuadruar me pagesë në ushtrinë e këtij vendi.
Shumë individë e ndërruan fenë duke pranuar islamizmin edhe si mundësi për të shmangur rrezikun e diskriminimit shoqëror dhe si mjet për të siguruar përparësitë politike dhe ekonomike që ofronte shoqëria osmane e kohës. Nga ana tjetër, prirjet dhe zotësitë luftarake të shqiptarëve në rrethanat e sundimit osman, kur nevojat ushtarake të perandorisë ishin aq të shumta, u ofronin atyre shanse të mëdha për të përmirësuar kushtet ekonomike dhe për të siguruar mbijetesën nëse përqafonin islamin. Kështu që nuk ishin të paktë të krishterët shqiptarë që braktisnin fenë e tyre dhe përqafonin islamin, në mënyrë që të mundësonin përfshirjen e tyre në shërbime të ndryshme me karakter ushtarak. Rasti i mbrojtësve shqiptarë të kështjellës së Zhulatit (fshat në rrethin e Gjirokastrës), të cilët ndërruan fenë pasi vetëm kështu mund të mbeteshin në shërbimin e lartpërmendur, është fakt tepër domethënës për atë çka u theksua më sipër.
Mendimtarë të shquar shqiptarë, si Sami Frashëri, Fan S. Noli, Faik Konica etj., kanë vënë në dukje rolin jo të vogël që kanë luajtur karakteristikat e lartpërmendura në shtyrjen e popullsisë shqiptare drejt përqafimit të islamit. Në veprën e vet “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, S. Frashëri shkruan midis të tjerash se, “shqiptarët kishin zënë të marrënë besën’e tyrqet (turqve - shën. i aut.) e të bëhenë myslimanë që pa rënë Shqipëria në duar të tyrqet. Po si u bënë këta zotërinjt’ (sunduesit - shën. i aut.) e Shqipërisë, këthyerj’e besës u shtua shumë më tepër edhe më të gjith’ anët të Shqipërisë zunë të marrënë besën’ e mundëset (fitimtarëve - shën. i aut.) duke thënë tek është kordha, është besa! Shqipëtarëtë kanë këtë vetië që rëndonenë çpejt nga një besë e duanë gjithënjë ta ndërojnë; si pan’ që tyrqitë s’u bëjnë nder atyre që s’janë në besët të tyre, s’përtuanë për të marr’atë besë”.
Praktika e ndërrimit të fesë për hir të pragmatizmit politik, në të vërtetë kishte ekzistuar që në kohët mesjetare. Veçanërisht princat shqiptarë e kishin bërë zakon që përkatësinë e vet fetare t’ua përshtasnin aleancave me shtete të ndryshme të Lindjes ose të Perëndimit.

[Laberia]

Gjendja kishtare në viset shqiptare
Me gjithë rëndësinë e padiskutueshme të faktorëve politikë, ekonomikë dhe shoqërorë në nxitjen e procesit të kalimit në islamizëm të një pjese të madhe të popullit shqiptar, një rol përcaktues në këtë proces luajtën veçoritë e situatës fetare në viset shqiptare në momentet e kontaktimit të shqiptarëve me islamin.
Ndryshe nga popujt e tjerë fqinjë ballkanikë, shqiptarët nuk kishin një kishë të vetme kombëtare. Përkundrazi, duke u ndodhur në një pozitë gjeopolitike të veçantë, territori shqiptar u gjend në vijën kufitare midis dy kishave universale të kohës: Kishës Katolike Romake me seli në Vatikan dhe asaj Ortodokse me seli qendrore në Konstandinopojë (Stamboll).
Në mënyrë të përafërt, kufirin midis popullsisë shqiptare të ritit katolik dhe asaj të ritit ortodoks e formonte vija Durrës-Elbasan-Dibër-Shkup. Megjithatë, edhe në veri të vijës së lartpërmendur, veçanërisht kur është fjala për trevat shqiptare veriore dhe verilindore (përkatësisht viset brenda kufijve të sotëm të Malit të Zi dhe të Kosovës), ekzistonin përzierje të popullsisë katolike me atë ortodokse, që bënte pjesë në juridiksionin e Patrikanës së Pejës. Edhe pas vendosjes së sundimit osman në tokat shqiptare, marrëdhëniet midis dy kishave kryesore karakterizoheshin nga rivaliteti për të zgjeruar hapësirat e ndikimit dhe për të shtuar numrin e besimtarëve në kurriz të njëra-tjetrës. Mungesa e harmonisë, grindjet dhe tensionet në marrëdhëniet midis institucioneve kishtare të dy riteve kryesore (katolike dhe ortodokse), patën ndikime të forta në dobësimin e pozitave të krishterimit në mesin e shqiptarëve dhe në lehtësimin e depërtimit të islamit në radhët e tyre.
Në kushte më të vështira u gjend sidomos Kisha Katolike, e cila u shtrëngua të vuante rrjedhojat negative të ashpërsimit të politikës së Portës së Lartë si kundërpërgjigje ndaj rolit parësor që kishte Selia e Shenjtë Romake në projektimin e fushatave luftarake antiosmane të ndërmarra prej shteteve perëndimore.
Organizimi administrativ i Kishës Katolike në trojet shqiptare përgjithësisht mbeti i pandryshuar gjatë kohës së sundimit osman, përjashto këtu ndryshimet si pasojë e ngushtimit hapësinor të Katolicizmit për shkak të përhapjes së islamizmit. Në Veri, Arkipeshkvia e Tivarit vijonte të ishte kryeqendra e krishterimit katolik shqiptar. Në varësi të saj ishin dioqezat (ipeshkvitë) katolike të Tivarit, Shkodrës, Lezhës, Sapës (Zadrimës), Pultit dhe Prizren-Shkupit (në juridiksionin e kësaj të fundit përfshihej popullsia katolike shqiptare nga Prizreni deri në Shkup).
Në jug ndodhej Arkipeshkvia e Durrësit, nga e cila vareshin një numër dioqezash (ipeshkvish), siç ishin ato të Durrësit, Krujës, Arbërisë (përfshinte kryesisht fshatrat midis Elbasanit dhe Tiranës), Lisit (Mat), Bendës (përfshinte fshatrat e krahinës së Shëngjergjit, rrethi i Tiranës), Kunavisë (përfshinte famullitë në zonën midis Durrësit, Tiranës, Peqinit dhe Kavajës).
Megjithatë, struktura administrative e Kishës Katolike në trojet shqiptare, si rrjedhim i përparimit të procesit të islamizimit të popullsisë, në disa përbërës të saj kishte mbetur vetëm simbolike, pasi masa kryesore e besimtarëve në një numër dioqezash kishte braktisur fenë katolike duke kaluar në islamizëm. Një dukuri e tillë aty rreth gjysmës së dytë të shek. XVII ndeshej jo vetëm në krahinat e Shqipërisë së Mesme (rrethet e Elbasanit, Kavajës, Durrësit, Krujës dhe Matit), por edhe në mjaft krahina shqiptare veriore e verilindore (Tivar, Ulqin, Shkodër, viset e Kosovës etj.).
Me qëllim që të ndalonte rënien e mëtejshme të krishterimit katolik dhe valën e apostazisë (lëshimit të fesë) në ballafaqim me islamin dhe me lëvizjet reformatore në Evropë, në fillim të shek. XVII Selia e Shenjtë e Romës mori masa të rëndësishme për gjallërimin e veprimtarisë së misionarëve katolikë në Shqipëri dhe në Ballkan. Më 1622 u themelua Shoqata e Shenjtë e Përhapjes së Fesë (Sacra Congregatione de Propaganda Fide). Ndërsa në vitin 1634 shoqata në fjalë rithemeloi në Shqipëri misionet françeskane (dega e Minorëve Observantë të Reformuar), të cilët, të stërvitur në kryerje detyrash në vende me shkallë të lartë vështirësie, luajtën një rol jo të vogël në fuqizimin e qëndresës së katolicizmit përballë depërtimit gjithnjë e në rritje të fesë islame. Misionarët e urdhrit françeskan në tokat shqiptare kishin organizimin e vet të veçantë në pika të caktuara misionare, duke pasur bashkërenditës të përgjithshëm të veprimtarisë së tyre prefektin e misioneve. Pika të tilla ku ishte përqendruar veprimi misionar françeskan ndodheshin në Shkodër (fshatrat Grudë e Shas), Pultin e Sipërm, Pukë, Zadrimë (fshati Troshan), Lezhë (fshati Pëdhanë), Mirditë, Krujë (Derven) dhe në Pult. Në këto pika ishin ngritur edhe kisha të vogla (oratore). Duke qenë se misionarët françeskanë ishin përgjithësisht me kombësi të huaj, një nga detyrat e tyre kryesore ishte mësimi sa më shpejt i gjuhës shqipe me qëllim që të predikonin dhe të komunikonin si duhet me besimtarët në gjuhën vendase.
Krahas ngritjes së pikave misionare françeskane për frenimin e kalimit në fenë islame të besimtarëve katolikë, Selia e Shenjtë e Romës dendësoi veprimtarinë e vet për zgjerimin e hapësirave të ndikimit të Kishës Katolike, duke u përpjekur të përfshinte brenda rrezes së administrimit të vet edhe krahina me popullsi ortodokse. Për këtë qëllim u nxit praktika e uniatizmit, e cila nënkuptonte lidhjen e popullsisë ortodokse me Selinë e Shenjtë të Romës vetëm duke njohur Papën si At shpirtëror dhe duke vijuar, nga ana tjetër, t’i përmbahej liturgjisë së Kishës Ortodokse.
Aktivistët kryesorë të lëvizjes uniate u bënë murgjit bazilianë, të cilët që nga fillimi i shek. XVI u dërguan grupe-grupe nga Italia në Shqipërinë e Mesme dhe në atë të Jugut. Këta ishin kryesisht me prejardhje nga arbëreshët e Sicilisë dhe e dendësuan veprimin e vet misionar veçanërisht gjatë shek. XVII-XVIII. Në viset jugore (kryesisht në Himarë), uniatizmi njohu disa suksese, që lidhen me faktin se popullsia e Himarës njohu për një farë kohe autoritetin shpirtëror të Papës së Romës. Kjo duket qartë në kërkesën që përfaqësuesit e popullsisë himariote i drejtuan më 1577 papa Gregorit XIII për t’i ndihmuar në rindërtimin e rezidencës episkopale të shkatërruar nga osmanllinjtë. Ky ndikim i uniatizmit u pa sidomos në propozimin që himariotët bënë katër vjet më vonë, për të ngritur flamurin e revoltës antiosmane nën emrin e Papës dhe të mbretit të Spanjës, Filipit V, në se do t’u premtohej të futeshin nën juridiksionin e Kishës Katolike, duke njohur Papën si “kreun shpirtëror të vërtetë dhe më të lartë”, me kusht që të ruanin shërbesat kishtare në përputhje me traditën dhe ritin e vet.
Rol të rëndësishëm për nxitjen e lëvizjes uniate luajtën edhe kolegjet e Grottaferratës (afër Romës) dhe Mexojusos (Sicili), të cilat drejtoheshin nga murgjit bazilianë dhe përgatisnin priftërinj të ritit uniat. Terrenin më të përshtatshëm uniatizmi e gjeti te arbëreshët e Italisë, të cilët formuan masën më të madhe të besimtarëve ortodoksë me prejardhje nga krahinat e Shqipërisë së Mesme, asaj të Jugut, si dhe nga ngulimet arbërore të Greqisë, të cilët u përfshinë nën qeverisjen shpirtërore të Kishës Uniate, strukturë kjo, e posaçme, e Kishës Katolike Romake. Përsa i përket krahinës së Himarës, uniatizmi nuk mundi t’i qëndrojë kundërveprimit të Kishës Ortodokse dhe si rrjedhojë, aty nga vitet 60-70 të shek. XVIII, popullsia e krahinës së lartpërmendur u rikthye nën autoritetin kishtar lindor.
Me gjithë vështirësitë e krijuara pas vendosjes së sundimit osman në tokat shqiptare, Kisha Romake kishte arritur të mbante një status të caktuar, sipas të cilit, ajo ruante lirinë e administrimit dhe të predikimit fetar në mesin e popullsisë katolike. Kjo duket qartë edhe në beratin (dekretin) e sulltanit që, krahas diplomës së lëshuar nga zyra përkatëse e Vatikanit, konfirmonte në postin e tij titullarin e Kishës Katolike në Shqipëri, arkipeshkvin e Tivarit. Ky i fundit duhet ta ushtronte funksionin në përputhje me zakonet dhe ligjin, si dhe me kërkesat e ritit të vet. Atij duhet t’i bindeshin të gjithë priftërinjtë vartës duke iu drejtuar për të gjitha çështjet e Arkipeshkvisë (kryepeshkopatës). Titullarit të kishës i njihej e drejta të posedonte pasuritë e të gjithë priftërinjve vartës që vdisnin, kur këto pasuri llogariteshin nën 5 000 akçe. Autoritetet porositeshin të miratonin dhe të mos pengonin asnjë procedurë që lidhej me lënien e pasurive nga ana e fetarëve në dobi të të vobektëve të kishës sipas ritit dhe zakoneve. Kreu i kishës gëzonte të drejtën të emëronte e të shkarkonte lirisht varësit e vet në përshtatje me ritin e zakonin, pa pësuar asnjë ndërhyrje prej administratës shtetërore. Veç kësaj, atij i njihej e drejta mbi kurorëzimet e martesave dhe divorcet brenda juridiksionit të vet kishtar. Nga ana tjetër, tërë inventari i pasurive të luajtshme dhe të paluajtshme të Kishës Katolike në Shqipëri ishte nën posedimin dhe administrimin e arkipeshkvit të sipërpërmendur.
Vetëm pasi të kishte siguruar beratin sulltanor, një kopje e të cilit i përcillej kadiut të Tivarit, vendi ku ishte selia qendrore e Kishës Katolike Shqiptare, mund të fillonte lirisht nga ushtrimi i funksionit të vet kreu i kishës në fjalë.
Masat e marra për të siguruar mbijetesën e krishterimit katolik në Ballkan dhe veçanërisht në tokat shqiptare, nuk mundën të shmangnin një varg keqkuptimesh, mungesash dhe dukurish negative që vijonin të ishin të pranishme në gjirin e bashkësisë katolike shqiptare. Në vetvete ato ishin shkaqe të mirëfillta për lehtësimin e depërtimit islam në radhët e saj.
Në radhë të parë Kisha Katolike në viset shqiptare duhet të përballonte vështirësitë e mëdha, që lidheshin me bindjen e besimtarëve të vet për të pranuar e për të zbatuar në jetën e tyre të përditshme kalendarin e ri gregorian, i cili më 1582 zëvendësoi atë julian. Kjo reformë kalendarike e ndërmarrë prej papa Gregorit XIII, për një kohë të gjatë shkaktoi keqkuptim e hutim ndër besimtarët katolikë, të cilët nuk e kishin të lehtë të braktisnin traditën e gjatë që kishte formuar kalendari i vjetër (julian) si përsa u përket datave të festave fetare, ashtu edhe kalendarizimit të veprimtarisë ekonomike dhe shoqërore. Për më tepër, reagimet negative ndaj kalendarit të ri nxiteshin edhe nga fakti se bashkëkombësit e tyre ortodoksë vijonin t’i përmbaheshin kalendarit të vjetër. Ngatërresat dhe shqetësimet e shkaktuara nga ndërrimi i kalendarit jo rrallë ndërlikoheshin deri në atë masë, saqë nxisnin edhe braktisje të besimit katolik dhe kalime në ritin ortodoks ose në fenë islame.
Një nga çështjet shqetësuese për ushtrimin e katolicizmit në Shqipëri ishte edhe gjendja aspak e kënaqshme e kishave. Me vendosjen e sundimit osman, një pjesë e tyre ose u shkatërrua, ose u kthye në xhami. Kështu p.sh. pas pushtimit nga osmanët më 1571 të qytetit të Tivarit, kryeqendër e katolicizmit shqiptar, kisha arkipeshkvnore e Shën Gjergjit, një ndërtim madhështor në llojin e vet, u shndërrua në xhami. Të njëjtin fat pësoi edhe selia e arkipeshkvit të Tivarit, e cila u shndërrua në vendqëndrim të kadiut të këtij qyteti. Edhe në dioqezat e tjera katolike shqiptare shumë kisha ishin rrënuar, ndërsa disa të tjera kishin ndërruar destinacion, duke shërbyer hera-herës edhe si depo armatimi për ushtrinë osmane, siç ndodhi me kishën e Shën Mërisë së Borës në Lezhë. Gjithashtu një tjetër kishë e rëndësishme e këtij qyteti, katedralja e Shën Kollit (vendvarrim i Gjergj Kastrioti-Skënderbeut), për një periudhë 40-vjeçare shërbeu si xhami. Në rrethana misterioze qe djegur në vitin 1592 edhe kisha e Zonjës së Ngritur në Qiell në qytetin e Prizrenit, bashkë me të cilën u dogjën edhe mjaft libra të vjetër, si dhe një ikonë tepër e çmuar. Një sasi e madhe librash u dogjën edhe në katedralen e Krujës kur kjo u pushtua nga osmanllinjtë. Veç këtyre, edhe në shumicën e kishave që shpëtuan nga shkatërrimi apo ndryshimi i funksionit të tyre, vëreheshin mungesa në pajisjet e brendshme dhe kujdes i pamjaftueshëm për mirëmbajtjen e tyre.
Mjaft problematike për Kishën Katolike në Shqipëri ishte bërë edhe çështja e nivelit arsimor dhe teologjik të klerit, si dhe shkalla e respektimit të etikës dhe e disiplinës kishtare në veprimtarinë e tij të përditshme. Përsa i përket nivelit arsimor e teologjik, me përjashtim të klerikëve të niveleve të larta (titullarë dioqezash e arkipeshkvish etj.), të shkolluar në kolegje dhe shkolla të larta teologjike në Itali, pjesa më e madhe e klerit ishte e shkolluar pak ose aspak. Një gjë e tillë vështirësonte së tepërmi komunikimin e tyre me besimtarët, i bënte ata të paaftë për të celebruar si duhet meshat dhe për të kryer detyrimet e tjera të shenjta. Veç kësaj, kishte mjaft klerikë që nuk respektonin etikën dhe disiplinën kishtare. Ishin jo të rralla rastet kur klerikë të ndryshëm bashkëjetonin me gra (konkubina), linin pas dore shërbesat e shenjta, nuk mbanin si duhet evidencat kishtare për martesat, lindjet dhe vdekjet etj. Nga ana tjetër, në mjaft dioqeza katolike shqiptare kishte mungesa jo të vogla në numrin e priftërinjve. “Shpirtrat po bjerren jo aq nga tirania e turkut (administrata osmane - shën. i aut.), sesa nga mungesa e meshtarëve”, shkruante në një relacion të vetin drejtuar Vatikanit më 1633, kryepeshkopi i Tivarit, Pjetër Mazreku. Kombi shqiptar, vijonte ai, është më i mjerë dhe më i braktisur ndër të gjitha kombet që janë në Evropë, sepse “... arbërit që as për zell besimi, as për bindje e përkushtim ndaj të parit të Kishës Romake, nuk i lëshojnë vend asnjë kombi tjetër, po vuajnë mjerisht dhe po bien përditë, sepse janë pa shkolla, pa kolegje e pa asnjë ndihmë shpirtërore”. Mëse një herë edhe përfaqësues të tjerë të lartë të klerit katolik shqiptar të shek. XVII, si Frang Bardhi etj., shtruan dhe argumentuan domosdoshmërinë e themelimit të një kolegji fetar, i cili do të përballonte në një masë nevojat e përgatitjes së klerikëve katolikë vendas. Kjo do të shmangte vendosjen e prelatëve të huaj në funksione të ndryshme kishtare në Shqipëri, të cilët duke mos ditur gjuhën e vendit, nuk ishin frytdhënës në veprimtarinë e vet në mjedisin shqiptar.
Veçanërisht e mprehtë bëhej çështja e mungesës së priftërinjve katolikë në rastet e konflikteve ushtarake të shtetit osman me shtetet evropiane, kur, për shkak të bashkëpunimit me këto të fundit të klerit katolik, duke nxitur ose udhëhequr popullsinë në kryengritje çlirimtare antiosmane, autoritetet zbatonin masa të ashpra ndëshkuese. Në këtë mënyrë një pjesë e mirë e klerit, veçanërisht pjesa e mesme dhe e lartë e tij, shtrëngohej të arratisej për t’i shpëtuar represionit. Për ta zbutur këtë situatë hera-herës autoritetet osmane, të ndodhura edhe nën presionin e fuqive perëndimore, nxirrnin urdhëresa të posaçme, me të cilat garantonin lëvizjen e lirë dhe ushtrimin pa probleme të misionit fetar nga ana e prelatëve katolikë. Kështu, në vitin 1704 (pa kaluar shumë kohë nga lufta austro-osmane e viteve 1683-1699), qeveritari i përgjithshëm i sanxhakëve të Shkodrës dhe të Dukagjinit, Hydaverdi pashë Begolli (nga Peja), shpalli një urdhëresë me anën e së cilës porosiste kadilerët dhe mëkëmbësit e vet në sanxhakët e lartpërmendur që askush të mos lejohej të trazonte peshkopët, priftërinjtë ose fretërit dhe që të gjithë këta të kishin liri të plotë për të mësuar të krishterët e tyre pa kundërshtim nga kushdoqoftë, si dhe të shëtisnin ngado, të vizitonin të krishterët e të vepronin siç ua kërkonte rregulli i tyre.
Tendosja që karakterizonte në përgjithësi marrëdhëniet midis administratës osmane dhe krerëve të Kishës Katolike në Shqipëri për shkak të rolit të këtyre të fundit në organizimin e qëndresës antiosmane, nuk përjashtonte momentet e mirëkuptimit dhe të bashkëpunimit midis dy palëve në periudhat e qetësimit të gjendjes. Në këtë kontekst mund të vlerësohet edhe urdhëresa e përmendur më sipër. Veçanërisht marrëdhëniet e kryepeshkopit tivaras Zmajeviçit dhe Hydaverdi pashë Begollit janë një shembull tipik i bashkëjetesës normale midis këtyre dy institucioneve, çka ka qenë inkurajuese për mbijetesën e katolicizmit në Shqipëri.
Shpresat për një frymëmarrje më të lirë të bashkësisë katolike shqiptare përballë rrezikut të tkurrjes gjithnjë e më shqetësuese si rrjedhojë e depërtimit të fesë islame në radhët e besimtarëve, u ngjallën më shumë kur fuqi të mëdha katolike të Perëndimit, si Franca dhe më pas edhe Austria, në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare të nënshkruara me shtetin osman, fituan të drejtën e protektoratit (mbrojtjes) për popullsitë katolike brenda kufijve të shtetit osman. Që në kohën e Luigjit XIV Franca e shtoi interesimin e vet për të krishterët shqiptarë e veçmas për ata katolikë. Një gjë e tillë u qartësua më shumë me rritjen e pranisë franceze në tokat shqiptare, gjë që u konkretizua me hapjen në shek. XVII të konsullatave në qytete të ndryshme, si në Durrës etj. Artikulli 42 i Kapitulacioneve të vitit 1673 ishte baza juridike mbi të cilën vendosej e drejta e Francës për të qenë mbrojtëse e bashkësisë katolike shqiptare. Kjo e drejtë e shtetit francez u përforcua edhe më pas me një artikull të veçantë të marrëveshjes së Kapitulacioneve të vitit 1740.
Më aktive në qëndrimet e veta ndaj fateve të katolicizmit në territoret e sunduara nga Perandoria Osmane ishte Austria. Traktatet ndërkombëtare të përfunduara midis shtetit osman dhe fuqive evropiane gjatë shek. XVII-XVIII, veçanërisht ai i Sistovos i vitit 1791, duke njohur përmes neneve të posaçme lirinë dhe të drejtat e besimtarëve katolikë të perandorisë për të ushtruar besimin e tyre, i jepnin gjithashtu Austrisë privilegjin e mbrojtjes së interesave të bashkësisë katolike e në rastin konkret, edhe të bashkësisë katolike shqiptare. Këtë të drejtë të njohur historikisht si “Kultus-Protektorati” (Mbrojtja e Kultit), Perandoria Austro-Hungareze do ta ushtrojë më fuqishëm gjatë shek. XIX, kur dhe interesimi i saj për bashkësinë katolike shqiptare dhe për Shqipërinë në tërësi bëhet më i ndjeshëm dhe më konkret. Rritja e ndikimit të Vjenës në këtë drejtim favorizohej shumë edhe nga acarimi gjithnjë e më i shtuar i marrëdhënieve osmano-ruse duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XVIII.
Mbrojtja e drejtpërdrejtë ose e tërthortë e shteteve të krishtera të Perëndimit ishte faktor i rëndësishëm për mbijetesën e krishterimit katolik shqiptar, sidomos përsa i përket garantimit të një statusi të qëndrueshëm të tij në kushtet e sundimit osman, ashtu sikundër armiqësimi periodik i Perëndimit me shtetin osman ndikonte në ashpërsimin e qëndrimeve të tij ndaj bashkësisë katolike, duke inkurajuar kështu depërtimin e islamit në radhët e saj.
Ndryshe nga Kisha Katolike, veprimtaria e Kishës Ortodokse në viset shqiptare zhvillohej në kushte më të favorshme. Qendra drejtuese kryesore e ortodoksisë shqiptare dhe asaj ballkanike në tërësi, Patrikana Ekumenike e Konstandinopojës, që nga koha e pushtimit osman, siguroi marrëdhënie të mira me sundimtarët e rinj dhe ruajti një status disi të privilegjuar brenda strukturave të Perandorisë Osmane. Menjëherë pas pushtimit të Konstandinopojës dhe shpalljes së saj kryeqytet të perandorisë, sulltan Mehmeti II e shpalli veten protektor të Kishës Ortodokse dhe emëroi kreun e ri të Patrikanës Ekumenike. Në këtë post të lartë ai vendosi peshkopin Genadios (i mbiquajtur Skolaris), një klerik ky i dalluar si kundërshtar i bashkimit të Kishës Lindore me atë Perëndimore.
Dekreti sulltanor për emërimin e patrikut të ri ekumenik i garantonte këtij të fundit, dhe gjithë hierarkisë kishtare ortodokse në varësi të tij, ruajtjen e privilegjeve që ata gëzonin në Perandorinë Bizantine. Patrikanës dhe strukturave vartëse të saj u njihej e drejta e administrimit të plotë të jetës shpirtërore dhe kishtare të besimtarëve ortodoksë. Për më tepër, Patrikana e Stambollit pajisej edhe me pushtet të gjerë civil. Ajo kishte mjaft kompetenca gjyqësore për të trajtuar e vendosur për çështjet që lindnin midis shtetasve ortodoksë të perandorisë. Gjykata kishtare ortodokse mund të vendoste gjoba, të burgoste fajtorët, madje të jepte edhe dënime kapitale. Për këtë arsye, Patrikanës i ishte rezervuar edhe një burg i veçantë. Gjykatat kishtare, lokale dhe qendrore, kishin gjithashtu atribute ekskluzive të shqyrtimit dhe të vendosjes për çështje që lidheshin me të drejtën familjare (martesat, divorcet etj.).
Një tjetër aspekt domethënës i statusit të veçantë të Kishës Ortodokse në kuadrin e Perandorisë Osmane ishin edhe privilegjet fiskale. Pushteti osman edhe në këtë drejtim u njihte patrikëve, mitropolitëve dhe krerëve të tjerë të hallkave të ndryshme të administratës kishtare ortodokse, të drejtën që, në emër të kishës, të posedonin pasuri të shumta të tundshme dhe të patundshme dhe të mblidhnin një sërë taksash nga besimtarët.
Patrikana e Stambollit përfaqësonte qendrën kryesore drejtuese të bashkësive ortodokse ballkanike (përfshi këtu edhe atë shqiptare) dhe autoritetin më të lartë kishtar ortodoks përpara sulltanit.
Megjithatë, në Ballkan vijuan të ekzistojnë e të funksionojnë, edhe pas vendosjes së sundimit osman në këto hapësira, dy organizata kishtare ortodokse me status të kishave autoqefale: Kryepeshkopata e Ohrit dhe Patrikana e Pejës. Ndërsa e para nuk pati ndërprerje të ekzistencës së saj, e dyta u suprimua për një kohë rreth njëshekullore për t’u rikrijuar më 1557. Brenda statusit të tyre autonom, dy kishat e lartpërmendura gëzonin në nivel lokal të njëjtat privilegje që kishte Patrikana Ekumenike e Stambollit.
Në kushtet e këtij organizimi administrativ të ortodoksisë ballkanike gjatë sundimit osman, nga pikëpamja administrativo-kishtare popullsia ortodokse shqiptare ishte e pjesëtuar më trish: një pjesë e madhe e saj gjendej nën juridiksionin e Kryepeshkopatës së Ohrit dhe më konkretisht, të mitropolive të Kosturit, Manastirit, Korçë-Elbasanit, Beratit dhe të Durrësit, si dhe të peshkopatave të Dibër-Kërçovës, Prespës e Mokrës. Ndërkohë, në pika të ndryshme të territorit shqiptar ishin themeluar në kohë të ndryshme edhe një varg manastiresh ortodokse, siç ishin: manastiri i Shën Mërisë në Ardenicë (Myzeqe), një tjetër po me këtë emër në Apoloni, manastiri i Shën Kozmait në Halikondas (Myzeqe) etj. Autoriteti kishtar i Kryepeshkopatës njohu zgjerim të dukshëm pas vendosjes së sundimit osman, duke u shtrirë deri edhe te arbëreshët e Italisë Jugore. Deri në vitin 1557 në kuadër të administrimit të saj kishtar gjendej edhe pjesa ortodokse e popullsisë shqiptare të Tetovës dhe Shkupit, e cila pas këtij viti kaloi nën administrimin e Patrikanës së Pejës. Në këtë mënyrë, brenda juridiksionit të kësaj të fundit do të hynte përsëri popullsia shqiptare me përkatësi të krishterë ortodokse dhe banuese në viset shqiptare veriore (brenda kufijve të Malit të Zi), në ato verilindore (Kosovë) dhe lindore (sot brenda kufijve të Maqedonisë).
Popullsia ortodokse e viseve shqiptare jugore poshtë vijës së ndikimit të Kryepeshkopatës së Ohrit, edhe pas vendosjes së sundimit osman, vijoi të mbetej nën administrimin kishtar të mitropolive dhe peshkopatave me varësi të drejtpërdrejtë nga Patrikana e Stambollit.
Megjithëse Patrikana e Stambollit dhe kishat e tjera ortodokse autoqefale, ajo e Ohrit dhe ajo e Pejës, politikisht ishin të qeta, sepse gëzonin mbrojtjen e pushtetit osman, bashkësia ortodokse shqiptare e qeverisur prej këtyre kishave, me kohë filloi të prekej nga procesi i islamizimit. Në pjesën ortodokse të popullsisë shqiptare të administruar prej Patrikanës Serbe të Pejës, sikurse është theksuar më parë, ky proces përparoi më vrullshëm për shkak të identifikimit të saj me sundimin shekullor serb në periudhën paraosmane.
Mirëpo edhe në strukturat e Patrikanës së Stambollit dhe të Kryepeshkopatës së Ohrit, nën juridiksionin e të cilave ndodhej pjesa më e madhe e popullsisë ortodokse shqiptare, shfaqeshin jo pak probleme, të cilat ndikonin drejtpërsëdrejti ose tërthorazi në dobësimin e autoritetit të kishës në radhët e besimtarëve. Kështu, p.sh., grindjet midis mitropolive apo peshkopatave për çështje të juridiksionit ishin të pranishme kohë pas kohe në administratën kishtare. Edhe në rastin e Kishës Ortodokse, padija e klerikëve dhe paaftësia e tyre për të kryer shërbesat fetare dhe për të komunikuar si duhet me besimtarët, ishin dukuri jo të rralla në historinë e kishës në fjalë.
Nuk ndikonin mirë në masën e besimtarëve ortodoksë edhe shfaqjet e ndryshme të korrupsionit, siç ishte p.sh. dhënia e ryshfeteve për blerjen e posteve të larta kishtare. Kjo dukuri negative u vu re si në Patrikanën Ekumenike të Konstandinopojës, ashtu edhe në Kryepeshkopatën e Ohrit.
Nga ana tjetër, nuk ishin të rralla rastet kur mitropolitët dhe drejtues të tjerë të administratës kishtare u merrnin besimtarëve në formë taksash më shumë të holla, sesa u ishte njohur zyrtarisht. Ndërsa në viset kufitare të juridiksionit të dioqezave katolike në veri të Shqipërisë, peshkopë dhe autoritete të tjera kishtare të Patrikanës së Pejës u bënin trysni besimtarëve dhe klerikëve katolikë për të paguar për llogari të tyre taksa të ndryshme.
Rritja e pretendimeve të Rusisë për të marrë rolin e protektores së popullsive ortodokse ballkanike, veçanërisht duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XVIII, ndërkohë që marrëdhëniet e saj me Stambollin po acaroheshin me shpejtësi, i dhanë rast sulltanit dhe aleates së tij, Patrikanës Ekumenike, që t’i shtynin drejt suprimimit strukturat kishtare autonome siç ishin Kryepeshkopata e Ohrit dhe Patrikana e Pejës. Rezultat i rrethanave të lartpërmendura ishte likuidimi i Patrikanës së Pejës më 1766 dhe i Kryepeshkopatës së Ohrit më 1767. Këtej e tutje Patrikana e Stambollit futi nën varësinë e vet të drejtpërdrejtë të gjitha mitropolitë dhe peshkopatat, që më parë vareshin nga dy kishat e lartpërmendura.
Gjatë dhjetëvjeçarëve pasardhës Patrikana Ekumenike intensifikoi veprimtarinë e vet për fuqizimin e krishterimit ortodoks pas humbjeve të mëdha që ai kishte pësuar me kalimin në fenë islame të një numri të madh besimtarësh gjatë shekujve të sundimit osman. Një nga misionarët e dalluar të Kishës Ortodokse gjatë kësaj kohe ka qenë Kozma Etoliani, i cili vinte nga shkolla e Malit Athos dhe shëtiti mjaft krahina të Shqipërisë Jugore, duke predikuar Biblën në radhën e besimtarëve ortodoksë. Gjatë këtij udhëtimi misionar ai hapi edhe mjaft shkolla në gjuhën greke. Veprimtaria e Kozma Etolianit u përqendrua sidomos në krahinën e Beratit. Pikërisht këtu, në gusht të vitit 1779, ai gjeti edhe vdekjen, sipas të gjitha gjasave, nga agjentët e sundimtarit të Beratit, Kurt Ahmet pashës. Varri i tij ndodhet në fshatin Halikondas, ku me urdhër të sundimtarit të Janinës, Ali pashë Tepelenës, në vitin 1813 u ndërtua një manastir me emrin e Shën Kozmait.
I tërë kompleksiteti i organizimit kishtar në viset shqiptare, administrimi i krishterimit shqiptar prej qendrave të ndryshme kishtare, shoqëruar kjo me mospajtime e kundërshtime të herëpashershme midis tyre, ishte një faktor specifik me rëndësi të veçantë për dobësimin e qëndresës ndaj depërtimit të fesë islame gjatë sundimit osman. Për më tej, kjo gjendje specifike lehtësonte ndjeshëm edhe veprimin e faktorëve të tjerë në dobi të përhapjes së islamizmit në radhët e popullsisë shqiptare.

Rrjedhojat e përhapjes së islamit në tokat shqiptare
Përhapja e islamizmit në trojet shqiptare ishte një proces me rrjedhoja të shumanshme për jetën ekonomike, shoqërore dhe kulturore të popullit shqiptar. Rezultati kryesor i këtij procesi ishte fakti se në strukturën konfesionale të tij tashmë përfshihej si pjesë përbërëse popullsia myslimane. Prania e saj konstatohej qartë veçanërisht në qytete, në të cilat ku më herët e ku më vonë, në përshtatje me ecurinë e procesit të islamizimit, u krijuan mëhallët (lagjet) myslimane krahas atyre të krishtera. Mëhallët e reja myslimane u krijuan e u zgjeruan kryesisht në pjesën e re (jashtë kështjellave) të qytetit. Deri në fund të shek. XVI mëhallët myslimane ishin bërë realitet në qytetet e Shkodrës (8), Pejës (13), Prizrenit (8), Prishtinës (11), Vuçiternës (7) etj. Më pas, gjatë shek.XVII mëhallët e veçanta me popullsi myslimane duken edhe në qytetet e Beratit (20), Elbasanit (18) etj. Për emërtimin e mëhallëve të reja myslimane u përdorën emra të njerëzve të shquar të krahinës ku ndodhej qyteti, të krerëve të esnafeve ose të klerikëve myslimanë. Në disa raste mëhallët përmenden edhe me emrat e xhamive apo të mesxhideve që ishin ndërtuar aty.
Ndryshimet në strukturën fetare të popullit shqiptar si rrjedhim i depërtimit të islamizmit, u pasqyruan edhe në arkitekturën dhe urbanistikën e vendbanimeve shqiptare. Një numër kishash u shndërruan në xhami, ndërkohë që u ndërtuan me shumicë objekte të reja të kultit islamik, si xhami, teqe, shkolla (medrese), qendra bamirësie (imarete) etj., duke i shtuar kështu pamjes urbanistike të vendbanimeve në të cilat u përhap islamizmi, një aspekt islamiko-oriental. Normat dhe rregullat islamike u shtrinë edhe në fushën e organizimit të veprimtarisë ekonomike, veçanërisht të zejtarisë në qytete.
Islamizimi i popullsisë shqiptare ishte një proces me ndikime të ndjeshme edhe në shumë aspekte të kulturës shpirtërore. Në doket, martesat dhe në krijimtarinë artistike (gojore dhe të shkruar) u dukën shpejt elementët e kulturës islamiko-orientale. Martesat në përgjithësi filluan të bëheshin brendapërbrenda secilit komunitet fetar (djemtë myslimanë me vajza myslimane, ndërsa ata të krishterë me vajza të krishtera), ndërkohë që popullsia e islamizuar nisi të dallohej edhe nga mënyra e veshjes. Më të spikatura këto dallime ishin në veshjen e grave myslimane që banonin në qytete, të cilat filluan të përdornin ferexhenë për të mbuluar pjesërisht ose tërësisht fytyrën në publik.
Duke filluar të paktën që nga gjysma e dytë e shek. XVI, në një pjesë të mirë të saj edhe krijimtaria letrare u zhvillua sipas modeleve islamiko-orientale. Nga ana tjetër, gjurmët që la procesi i islamizimit në jetën e shoqërisë shqiptare të kohës u shoqëruan me ndikime të dukshme edhe në fondin leksikor të shqipes. Një numër jo i paktë fjalësh e shprehjesh me prejardhje turko-arabe depërtuan në sfera të veçanta, sidomos në emërtesën e artikujve të përdorimit shtëpiak, të gjellëtarisë etj.
Me përhapjen e fesë islame në viset shqiptare, u thellua më tej diversiteti fetar, gjë që potencialisht krijonte kushte për përçarjen dhe shpërbërjen e kombit shqiptar. Mirëpo një gjë e tillë nuk ndodhi, për arsye se realiteti i ri fetar ishte një mozaik i vendosur mbi një shtrat të fuqishëm, të përforcuar në rrjedhën e historisë nga veprimi i faktorëve të konvergjencës, siç ishin tiparet etnopsikologjike, gjuha dhe kultura e përbashkët etj. Nga ana tjetër, ashtu sikundër krishterimi (ortodoks apo katolik), edhe islami te shqiptarët përgjithësisht mbeti një fe popullore (veçanërisht në pjesën fshatare të popullsisë), larg intolerancës dhe fanatizmit doktrinar. Për më tepër, përhapja në viset shqiptare e sekteve (tarikateve) të ndryshme islamike krahas islamizmit (sunit) e zbuti mjaft klimën e marrëdhënieve ndërfetare në trevat shqiptare. Një rol të veçantë në këtë drejtim luajti urdhri bektashian, i cili duke qenë i afërt me të dy besimet kryesore, Krishterimin dhe islamizmin, duke predikuar tolerancën dhe mirëkuptimin mbarëshqiptar, kontribuoi në frenimin e prirjeve ndarëse në gjirin e popullsisë dhe në fuqizimin e lidhëzave të unitetit mbi baza etnike e kombëtare.
Të dhënat e dokumentacionit historik përbëjnë vërtetimin më të sigurt për ekzistencën e tolerancës dhe të bashkëjetesës pa probleme të shqiptarëve të besimeve të ndryshme. Misionari katolik Pjetër Mazreku në një raport të tijin dërguar Selisë së Shenjtë të Romës më 1633 jo pa habi theksonte: “Meqenëse rrijnë vazhdimisht bashkë, shumë sende nxënë të krishterët nga të pafetë (myslimanët - shën. i aut.) si p.sh. me kremtue ditën e premte që asht festa kryesore e turqve (myslimanëve - shën. i aut.) dhe bestytni të pafund. Turqit (myslimanët - shën. i aut.), si të rrjedhun nga të krishterët, ruajnë shumë zakone të të krishterëve; përsa u përket festave, ftojnë njeni-tjetrin ndër morte, ndër kremtime dhe kur bajnë dasma. Shumë nga këta të krishterë tue marrë e dhanë me ta, besojnë se edhe ata shelbohen (shëndetësohen - shën. i aut.), në qoftë se kryejnë disa të këqia ...”. Këtë të vërtetë e vinte re edhe një vëzhguese e huaj në Stamboll, e cila më 1717 në lidhje me shqiptarët shkruante: “Këta njerëz, që jetojnë midis të krishterëve dhe muhamedanëve dhe që nuk ua kanë marrë dorën mosmarrëveshjeve fetare, deklarojnë se nuk janë aspak në gjendje të gjykojnë se cili besim është më i miri. Por, për hir të së vërtetës, ata i ndjekin me maturi të dy besimet. Shkojnë në xhami të premteve dhe në kishë të dielave, duke nxjerrë si pretekst se në ditën e gjykimit do të kenë mbrojtjen e profetit të vërtetë; mirëpo, se kush na qenka ky profet, nuk janë në gjendje ta përcaktojnë në këtë botë”.
Veçanërisht gjatë shekujve kur procesi i islamizimit të popullsisë shqiptare ishte në zhvillim e sipër, vija dalluese midis pjesës së krishterë dhe asaj të islamizuar të popullsisë paraqitej jo fort e theksuar. Kështu, p.sh., në mjaft raste ndryshimet në përkatësinë fetare u shpërfillën në sfera të tilla të rëndësishme të jetës shoqërore siç ishin marrëdhëniet martesore. Burimet historike të shek. XVII-XVIII jo rrallë ofrojnë të dhëna sipas të cilave vajza të krishtera martoheshin me djem të islamizuar dhe se këta të fundit u kërkonin priftërinjve katolikë që grave të tyre të krishtera t’u jepeshin sakramentet e shenjta (pagëzimi, kungimi, rrëfimi etj.). Për më tepër, në kundërshtim me rregullat fetare, ata kërkonin që edhe fëmijët e lindur nga këto martesa të përziera të pagëzoheshin në kishë. Ishin të shumta rastet kur edhe familje tërësisht të islamizuara u kërkonin priftërinjve pagëzimin e fëmijëve të vet. Në zonën fshatare sidomos, toleranca në zbatimin e normave dhe të porosive të fesë islame ishte akoma më e shprehur. Siç ka theksuar dijetari shqiptar Fan. S. Noli, fshatarët shqiptarë në rast nevoje, pa ndryshim feje, trokasin me radhë në derën e priftit, të hoxhës e të babait. Në mesin e popullsisë së kësaj zone ishin pothuajse të panjohura dukuri të tilla, si mbulimi i fytyrës së grave etj. Në këtë segment të popullsisë shqiptare, për shkak të prirjeve konservuese më të fuqishme, bashkëjetesa e traditave parakristiane (pagane), kristiane dhe islamike, ishte më karakteristike sesa në mjedisin qytetar.
Nga ana tjetër, pjesëmarrja e përbashkët e popullsisë shqiptare si të krishterë, ashtu dhe myslimane, në lëvizjen çlirimtare antiosmane, flet qartë për cektësinë e ndarjes fetare përballë vetëdijes së bazuar në njësinë kombëtare. Midis të tjerash, këtë fakt e përforcon edhe Pjetër Budi, një nga prelatët katolikë dhe intelektualët e shquar shqiptarë të shek. XVII, i cili në një projekt të vetin të vitit 1621, për organizimin e kryengritjes çlirimtare në Shqipëri, llogariste si pjesëmarrës në të jo vetëm pjesën e krishterë, por edhe atë myslimane të popullit shqiptar.
Thellimi i ndryshueshmërisë fetare gjatë sundimit osman, për shkak të kalimit të pjesës më të madhe të popullsisë katolike dhe asaj ortodokse në fenë islame, nuk e cenoi karakterin etnik të popullit shqiptar, përkundër pohimit të ndonjë studiuesi se popullsia e islamizuar bashkë me fenë humbiste edhe ndërgjegjen kombëtare. Duhet theksuar se në viset shqiptare pranë vijës së takimit me etni të huaja, procesi i islamizimit ishte një nga faktorët që ndikuan në përveçimin etnik të popullsisë shqiptare dhe të trojeve të saj nga popujt fqinjë. Një gjë e tillë mund të thuhet sidomos për brezin kufitar enik që fillon nga trevat shqiptare veriore (sot gjenden brenda kufijve politikë të Malit të Zi) dhe vazhdon në ato verilindore (Kosova) dhe lindore (viset shqiptare brenda kufijve politikë të Maqedonisë së sotme).
Në kundërshtim me të vërtetën, në një pjesë të mirë të historiografisë së huaj dhe veçanërisht në veprat e historianëve sllavë, sidomos kur është fjala për viset shqiptare verilindore dhe lindore (përkatësisht Kosova dhe trevat shqiptare në Maqedoni), kanë qarkulluar e qarkullojnë teza që synojnë në një paraqitje të deformuar jo vetëm të pamjes etnike të viseve të lartpërmendura në të shkuarën historike, por edhe të bashkëlidhjes së procesit të islamizimit me realitetin etnik të këtyre viseve. Teza të tilla konvergojnë në idenë se islamizimi në Kosovë është dukuri që si kohë u përket kryesisht shek. XVIII-XIX dhe që lidhet me “eksodin” e malësorëve shqiptarë drejt tokave të Kosovës dhe të Maqedonisë, ngjarje kjo që paska shoqëruar “shpërnguljet e mëdha serbe” pas luftërave austro-osmane të viteve 1689-1690 dhe 1737-1738. Sipas mbrojtësve të pikëpamjeve të tilla, ardhësit shqiptarë të islamizuar që mbushën hapësirën “e boshatisur” të Kosovës dhe të Maqedonisë Perëndimore islamizuan edhe banorët e mbetur sllavë, duke sjellë kështu, pas islamizimit të tyre edhe “shqiptarizimin” e këtyre territoreve.
Në fakt, shqyrtimi i kujdesshëm i të dhënave historive që ofrojnë burimet e shek. XVI-XVII të shpie në përfundime të kundërta me pohimet e lartpërmendura. Viset e Kosovës dhe viset e tjera shqiptare në Maqedoninë e sotme u bënë pjesë e procesit të islamizimit, si proces unik që përfshiu tërë hapësirën etnike shqiptare. Madje, popullsia e viseve të lartpërmendura, për shkak të rrethanave politike e shoqërore të veçanta në të cilat ndodhej në prag të vendosjes së sundimit osman, dallohej për hershmërinë e fillimeve të kalimit në islamizëm dhe për ritme më të larta të zhvillimit të këtij procesi në krahasim me pjesën tjetër të popullit shqiptar. Mjafton të përmendim se që në fund të shek. XVI rreth 60% e popullsisë qytetare të Kosovës dhe të trevave shqiptare në Maqedoninë Perëndimore ishte islamizuar. Po të kemi parasysh se gjatë shek. XVII jo vetëm popullsia qytetare, por edhe ajo fshatare kaloi masivisht në fenë islame, duket qartë se realiteti i ri fetar në trevat shqiptare të lartpërmendura (islamizimi i shumicës dërrmuese të popullsisë vendase), ishte krijuar përpara luftës austro-osmane të viteve 1689-1690 dhe së ashtuquajturës “shpërngulje serbe” që ndodhi pas saj. Prandaj është plotësisht e qartë se në këto vise kemi të bëjmë me islamizim të popullsisë shqiptare, banuese shekullore e këtyre vendeve. Përkatësia etnike shqiptare e popullsisë së Kosovës dhe të trevave shqiptare lindore (të Maqedonisë së sotme Perëndimore), duket edhe në faktin se në defterët osmanë të regjistrimit të popullsisë (gjysma e dytë e shek. XVI) shumë banorë të islamizuar të këtyre viseve ende ruanin si mbiemra emrat e krishterë të prindërve të vet ose mbiemra nga sfera e antroponimisë karakteristike shqiptare (Bardh, Gjin, Gjergj etj.). Për shqiptarësinë e popullsisë së islamizuar të viseve të lartpërmendura jep të dhëna bindëse edhe relacioni i prelatit katolik Pjetër Mazreku, i cili në vitin 1623 informonte se Prizreni kishte 12 000 banorë myslimanë, shumica e të cilëve ishin shqiptarë.
Duke qenë se që përpara luftës austro-osmane të viteve 1689-1690, islamizmi u përhap masivisht në radhët e popullsisë shqiptare dhe jo asaj serbe, dhe se popullsia e islamizuar formonte shumicën dërrmuese të krejt popullsisë banuese në territorin e sotëm të Kosovës dhe në viset shqiptare lindore, natyrshëm del përfundimi se popullsia sllave e këtyre viseve nuk përbënte veçse një pakicë kundrejt shumicës etnike shqiptare. Në këtë mënyrë, popullsia autoktone e këtyre anëve, sikundër e tërë popullsia shqiptare e islamizuar, ndërroi vetëm përkatësinë fetare duke ruajtur të pandryshuar përkatësinë etnike shqiptare.

[Laberia]

K R E U IV

PASHALLËQET E MËDHA SHQIPTARE
(1771 - 1831)

Vështrim i përgjithshëm i periudhës
Si në të gjithë Perandorinë Osmane, edhe në tokat shqiptare, gjatë shek. XVIII e sidomos në gjysmën e dytë të tij, filloi të mbizotëronte një situatë e re, e cila solli zhvendosje të rëndësishme në raportin e forcave ekonomiko-shoqërore dhe politike të vendit.
Në jetën ekonomike mori përhapje të mëtejshme ekonomia e mallrave, vazhdoi të fuqizohej sistemi i çifligjeve si pronë feudale private dhe u thellua diferencimi në gjirin e klasës feudale, u shtypën njëra pas tjetrës kryengritjet fshatare, të gërshetuara me rebelimin e feudalëve ushtarakë të rënë ekonomikisht, dhe filloi afrimi i feudalëve qeveritarë me krerët ushtarakë malësorë. Lufta e familjeve çifligare më të fuqishme për të marrë e për të mbajtur pushtetin, tërhoqi me vete forca të rëndësishme të shoqërisë shqiptare. Kjo luftë e acaroi për disa dhjetëvjeçarë gjendjen anarkike në të gjithë vendin, por edhe i dha fund asaj për të filluar një fazë të re zhvillimi në lëmin ekonomik e kulturor dhe në atë shoqëror e politik.
Në gjysmën e dytë të shek. XVIII në tokat shqiptare pati një zhvillim më të madh ekonomik e kulturor në krahasim me shekujt pararendës, u rrit prodhimi bujqësor e blegtoral për treg, dhe lidhur me këtë, qytetet shqiptare njohën një zhvillim mjaft të shpejtë. Ato u bënë tregje të rëndësishme në radhë të parë për artikujt e bujqësisë e në mënyrë më të kufizuar për prodhimet e esnafeve vendase. Sfera e veprimtarisë së këtyre qyteteve u shtri përtej tokave shqiptare, duke zhvilluar një tregti mjaft të gjallë tranzite midis viseve perëndimore e qendrore të Gadishullit Ballkanik dhe Evropës.
Lidhjet që u krijuan çuan në forcimin e dy tregjeve me rëndësi ndërkrahinore që patën si bosht dy qytetet kryesore, Shkodrën dhe Janinën. Formimi i këtyre tregjeve ishte një hap i rëndësishëm përpara drejt bashkimit ekonomik të vendit. Këtu filloi të vepronte një shtresë e re shoqërore që po zhvillohej në qytete, borgjezia tregtare shqiptare.
Por lidhjet me sferën e veprimit të këtyre tregjeve ishin ende të dobëta, ato hasnin në vështirësitë dhe pengesat që krijonte sistemi i timarit me mjedisin e vet feudal rrethues, i cili nuk lejonte shkrirjen e tyre në një treg të vetëm kombëtar. Borgjezia tregtare ishte e dobët në numër dhe e varur nga përfaqësuesit e parisë së vjetër feudale, që kishte në dorë pushtetin politik.
Ndryshimet që u kryen në planin ekonomik, sollën pasoja të rëndësishme edhe në fushën shoqërore e politike, që u pasqyruan në fuqizimin e pronarëve të mëdhenj çifligarë vendas, në kurriz të pushtetit qendror, i cili pa ata nuk ishte në gjendje të ushtronte sundimin e vet mbi provincat. Këto familje të mëdha feudale, oxhaqet, bashkuan me pushtetin ekonomik edhe atë vendor, vendosën sundimin e tyre në vend, të cilin e bënë në fakt të trashëgueshëm.
Të interesuar në fillim për të mos ndarë më me osmanët pushtetin ekonomik të vendit, ku kishin zotërimet e veta, oxhaqet shqiptare u drejtuan më në fund edhe kundër pushtetit qendror dhe përpjekjeve të tij për të mbajtur ende në këmbë sistemin e vjetër feudal ushtarak të timareve dhe për të ushtruar, nëpërmjet funksionarëve të dërguar nga qendra, pushtetin e vet në tokat shqiptare.
Edhe pse ishte e lidhur me interesat e feudalëve të mëdhenj çifligarë, lindja e këtyre pashallëqeve, objektivisht, u përgjigjej edhe interesave të shtresave të reja shoqërore, elementëve të borgjezisë tregtare. Këta kishin nevojë për krijimin e një pushteti të fortë në vend, që të ishte në gjendje t’i vinte fre anarkisë, gjë që s’e bënte më pushteti qendror osman, dhe për krijimin e uniteteve politike më të mëdha se sanxhakët, tek të cilët shihnin jo vetëm një zgjerim të tregut të brendshëm, por edhe një përpjekje për të shkëputur trevat shqiptare, të Veriut e të Jugut nga kontrolli i administratës osmane. Në këta faktorë i kishte rrënjët formimi e fuqizimi i pashallëqeve shqiptare gjysmë të pavarura të Shkodrës e të Janinës në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe në fillim të shek. XIX.
Pashallëqet shqiptare të shek. XVIII - fillimi i shek. XIX, shënuan një hap të parë drejt bashkimit politik të vendit, siç ishte arritur deri diku deri në shek. XIV. Por, të ngritur mbi themele ekonomike ende jo të shëndosha, kur mungonte uniteti në gjirin e klasës feudale shqiptare dhe, të ndodhur në kushte jo të favorshme ndërkombëtare, këto pashallëqe nuk mundën të bënin hapin vendimtar të shkëputeshin vetë nga varësia e Stambollit dhe të shkëpusnin edhe Shqipërinë nga sundimi i Perandorisë Osmane.
Krahas këtyre ndryshimeve, shek. XVIII shënoi dukuri të reja me interes edhe në fushën e kulturës. U zhvillua më tej kultura popullore, sidomos poezia, që kishte arritur vlera artistike me poezinë epike. Qytetet u pajisën me ndërtesa monumentale, civile dhe të kultit, kurse në ambientin e kishës ortodokse piktura murale shënoi një lulëzim të ri me elementë realistë. Në qytete zhvillohej një tip i ri letërsie në gjuhën amtare, e cila në krahasim me letërsinë e mëparshme kishtare, merrte tani karakter kryesisht didaktik, përmbante elemente laike e realiste. Krijohet një shtypshkronjë, rritet numri i librave të botuar në gjuhën shqipe dhe numri i shkollave, ku veprojnë tashmë mësues të ditur laikë, të cilët përçojnë deri diku ndikimin e racionalizmit evropian.
Shtypja me armë e këtyre pashallëqeve nga ana e pushtetit qendror osman e acaroi më tej konfliktin e sundimtarëve osmanë me popullin shqiptar. Për të realizuar politikën e tij centralizuese në Shqipëri, pushteti sulltanor shtypi qëndresën e shtresës drejtuese vendase, e cila nuk donte të hiqte dorë nga pozitat e veta në administrimin e vendit. Zbatimi i kësaj politike centralizuese, që u quajt “pushtimi i dytë osman i vendit”, e vuri Stambollin përballë lëvizjeve popullore, të cilat u ndërthurën me ato të krerëve feudalë. Këto lëvizje çuan në vitet 30 të shek. XIX, në një varg kryengritjesh të tjera kundër sundimit osman, të cilat, krahas faktorëve ideologjik, kulturor dhe politik, përgatitën truallin për zhvillimin e lëvizjes kombëtare të epokës së Rilindjes në Shqipëri.
Në periudhën e sundimit të sistemit feudal ushtarak osman, me gjithë kushtet e vështira në të cilat ndodhej Shqipëria, u përgatitën një varg elementesh të reja ekonomike, shoqërore, politike e kulturore, që krijuan premisat për kalimin në një periudhë historike me përmbajtje të re, të Rilindjes Kombëtare.

1. ANARKIA FEUDALE DHE PËRPJEKJET PËR KAPËRCIMIN E SAJ

Fuqizimi i pushtetit të feudalëve krahinorë.
Oxhaqet shqiptare
Procesi i shndërrimit të pronës shtetërore të tokës në pronën feudale private dhe diferencimi i mëtejshëm në gjirin e shtresës feudale vendase shpunë, ashtu si në pjesët e tjera të perandorisë, në fuqizimin politik të çifligarëve nëpër sanxhakët shqiptarë dhe, rrjedhimisht, në dobësimin e pushtetit qendror në to.
Duke pasur nevojë për forca ushtarake që të mund të përballonte rreziqet e brendshme e të jashtme, dhe duke qenë e detyruar që të siguronte me anën e feudalëve vendas shuma sa më të mëdha të hollash për të mbuluar shpenzimet gjithnjë në rritje, Porta e Lartë jo vetëm nuk mundi ta ndalte procesin e fuqizimit politik të feudalëve provincialë, por edhe u mbështet kryesisht tek ata më të fuqishmit. Sulltanët qenë të detyruar t’u besonin feudalëve të mëdhenj vendas detyrat më të rëndësishme administrative e ushtarake dhe t’i njihnin ata zyrtarisht si pari (si ajanë). Nga ana tjetër, kjo shtresë, ende e dobët, nuk kishte aspak ndërmend të shkëputej nga Stambolli. Përkundrazi, ajanët mundoheshin të përfitonin sa më shumë nga pushteti qendror për të dalë në krye të pushtetit provincial.
Si rrjedhim, sipas pasurisë dhe forcave të armatosura që dispononte, secili ajan kishte vendosur ndikimin e tij mbi një krahinë më të madhe a më të vogël, ku zakonisht ai kishte edhe çifligjet. Rreth ajanëve ishin grumbulluar çifligarë më të vegjël, kurse jashtë krahinës ata kishin lidhur krushqi e aleancë për ndihmë reciproke me feudalë të tjerë të mëdhenj. E mbështetur kryesisht mbi çifligjet e veta të trashëgueshme, mbi pasurinë monetare dhe mbi aleancat feudale, kjo shtresë e ajanëve e ndiente veten më pak të lidhur me pushtetin qendror sesa feudalët ushtarakë. Familjet e këtyre ajanëve formuan në Shqipëri një elitë aristokrate feudale, oxhaqet.
Nga këto oxhaqe, disa ishin ngritur në këtë pozitë shoqërore pasi u bënë pronarë të mëdhenj çifligjesh dhe sipërmarrës kryesorë të taksave. Ata fituan gjithashtu grada pashallarësh e vezirësh, sipas funksioneve që u detyrua t’u jepte pushteti qendror. Të tilla oxhaqe ishin dyert e Kryezinjve në Gjakovë, të Biçakçinjve në Elbasan etj. Kurse oxhaqet e Begollajve në Pejë, të Bushatllinjve në Shkodër, të Toptanëve në Krujë, të Asllanpashallive në Janinë e në Gjirokastër etj., kishin qenë familje feudale ushtarake të vjetra e me funksione të larta. Duke shfrytëzuar ofiqet e tyre, këto familje u pasuruan, krijuan çifligje dhe, ndryshe nga e kaluara, burimin e fuqisë tashmë e kishin kryesisht te këto prona, dhe jo aq te funksionet e dhuruara nga sulltani.
Nga këto familje Porta detyrohej të zgjidhte funksionarët e vet për qeverisjen e sanxhakëve, sepse vetëm ato ishin në gjendje ta kryenin këtë detyrë në sajë të marrëveshjes me ajanë të tjerë të sanxhakut. Ajani më i fuqishëm, që ngarkohej me detyrën e qeveritarit, që kishte ofiqet administrative nëpër krahinat e sanxhakut, ua ndante komandat e kështjellave dhe sipërmarrjet e dyta të taksave të besuarve të tij nga paria e këtyre krahinave. Kishte ikur tani ajo kohë kur pushteti qendror dërgonte nëpër sanxhakët shqiptarë njerëzit e vet dhe vendasit i bindeshin. Pati raste kur Porta e Lartë emëronte si qeveritarë përfaqësues nga oxhaqet e fuqishme të sanxhakëve fqinjë, por as këta nuk mund ta mbanin pushtetin pa përkrahjen e ajanëve më të fuqishëm vendas.
Shtresa e ajanëve përbënte tani shtyllat e pushtetit nëpër sanxhakët shqiptarë. Kjo ishte shprehje e qartë e dobësimit të pushtetit qendror osman në periudhën para formimit të pashallëqeve të mëdha në vendin tonë.

Lufta e parisë vendase për pushtet
Fuqizimi ekonomik e politik i shtresës së ajanëve nuk u arrit pa konflikte me pushtetin qendror, që e kishin burimin në mospërfilljen e interesave të tij, pa qëndresën e vazhdueshme e shpeshherë të armatosur të fshatarësisë dhe pa grindje e luftime të ashpra e të gjata në gjirin e vetë parisë vendase. Të gjitha këto u bënë shkak që i gjithë vendi u fut për një kohë të gjatë në një gjendje anarkie gjithnjë e më të rëndë, pasojat negative të së cilës u pasqyruan në përgjithësi në zhvillimin ekonomik e në veçanti në gjendjen ekonomike të popullsisë së thjeshtë të fshatit e të qytetit.
Një nga shkaqet e konflikteve të shpeshta në gjirin e shtresës feudale vendase ishin abuzimet e funksionarëve të mëdhenj në shpërndarjen e timareve. Këta, duke pasur si qëllim të grumbullonin rreth vetes sa më shumë pasues dhe të merrnin tapitë e tokave, të cilat synonin t’i akaparonin, propozonin për zotërim timaresh vakante njerëzit e tyre, pavarësisht nëse këta kishin timare të tjera. Këto shkelje, edhe pse shkaktonin qortime dhe madje ndëshkime nga ana e sulltanit, i cili disave u konfiskoi edhe pasurinë, nxisnin në radhë të parë zemërimin e spahinjve të zhveshur nga timaret. Këta spahinj, tashmë të shpronësuar, formonin zakonisht çeta të armatosura dhe hidheshin në sulm, digjnin e grabisnin prona çifligarësh të mëdhenj, prona shtetërore, qytete, ndërprisnin rrugët etj., dhe s’pyesnin për autoritetet qeveritare. Regjistrat e kadilerëve të qyteteve shqiptare tregojnë se grindjet shkaktoheshin edhe midis çifligarëve e spahinjve për faktin se çifligarët, pasi shtinin në dorë tapitë ose zinin ndonjë ofiq zyrtar me rëndësi, fillonin të mos u njihnin spahinjve të drejtat që u takonin si tapilëshues.
Mosmarrëveshje e konflikte të ashpra shkaktonin sidomos sipërmarrjet e taksave. Heqja e një sipërmarrjeje nga dora e një familjeje dhe dhënia e saj një tjetre, që ofronte më shumë ose kishte miq më të fortë në Stamboll, pasohej zakonisht me turbullira. Nga interesat që kishin familjet e fuqishme me sipërmarrjet, përcaktoheshin edhe aleancat dhe kundërshtinë midis tyre. Të pakënaqurit, duke bashkëpunuar me tarafet e veta, u krijonin rivalëve vështirësi të mëdha. Ato në raste të veçanta, sikurse feudalët e shpronësuar, dërgonin kundër objekteve të sipërmarrjeve shtetërore ose pronave të rivalëve banda të armatosura. Këto formoheshin nga çetat e feudalëve të shpronësuar, nga ato të krerëve ushtarakë malësorë dhe në disa raste nga luftëtarë me rrogë të liruar pas përfundimit të luftërave, të cilëve nuk u ishin dhënë plotësisht pagesat që u takonin. Krerët e Matit, nga familjet e Zogollëve dhe e Çelajve me rreth njëmijë veta, të lidhur fshehurazi me zëvendësin e qeveritarit të sanxhakut të Manastirit, që deshi të diskreditonte eprorin dhe rivalin e vet për postin e mytesarifit të Manastirit, në vitin 1711 sulmuan e plaçkitën dy herë këtë qytet dhe penguan grumbullimin e taksave. Në gusht të vitit 1712 disa feudalë të vegjël peqinas, të cilët kishin tre vjet që cenonin rendin në qytetin e Peqinit, duke prerë rrugën tregtare të Durrësit dhe duke grabitur kripën e shtetit, që shpihej me karvan në Elbasan, dëmtuan rëndë sipërmarrësin e të ardhurave të skelës së Durrësit. Në maj-qershor të vitit 1714, feudalët frashërllinj, përmetarë e kolonjarë dhunuan Voskopojën, Shipskën etj., duke grabitur bagëti e plaçka deri te vathët e grave. Në të njëjtën kohë, çeta prej 200-400 vetash nga Margëllëçi e Kuçi grabitën e dogjën dajlanin e Prevezës dhe shkatërruan çifligjet e fshatrat përreth.
Në disa raste antagonizmi ndërfeudal arrinte deri atje saqë, përfaqësues të feudalëve, përkrahnin lëvizjet fshatare kundër pagimit të taksave për të dëmtuar rivalët, sikurse ndodhi në vitet 1703-1704 dhe në vitet 1714-1715.
Nga të gjitha këto forma të grindjeve feudale përfitonin në fund të fundit familjet më të fuqishme, oxhaqet. Këto shfrytëzonin forcat e feudalëve të vegjël, që i merrnin në mbrojtje kur ua kishin nevojën dhe i futnin nën varësinë e tyre, ose i luftonin ato me anë të forcave ushtarake qeveritare kur nuk ua kishin nevojën. Kështu oxhaqet forcuan pozitat e veta dhe u bënë jo vetëm shtyllat e pushtetit krahinor në sanxhaqe, por edhe mbështetja kryesore e pushtetit qendror, i cili tashmë nuk bënte dot pa ta.
Disa përfaqësues më të fuqishëm oxhaqesh nga radhët e ajanëve të krahinave, Porta e Lartë i ngarkonte me detyrën e qeveritarit të sanxhakut. Por, qoftë për të frenuar fuqizimin e tyre, qoftë për të marrë shpërblime nga ata, qoftë edhe për të ndëshkuar të pabindurit, ajo brenda një ose dy viteve i shkarkonte dhe emëronte rivalët e tyre. Familje të tilla rivale, në gjysmën e parë të shek. XVIII, kishte pothuajse në çdo sanxhak: në sanxhakun e Shkodrës ishin Çaushollajt e Bushatllinjtë; në atë të Dukagjinit ishin Begollajt e Pejës dhe Kryezitë e Gjakovës; në sanxhakun e Elbasanit ishin Vërlacët e Biçakçinjtë; në atë të Beratit ishin Vlorajt, Velabishtajt e Ngurzajt; në sanxhakun e Delvinës ishin Asllanpashallitë e Kokajt; në atë të Janinës ishin gjithashtu Asllanpashallitë e Alizotajt.
Secila nga këto familje feudale, e mbështetur në tarafet e veta e që përbëheshin nga feudalë më të vegjël dhe nga bylykbashë e krerë ushtarakë malësorë të krahinave, si dhe nga udhëheqës esnafesh nëpër qytete, përpiqej të merrte e të ruante pushtetin në vend në kundërshtim me politikën e ekuilibrimit të forcave rivale që ndiqte Porta e Lartë. Si pasojë, konfliktet u shtrinë në gjithë vendin, çrregullimet kapnin gjithë aparatin shtetëror, pasiguria e jetës dhe e pasurisë kërcënonte këdo, zhvillimi ekonomik pengohej për kohë të tëra.
Në sanxhakun e Shkodrës, për shkak të rivalitetit midis familjes së Bushatllinjve dhe asaj të Çaushollajve, në vitet 30 të shek. XVIII mundën të sundonin familjet kryesore të sanxhakut të Dukagjinit, ajo e Begollajve të Pejës dhe ajo e Kryezinjve të Gjakovës. Rivale midis tyre edhe për pushtetin e sanxhakut të Dukagjinit, këto dy familje arritën të qeverisnin në Shkodër duke u mbështetur herë te Bushatllinjtë e herë te Çaushollajt, pa siguruar qetësinë e domosdoshme. Në vitet 40, nevoja për t’i dhënë fund anarkisë i zhvendosi forcat e brendshme, esnafet dhe malësorët, në favor të Çaushollajve, të cilët qeverisën thuajse pesëmbëdhjetë vjet me ndonjë ndërprerje të vogël. Megjithatë, as këta nuk mundën ta shuanin grindjen me Bushatllinjtë derisa këta të fundit arritën të grumbullonin rreth tyre masën kryesore të zejtarëve e të malësorëve dhe, në vitin 1755, i dëbuan përfundimisht Çaushollajt nga Shkodra. Bushatllinjtë, të mbështetur nga shumica e shtresave shoqërore të qytetit dhe të krahinës, jo vetëm nuk e lëshuan më pushtetin nga duart e tyre, por duke e shtrirë atë mbi sanxhakët e Shqipërisë Veriore, u dhanë fund grindjeve të feudalëve lokalë, të cilët i nënshtruan me dhunë ose me marrëveshje.
Në Shqipërinë Jugore, lufta për pushtet vazhdoi më gjatë. Në sanxhakun e Beratit, deri më 1764, ajo u zhvillua kryesisht midis familjes së vjetër të Vlorajve dhe degës së saj në Berat, Velabishtajve, kur atë e mori një familje e tretë, ajo e Ngurzajve që përkrahte Velabishtajt. Por edhe Ngurzajt nuk mundën ta mbanin pushtetin veçse gjer më 1788, kohë në të cilën kundërshtarët e tyre e morën dhe e mbajtën deri në 1810, kur thuajse gjithë Shqipëria Jugore ra nën sundimin e vezirit të Janinës, Ali pashë Tepelenës. Ashtu si Bushatllinjtë, edhe ky pasha i fuqishëm i kishte dhënë fund luftës për pushtet si në sanxhakun e Janinës (1787), ku grindeshin Asllanpashallitë me Alizotajt, ashtu dhe në sanxhakun e Delvinës, ku mosmarrëveshjet midis familjeve rivale vendase nuk reshtën thuajse gjatë gjithë shek. XVIII.

[Laberia]

2. PASHALLËKU I SHKODRËS NËN SUNDIMIN E BUSHATLLINJVE.
LUFTA PËR SHKËPUTJE NGA STAMBOLLI
(1771-1796)

Ardhja në fuqi e Bushatllinjve
Qeverisja e sanxhakut të Shkodrës nga përfaqësuesit e pashallarëve të Gjakovës dhe të Pejës, nuk mundi të ndalte gjendjen anarkike; konfliktet nuk reshtën as në qytete e as në krahina ku vepronin përkrahësit e dy familjeve të fuqishme feudale shkodrane: Çaushollajve dhe Bushatllinjve. Më 8 shtator 1736 në mes të tregut të Shkodrës u vranë e u plagosën 29 veta nga tarafet e esnafëve të tabakëve (që përkrahnin Bushatllinjtë) dhe të terzijve (që përkrahnin Çaushollajt). Tetë ditë më vonë u vranë e u plagosën 87 veta në një konflikt midis krahinave të Shkrelit dhe të Kastratit, i cili filloi me armë zjarri dhe përfundoi me shpata.
Gjatë luftës austro-osmane të viteve 1736-1739 banorët e Malësisë së Madhe u ngritën përsëri kundër sundimit osman nën nxitjen e kryepeshkopit të Tivarit, Mëhill Sumës, dhe, duke u bashkuar me ushtritë austriake, u bënë ballë me sukses ekspeditave ndëshkimore të vezir Mahmud pashë Begollit. Ndërkohë feudalët shkodranë e vlerësuan fuqinë e tyre luftarake dhe bënë përçapjet e duhura për ta përdorur atë në dobi të synimeve të veta. Që në këtë kohë malësorët filluan të luanin rol me rëndësi në luftën e familjeve rivale vendase për të shtënë në dorë pushtetin e sanxhakut. Çaushollajt ishin të parët që e shfrytëzuan këtë forcë kundër vezirit pejan, Mahmut pashë Begollit, dhe përkrahësve të tij, Bushatllinjve. Me ndihmën e malësorëve Çaushollajt, më 5 shkurt 1739 vranë vezirin në mes të rrugës dhe arritën të merrnin pushtetin në sanxhakun e Shkodrës që e mbajtën thuajse për dhjetë vjet rresht. Gjatë kësaj kohe dështuan orvatjet e Bushatlinjve dhe të përkrahësve të tyre, tarafit të fuqishëm esnafor të tabakëve të Shkodrës dhe agallarëve të pasur e guximtarë të Ulqinit, për të përmbysur Çaushollajt. Këta, duke bërë për vete malësorët dhe duke gëzuar përkrahjen e tarafit esnafor të terzijve, që mbronte edhe interesat e tregtarëve shkodranë, arritën të hynin në luftë dhe të sprapsnin me armë forcat e valiut të Rumelisë, të cilat erdhën në Shkodër për të nxjerrë disa taksa të reja, që tregtarët shkodranë nuk deshën t’i paguanin. “Nuk ka krahinë në botë kaq të pabindur ndaj sulltanit”, shkruante në këtë kohë zëvendëskonsulli venedikas, Anton Duoda. Duke organizuar një sulm rrethues, Çaushollajt vranë më 8 gusht 1731 në sarajin e vet edhe Ethem pashë Begollin me të vëllanë, të cilët Porta e Lartë i kishte dërguar të qeverisnin në Shkodër pas revoltës së Çaushollajve kundër valiut të Rumelisë. Por dy vjet më vonë, më 1753, Porta u detyrua t’u ligjëronte pushtetin. Megjithatë, lufta e Çaushollajve kundër Begollajve, Kryezinjve dhe Bushatllinjve, vazhdoi të ashpërsohej dhe të dëmtonte veçanërisht zhvillimin ekonomik të vendit, gjer në tetor të vitit 1755.
Paaftësia e Çaushollajve për të vendosur hegjemoninë e tyre mbi kundërshtarët dhe për t’i dhënë fund anarkisë në sanxhak, e detyroi tarafin e terzijve të mos i përkrahte më ata dhe të pajtohej me tarafin e tabakëve, në krye të të cilit kishte dalë Mehmet bej Bushatlliu (vdiq më 1775). Në këtë mënyrë ata shpresonin që të vendosej një pushtet i vetëm e i fortë, për të cilin ishin të interesuar kryesisht zejtarët e tregtarët. Lufta shpërtheu dhe në këto rrethana, Çaushollajt të braktisur nga forcat kryesore të tarafeve të tyre, u dëbuan nga Shkodra. Bushatllinjtë mbetën e vetmja familje e madhe vendase që mundi të merrte pushtetin e sanxhakut.
Pas dëbimit të Çaushollajve, Mehmet bej Bushatlliu ende nuk ishte emëruar qeveritar i sanxhakut të Shkodrës, por, i përkrahur nga dy tarafet esnafore dhe nga forca malësorësh me rrogë, ai ishte në fakt sundimtari i vërtetë i vendit, derisa Porta e njohu atë si mytesarif të sanxhakut të lartpërmendur në gusht të vitit 1757, duke i dhënë edhe titullin pashë. Nga kjo kohë e deri më 1831 familja e Bushatllinjve, e mbështetur në shumicën e ajanëve të sanxhakut, të bylykbashëve dhe të bajraktarëve, si dhe nga një pjesë e mirë e zejtarëve, të tregtarëve e të detarëve, mbajti pa ndërprerje këtë pushtet duke e trashëguar.
Për përforcimin e pushtetit të vet, Mehmet pashë Bushatlliu ndoqi në përgjithësi një politikë të brendshme që u përshtatej edhe interesave kryesorë të vendit. Synimi i kësaj politike ishte në radhë të parë të vendoste rregullin e qetësinë kaq të dëshiruar si nga fshatarësia, ashtu edhe nga qytetarët e dëmtuar rëndë gjatë periudhës së anarkisë.
Arritja e këtij synimi ishte e pashkëputur nga zgjidhja e një vargu çështjesh. Një nga këto ishte mposhtja e ajanëve të fuqishëm kundërshtarë. Që para njohjes së tij si mytesarifi i sanxhakut, Mehmet Pasha e kishte filluar këtë detyrë dhe thuajse kishte eleminuar krerët e tarafeve esnafore të tabakëve dhe të terzinjve, si dhe një varg krerësh të tjerë. Disa krerë kishin mundur të arratiseshin, por ai nuk i la të qetë gjatë gjithë jetës së vet.
Mehmet Pasha i kushtoi vëmendje mbështetjes së pushtetit të tij nga ana e elementit të krishterë, forca ushtarake e të cilit në sanxhakun e Shkodrës ishte shumë e rëndësishme. Këtë mbështetje ai e arriti duke mbrojtur tregtarët e krishterë e duke bashkëpunuar me ta, duke shtuar pjesëmarrjen e malësorëve katolikë në ushtrinë e tij me pagesë dhe duke mos penguar veprimtarinë e klerit katolik. Me përkrahjen e krerëve ushtarakë malësorë dhe me njohjen e privilegjeve të tjera të malësive, ai arriti të siguronte prej këtyre një burrë për shtëpi në rast lufte dhe pagesën e një dukati për shtëpi në vit.
Një çështje e rëndësishme, kryesisht me karakter ekonomik, ishte zgjidhja e mosmarrëveshjeve midis ulqinakëve dhe venedikasve, të cilat pengonin zhvillimin e lirë e të sigurt të tregtisë në sanxhakun e Shkodrës. Konkurrenca e pamëshirshme e venedikasve me flotën ulqinake në rritje e sipër, kishte shtyrë një pjesë të mirë të agallarëve të Ulqinit qysh në vitet 20 të shek. XVIII të lidheshin shumë ngushtë me një rival të fuqishëm të Venedikut, me Beun e Tripolit. Si rrjedhim, flota e Ulqinit dhe e Tripolit bashkëpunonin për mbrojtje, por në disa raste sulmonin edhe flotat perëndimore e sidomos atë të Venedikut. Kështu, pirateria kishte marrë hov në Adriatik dhe Ulqini ishte bërë një fole piratësh. Mehmet Pasha e luftoi me ashpërsi piraterinë e ulqinakëve si dhe lidhjet e tyre me Tripolin, duke djegur të gjitha anijet pirate që shtiu në dorë. Kështu brenda një kohe të shkurtër Ulqini u kthye në një qytet normal tregtie e lundrimi dhe Bushatlliu siguroi marrëveshjen si me agallarët e këtij qyteti, që kërkonin të punonin me anijet e tyre në kushte të qeta brenda e jashtë vendit, ashtu edhe me autoritetet e Republikës së Venedikut, në duart e së cilës ishte një pjesë e mirë e tregtisë në Adriatik. Si rrjedhim, Anton Duoda njoftonte: “askush nuk guxon më të shkojë në Berberi (është fjala për Tripolin - shën. i aut.)”, se u shpall urdhri që “në brigjet e Tivarit, Valdanosit e Shën Gjinit të Medues si dhe në Grykën e Bunës, askush të mos guxojë të trazojë shtetasit venedikas, sepse i shkon koka”.
Frytet e një politike të tillë të brendshme, që vendosi me të vërtetë rregullin e qetësinë, u panë qysh në dhjetë vitet e para të sundimit të Mehmet Pashës, sidomos në fushën e prodhimit dhe të qarkullimit të mallrave.

Qyteti i Shkodrës, qendër e tregut ndërkrahinor të Shqipërisë së Veriut
Ndryshe nga qytetet e tjera shqiptare, Shkodra kishte kushte shumë të favorshme për t’u bërë qendra më e rëndësishme ekonomike e vendit.
E vendosur anash një liqeni të madh, të pasur me peshk dhe të lidhur me detin nëpërmjet lumit të lundrueshëm të Bunës, e rrethuar me fusha, që udhëtarët i kishin cilësuar “të bukura e pjellore”, e përshkuar nga rrugë tregtare që vinin nga Kosova, nga Shqipëria Qendrore e Jugore, nga Maqedonia e nga Bosnja, Shkodra u rrit jo vetëm si qendra administrative e një sanxhaku të rëndësishëm, por para së gjithash si qendër zejtare e tregtare. Përveç skelës së saj në lumin Bunë, limanet e Tivarit, Ulqinit, Lezhës dhe të Durrësit ishin gjithashtu skela të saj. Më 1736, zëvendëskonsulli venedikas në Shkodër, që ishte tregtari shkodran Anton Duoda, shkruante se qyteti i Shkodrës numëronte një mijë dyqane në treg. Tre vjet më vonë, gjeografët venedikas njoftonin se Shkodra ishte “një qytet i madh”, ishte “qyteti kryesor i Shqipërisë”. Aty nga fundi i shek. XVIII ajo numëronte 6 700 shtëpi, d.m.th rreth 30-35 mijë banorë, ndërsa konsulli rus në Raguzë, himarioti Gjika, e çmonte popullsinë e qytetit deri në 60 000 frymë.
Për fuqizimin ekonomik të Shkodrës shërbeu në mënyrë të veçantë qyteti shqiptar i Ulqinit me 7-8 mijë frymë, i cili qysh në fillim të shekullit kishte një flotë tregtare prej 250 njësish të mëdha e të vogla të ndërtuara në kantieret e veta, prej nga vazhdimisht hidheshin në det anije të ndryshme të tipave tartanë, polakë, pink, trabekull, felikë si dhe një numër i madh barkash. Punëtorët, të gjithë myslimanë, zotëronin dijeni të shumta e të shumëllojshme për ndërtimin e anijeve. Duke qenë fare afër kësaj skele dhe duke qenë pjesëtarë në investimet e flotës ulqinake, tregtarët e Shkodrës, e rrjedhimisht edhe qytetarët e saj, patën te kjo flotë një mjet të rëndësishëm për tregtinë e mallrave.
Tregtarët shkodranë, ashtu si shumë tregtarë të tjerë shqiptarë, e lidhën veprimtarinë e tyre me Venedikun qysh në fillim të shek. XVIII. Me kalimin e viteve, duke shfrytëzuar me zgjuarsi konkurrencën midis porteve rivale të detit Adriatik, ata lidhën marrëdhënie tregtare edhe me Ankonën, Triesten etj. Jo vetëm në skelat veriore të vendit, por edhe në skelën me rëndësi ndërballkanike të Durrësit, ku ishin vendosur konsujt e Venedikut, Raguzës, Francës, Anglisë, Holandës dhe të Austrisë, shkodranët u dalluan si më aktivët. Mbi 80 për qind e tyre ishin myslimanë që tregtonin pjesën dërrmuese, rreth 90 për qind të vëllimit të mallrave. Kjo pasqyronte jo vetëm përbërjen fetare të banorëve të Shkodrës, por edhe fuqinë ekonomike të popullsisë myslimane që ishte më e madhe nga ajo e të krishterëve.
Hov më të madh tregtia shkodrane mori pas ardhjes në fuqi të Bushatllinjve e sidomos në dhjetë vitet e para të sundimit të Mehmet Pashës. Krahas zhdukjes së piraterisë dhe rregullimit të mosmarrëveshjeve me venedikasit, rol vendimtar në zhvillimin ekonomik të Shkodrës luajti rritja e prodhimit bujqësor e blegtoral për treg. Ekonomia bujqësore u lidh me tregun në të tillë shkallë, sa çifligarët, për të realizuar fitime të mëdha, filluan të mbillnin ato kultura që kërkonte më shumë tregu. Një ndër këta çifligarë ishte vetë Mehmet Pasha, i cili qysh në vitin 1764 mbolli sipërfaqe të mëdha me oriz e pambuk, dhe, si shumë feudalë të tjerë, u bë pjesëtar në tregti dhe në lundrim duke investuar këtu shuma të konsiderueshme. Në këtë periudhë tregtia shkodrane u gjallërua edhe për shkak se ajo filloi të përdorë gjerësisht kreditin. Konsulli venedikas i Durrësit shkruante më 1762 se pjesa më e madhe e tregtisë shqiptare ishte në duart e tregtarëve shkodranë dhe se ata ishin bërë “shpirti i saj”. Tregtarët shkodranë grumbullonin lesh, dyllë, lëkurë të punuara, drithëra dhe prodhime të tjera bujqësore e zejtare sidomos nga Tirana, Elbasani, Kavaja, Berati, Gjakova, Prizreni, Ohri e nga tregje të tjera shqiptare, ku kishin arritur të përcaktonin edhe çmimet e blerjes dhe të shitjes së mallrave. Ata futeshin edhe në Rumeli, e sidomos në Manastir, Shkup, Seres dhe në krahinat përqark tyre gjer në zonën e Selanikut, ku grumbullonin lesh, pambuk, lëkurë etj. Përveç Rumelisë tregtarët e Shkodrës kalonin thellë edhe në Serbi, Vllahi, prej nga sillnin dyllë, mëndafsh etj. Këto mallra ata i blinin ose kundrejt të hollash, ose kundrejt cohërash, pëlhurash mëndafshi etj. Në vitet 1760-1769, nga i gjithë vëllimi i mallrave që eksportoheshin për në Venedik prej limaneve të Durrësit dhe të Shkodrës, shkodranëve u takonte 87,4 për qind e leshit, 95,3 për qind e dyllit, 98,3 për qind e mëndafshit, 56,8 për qind e lëkurëve të punuara dhe kështu edhe për artikujt e tjerë.
Duke qenë se kapitali tregtar shkodran ishte bërë ndërlidhës kryesor i krahinave të ndryshme të Gegërisë me Shkodrën, pavarësisht nga copëzimi administrativ-politik ekzistues, lidhjet ekonomike të krijuara qysh nga gjysma e parë e shekullit, u përforcuan aq shumë në kohën e sundimit të Bushatllinjve sa morën trajtën e një tregu të madh ndërkrahinor. Ky treg ishte një hap shumë i rëndësishëm përpara drejt formimit të tregut të brendshëm kombëtar. Pjesa kryesore e kapitalit tregtar, në formë mallrash, anijesh, magazinash e parash, ndodhej ende në duart e çifligarëve, e veçanërisht të ajanëve të mëdhenj.

Formimi i Pashallëkut të Shkodrës
Nën qeverisjen energjike të Mehmet Pashës, i cili nuk la pa përdorur edhe pushtetin e vet në dobi të përforcimit të lidhjeve ekonomike të Shkodrës me krahinat e tjera, tregtarët vendas arritën të vinin në duart e tyre, me përjashtim të duhanit, gjithë tregtinë që kryenin venedikasit në bregdetin shqiptar dhe ta detyronin kapitalin venedikas të rriste kreditin në favor të tregtarëve shqiptarë, në mënyrë që mallrat e tyre të mos kalonin në skelat e tjera të Adriatikut e veçanërisht në Trieste. Por edhe këtu sa vinte e po shtohej numri i agjencive tregtare shqiptare.
Lidhjet e tregut të Shkodrës me krahinat e tjera nuk mund të kryheshin pa pengesa e rreziqe. Dihet se skelat e rrugët tregtare gjendeshin në sanxhakët fqinjë, ku rivaliteti i grupeve të ndryshme feudale për çështjen e pushtetit dhe të sipërmarrjeve të taksave, i kishte bërë këta sanxhakë fole grindjesh të vazhdueshme dhe njëkohësisht qendra të rrezikshme edhe për vetë pushtetin e Bushatllinjve në sanxhakun e Shkodrës. Kështu, bejlerët e Lezhës, që sundonin në fushën e Zadrimës, bënin pjesë në tarafin e rivalëve kryesorë të Bushatllinjve, të Begollajve të Pejës, dhe gëzonin përkrahjen luftarake të forcave mirditore të komanduara nga Gjon Marku; Toptanët e Krujës ishin lidhur me Çaushollajt e arratisur dhe kërcënonin aleatët e Bushatlliut; në gjirin e familjes së Alltunëve të Kavajës, të cilët ishin sipërmarrës të dytë të skelës së Durrësit, kishte hyrë një grindje për punë të kësaj sipërmarrjeje. Një gjendje e tillë kërkonte medoemos vendosjen e një pushteti të vetëm mbi këto krahina. Mehmet pashë Bushatlliu nuk ngurroi t’i hynte kësaj detyre me energji e zgjuarsi në kohën e luftës ruse-osmane të viteve 1768-1774.
Pasi mori pjesë me të gjitha forcat e sanxhakut në luftën kundër Malit të Zi më 1768, ai dërgoi nën komandën e djalit të madh, Mustafa Beut, një repart të fortë luftëtarësh në frontin rus në mars të vitit 1769, ndërsa një repart tjetër nën komandën e djalit të dytë, Mahmut Beut, mori pjesë në shtypjen e një kryengritjeje në More më 1770. Kështu ai mundi të fitonte besimin e Vezirit të Madh osman. Ky, pasi dënoi me vdekje Kahreman pashë Begollin e Pejës për rebelizëm dhe shpërdorim financiar, i dha Mehmet pashë Bushatlliut qeverisjen e sanxhakut të Dukagjinit dhe, nga ana tjetër, e gradoi Mustafa Beun pashë për një akt trimërie në luftë. Duke marrë zemër nga këto ofiqe, Mehmet Pasha u vërsul kundër krerëve kundërshtarë të Lezhës, të cilët i vari dhe mori në zotërim Zadrimën. Në të njëjtën kohë ai ndërhyri në Tiranë. Kështu bëri hapin e parë drejt vendosjes së pushtetit të vet mbi këto zona, që bënin pjesë në tregun ndërkrahinor të Shkodrës.
Në vitin 1771 Mehmet Pasha bëri hapin e dytë që do të shpinte në formimin e Pashallëkut të madh të Shkodrës. Pas disfatës së flotës osmane në betejën detare të Çesmës në Detin e Zi, ai i kërkoi Portës së Lartë komandën e një armate detare, të cilën u zotua ta krijonte me forcat e veta për mbrojtjen kundër rusëve në det dhe kundër aleatëve të tyre, malazezëve, në tokë. “Për faktin se rrethanat dhe gjendja e tanishme kërkojnë vendosjen e një personaliteti të fuqishëm në krye të punës, në atë të frontit, - thuhet në dekretin përkatës të emërimit të tij si vezir, - doli urdhri i lartë mbretëror që Mehmet Pashës t’i jepet posti e grada e lartë e vezirit..., dhe të birit të tij, Mahmudit, t’i jepet sanxhaku i Shkodrës me titullin mirimiran, ndërsa djalit tjetër t’i jepet një sanxhak sikurse Elbasani”. Grada e vezirit u shoqërua me shtrirjen e kontrollit të vezirit shkodran edhe në sanxhakun e Ohrit. Për këtë ngjarje, konsulli venedikas i Durrësit njoftonte qeverinë e vet në fillim të vitit 1772, se Mehmet Pasha u bë aq i fuqishëm, sa “prej kufijve venedikas gjer nën Manastir komandon absolutisht dhe e druajnë të gjithë”.
Kështu u zgjerua pushteti i Bushatllinjve mbi trojet e katër sanxhakëve, atje ku shtrihej më e fortë rrezja e veprimit të tregut ndërkrahinor të Shkodrës. I përbërë nga sanxhakët e Shkodrës, të Dukagjinit, të Ohrit dhe të Elbasanit, qysh në vitin 1771 u krijua kështu një formacion politik i bashkuar në dorën e një pashai të fuqishëm shqiptar, Pashallëku i madh i Shkodrës.
Skela e Durrësit kishte një rëndësi po aq të madhe për tregtinë e Pashallëkut të Shkodrës sa edhe skela e Shkodrës. Mirëpo oxhaqet e Alltunëve të Kavajës dhe të Toptanëve të Krujës ishin bërë pengesë e madhe për vendosjen e rregullit dhe të qetësisë në këtë zonë të varur drejtpërdrejt nga veziri i Shkodrës. Toptanët kishin mbyllur rrugët tokësore për tregtarët shkodranë. Për më tepër, këta tregtarë si dhe lundërtarët ulqinakë nuk gjenin në skelën e Durrësit mbrojtjen e duhur. Tarafët e tabakëve dhe të terzinjve, si dhe, në radhë të parë, tregtarët e Shkodrës kërkonin me çdo kusht, bashkë me lundërtarët e Ulqinit, përmirësimin e gjendjes së krijuar në zonën Durrës-Kavajë-Krujë.
Për zgjidhjen e kësaj çështjeje urgjente e me shumë rëndësi veziri i Shkodrës bëri për vete Alltunët nga Kavaja dhe u detyrua të pajtohej me Toptanët e Krujës. Kështu u hapën rrugët tregtare dhe zona e skelës së Durrësit u fut nën ndikimin e pushtetit të Shkodrës.
Ndërkohë Mehmet Pasha, sipas premtimit të tij, kishte marrë urdhër nga Porta për të dërguar në luftë me rusët një armatë detare dhe një ushtri tokësore. Por në vend të tridhjetë anijeve të mëdha me gjashtë mijë detarë, veziri përgatiti vetëm një të tretën. Edhe këtë fuqi, që e armatosi keq, e vonoi dhe e nisi në shtator 1772 nën komandën e të birit, Mustafa Pashës, vetëm kur midis palëve ndërluftuese ishte arritur një armëpushim. Po kështu ai i ktheu në Stamboll me duar zbrazur të dërguarit e sulltanit, të cilët kishin ardhur në Shkodër për të dërguar ushtrinë tokësore në frontin rus. Veziri nxori si shkak për këtë rritjen e rrezikut malazias, sepse prijësi i Malit të Zi, agjenti rus i quajtur Stefani i Vogël, po kërcënonte Podgoricën.
Në këtë mënyrë veziri Bushatlli i shkeli urdhrat perandorakë dhe zotimin e tij lidhur me luftën për të rregulluar punët e veta. Që të siguronte kufirin verior nga sulmet e kuçasve mbi fushën e Podgoricës dhe që të pengonte bashkimin e tyre me Malin e Zi, Mehmet Pasha u propozoi atyre të largoheshin me të mirë nga malet ku jetonin dhe të zgjidhnin brenda pashallëkut një truall tjetër për banim. Kur ky propozim nuk u pranua prej kuçasve, ushtria shkodrane hyri në muajin maj 1774 në Kuç dhe shkaktoi dëme të mëdha me qëllim që ta bënte të pabanueshëm, por edhe pas kësaj ekspedite kuçasit nuk iu nënshtruan.
Pas nënshkrimit të traktatit të paqes së Kyçyk Kajnarxhes, Porta e Lartë, e çliruar nga barra e luftës, e drejtoi vëmendjen nga Pashallëku i Shkodrës, kreu i të cilit po bëhej tepër i fuqishëm dhe i rrezikshëm. Mjeti më i mirë për ta neutralizuar ishte ndezja e armiqësisë me oxhaqet më të fuqishme kundërshtare.
Mehmet pashë Bushatlliu, duke ofruar 9 000 qese groshë për të marrë në sipërmarrje haset e sulltanit në Myzeqe, kishte dalë si rivali kryesor i Ahmet Kurt pashës së Beratit. Kurse ky ishte rival i Bushatlliut në sipërmarrjen e taksave të skelës së Durrësit dhe për komandën e zonës që përfshinte kjo sipërmarrje, e cila shtrihej gjer në afërsi të Lezhës.
Megjithëse veziri i Shkodrës paraqiti një ofertë më të madhe, motra e sulltanit, që e administronte dhe merrte të ardhurat e kësaj skele si sipërmarrëse e parë, pranoi ofertën e sundimtarit të Beratit. Mehmet pashë Bushatlliu vendosi të mos bindej. Kur Ahmet Kurt pasha, në prill të vitit 1775, hyri me 12 000 ushtarë në maliqanenë e Durrësit, veziri i Shkodrës dërgoi kundër tij ushtrinë shkodrane të komanduar nga dy bijtë e vet. Me këtë veprim filloi hapur konflikti me Stambollin dhe me veglën e tij, Ahmet Kurt pashën.
Më 14 korrik 1775 vdiq veziri plak i Shkodrës. Porta e Lartë emëroi në vendin e tij një besnik të saj, vezirin Mehmet pashë Kystendilin, dhe urdhëroi Ahmet Kurt pashën të hynte në zonën e Durrësit. Mirëpo ky vendim nuk përputhej me interesat e Bushatllinjve dhe të ajanëve aleatë të tyre në atë zonë. Aq më pak ai nuk pajtohej me interesat e tregtarëve shkodranë, të lundërtarëve ulqinakë si dhe të tregtarëve të tjerë të Veriut të Shqipërisë, që do të humbisnin përkrahjen e Bushatllinjve dhe monopolin e tregtisë së vendit.
Në kundërshtim me pushtetin qendror, ajanët shkodranë e fqinjë të grumbulluar në Shkodër u betuan të mos i bindeshin vezirit nga Kystendili dhe vendosën ta ndalnin me luftë hyrjen e Ahmet Kurt pashës në zonën e Durrësit. Ata zgjodhën Mustafa pashë Bushatlliun për komandant të ushtrisë shkodrane.
Më 12 shtator të vitit 1775 kjo ushtri prej 14 000 vetash u ndesh me forcat e Ahmet Kurt pashës në afërsitë e Peqinit, por u thye keqas duke humbur 4 000-5 000 veta, ndër të cilët ishte edhe kreu ushtarak mirditas Gjon Marku me 60 veta.
Pas kësaj disfate Porta e Lartë vendosi t’i shfaroste Bushtallinjtë dhe të nënshtronte përkrahësit e tyre. Për këtë qëllim ajo organizoi dy ekspedita ndëshkimore kundër tyre, duke ngritur më këmbë oxhaqet kundërshtare të Bushatllinjve, të cilat i vuri nën komandën e vezirit, Mehmet pashë Kystendilit. Në këto ekspedita morën pjesë Ahmet Kurt pasha, Çaushollajt, Toptanët dhe agallarët e Ishmit. Ndërsa ekspedita e parë pësoi disfatë, e dyta nuk u realizua gjer në fund, sepse paria shkodrane i mbeti besnike Bushatllinjve. Porta e Lartë, pasi kishte shpallur luftën me Persinë, pranoi t’i falte rebelët shkodranë duke e kufizuar pushtetin e tyre vetëm në sanxhakun e Shkodrës dhe duke i detyruar ata të paguanin një dëmshpërblim prej 2 000 qesesh.
Pashallëku i Shkodrës u gjymtua rëndë, por vetëm përkohësisht. Ndërkaq mbetën shkaqet ekonomike e shoqërore që kërkonin një pushtet vendor të fortë e të përqendruar.

Qëndresa e Mahmud pashë Bushatlliut kundër Stambollit
Sipërmarrja e skelës së Durrësit qëndroi në dorën e Ahmet Kurt pashës rreth pesë vjet. Ky feudal i fuqishëm dhe paria që e përkrahte atë në Kavajë, Peqin, Ishëm e në Tiranë, u përpoqën të nxirrnin për vete përfitime të shumta e shpesh në dëm të banorëve. Ata mbyllën rrugët tregtare dhe limanet për shkodranët e ulqinakët. Kjo masë u dha mundësi venedikasve të shtinin përsëri në dorë monopolin e tregtisë dhe të lundrimit që kishin pasur para ardhjes në fuqi të Bushatllinjve. Si pasojë, pakënaqësia e banorëve arriti kulmin. E pakënaqur ishte edhe motra e sulltanit, së cilës iu pakësuan së tepërmi të ardhurat nga maliqaneja e Durrësit.
Veprimtaria e tregtarëve elbasanas, beratas, kavajas, krutanë e tiranas nuk mund ta zëvendësonte atë të tregtarëve shkodranë e ulqinakë, si dhe rolin vendimtar të kapitalit tregtar shkodran në jetën ekonomike të skelës së Durrësit. Prandaj motra e sulltanit nuk ngurroi më 1781 t’ia hiqte komandën e sundimtarit të Beratit dhe t’ia jepte Mahmud pashë Bushatlliut (1749-1796). Për të siguruar mbrojtjen e rrugës tregtare midis Shkodrës e Prizrenit, ajo ndërhyri që Bushatlliut të ri t’i jepej edhe qeverisja e sanxhakut të Dukagjinit.
Pas vendosjes së pushtetit të Mahmut Bushatlliut në këto vise, rrugët u hapën e u sigurua qarkullimi i lirë nga bregdeti gjer në thellësi të Kosovës e të Maqedonisë, prodhimet e të cilave drejtoheshin për në skelat e Adriatikut. Jeta ekonomike u gjallërua shumë shpejt. Mahmud Pasha, duke ndjekur politikën ekonomike të të atit, e zgjeroi pjesëmarrjen në tregti e në lundrim dhe shtiu në dorë sipërmarrje të shumta, ndër të cilat edhe atë të nxjerrjes dhe të shitjes së serës së Selenicës së Vlorës. Ashtu si i ati, ai përdori pushtetin e vet për të përkrahur tregtarët vendas kundër atyre venedikas, të cilët humbën përsëri atë pjesë të tregtisë së drithrave, të vajit e të ziftit që kishin vënë në dorë gjatë viteve 1775-1780.
Më 1784 Mahmud Pasha arriti të siguronte për vëllanë e vet, Ahmet Beun, qeverisjen e sanxhakut të Ohrit bashkë me gradën pashë. Ndërkohë ai i siguroi kunatit të vet, Sulejman pashë Vërlacit, qeverisjen e sanxhakut të Elbasanit. Në këtë mënyrë Mahmud pashë Bushatlliu e përtëriu Pashallëkun e Shkodrës. Ndryshe nga sundimtarët e sanxhakëve të tjerë, ai e lidhi fuqizimin e tij politik me zhvillim ekonomik të pashallëkut.
Kujdes të veçantë Bushatlliu i ri tregoi për ushtrinë. Krijoi një ushtri të rregullt, e cila dy-trefishohej me forcat luftarake të ajanëve aleatë vartës dhe me ato, që vinin prej malësive sipas zakonit “burrë për shtëpi”, kur bënte thirrje me tri të shtëna topi nga kështjella e Rozafës.
Qysh nga viti 1782, Mahmut Pasha kishte forcuar pushtetin në pashallëk e po vepronte me vullnetin e vet, duke mos përfillur fermanet e Portës së Lartë. Konsujt venedikas njoftonin qeverinë e tyre se ai po punonte për t’u bërë sa më i pavarur. Komandantin e kështjellës së Shpuzës, që kishte ngritur krye me rastin e dy ekspeditave të vitit 1775-1776, në shkurt të vitit 1785 e detyroi të largohej pa kundërshtimin më të vogël. Katër muaj më vonë, me ushtrinë e riorganizuar, shkeli dhe nënshtroi Malin e Zi të rebeluar qysh nga lufta e viteve 1768-1774. Pasi mori tributin e prapambetur dhe pengjet e bindjes dhe të nënshtrimit, në rrugën e kthimit për në Shkodër ndëshkoi rëndë krahinën e Pastroviqit për punë të një provokimi të armatosur të kryer me nxitjen e autoriteteve të Venedikut. Qëllimi i këtij provokimi kishte qenë shpresa se Porta e Lartë, për të mos krijuar një skandal politik me Republikën e Shën Markut, do ta hiqte qafe këtë pasha të pabindur dhe të rrezikshëm si për autoritetin e sulltanit në Shqipëri, ashtu edhe për sigurinë e zotërimeve venedikase në kufi të Pashallëkut të Shkodrës dhe për interesat ekonomikë të republikës në këtë trevë.
Menjëherë pas nënshtrimit të Malit të Zi, Mahmud Pasha u vërsul në drejtim të Elbasanit e të Beratit, sepse armiku i vjetër i Bushatllinjve, Ahmet Kurt pasha, kishte tërhequr nga ana e vet pashanë e Elbasanit dhe u kishte mbyllur limanet ulqinakëve. Gjatë muajve korrik e gusht 1785, pasi siguruan nga ana juglindore bashkëpunimin e Ali pashë Tepelenës, armikut të sundimtarit të Beratit, që e kishte penguar të merrte qeverisjen e sanxhakut të Janinës, Mahmud Pasha dhe i vëllai Ahmed Pasha, e nënshtruan qeveritarin e Elbasanit dhe e ndëshkuan Ahmet Kurt pashën, duke i rënë kryq e tërthor sanxhakut të tij. Duke u kthyer nga Korça, Mahmud Pasha dhe Ahmet Pasha nga Buzi i Tepelenës, thyen ushtrinë kryesore të qeveritarit të Beratit në Peqin, pikërisht aty ku ushtria shkodrane kishte pësuar disfatën e madhe dhjetë vjet më parë.
Këto fushata e ngritën më lart autoritetin e Bushatllinjve në sy të të gjithë feudalëve shqiptarë dhe i ndanë ata në përkrahës e në kundërshtarë të tyre. Në të njëjtën kohë, këto fushata shkaktuan zemërimin e Portës së Lartë dhe të Senatit të Venedikut dhe, nga ana tjetër, tërhoqën vëmendjen e atyre shteteve evropiane që kishin interesa të kundërta me Perandorinë Osmane. Në radhë të parë ishte diplomacia e Austrisë, që filloi ta inkurajonte Bushatlliun për veprime më të guximshme kundër varësisë ndaj Stambollit.
Për shkak të fushatës kundër sanxhakëve të Elbasanit e të Vlorës, që Porta e Lartë e quajti veprim rebel, sulltani i shpalli dy Bushatllinjtë dhe Ali pashë Tepelenën si kryengritës dhe në vjeshtë të vitit 1785 dha urdhër për të përgatitur një ekseditë të madhe ndëshkimore kundër Shkodrës. Këto masa e shtynë Bushatlliun që ta shndërronte mosbindjen e tij në kryengritje. Ndërkaq afrimi i luftës së Rusisë dhe Austrisë kundër Perandorisë Osmane që po shqetësonte diplomacinë evropiane, i nxiti disa nga pashallarët shqiptarë, me Mahmud Pashën në krye, ta shikonin kryengritjen si rrugën e vetme për shpëtimin nga sundimi i një perandorie që dukej se po shembej. Ndaj Mahmud Pasha, në vend që të pranonte faljen dhe gradën e vezirit që i ofroi Porta e Lartë në prag të luftës me Rusinë e Austrinë, në prill të vitit 1786, shpalosi zyrtarisht flamurin e luftës.
Forcat e ushtrisë kryengritëse të përbëra, sikurse shkruante një funksionar i lartë osman në një raport dërguar Portës së Lartë, nga ushtarë e bylykbashë shqiptarë, të veshur me kostumet e tyre popullore të krahinës së Shkodrës dhe të atyre fqinje me të, gjetën shumë shpejt përkrahje në të gjithë Kosovën gjer në Kystendil. Ato patën ndihmën e një vargu feudalësh të Kosovës, të cilët autori i këtij raporti i quante “tradhtarë”. Pastaj kryengritja u shtri edhe në Shqipërinë e Jugut. Ahmet Kurt pasha i Beratit ndoqi shembullin e Bushatllinjve, i shtyrë nga i njëjti shqetësim për fatin e Perandorisë Osmane, dhe u ngrit kundër Stambollit, duke u pajtuar dhe duke u bashkuar me Mahmud Pashën. Kështu forcat ushtarake kryengritëse të dy feudalëve më të fuqishëm shqiptarë u shtrinë në të gjithë Shqipërinë dhe në Maqedoni.
Nga muaji prill i vitit 1786 e gjer në mars të vitit 1787, kryengritja thuajse nuk ndeshi në ndonjë qëndresë serioze si nga forcat kundërshtare në Shqipëri, ashtu edhe nga forcat ushtarake të vezirëve të Rumelisë dhe të Bosnjës. Vezirët e Rumelisë dhe të Bosnjës, të urdhëruar nga Porta e Lartë, e cila shpresonte se mund t’i kthente kryengritësit në rrugën e bindjes, mbajtën qëndrim pasiv. Në këto kushte Bushatlliu përvetësoi të gjitha të ardhurat shtetërore, vuri dorë mbi shtatë barrë të hollash nga thesarët e Beogradit dhe të Vidinit dhe, me anë të njerëzve të vet, mori në dorë qeverisjen e viseve të pushtuara. Hovi i papërmbajtur luftarak, trimëria dhe guximi i rrallë, si dhe fitoret kundër pashallarëve rivalë, bënë që pashai shkodran të mbiquhej “Kara Mahmud Pasha” (Mahmud Pasha i zi, i tmerrshëm). Mirëpo, kur Porta e Lartë pa se shpresat për t’i bindur kryengritësit ishin të kota dhe se çifligarët e tjerë shqiptarë mund të bashkoheshin me ta, mori masa për të përçarë forcat shqiptare, si edhe për përgatitjen e një ekspedite të madhe kundër Shkodrës. Për këtë qëllim ajo i kënaqi ambiciet për pushtet të katër personaliteteve politike shqiptare: Ali pashë Tepelenës i dha qeverisjen e sanxhakut të Tërhallës, Ibrahim bej Vlorës i dha gradën e pashës dhe sanxhakun e Janinës, Mehmet pashë Çaushollit qeverisjen e sanxhakut të Shkodrës dhe Mustafa bej Toptanit komandën e maliqanesë së Durrësit. Më në fund, në mars të vitit 1787, Porta e Lartë arriti të mënjanonte Ahmet Kurt pashën, duke e helmuar me anë të mjekut të tij, dhe futi të birin dhe dhëndrin në grindje për trashëgimin e pushtetit. Me këto mënyra ajo arriti të bënte për vete krerët e Toskërisë dhe t’i shkëpuste ata nga lëvizja kryengritëse e kryesuar nga Kara Mahmud Pashë Bushatlliu.
U bë e qartë se feudalët e Toskërisë, të tërhequr edhe nga interesat e tyre vetjake, nuk qenë në gjendje të arrinin në një bashkim politik të qëndrueshëm me ata të Gegërisë. Kështu, Porta krijoi kushtet e nevojshme për të ndërmarrë ekspeditën e saj të madhe ndëshkimore kundër Shkodrës. Kjo ekspeditë shërbeu për të përçarë edhe radhët e feudalëve të Gegërisë, vartës e aleatë të Bushatllinjve.
Megjithëkëtë, Kara Mahmudi nuk hoqi dorë nga rruga e nisur. Për ta fuqizuar kryengritjen, ai u mundua të tërhiqte në të sa më shumë njerëz nga radhët e shtresave të gjera popullore. Për këtë qëllim ai premtoi se do të lehtësonte gjendjen ekonomike të shtresave popullore duke shpallur se do t’i falte nga taksat për 20 vjet. Ai shfrytëzoi njëkohësisht edhe urrejtjen e trashëguar të shqiptarëve kundër sunduesve të huaj osmanë, e sidomos emrin e heroit kombëtar të shek. XV, që vazhdonte të rronte në popull si simbol i luftës për liri dhe e shpalli veten pasardhës të Skënderbeut. Si pasojë, Mahmud Pasha dhe i vëllai korrën disa fitore ushtarake kundër Mehmet pashë Çaushollit në afërsitë e Prishtinës dhe kundër Mahmud pashë Ajdoslliut pranë Shkupit, si dhe bënë një qëndresë këmbëngulëse e me shumë humbje për armikun në kufijtë e sanxhakut të Shkodrës. Me këto fitore ata arritën të vononin për disa muaj përparimin e fuqive të shumta ushtarake të Portës drejt Shkodrës. Por epërsia numerike e forcave osmane, lëkundjet e feudalëve, aleatë të Bushatllinjve dhe veçanërisht tradhtia e disa funksionarëve të tij, bënë që, në pjesën e dytë të muajit gusht, t’u dorëzoheshin njëri pas tjetrit forcave detare e tokësore osmane qytetet e Tivarit, Ulqinit dhe më në fund edhe qyteti i Shkodrës. Kështu forcat kryengritëse u përçanë. Më 26 gusht, pas vrasjes së Ahmet pashë Bushatlliut në një pusi, Kara Mahmudi bashkë me 250-300 veta nga më besnikët e tij, u mbyll në kështjellën e Shkodrës. Ushtria e Portës filloi rrethimin e kështjellës së Rozafës. Kështu u krijua një gjendje shumë e vështirë për Bushatlliun.
Ndërkohë edhe në radhët e rrethuesve lindën vështirësi serioze, siç qenë ato lidhur me furnizimin e trupave me municione, ushqime e të holla, që filluan të shfaqeshin menjëherë pas fillimit të luftës me Rusinë. Këto vështirësi shkaktuan përçarje në radhët e komandës osmane. Valiu i Rumelisë dhe Mehmet pashë Çausholli morën masa që t’i nxirrnin ushqimet e nevojshme me anë grabitjesh dhe dhunimesh të popullsisë vendase. Valiu i Bosnjës dhe komandanti i flotës, bashkë me forcat e tyre, u larguan nga veprimet luftarake. Kjo përçarje e ndryshoi situatën në favor të Bushatlliut. Rol vendimtar pati ndërhyrja e qytetarëve të Shkodrës, e fshatarëve rreth saj dhe e malësorëve të Hotit, të Shalës, të Shoshit, të Postribës etj. Të zemëruar nga grabitjet, vrasjet dhe nga përdhunimet e kryera prej forcave ushtarake të valiut të Rumelisë dhe të Mehmet pashë Çaushollit, më 25 nëntor, 8 000 ushtarë vendas u vërsulën njëkohësisht bashkë me garnizonin e kështjellës mbi rrethuesit dhe i shpartalluan aq keq sa, në Shkodër e nëpër rrugët gjer në Drin, mbetën rreth gjashtë mijë të vrarë përveç robërve. Ndër të vrarët ishte edhe vetë Mehmet pashë Çausholli.
Një disfatë të tillë trupat osmane nuk e kishin pësuar prej shumë vitesh në Shqipëri. Me qëllim që konflikti të merrte fund dhe të mos bëheshin më viktima të një ekspedite ndëshkimore të re, qytetarët e Shkodrës kërkuan qysh të nesërmen e fitores që sulltani të falte Kara Mahmudin dhe ky të lironte robërit e të pajtohej me pushtetin qendror.
Pas shpartallimit të valiut të Rumelisë dhe Mehmet pashë Çaushollit, raporti i ri i forcave në lëmin ndërkombëtar dhe në pashallëk e vuri Mahmud pashë Bushatlliun para dy rrugëve: ose të pajtohej me Portën e Lartë, ose të ecte në rrugën e shkëputjes dhe të lidhej me fuqitë armike të saj për të vazhduar luftën.
Ata feudalë të sanxhakut, që e kishin braktisur dhe tradhtuar gjatë kryengritjes, nuk përbënin për të një mbështetje të sigurt. Përkundrazi, ata kërkonin nënshtrimin ndaj sulltanit e madje largimin e Bushatlliut nga pushteti i pashallëkut. Edhe pronarët e vegjël, që përbënin shumicën myslimane të banorëve të qyteteve, sidomos të Shkodrës, ndonëse e kërkonin për qeveritar, e kushtëzonin këtë me nënshtrimin e tij ndaj sulltanit. Në këtë qëndrim ndikuan edhe dëmi që shkaktoi bllokimi i rrugëve tokësore e detare, i cili paralizoi veprimtarinë ekonomike të qytetit dhe frika e një ekspedite të dytë. Ndërsa banorët e krishterë dhe në veçanti malësorët të cilët përbënin shumicën e ushtrisë së Bushatlliut, ishin për vazhdimin e kryengritjes, për t’u marrë vesh me fuqitë e krishtera armike të Portës, me Rusinë e sidomos me Austrinë, nën mbrojtjen e së cilës ishte futur kisha katolike. Duke mos pasur më besim te falja nga ana e Portës dhe duke qenë i bindur për shkatërrimin e shpejtë të Perandorisë Osmane, Mahmud Pasha prirej për rrugën e dytë.
Ngjarjet e Shkodrës tërhoqën vëmendjen e diplomacisë ruse e austriake, sidomos pas hyrjes në luftë të Perandorisë Austriake kundër Portës së Lartë, në janar të vitit 1788.
Oborret e Petërsburgut dhe të Vjenës ngarkuan diplomatët e tyre që t’i premtonin Bushatlliut përkrahje ekonomike e ushtarake për të vazhduar kryengritjen kundër Stambollit dhe për të marrë pjesë në luftë në ndihmë të veprimeve të tyre ushtarake. Porta e Lartë, nga ana e vet, u kërkoi shkodranëve kokën e qeveritarit të tyre, përndryshe Shkodra do të shkatërrohej nga një ekspeditë e dytë dhe banorët e saj do të trajtoheshin si robër për pesë vjet rresht. Në shkurt të vitit 1788 filluan të gjallëroheshin pashallarët e Sarajevës dhe të Beratit, si dhe komandanti i maliqanesë së Durrësit, Mustafa pashë Toptani, që bashkëpunoi me krerët kundërshtarë në sanxhakun e Shkodrës. Krahinat e Pogradecit, të Shpuzës, të Kuçit dhe të Piprit ngritën krye me armë, kurse Mustafa pashë Toptani kërcënoi me luftë aleatët e Bushatlliut në Kavajë e në Tiranë dhe mbylli rrugët.
Me gjithë këtë gjendje të rëndë, Mahmud Pasha me forcat e tij ushtarake arriti të nënshtronte përsëri krahinat e Veriut, të ndëshkonte krerët e tyre kundërshtarë dhe ata të qytetit të Shkodrës, që ishin lidhur me ta, dhe të dëbonte nga qyteti një varg familjesh të dyshimta. Por ai nuk mundi t’u shkonte në ndihmë aleatëve evropianë, sepse këto ngjarje kishin shkaktuar lëvizje në popullsinë qytetare dhe ai ruhej nga ndonjë kryengritje në Shkodër.
Në muajin maj të vitit 1788, Mahmud Pasha u takua në kështjellën e Rozafës me një përfaqësues të ambasadorit rus në Venedik. Në këtë takim Bushatlliu pranoi të vazhdonte kryengritjen kundër “armikut të përbashkët” (Perandorisë Osmane) dhe u zotua të lehtësonte hyrjen e trupave ruse në Stamboll, duke pushtuar Shqipërinë deri në Manastir e një pjesë të Maqedonisë deri në Selanik. Kundrejt kësaj pjesëmarrjeje në luftë, ai kërkoi t’i jepej një shumë të hollash për të bërë për vete pashallarët shqiptarë dhe të dërgohej në bregdet një skuadër anijesh luftarake për të kërcënuar ose, po të ishte nevoja, për të bombarduar ato qytete që do të mbanin anën e Portës. Gjithashtu ai kërkoi të njihej autonomia e tokave të kontrolluara prej ushtrisë shqiptare, një autonomi politike e fetare, nën mbrojtjen e fronit perandorak rus, siç ndodhi me Hanatin e Krimesë. Kjo marrëveshje duhej të miratohej nga Katerina II e Rusisë.
Ndërsa pritej ky miratim, sipas një kërkese që kishte bërë vetë Bushatlliu me anë të kryepeshkopit të Tivarit, Gjergj Radovanit, oborri i Vjenës dërgoi përfaqësuesit e vet në Shkodër. Kjo përfaqësi mbërriti në Shkodër në mesin e muajit qershor, pavarësisht se diplomatët rusë ishin përpjekur për ta penguar.
Kërkesat e Bushatlliut ishin pothuajse të njëllojta me ato që iu parashtruan përfaqësuesit rus. Por kërkohej që vendi të vihej jo nën mbrojtjen e Rusisë, por të shtëpisë së Habsburgëve. Austriakët synonin tërheqjen e forcave të qeveritarit të Shkodrës, në ndihmë të ushtrive të tyre në luftën për pushtimin e Bosnjës. Por, kur dërgata austriake mori rrugën e kthimit, forcat kundërshtare të Bushatlliut kapën dhe vranë të gjithë pjesëmarrësit e saj. Kështu nuk mbeti asnjë shpresë për lidhje me Vjenën. Petërsburgu nga ana e vet nuk dha përgjigje. Bushatlliut nuk i mbeti veçse rruga e pajtimit me Portën e Lartë.
Ndërkohë, i detyruar nga rrethanat e luftës, divani i sulltanit kishte ndryshuar mendim dhe i premtoi Kara Mahmudit faljen dhe gradën e vezirit, në qoftë se ai merrte pjesë në luftë me forcat e veta në frontin e Bosnjës kundër austriakëve. Bushatlliu e pranoi këtë premtim, por duke i shkëputur Portës së Lartë qeverisjen e sanxhakut të Ohrit dhe atij të Elbasanit, si dhe gradën e pashës për të vëllanë, Ibrahim Beun, dhe për të nipin, Mehmet Beun. Kështu Pashallëku i Shkodrës e përforcoi përsëri pozitën e vet. Jeta ekonomike filloi të gjallërohej.
Pjesëmarrja e Bushatlliut në këtë luftë, gjersa u nënshkrua me Austrinë traktati i paqes së Sistovës (4 gusht 1791), i shërbeu përgatitjes për kryengritjen e dytë. Duke shfrytëzuar gradën e vezirit dhe të kryekomandantit të frontit të Vidinit, Kara Mahmudi grumbulloi sasi të rëndësishme të hollash dhe armatimesh, të cilat i dërgoi në Shkodër.
Por lufta nuk vazhdoi më tej. Duke iu trembur përhapjes së ideve të revolucionit frëng edhe Rusia, ashtu siç kishte bërë më parë Austria, shpejtoi të nënshkruante traktatin e paqes me Perandorinë Osmane në Jassi, më 2 janar 1792. Kështu shteti osman shpëtoi nga shkatërrimi. Por kriza e brendshme e tij u thellua më tej, prandaj sulltan Selimi III filloi përpjekjet për të përqendruar pushtetin e për të modernizuar ushtrinë. Këto reforma, që njihen me emrin “Nizam-i-xhedid”, nuk përputheshin me interesat e parisë së provincave. Për rrjedhim, kundër reformave të sulltan Selimit u organizua me shpejtësi një qëndresë e gjerë e kryesuar nga ulematë dhe nga feudalët e çifligarët më të fuqishëm të provincave. Mahmud pashë Bushatlliu e Ali pashë Tepelena ishin nga më kryesorët në Gadishullin Ballkanik.
Pasi u kthye në Shkodër, Bushatlliu dha shenjat e para të një kryengritjeje të dytë. Ai e filloi atë me një fushatë ndëshkimore e nënshtrimi të feudalëve përkrahës të Stambollit. Këtë e bëri jo vetëm brenda katër sanxhakëve që përbënin Pashallëkun e Shkodrës gjer në atë kohë, por edhe në sanxhakët e Prizrenit e të Shkupit, ku, për shkak të lidhjeve të tyre ekonomike me Shkodrën dhe të prirjeve separatiste të vezirit të saj, një pjesë e parisë feudale dhe tregtare të këtyre qendrave morën anën e tij. Kundërshtarët e vezirit shkodran në qytetet e rrethet e Pejës, të Prishtinës, të Shkupit, të Ohrit dhe të Elbasanit njohën tani goditjen e rëndë të tij që i çoi deri në shfarosje. Kështu filloi periudha e kryengritjes së dytë, e cila synonte shkëputjen e plotë nga varësia e Portës. Veziri i Shkodrës tanimë nuk i nënshtrohej fare autoritetit të Portës. Ai nuk nxirrte më taksa për thesarin perandorak, por i dëbonte gjyqtarët e Stambollit dhe vetëm fjala e tij ishte ligj. Kjo kryengritje e shkëputi faktikisht pjesën më të madhe të tokave shqiptare nga perandoria.
Politika e re e Mahmudit shkaktoi një reaksion të fortë, që filloi në gjirin e vetë familjes së Bushatlliut, te vëllai dhe nipi i tij. Këta u vunë në krye të atij grupi feudalësh, të cilët ishin kundërshtarë të shkëputjes së vendit nga Perandoria Osmane, duke e quajtur atë të rrezikshme për jetën, pasuritë dhe për postet e tyre. Prandaj e braktisën atë. Kjo i dha dorë sulltanit të merrte masa të shpejta. Në fillim të vitit 1793 ai nisi kundër Shkodrës një ekspeditë ndëshkimore. Ekspedita, e përbërë nga forcat e shtatë pashallarëve shqiptarë me në krye valiun e Rumelisë, Beqir Pashën, mundi të mbërrinte në Shkodër vetëm pas tetë muajsh. Pas një qëndrese të fortë, Mahmud Pasha u detyrua më së fundi të mbyllej në kështjellë më 1787. Edhe këtë herë shumica e parisë vartëse dhe e aleatëve e braktisën, duke u besuar premtimeve të Portës së Lartë që kishte shpallur se do t’u njihte privilegjet që kishin. Por fshatarët e malësorët dhe shtresat e gjera qytetare shkodrane, të shqetësuara nga mundësia e kthimit të anarkisë, nuk ndoqën rrugën e krerëve feudalë. Të mbushura edhe me urrejtjen e një populli që nuk mund t’i duronte aktet e dhunshme të pushtuesit të huaj, ato u bashkuan me vezirin kryengritës dhe i shpartalluan përsëri forcat qeveritare, duke u shkaktuar dëme shumë të rënda.
Përçarja e lëkundjet e aleatëve të vet vendas si dhe frika nga një ekspeditë tjetër e Portës e detyruan Mahmud Pashën, me gjithë fitoren që korri, të shpallte përsëri faljen e të gjithë atyre që e kishin braktisur, të lironte robërit e kapur dhe të padiste vëllanë e nipin si shkaktarë të vërtetë të konfliktit, kurse sulltanin ta paraqiste si viktimë të mashtrimit të tyre. Ndërkaq, me anën e klerit katolik ai siguroi ndërmjetësinë e oborrit të Spanjës, për t’i kërkuar falje sulltanit. Por të gjitha këto veprime, ashtu si edhe më 1787, nuk shprehnin ndjenjat e mendimet e vërteta të tij.
Ndërmjetësimi i përfaqësuesit diplomatik të Spanjës në Stamboll, vështirësitë e mëdha financiare të perandorisë e, mbi të gjitha, pamundësia e Portës për të organizuar një ekspeditë te re bënë që në muajin mars të vitit 1795, sulltan Selimi III t’i jepte Bushatlliut faljen, me kusht që të zotohej se nuk do të ngrinte krye më, të derdhte në thesarin perandorak shumat e mëdha të taksave të prapambetura nga e kaluara dhe të pranonte zbatimin e reformave ushtarake e financiare.
Gjersa erdhi falja, Bushatlliu e përforcoi përsëri pozitën e vet dhe i nënshtroi sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit duke ua dhënë për qeverisje të vëllait dhe të nipit, të cilët ishin kthyer në Shkodër e i kishin kërkuar falje. Veziri i Shkodrës i kërkoi edhe Ali pashë Tepelenës të hiqte dorë nga orvatja e të birit, Myftar Pashës, për të qeverisur sanxhakun e Ohrit dhe për të vënë dorë mbi sipërmarrjen e Durrësit. Në vjeshtën e vitit 1795 ai shpartalloi edhe forcat e pashallarëve kosovarë, të cilët ishin lidhur kundër tij dhe kishin marrë pushtetin në Prizren. Këtë fat pësoi edhe Jusuf bej Dibra, i cili kishte guxuar të dëbonte nga Dibra qeveritarin e vendosur prej Bushatlliut.
Këto veprime që ishin në kundërshtim me kushtet e faljes, i acaruan përsëri marrëdhëniet e Stambollit me vezirin e pabindur të Shkodrës. Por Porta e Lartë, e mbërthyer nga reaksioni i brendshëm kundër reformave, nuk ishte aspak në gjendje të merrte masa energjike kundër tij.
Mahmud Pasha e drejtoi tani vëmendjen kundër krahinave malore shqiptare të Kuçit, të Piprit e të Palabardhit, të cilat, qysh nga lufta ruso-turke e viteve 1787-1792, ishin bashkuar me Malin e Zi dhe i kishin dalë duarsh vezirit të Shkodrës. I zënë me ngjarjet e lartpërmendura, Kara Mahmudi nuk kishte pasur kohë të merrej me to. Kurse tani rrethanat ndërkombëtare kishin ndryshuar. Franca ishte hedhur në sulm kundër monarkive evropiane, dhe oborret e Vjenës e të Petërsburgut i kishin lënë mbas dore synimet e tyre në Mal të Zi. Kjo gjendje e re politike i dha mundësi Bushatlliut të përgatitej për nënshtrimin e tyre. Edhe diplomacia frënge, për të mos lejuar që Mali i Zi t’i shërbente si bazë politikës ruse e austriake dhe, me qëllim që të tërhiqte qeveritarin e Shkodrës nga ana e Francës, krijoi lidhje me Bushatlliun me anë të ambasadorit të saj në Venedik. Gjeneral Bonaparti, i cili pas nënshtrimit të Italisë Veriore projektonte të pushtonte edhe Dalmacinë, dërgoi në Shkodër në muajin maj 1796 shtatë specialistë ushtarakë për organizimin më të mirë të ushtrisë shqiptare si dhe shtatë galera me municione e ushqime për fushatën që Kara Mahmud Pasha kishte parasysh të ndërmerrte kundër Malit të Zi. Por këto të fundit u konfiskuan në det prej venedikasve, që dyshonin se fushata e Bushatlliut drejtohej edhe kundër tokave të tyre.
Në korrik të vitit 1796 tri reparte të sundimtarit të Shkodrës hynë në Mal të Zi. Malazezët dhe malësorët e tri krahinave shqiptare të lidhur me ta i kishin dërguar fjalë vezirit të Shkodrës se do të luftonin gjer në pikën e fundit të gjakut po t’i sulmonte. Dhe me të vërtetë forcat e Bushatlliut ndeshën në një mbrojtje shumë të fortë, që i detyroi ato të tërhiqeshin dhe që bëri të dështonte sulmi. Në shtator, Kara Mahmud Pasha e përsëriti sulmin mbi Malin e Zi, por edhe këtë herë ushtria e tij nuk përparoi dot, kurse ai vetë bashkë me shtabin e tij, në të cilin ishin edhe katër oficerë francezë, ra në kurth, me sa duket i tradhtuar, u rrethua dhe u vra nga malazezët (1796).

Rëndësia dhe karakteri i Pashallëkut të Shkodrës
Dëshmitë shkodrane të kohës, të shkruara dhe gojore, duke e cilësuar Kara Mahmudin “asllan i Shkodrës” e “i madhi Kara Mahmud Pasha” dhe duke e krahasuar atë “me të shkëlqyeshmin Kastriot”, tregojnë konsideratën që shkodranët bashkëkohës kishin për të. Vrasja e tij u prit me keqardhje të veçantë në Pashallëkun e Shkodrës e në Mal të Zi dhe u konsiderua si fatkeqësi për vendin. Kurse dëshmitë e huaja bashkëkohëse, duke theksuar se Kara Mahmudi “e mbajti vendin të pavarur gjer në atë shkallë sa u duk se synonte të bëhej sundimtar absolut”, ose se “talenti i tij, trimëria e tij, pasuria e tij dhe bindja e popullit që sundonte, kanë treguar përherë pavarësinë e vërtetë të tij”, nxjerrin në dritë se konsiderata e popullit për “Vezirin e Shqipërisë” lidhej kryesisht me veprimtarinë politike të ndjekur prej tij e, në radhë të parë, me qeverisjen e pavarur të Pashallëkut të Shkodrës.
Kara Mahmudi kishte bërë për vete shumicën e popullsisë të Pashallëkut të Shkodrës, e cila e mbështeti atë fuqimisht dhe i doli zot duke rrëmbyer armët në çastet më të vështira të konfliktit të armatosur me pushtetin qendror e rivalët e vet brenda vendit. Kjo tregon se veprimtaria politike e tij pasqyronte aspiratat themelore të kësaj popullsie, për të jetuar e pavarur nga pushteti i Stambollit dhe se lufta e banorëve të Pashallëkut të Shkodrës, të udhëhequr prej Kara Mahmudit ishte vazhdim i luftës së popullit shqiptar kundër zgjedhës së huaj osmane. Pra, synimi përfundimtar i veprimtarisë së tij politike ishte dobësimi e çrrënjosja e pushtetit qendror të sulltanit në Pashallëkun e Shkodrës dhe zëvendësimi i tij me pushtetin e përqendruar të Kara Mahmudit. Me fjalë të tjera, Pashallëku i Shkodrës të shndërrohej në një shtet feudal shqiptar të pavarur ose dhe vasal të ndonjërës nga Fuqitë e Mëdha të Evropës, siç treguan projektmarrëveshjet me përfaqësuesit e Rusisë dhe të Austrisë.
Kara Mahmudi arriti të dobësonte në një shkallë të theksuar pushtetin qendror të sulltanit në Pashallëkun e Shkodrës. Brenda këtij pashallëku veprohej kryesisht sipas urdhrave të pashait shkodran, të cilat ishin të detyrueshme për të gjithë banorët, madje edhe për shtetasit e huaj, ndonëse konsujt e tyre protestonin kur ato urdhra nuk përputheshin me marrëveshjet e përfunduara midis qeverive të tyre dhe Portës së Lartë. Kara Mahmudi hyri në bisedime për marrëveshje ushtarake e politike me fuqitë e krishtera, armike të Perandorisë Osmane dhe, në kundërshtim me ndarjen administrative të saj e pa pëlqimin e Stambollit, shtriu pushtetin e vet në sfera administrative-ushtarake të tjera nga ato që i takonin si pasha e si vezir. Këto e të tjera veprime si këto, ashtu dhe qëndresat e armatosura kundër ushtrive qeveritare që u dërguan kundër tij, treguan se Bushatlliu kishte marrë rrugën drejt pavarësisë, se ai kishte krijuar një sundim efektivisht autonom në zotërimet që përfshinin Shqipërinë Veriore e Verilindore ose mbarë Gegërinë. Vdekja e tij e parakohshme (1796) nuk e lejoi të realizonte deri në fund synimin për shndërrimin e pashallëkut të tij në një shtet shqiptar, qoftë edhe tributar apo vasal ndaj Perandorisë Osmane ose ndaj ndonjë shteti evropian.
Megjithëkëtë, rezultatet kryesore të veprimtarisë politike të Kara Mahmud Pashës, përhapja e forcimi i lidhjeve ekonomike midis krahinave të Shqipërisë Veriore e Verilindore dhe bashkimi i tyre nën pushtetin e një familjeje të fuqishme feudale shqiptare ishin dy hapa të mëdhenj përpara drejt krijimit të shtetit kombëtar shqiptar. Prandaj veprimtaria e Bushatlliut shënoi një kthesë me rëndësi në historinë ekonomike e politike të Shqipërisë.

[Laberia]

3. PASHALLËKU I JANINËS NË VITET 1787-1812

Lufta për pushtet në Shqipërinë Jugore
Ashtu si në Shqipërinë Veriore, edhe në atë Jugore, anarkia nxiti veprimtarinë politike të familjeve të vjetra feudale, të cilat ishin nga më të fuqishmet. Në sanxhakun e Vlorës familjet rivale për pushtetin lokal ishin ajo e pashallarëve të Vlorës dhe dega e tyre, familja e Velabishtajve, që ishte vendosur në fshatin Velabisht, afër Beratit. Që të dyja përpiqeshin të shtinin në dorë jo vetëm pushtetin e sanxhakut të Vlorës, por edhe atë të sanxhakut të Delvinës. Në gjysmën e parë të shek. XVIII më shpesh sunduan pashallarët e Vlorës, por, me lidhjet që krijoi Mahmud pashë Velabishti me feudalët e vegjël të Tepelenës, të Përmetit, të Skraparit etj., edhe ky nuk mbeti pa e marrë pushtetin kohë mbas kohe. Që nga viti 1751 e gjer nga vjeshta e vitit 1759 sanxhakun e Vlorës dhe, shpeshherë, edhe atë të Delvinës, i qeverisi i biri i Mahmud pashë Velabishtit, Ismail Pasha, i cili përkrahej nga një shtëpi tjetër feudale, ajo e Ngurzajve, përfaqësuesit e së cilës ishin nga ajanët kryesorë në Myzeqe. Në vitin 1754 Porta i dha Ismail Pashës gradën e vezirit bashkë me qeverisjen e sanxhakut të Ohrit dhe me komandën e derbendëve. Ajo synonte që, duke bashkuar nën urdhrat e tij sa më shumë forca feudale vendase, të nënshtronte popullsinë e Shqipërisë Jugore, dhe kështu të mund të kryhej vjelja e taksave shtetërore, sepse banorët e disa zonave malore kishin vite të tëra pa paguar taksat.
Ismail Pasha, sikurse edhe i ati, përveç lidhjeve me feudalët beratas e myzeqarë, ruajti edhe lidhjet që vazhdimisht kishte pasur familja e tij me feudalët e vegjël të zonave malore, shumica e të cilëve komandonte reparte ushtarësh me rrogë, aq të nevojshëm për të ruajtur grykat dhe rrugët.
Më 1758 sulltani urdhëroi vezirin e Beratit të nisej vetë në krye të një ekspedite për të vjelë taksat në sanxhakët e Vlorës dhe të Delvinës dhe “për të nënshtruar rebelët, duke vendosur kështu rendin e qetësinë”, por në të njëjtën kohë, kinse për t’i lënë vezirit duart e lira, e shkarkoi atë nga komanda e derbendëve, që e bënte shumë të fuqishëm dhe të rrezikshëm. Meqë ky urdhër çonte në shkatërrimin e mbështetjes së vezirit të Beratit në zonat malore të dy sanxhakëve dhe u jepte dorë Vlorajve që të bënin për vete malësorët derbendxhinj, Ismail Pasha nuk iu bind atij. Valiu i Rumelisë, më 1759, dërgoi kundër tij zëvendësin e vet. Atëherë Ismail Pasha u arratis bashkë me tre besnikë, ndër të cilët ishte i kunati, Ahmet Kurt beu i Ngurzajve.
Meqenëse familja e Vlorajve e përfaqësuesit e Stambollit nuk gjenin mbështetje nga ajanët vendas, Porta e Lartë u detyrua ta falte Ismail Pashën në vjeshtën e vitit 1761 dhe t’i njihte atij privilegjet që gëzonte dy vjet më parë. Edhe ky, meqë nuk ishte në gjendje t’u imponohej feudalëve beratas e myzeqarë, e pranoi faljen. Por Ismail Pasha nuk e la pa shfrytëzuar këtë dobësi të pushtetit qendror për të nënshtruar krahinën e Vlorës bashkë me pinjollët e familjes së Vlorajve, që ishin të mitur dhe nën tutelën e nënës së tyre, të vesë së Kapllan pashë Vlorës, kushëririt të tij. Në fillim të gushtit, Ismail Pasha u nis nga Berati me forcat e veta dhe hyri në qytetin e Vlorës pa luftë. Për t’ia arritur qëllimit, kërkoi dorën e vejushës së të kushëririt. Kjo e la me shpresën se pranonte të martohej me të, por ndërkohë përgatiti kurthin për ta vrarë. Kështu Ismail Pasha u rrethua prej forcave të saj në shtëpinë ku u vendos dhe, në luftim e sipër, u vra.
Vezir Ismail pashë Velabishtin e zëvendësoi i kunati, Ahmet Kurt pasha, që qeverisi sanxhakun për njëzet vjet rresht. Duke ruajtur pushtetin e vet, ky feudal ndoqi në përgjithësi një politikë bindjeje ndaj Stambollit dhe një politikë paqësore me oxhakun e Vlorajve. Ahmet Kurt pasha si derbend-pashë mbrojti interesat e feudalëve çifligarë dhe ndoqi pa mëshirë feudalët e vegjël, si dhe lëvizjet e tyre rebele kundër qyteteve, mukatave dhe pronave të çifligarëve të mëdhenj. Një nga viktimat e sulmeve grabitqare të tyre, gjatë luftës ruso-turke të viteve 1768-1774, u bë qyteti tregtar i Voskopojës.
Edhe në sanxhakët e Delvinës e të Janinës u zhvillua një luftë e gjatë dhe e ashpër për pushtet midis familjeve të mëdha vendase, e cila e futi Shqipërinë Jugore në një anarki të rëndë me rrjedhoja shkatërrimtare, veçanërisht për zhvillimin ekonomik. Kjo gjendje u dha mundësi disa familjeve më të vogla feudale të përfitonin për t’u fuqizuar dhe, duke marrë pjesë në grupet rivale, të krijonin tarafet e veta dhe të pretendonin për marrjen e pushtetit krahinor në duart e tyre. Një nga këto familje u bë ajo e Hysove të Tepelenës, e cila i përkiste shtresës së komandantëve ushtarakë apo të bylykbashëve, d.m.th. shtresës së atyre shtëpive feudale të zonave malore që nuk kishin prona të shumta tokësore. Këto mbaheshin e pasuroheshin kryesisht duke pajtuar e drejtuar njerëz me rrogë në shërbim të forcave të armatosura perandorake dhe të qeveritarëve të sanxhakëve brenda apo jashtë Shqipërisë, ose duke marrë nën mbrojtje fshatra e krahina kundrejt shpërblimesh. Ndryshe nga ç’pretendohet në disa gojëdhëna që i paraqisin me prejardhje anadollake, meqenëse i pari i tyre paska qenë një dervish i arratisur për krime nga rajoni i Anadollit, Hysot vinin nga një shtëpi e vjetër labe, të parët e së cilës kishin qenë të krishterë, por që u islamizuan pas pushtimit osman. Me rrënjë të vjetra në krahinën e Tepelenës, Hysot u dalluan si shtëpi bylykbashësh në fundin e shek. XVII, pikërisht kur Perandoria Osmane filloi të mbushte radhët e forcave të armatosura të saj me ushtarë me pagesë. Përfaqësuesi i saj në mbarim të shek. XVII deri në mesin e dhjetëvjetorit të dytë të shek. XVIII ishte Mustafa agë Hysoja ose Muço Hysoja. Në dokumentacionin e kohës ai përmendet herë si çaush jeniçerësh e herë si dizdar i kështjellës së Tepelenës, por kryesisht përmendet si një aga i pasur e i fuqishëm që ndiqej prej disa qindra trimash luftëtarë. Ai njihej gjithashtu si rebel dhe si një nga krerët e kryengritjes së Labërisë në vitet 1704-1714 për të mos paguar xhizjen, ndërsa djemtë e tij dalin si sipërmarrës të kësaj takse të rëndësishme shtetërore në krahinën e Myzeqesë dhe të Mallakastrës, të cilën mund ta vilnin, sidomos në periudhën e anarkisë feudale, vetëm feudalët më të fuqishëm. Muço Hysoja ishte një nga krerët labë më në zë dhe shtëpia e tij, njëra nga më të shquarat e Labërisë, që kishte filluar të ngjiste shkallët e hierarkisë së lartë administrative dhe të rivalizonte me oxhaqet kryesore të Shqipërisë Jugore në luftën për pushtetin politik.
Pjesëmarrja e Myftar bej Hysos si komandant ushtarak me rrogë në luftën veneto-osmane të viteve 1714-1718 dhe vrasja e tij në rrethimin e kështjellës së Korfuzit në vitin 1716 e rritën rolin e të birit, Veli Beut, si pretendent për kreun e sanxhakut të Delvinës. Ky pinjoll i Hysove, që kishte hyrë dhëndër në oxhakun e Mahmud pashë Konicës, arriti të ngrihej në radhët e mirmiranëve dhe në mesin e shek. XVIII u emërua qeveritar i sanxhakut të Delvinës me gradën pashë. Por grindjet për pushtet vijuan dhe u acaruan më tej, prandaj Veli pashë Hysoja nuk qëndroi gjatë në pushtet. Pas vdekjes së tij, rivalët mundën të kapnin edhe të venë e tij që e burgosën për disa muaj në qytetin e fortifikuar të Kardhiqit, për ta liruar pastaj kundrejt një shpërblimi e garancish të miqve të shtëpisë së Hysove. Sidoqoftë kjo shtëpi tashmë ishte në radhët e oxhaqeve shqiptare. Nën drejtimin e Ali Beut, djalit të Veli Pashës, ajo do të bëhej shtëpia më e fuqishme e Shqipërisë Jugore dhe e gjithë Shqipërisë.
Stërnipi i Muço Hysos dhe djali i Veli Pashës, Ali Beu, nuk e filloi karrierën e tij si hajdut rrugësh, sikurse mëtohet në gojëdhënat që janë pasqyruar në shumicën e literaturës së shkruar për jetën e Ali pashë Tepelenës (1740-1822), e sidomos për dyzetë vitet e para të jetës së tij. Përkundrazi, ai u rrit e u edukua si të gjithë djemtë e tjerë të oxhaqeve feudale të kohës së vet. Ali Beu u arsimua si një bir pashai dhe, duke u ndihmuar nga të afërmit dhe sidomos nga miqtë e shtëpisë së vet, që e kishin lidhur të ardhmen e tyre me atë të kësaj shtëpie të dëgjuar, u vu shpejt në krye të formacioneve ushtarake me pagesë të krahinës së vet aq të kërkuara nga qeveritarët e ndryshëm të sanxhakëve e sidomos nga valiu i Rumelisë. Si i tillë, ai u lidh me krushqi dyfishe me oxhakun feudal të Asllanpashallive të Gjirokastrës më 1768 dhe u bë një nga prijësit ushtarakë më të dëgjuar. Pa arritur moshën 40 vjeç, ai fitoi më 1784 gradën pashë në rreshtat e ushtrisë perandorake të Rumelisë. Po atë vit, për shkak se Selim pashë Koka kishte uzurpuar pushtetin e sanxhakut të Delvinës duke vrarë tre vjet më parë Mustafa Pashën e Delvinës, Porta e Lartë e emëroi mytesarif të këtij sanxhaku. Me këtë rast ai u urdhërua nga sulltani që, pasi të shtinte në dorë pushtetin, të ndëshkonte me vdekje fermanliun Selim pashë Kokën e përkrahësit e tij kryesorë dhe të vilte me forcë xhizjen e papaguar nga krahinat malore. Në krye të një fuqie ushtarake të madhe, me luftë dhe aspak me pabesi, pashai i ri zbatoi urdhrat e Portës së Lartë dhe në fundin e vitit 1784 mori në dorë pushtetin e sanxhakut të Delvinës. Pas të atit ai u bë pashai i dytë i familjes së Hysove që qeverisi këtë sanxhak. Edhe Aliu, që i përkrahu djemtë e Selim Pashës, nuk lejoi t’u konfiskoheshin çifligjet dhe nuk i arrestoi e i burgosi ata, siç pretendojnë, pa asnjë bazë, gojëdhënat, nuk u kufizua vetëm me sundimin në këtë sanxhak. Të ardhurat e atij sanxhaku të vogël nuk mjaftonin për të përballuar shpenzimet e ushtrisë së tij mjaft të madhe, prandaj Aliu synonte të shtinte në dorë sanxhakët më të rëndësishëm. Qysh në fillim të vitit 1785 kërkoi qeverisjen e sanxhakut të Tërhallës ose atë të Janinës. Më 1786 atij iu dha qeverisja e sanxhakut të Tërhallës dhe detyra e zëvendëskomandantit të derbendëve, kurse në mars të vitit 1787, kur vezir Ahmet Kurt pasha i Beratit vdiq i helmuar si aleat i Mahmud pashë Bushatlliut, atij iu besua detyra e komandantit të derbendëve. As i biri i vezirit të helmuar, Mehmet Pasha i Ngurzajve, dhe as kunati i këtij, Ibrahim Pasha i Vlorajve, që hynë në grindje midis tyre për punën e trashëgimit të pushtetit në sanxhakun e Vlorës, nuk ishin në gjendje të kryenin atë detyrë. Por Ibrahim Pasha, i cili arriti të merrte pushtetin në Berat, nuk mungoi ta kërkonte postin e derbend-pashës dhe të rivalizonte me Ali Pashën për një kohë të gjatë.
Duke përfituar nga mungesa e mytesarifit të sanxhakut të Janinës, Alizoi Pashës, që ishte larguar nga Shqipëria dhe ishte dërguar në frontin e luftës me Rusinë, pasi u mor vesh me Tahir Pashën e Asllanpashallive (që i kishte dhënë Aliut vajzën e vet për grua të dytë) dhe, duke pasur përkrahjen e shtresave të pasura të qytetit e të rrethit të Janinës që shihnin tek ai të vetmin qeveritar, që mund të vendoste e të ruante qetësinë, ashtu siç kishte bërë në Thesali, Ali Pasha i Tepelenës hyri në Janinë dhe vendosi sundimin e vet në fund të vitit 1787. Ai e vlerësonte drejt Janinën kur e quante “kyç të Shqipërisë”. Janina prej kohësh priste një qeveritar si ai për t’u bërë me të vërtetë kyç jo vetëm nga pikëpamja strategjike e administrative, por edhe nga ana ekonomike, duke u shndërruar në qendër e tregut ndërkrahinor të Shqipërisë Jugore.

Janina, qendër e tregut ndërkrahinor të Shqipërisë Jugore
Qyteti i Janinës ishte vendosur në krye të një fushe pjellore, e përmendur si e tillë qysh në antikitet dhe anash një liqeni të pasur me peshk. E mbrojtur prapa e anash prej malesh të larta, në afërsi të detit Jon dhe duke qenë nyje e gjashtë rrugëve tregtare që e lidhnin jo vetëm me qytetet e tjera të Shqipërisë, por edhe me Maqedoninë e Greqinë, ajo i kishte të gjitha kushtet e duhura gjeografike dhe ekonomike për t’u bërë një qendër shumë e rëndësishme administrative dhe ekonomike.
Zejtaria dhe tregtia e Janinës, të ushqyera gjithnjë e më mirë me lëndë të para bujqësore e blegtorale nga tepricat e fshatarësisë si dhe nga të ardhurat e pronarëve çifligarë, u gjallëruan pa ndërprerje aq sa në gjysmën e dytë të shek. XVII udhëtarët evropianë e quajtën atë “qytet i pasur e tregtar”. Por në kushtet e anarkisë feudale që mbuloi gjithë Shqipërinë Jugore, sidomos gjatë shek. XVIII, ritmet e zhvillimit të qytetit të Janinës u ngadalësuan. Megjithëse me shumë vështirësi e pengesa, ekonomia e këtij qyteti i ruajti lidhjet e veta me tregjet e panairet e brendshme dhe të jashtme, prapëseprapë kapitali tregtar janinot nuk gjente kushte të merrte frymë lirisht për të luajtur rolin e një qendre tregtare ndërkrahinore, sikurse qyteti i Shkodrës në Shqipërinë Veriore. Ndryshe nga Shkodra, Janina nuk kishte një pushtet të fortë që t’i vinte fre anarkisë feudale dhe i mungonte bregdeti me qytete-skela për të forcuar e zgjeruar si lidhjet e brendshme, ashtu dhe ato të jashtme. Dalja në det me anë të skelës së Salahorës në Gjirin e Artës ishte krejt e pamjaftueshme. Zotërimet venedikase, ku gjendeshin portet e Vonicës, Prevezës, Pargës etj., dhe politika monopoliste tregtare e lundruese e sundimtarëve të tyre ishin me të vërtetë pengesa serioze që i zinin frymën. Mallrat, që tregtarët vendas grumbullonin sidomos në trevat e Janinës e të Artës si dhe tepricat e atyre që sillnin nga Thesalia ose krahinat e tjera të Rumelisë, nuk mund t’i shisnin drejtpërdrejt në ishullin e madh të Korfuzit e në ishujt e tjerë. Venedikasit nuk lejonin anije të huaja e, rrjedhimisht, edhe tregtarë të huaj të hynin në skelat e tyre të bregdetit Jon, me qëllim që të zbatonin deri në fund politikën e vartësisë ekonomike të këtyre ishujve nga tregtia e lundrimi venedikas. Kështu tregtarët janinotë ose të qyteteve të tjera detyroheshin që mallrat e tyre t’i shpinin e t’i shisnin në portet venedikase të bregdetit ku gjenin vetëm tregtarë e lundërtarë venedikas. Mallrat që grumbullonin në pazaret e panairet e sanxhakëve fqinjë, veçanërisht në atë të Magarës, të Larisës e të Mavronorosit, ata detyroheshin t’i shpinin në portin e Selanikut meqenëse aty, edhe pse kishin të bënin kryesisht me tregtarët e lundërtarët venedikas që luanin rolin kryesor në jetën ekonomike të portit, gjenin kushte më të favorshme për shitblerje e për transport, por edhe anije e tregtarë të tjerë të huaj. Edhe për të blerë mallra industriale, tregtarët vendas detyroheshin të plotësonin kërkesat e veta kryesisht në pjacën e Venedikut, megjithëse e dinin që aty këto mallra u shiteshin me çmime më të larta se në pjacat e tjera të Adriatikut. Prandaj janinotët e sidomos shtresat e pasura të tyre i kishin sytë nga bregdeti dhe prisnin që gjendja e tij të ndryshonte dhe të merrte fund politika e venedikasve.
Pengesë tjetër që rrezikonte jetën dhe kapitalin ose që kapërcehej me shpenzime të rënda ishte pasiguria e rrugëve të karvanëve, që vinin nga tregjet e sanxhakëve fqinjë dhe sidomos nga ata të Delvinës e të Vlorës. Çetat grabitqare të himariotëve dhe sidomos ato të feudalëve labë e çamë dëmtonin shpesh qarkullimin e mallrave dhe nuk lejonin forcimin e lidhjeve ekonomike të qytetit të Janinës me Gjirokastrën, Delvinën, Paramithinë, Margëllëçin etj. Por jo më pak dëm bënin edhe çetat grabitqare të suliotëve në rrugët e tjera tregtare që vinin nga Thesalia, Akarnania etj. Anarkia feudale që ishte bërë plagë e rëndë për të gjithë vendin, duhej frenuar si një nevojë e domosdoshme për zhvillimin ekonomik, politik dhe kulturor.
Ardhja e Ali pashë Tepelenës në krye të sanxhakut të Janinës (1787) shqetësoi jo vetëm feudalët e vegjël, të cilët ose iu nënshtruan ose u arratisën, por edhe qeveritarët fqinjë dhe kapedanët e malësive të vetëqeverisura. Këta shihnin tek ai njeriun e fortë dhe të etur për pasuri e pushtet, i cili, duke pasur funksionin e derbend-pashës, do të orvatej të shtrinte autoritetin e tij mbi sanxhakët e tyre dhe do t’u vinte fre veprimeve anarkiste, së pari në sanxhakun e Janinës e pastaj edhe në të tjerët. Edhe autoritetet venedikase nuk u shqetësuan më pak, duke parë tek ai mbrojtësin e interesave ekonomikë të vendit në dëm të tregtarëve e të lundërtarëve venedikas, sikurse kishin bërë e po bënin qeveritarët e fuqishëm të Shkodrës. Alarmin e parë tek ata e dhanë zënia prej tij e sipërmarrjes së të ardhurave të Artës e të doganës së Salagorës, si dhe përpjekjet e tij për të ndërtuar fortifikime në këtë skelë që të mbroheshin anijet osmane kundër orvatjeve të vazhdueshme të atyre venedikase, të cilat vepronin lirisht në Gjirin e Artës. Duke mos dashur të kishin një sundimtar të fuqishëm, i cili pa ardhur mirë në fuqi i hodhi sytë drejt bregdetit, diplomatët venedikas u përpoqën ta luftonin si brenda vendit, duke nxitur kapedanët suliotë e feudalët çamë të vijonin veprimet e tyre grabitqare e kundërshtimet ndaj tij, si dhe besëlidhjet e qeveritarëve fqinjë kundër tij. Venedikasit ndërhynë gjithashtu pranë Portës së Lartë, duke e paraqitur veprimtarinë e Ali Pashës për të vendosur rregullin e qetësinë tepër të rrezikshme për pushtetin qendror të sulltanit. Përveç kësaj, me qëllim që të mënjanonin kërcënimin që mund t’u bënte Aliu nga toka, ata arritën të përfundonin me Portën e Lartë një marrëveshje, e cila ndalonte kalimin e anijeve luftarake në ngushticën e Korfuzit pa lejën e tyre si dhe ndërtimin e fortifikimeve ushtarake në afërsi të zotërimeve venedikase.
Vështirësitë që i krijuan Ali Pashës kundërshtarët vendas e të huaj të cilët u lidhën kundër tij, u kapërcyen pas përpjekjeve që vazhduan për një kohë mjaft të gjatë. Ali Pasha qysh në vitet e para vendosi autoritetin e vet në rrugët që lidhnin Janinën me Artën e Manastirin përveç atyre me Thesalinë; por atij iu deshën dhjetë vjet që të vendoste lidhjet me një pjesë të qyteteve të sanxhakut të Delvinës ose të shtinte në dorë bregdetin nga Butrinti në Prevezë, përveç qytetit të Pargës, që kaloi në duart e francezëve e pastaj të rusëve. Për të siguruar kalimin e qetë të karvaneve në zonën lindore e juglindore të sanxhakut të Janinës, ku vepronin çetat suliote, atij iu deshën plot gjashtëmbëdhjetë vjet luftë, kurse për të vendosur sundimin e plotë mbi sanxhakun e Delvinës e të Vlorës iu deshën rreth njëzet e pesë vjet. Sidoqoftë, me këmbënguljen e tij të jashtëzakonshme dhe duke përfituar me zgjuarsi nga rrethanat politike të brendshme e të jashtme, Ali Pasha mundi t’ia arrinte qëllimit të vet, t’i jepte thuajse fund anarkisë dhe të vendoste sundimin e tij mbi bregdetin shqiptar, nga gryka e Shkumbinit deri në Gjirin e Prevezës.
Në këtë mënyrë tregtisë së jashtme të Pashallëkut të Janinës iu krijuan mundësitë e nevojshme që të lidhej me skelat mesdhetare evropiane të Lindjes. Kështu drithërave, mishit, lëkurëve, leshit, serës e prodhimeve të tjera vendase dhe atyre të sjella nga sanxhakët fqinjë e nga pjesa e brendshme e Rumelisë, iu sigurua qarkullimi më i qetë nëpër rrugët tokësore, iu krijua mundësia të vinin në skelat bregdetare të pashallëkut; prej këtej ato niseshin me anije ulqinake e hidriote, si dhe me ato të flotës tregtare të Ali Pashës në drejtim të ishujve Jonianë, të Stambollit e të Aleksandrisë dhe sidomos në drejtim të Maltës, të Venedikut, të Ankonës, të Triestes, të Raguzës etj. Nga këto vende sillnin prodhime industriale e koloniale që mbërrinin në depot e tregtarëve janinjotë në Prevezë, Gumenicë, Salshorë e sidomos në Artë e Janinë, prej nga shpërndaheshin në qytetet e tjera të pashallëkut ose edhe të Rumelisë.
Në tregun e Janinës dhe dy herë në vit në panairin e Bonilas, një milje larg saj, përveç shqiptarëve, vinin për shitblerje edhe tregtarë të kombësive të ndryshme, madje edhe ata që më parë frekuentonin Beratin e Manastirin. Kështu, duke u shndërruar në një qytet zejtar e sidomos tregtar të dorës së parë si dhe në një qendër administrative të një pashallëku të madh, Janina u bë qendra e tregut ndërkrahinor të Shqipërisë Jugore, si edhe të krahinave fqinje. U rrit dhe u fuqizua borgjezia tregtare, veçanërisht në këtë qytet, si dhe në qytetet e tjera që përfshiheshin në radhë të parë në rrezet e kapitalit janinjot. Por, pjesa dërrmuese e kapitalit tregtar gjatë sundimit të Ali Pashës gjendej në duart e pronarëve të mëdhenj të tokës e të bagëtive; edhe mjetet kryesore të qarkullimit i përkisnin po shtresës feudale (një pjesë e së cilës merrte pjesë në veprimtarinë ekonomike me anë të kreditit e të ortakërisë). Në këto rrethana, borgjezia tregtare ishte në përgjithësi e varur ekonomikisht prej tyre. Vetëm ata janinjotë që u vendosën në Lajpcig, në Vjenë, në Bukuresht, në Moskë e gjetiu u shkëputën nga kjo vartësi.
Rrjedhojat e pasurimit të dy shtresave të pasura shoqërore u dukën në qytetin e Janinës si dhe në qytetet e tjera sidomos në ndërtimet publike me karakter urban dhe ekonomik, si dhe në ndërtimet private. Rrugët u mbushën me ura e hane që shprehnin gjallërinë e lidhjeve ekonomike me Janinën. Hani i Luros i gjerë, i lartë e i madh sa një pallat në rrugën Prevezë-Janinë u ndërtua nga Ali Pasha, i cili po në këtë rrugë ndërmori edhe gërmimin e kanalit lundrues të Strevinës që afroi tregtinë detare me Janinën. Në rrugën Tepelenë-Janinë ai ndërtoi edhe urën e madhe të Tepelenës mbi lumin Vjosë. Në qytetin e Gjirokastrës ndërtoi ujësjellësin, kurse në Janinë sarajet madhështore të tij e të bijve të tij, dhe në një varg qytetesh ose çifligjesh vila të bukura e komode ku pushonte sa herë largohej nga Janina. Por edhe përfaqësues të tjerë të shtresave të pasura, në një mënyrë ose në një tjetër, arritën të plotësonin nevojat komunale të qytetit të tyre, shtruan me kalldrëm copa rrugësh, ndërtuan çezma etj. Megjithëse Janina u bë qyteti, ku për herë të parë u zbatua vaksinimi, u luajtën aty-këtu pjesë teatrale dhe u organizuan biseda sallonesh me karakter kulturor, prapëseprapë ajo ruajti pamjen orientale në arkitekturën e ndërtimit dhe të urbanizimit. Sidoqoftë, Janina u bë një qytet i gjallë që gumëzhinte nga veprimtaria ekonomike dhe ajo administrative e aparatit të sundimtarit energjik të saj, nën qeverisjen e të cilit arriti kulmin e zhvillimit të vet edhe nga pikëpamja demografike.
Disa nga dëshmitarët e kohës e çonin numrin e banorëve të kryeqytetit të pashallëkut të Shqipërisë Jugore deri më 50 000 frymë, por të tjerë që përbënin shumicën, midis të cilëve edhe ata që jetuan aty disa vjet me radhë, pohonin se Janina nuk mund të kishte më shumë se 35-36 000 banorë, nga të cilët vetëm 25-28 000 ishin të qëndrueshëm. Nga këta 2/3 ishin të krishterë kurse 1/3 myslimanë. Të krishterët i përkisnin kombësisë shqiptare, vllahe, greke etj., kurse myslimanët thuajse të gjithë ishin shqiptarë. Midis banorëve të qëndrueshëm nja 400 familje ishin hebrenj. Banorët e përkohshëm të Janinës përbëheshin në radhë të parë nga ushtarët shqiptarë në shërbim të Ali Pashës, nga pengjet e ndryshme të krahinave, nga tregtarët klientë dhe nga të huajtë kalimtarë. Fakti që elementi shqiptar mbante pozitat drejtuese administrative dhe ushtarake dhe kishte epërsi si numër banorësh, të qëndrueshëm e të përkohshëm, i jepte Janinës më shumë pamjen e një qyteti shqiptar se sa të përzier.

Formimi i Pashallëkut të Janinës (1787)
Në mbarim të vitit 1787, kur Ali pashë Tepelena vuri në dorë sundimin e Janinës, në Shkodër kishte dështuar ekspedita e parë ndëshkimore kundër Kara Mahmud Pashës. Po në këtë kohë ose më saktë në fillim të vitit 1788 hyri në luftë kundër Perandorisë Osmane edhe Austria. E gjetur në luftë me Rusinë dhe me Austrinë, Porta e Lartë e miratoi shtrirjen e qeverisjes të Aliut në sanxhakun e Janinës, jo vetëm pse kishte nevojë të madhe për forcat e tij luftarake, por edhe pse me këtë veprim ajo synonte që të pengonte mundësinë e marrëveshjes së dy pashallarëve të fuqishëm shqiptarë, të cilët dy vjet më parë kishin qenë aleatë, dhe të ndalonte kalimin e tyre në anën e Fuqive të Mëdha.
Shtrirja e pushtetit të Ali pashë Tepelenës edhe në sanxhakun e Janinës, ose përqendrimi i qeverisjes së sanxhakëve të Tërhallës e të Janinës në një dorë të vetme, krijoi bërthamën e Pashallëkut të Janinës (1787). Ky përqendrim i dha dorë parisë feudale shqiptare të bëhej klasë sunduese edhe nga pikëpamja ekonomike, duke u shndërruar pronare e pjesës më të madhe e më të rëndësishme të kullotave, të pyjeve dhe të tokës së punueshme të këtyre dy sanxhakëve. Kështu u krijua baza nga e cila kjo pari, nën drejtimin e Ali Pashës, mundi të shtrinte pushtetin e vet mbi të gjitha trojet e Shqipërisë Jugore.
Ndërsa pas nënshkrimit të traktatit të paqes së Kyçyk Kajnarxhisë, më 1774, besimi i çifligarëve shqiptarë te qëndrueshmëria e Perandorisë Osmane vetëm sa kishte filluar të tronditej, pas 15 vjetësh, kur ajo kishte hyrë në luftë kundër dy perandorive më të fuqishme evropiane, që synonin ta copëtonin, mosbesimi u rrit bashkë me theksimin e rrezikut të shembjes së saj të afërme.
Ashtu si pjesa kryesore e ajanëve shkodranë, përkrahës të vezirit Bushatlli, edhe shumica e ajanëve të Shqipërisë Jugore, mbi të cilët mbështetej Ali pashë Tepelena, kujtonin se lufta e Rusisë dhe e Austrisë kundër Perandorisë Osmane do të sillte ndryshime të rëndësishme politike në pjesën evropiane të kësaj perandorie të kalbur nga brenda. Duke menduar për të ardhmen e tyre, por në të njëjtën kohë edhe për fatin e vendit ku sundonin, krerët e parisë shqiptare synonin që, pas dëbimit të osmanëve, të ruanin pushtetin në atë pashallëk ku kishin pronat e tyre. Në përshtatje me këto interesa jetike u rrit në radhë të parë bashkimi i shtresës së çifligarëve rreth Aliut, i cili përcaktoi, sipas rrethanave, vijat e politikës së pashallëkut të ri.
Në politikën e brendshme Ali Pasha veproi me shkathtësi të madhe, për të mos i lejuar familjet e vjetra feudale, të cilat kishin qenë mbështetja kryesore e Portës së Lartë, të bashkoheshin kundër tij. Prandaj, ai i goditi me shpejtësi duke shkatërruar jo vetëm pushtetin e tyre politik, por edhe atë ekonomik. Për të krijuar një bazë sa më të gjerë e më të shëndoshë shoqërore, Ali Pasha siguroi mbështetjen e familjeve të vjetra kundërshtare që sundonin në sanxhakun e Janinës, duke u dhënë atyre jo vetëm ofiqe në administratë e në ushtri, por edhe prona e pasuri të konfiskuara të feudalëve të vrarë, të kapur apo të arratisur. Në këtë mënyrë, bashkëluftëtarët e vjetër dhe të rinj të pashait tepelenas, sikurse edhe vetë ai, e rritën pasurinë e tyre dhe nuk mbetën rrogëtarë apo shërbëtorë të tij, siç pretendohet në ndonjë studim pa asnjë mbështetje dokumentare. Për më tepër, kjo shtresë e re sunduese, e përbërë thuajse tërësisht nga shqiptarë, duke përdorur të gjitha format, e shpejtoi ritmin e procesit të çifligimit dhe e shtoi numrin e çifligjeve që kishte në zotërim. Vetë Ali Pasha u bë çifligari më i madh. Ndryshe nga ajanët me origjinë feudale-ushtarake të shtresave të larta dhe nga ata që më parë u pasuruan, e pastaj vunë në dorë pushtetin, paria sunduese e sanxhakëve të Janinës dhe të Tërhallës me Ali Pashën në krye e shumëfishoi pasurinë pasi mori pushtetin në duart e veta.
Mirëpo ekonomia çifligare lidhej ngushtë me ekonominë qytetare. Edhe Ali pashë Tepelena, ashtu si Mahmud pasha i Shkodrës, ishte i interesuar për një zhvillim të shpejtë të ekonomisë qytetare që përbënte një burim tjetër të madh pasurimi. Prandaj ai e përdori pushtetin politik në shërbim të zhvillimit ekonomik të vendit.
Pasi zhduku një numër familjesh të mëdha feudale, ai shpartalloi, dëboi jashtë kufijve ose i nënshtroi duke i futur në shërbimin e tij thuajse të gjitha bandat, që mbillnin pasigurinë ndër banorët ose që pengonin me grabitjet e tyre qarkullimin e lirë të mallrave. Me përjashtim të viseve përreth malësisë së Sulit, ku kohë më kohë sulmonin çetat e suliotëve, thuajse kudo në pashallëk u vendos qetësia. Pa cenuar privilegjet e parisë sunduese vendase, por edhe pa i lejuar asaj të kryente veprime arbitrare, Ali Pasha tregoi kujdes të veçantë për mbrojtjen e jetës dhe të pronës së shtresës së pasur zejtare e tregtare, pa bërë dallim nëse i përkiste kombësisë shqiptare apo greke dhe nëse ishte myslimane, hebraike apo e krishterë. Kështu ai siguroi përkrahjen e kësaj shtrese.
Në të njëjtën kohë, për të tërhequr pas vetes popullsinë e besimeve të ndryshme të pashallëkut, Ali Pasha lejoi ushtrimin e lirë të veprimtarisë së institucioneve fetare të të gjitha llojeve dhe inkurajoi si arsimin fetar, ashtu edhe atë laik. Në këtë mënyrë sundimtari i ri mundi të afronte edhe klerin, e sidomos atë ortodoks.
Duke qenë se shtylla kryesore e sundimit të vet ishte ushtria, Ali Pasha vëmendjen kryesore ia kushtoi asaj. Themelin e kësaj ushtrie e bënin ushtarët me rrogë, me prejardhje kryesisht nga malësitë e varfra të Shqipërisë Jugore. Këta ushtarë të varfër plotësonin nevojën e jetesës së familjeve të tyre me rrogat që merrnin dhe për këtë arsye interesat e tyre ishin të lidhura me ato të parisë feudale sunduese, së cilës i shërbenin.
Krahas ushtarëve shqiptarë, në forcat e armatosura të Pashallëkut të Janinës, veçanërisht për ruajtjen e grykave e të rrugëve, bënin pjesë gjithashtu me rrogë edhe reparte malësorësh vllahë e grekë, martallozët ose armatolët, të cilët dikur përbënin repartet e vetëmbrojtjes fshatare kundër arbitraritetit fedual. Tani këtë detyrë e kryenin forcat e derbendëve të Aliut. Në rast nevoje mobilizoheshin me detyrim edhe forcat e esnafeve qytetare, si dhe forcat fshatare nga çifligjet. Nuk munguan të pajtoheshin e të shërbenin në ushtrinë e Pashallëkut të Janinës edhe ushtarë me pagesë nga Shqipëria Veriore e Verilindore.
Ushtria ndahej në reparte këmbësore, që përbënin forcën kryesore të saj, por në të filluan të dukeshin edhe bërthama kalorësie e artilerie.
Pashallëku u pajis edhe me një aparat administrativ e gjyqësor sipas organizimit osman, me ndryshimin e rëndësishëm se pranë çdo myteselimi ose qeveritari krahinor, u krijua një këshill i përbërë nga paria myslimane ose ajanët, të cilët ishin përfaqësuesit e krahinave myslimane, dhe nga paria e krishtere ose koxhabashët, të cilët ishin përfaqësuesit e krahinave të krishtere. Veç kësaj, vendimet gjyqësore apeloheshin në Janinë e jo në Stamboll dhe në krye të këtij aparati, përveç myslimanëve me përvojë, Ali Pasha tërhoqi një varg këshilltarësh dhe sekretarësh nga elementi i krishterë.
Në krye të aparatit të pashallëkut qëndronte vetë Aliu si një sundimtar absolut. Ai ndihmohej nga një këshill i lartë apo divan, që përbëhej nga djemtë e tij si dhe nga miqtë më të ngushtë e më besnikë, sikurse ishin Thanas Vaja, Jusuf Arapi, Tahir Abazi, Meço Bono, Veli Gega, Hysen Poda, Dalip Përmeti, Dervish Hasani, Ago Vasjari, Mehmet Myhyrdari etj. Përveç pushtetit ekzekutiv, Ali Pasha kishte kthyer në pronë private të tij edhe thesarin, i cili nën kujdesin e tij të veçantë, ishte gjithmonë në gjendje të përballonte shpenzimet.
I ndërtuar në këtë mënyrë, ky aparat i shërbente pushtetit tanimë autonom të shtresës sunduese të çifligarëve vendas, e cila ndonëse nuk ishte shkëputur plotësisht nga varësia politike e pushtetit qendror, qeveriste në mënyrë autonome, kurse me dëbimin e osmanëve, ajo synonte të krijonte shtetin e vet të pavarur. Udhëheqësi i saj mbajti lidhje të rregullta me pushtetin duke shlyer gjithë detyrimet financiare ndaj arkës perandorake, për të mënjanuar çdo konflikt të parakohshëm dhe për ta përdorur atë në dobi të përforcimit të mëtejshëm të pashallëkut e të shkëputjes së tij nga kjo vartësi e Stambollit.
Përforcimi i pushtetit brenda pashallëkut dhe shtrirja e tij kryesisht në troje shqiptare, për të arritur pastaj në shkëputjen nga varësia e Portës së Lartë, ndodhën në kushtet kur u shtrua mundësia e dëbimit të osmanllinjve nga Evropa, që përbënte njëherazi qëllimin kryesor të veprimtarisë së Ali Pashës në dhjetëvjeçarin e fundit të shek. XVIII. Në përputhje me këtë qëllim ai ndoqi një politikë të dyfishtë: synonte të shfrytëzonte në dobi të vet, sa të qe e mundur më shumë, konfliktin midis Perandorisë Osmane e fuqive armike të saj, si dhe konfliktet midis vetë Fuqive të Mëdha evropiane, që cenonin drejtpërsëdrejti ose tërthorazi ekzistencën e shtetit osman dhe që lidheshin në një farë mase edhe me të ardhmen e Pashallëkut të Janinës dhe të të gjithë Shqipërisë. Pasi forcoi pozitat e veta duke marrë pjesë në luftë, në frontin e Danubit gjatë vitit 1788, Ali Pashës iu desh të ndeshej me një besëlidhje të kapedanëve suliotë dhe të qeveritarëve të sanxhakëve të Delvinës e të Vlorës, të cilën e përkrahën autoritetet osmane për të ruajtur anarkinë feudale në Shqipërinë Jugore.
Të shqetësuar prej ardhjes në fuqi të Ali Pashës në sanxhakun e Janinës, sunduesit osmanë mbajtën qëndrim armiqësor ndaj tij. Ata strehuan në zotërimet e tyre feudalët e ndjekur dhe të shpronësuar nga sundimtari i Janinës, nxitën dhe ndihmuan me armë, me municione e me ushqime suliotët e himariotët, u premtuan atyre ndihmë kundër Ali Pashës dhe ndërhynë që paria çame dhe pashallarët e Delvinës e të Beratit të lidheshin kundër tij.
Të inkurajuara në këtë mënyrë, të gjitha këto forca filluan të lëvizin. Sidomos suliotët dendësuan sulmet e tyre kundër trafikut të rrugës Janinë-Artë. Prania e malësisë së panënshtruar e të vetëqeverisur të Sulit dhe veprimtaria e banorëve të saj përbënin për pashallëkun një rrezik të brendshëm që duhej mënjanuar me çdo mënyrë. Këta malësorë trima e guximtarë, të vendosur në një vend strategjik, 50 km në jugperëndim të Janinës, jo vetëm shqetësonin rrugët e pronat feudale, por kishin arritur të dëbonin një varg feudalësh nga 60-70 fshatra përreth malësisë së tyre, të cilat i kishin vënë “nën mbrojtje” kundrejt një rente të rregullt në prodhime e në të holla. Për ta mënjanuar rrezikshmërinë e suliotëve, për Aliun kishte vetëm dy zgjidhje: ose t’i afronte që t’u shërbenin interesave të tij, të pashallëkut, ose t’i nënshtronte me forcë.
Duke i mbetur besnikë lidhjeve të tyre të vjetra me Republikën e Venedikut, suliotët nuk pranuan propozimet e Ali Pashës për marrëveshje. Kështu filloi lufta e gjatë dhe e vështirë që ndërmori Ali Pasha kundër anarkisë feudale brenda vendit. Kjo luftë u gërshetua edhe me orvatjet e tij për të nënshtruar sanxhakët e Shqipërisë Jugore nën një pushtet të vetëm politik, dhe për t’i dhënë fund anarkisë. Në shkurt të vitit 1789 ushtria e Janinës, që u nis kundër malësisë së panënshtruar të Sulit, u detyrua të tërhiqej për shkak të kundërsulmit të malësorëve trima, por edhe për shkak të komplotit të madh të mytesarifit të Janinës, që u përgatit nga feudalët kundërshtarë përreth pashallëkut. Ali Pasha përfundoi menjëherë paqen me suliotët, të cilëve u pagoi shuma të konsiderueshme dhe iu vu punës për të mënjanuar ngatërresat që ishin kurdisur prapa krahëve të tij.
Lufta e Ali Pashës kundër suliotëve e kishte favorizuar lidhjen e një marrëveshjeje midis agallarëve të Çamërisë dhe sundimtarëve të sanxhakëve të Delvinës dhe të Vlorës. Këta nuk e shihnin me sy të mirë ardhjen në fuqi të Ali pashë Tepelenës dhe përforcimin e pushtetit të tij për shkak të pasojave ekonomike e ushtarake që do të sillnin ato në sanxhakët e tyre. Nën ndikimin e një shqetësimi të tillë, Ibrahim pashë Vlora, rivali i Aliut për postin e derbend-pashës, mori nga valiu i Rumelisë për vitin 1789 sipërmarrjen e të ardhurave të krahinës së Korçës, që qeveritari i Janinës e kishte marrë një vit më parë. Mirëpo Ali Pasha nuk hoqi dorë dhe e mbajti sipërmarrjen me forcë, duke zhvilluar luftime në zonën Kostur-Bozhigrad-Korçë kundër rivalit dhe të besëlidhurve të tij, të cilët mundi t’i shpërndante. Gjatë këtyre luftimeve ndëshkoi fshatrat e Hormovës dhe të Leklit, që dikur kishin qenë nën “mbrojtjen” e shtëpisë së tij dhe që tani bënin pjesë në radhët e të besëlidhurve armiq të tij. Rivaliteti midis qeveritarëve të Janinës e të Beratit, i shkaktoi ngatërresa të mëdha Aliut: Porta e Lartë, për të mënjanuar sherrin midis dy rivalëve, ia hoqi Ali Pashës qeverisjen e sanxhakut të Tërhallës si dhe detyrën e derbend-pashës dhe ia dha këtë dhëndrit të sulltanit, Beqir Pashës. Mirëpo ky nuk mundi të vendoste rregullin e qetësinë, sepse forcat ushtarake qenë lidhur me Aliun e i mbetën besnike atij. Valiu i Rumelisë kërkoi me ngut që ato detyra t’i ktheheshin Aliut, sepse vetëm ai ishte në gjendje të vendoste qetësinë dhe të rekrutonte ushtarë për në front.
Ndërkohë luftimet në frontin rus nuk shkuan mbarë për osmanët. Kjo e nxiti Ali Pashën për të krijuar pa humbur kohë lidhje me rusët. Duke iu bindur thirrjes së sulltanit për të shkuar në luftë, Aliu nuk ndenji atje veçse aq kohë sa iu desh që të hynte në letërkëmbim me princin Potjomkin. Ky i premtoi një marrëveshje të favorshme dhe e shtyti të vazhdonte të pengonte dërgimin e forcave ushtarake të pashallarëve shqiptarë në luftën kundër Rusisë.
Në shkurt të vitit 1791, Ali Pasha zhvilloi bisedime të reja me një diplomat rus, të cilit i deklaroi se ishte gati të merrte anën e Rusisë në qoftë se i jepeshin garanci se pas luftës do të mbetej i pavarur. Kurse në muajin qershor i kërkoi komandantit të flotiljes ruse në detin Mesdhe t’i dorëzonte princit Potjomkin propozimet e veta për një aleancë ushtarake dhe për të diskutuar për fatin e mëtejshëm të Pashallëkut të Janinës pas dëbimit të osmanëve nga Gadishulli Ballkanik. Ali Pasha premtoi të merrte pjesë në një kryengritje antiosmane të shqiptarëve dhe të grekëve. Për këtë qëndrim ai kërkoi sigurime për njohjen e tij si zot e sundues i pashallëkut, për njohjen e kufijve të territorit që do të zotëronte dhe për ushtrimin e lirë të fesë nga myslimanët. Nga ana e vet ai u zotua t’i trajtonte njëlloj si myslimanët, ashtu edhe të krishterët në administratë e në ushtri dhe pranonte që Rusia të kishte të drejtën e mbrojtjes së të krishterëve në shtetin e tij. Ali Pasha kërkoi gjithashtu që, në rast se kryengritja do të dështonte, Rusia ta merrte nën mbrojtjen e saj për t’i shpëtuar ndëshkimit të sulltanit. Më në fund, ai pranoi që, si garanci të dërgonte peng në Petërsburg njërin nga djemtë e vet, i cili të mësonte atje artin ushtarak rus. Mirëpo, për këtë çështje kaq të rëndësishme, atij iu tha se duhej të priste përgjigjen nga qeveria qendrore.
Propozimeve të lartpërmendura, që shprehnin dëshirën e Ali Pashës për të siguruar pas fitores mbi osmanët pozitën e vet si sundimtar i një shteti shqiptar, qeveria ruse nuk u dha përgjigje. Së pari, si qeveri e një populli të madh ortodoks, që i kishte vënë detyrë vetes të çlironte popujt e krishterë nga sundimi i gjysmëhënës dhe t’i fuste nën zotërimin e saj, Rusia nuk mund të pranonte sundimin e një princi mysliman mbi të krishterët shqiptarë e grekë dhe, së dyti, ishte koha kur lufta me Perandorinë Osmane po merrte fund. Në fillim të vitit 1792 u nënshkrua traktati i paqes në Jashi. Ndërsa qeveritari i Janinës zhvillonte bisedimet me diplomatët rusë dhe priste përgjigjen e oborrit rus, suliotët ia filluan një fushate plaçkitjesh që zgjati nga pranvera e vitit 1791 deri në mbarim të tij. Përveç fshatrave dhe rrugëve tregtare, ata sulmuan dhe plaçkitën krahinat e Paramithisë, Margëllëçit dhe Artës. Këto veprime i shtrinë deri në fshatrat e Pindit. Kështu ata ndezën zemërimin jo vetëm të çifligarëve, por edhe të fshatarësisë së dëmtuar rëndë dhe të zejtarëve e të tregtarëve të Janinës, të Artës, të Paramithisë, të Margëllëçit etj., dhe të qyteteve të lidhura ekonomikisht me to.
Në muajin korrik 1792 Ali Pasha, i lidhur me agallarët e bejlerët çamë si dhe me krerët e armatolëve të fshatrave të dëmtuara, sulmoi malësinë e Sulit për ta nënshtruar, meqenëse edhe këtë herë, krerët e saj kishin refuzuar çdo lloj marrëveshjeje. Por edhe këtë herë sulmi i pashës së Janinës dështoi, mbasi nën nxitjen e agjentit rus në Korfuz, L. Benaqi, u krijua një besëlidhje e re e feudalëve të sanxhakëve fqinjë dhe e kapedanëve suliotë. Ali Pasha mënjanoi më parë suliotët. Besëlidhja nuk arriti të hynte në veprim, sepse Aliut i erdhi në ndihmë edhe Porta e Lartë, e cila ndërhyri për t’i pajtuar, duke vendosur marrëdhënie krushqie midis qeveritarëve të Janinës dhe të Beratit.
Gjatë viteve 1787-1797 Ali Pasha kishte mundur të shtrinte pushtetin e vet vetëm në një territor të ngushtë që kapte krahun e djathtë të lumit Vjosë deri në krahun perëndimor të vargmalit të Pindit, d.m.th. hapësirën Konicë-Këlcyrë-Korçë, si dhe krahinat e Artës. Por ky pushtet bazohej më shumë në sipërmarrjet e të ardhurave të tyre dhe në pëlqimin e valiut të Rumelisë e të Kapedan Pashës se sa në forcën e armëve të tij. Sidoqoftë, me këtë përfundoi faza e parë e përpjekjeve për forcimin e pashallëkut. Suksesin më të madh për shtrirjen drejt bregdetit dhe në Shqipërinë Jugore Ali Pasha e arriti në vitet e fundit të shek. XVIII, kur ndodhën ngjarje të mëdha politike në arenën ndërkombëtare.
Në këtë kohë Republika Franceze kishte filluar luftërat pushtuese. Armata e Italisë, që komandohej nga gjeneral Napoleon Bonaparti, pasi nënshtroi një numër shtetesh italiane, nënshtroi edhe Republikën e Venedikut. Me nënshkrimin e traktatit të Kampo Formios midis Republikës Franceze dhe Perandorisë Austriake iu dha fund në vitin 1797 sundimit në këtë trevë të shtetit venedikas, zotërimet e të cilit në ishujt dhe në bregdetin Jonian u vunë nën sundimin francez. Kështu kufijtë e Francës u shtrinë deri në kufijtë e Pashallëkut të Janinës.
Sukseset e forcave të armatosura në Itali, i dhanë dorë gjeneral Bonapartit që t’i paraqiste Direktoratit planin e sulmit kundër kolonive angleze, të cilat përbënin burimin kryesor të potencialit ekonomik të Anglisë. Ky plan do të fillonte me depërtimin e një armate franceze në Egjipt. Direktorati e miratoi planin edhe pse depërtimi me luftë në Egjipt do ta armiqësonte me Perandorinë Osmane.
Për të lehtësuar ndërmarrjen ushtarake në Egjipt, Franca përkrahte fuqizimin e pashallarëve të Rumelisë dhe prirjet e tyre vetëqeverisëse në dëm të pushtetit qendror të sulltanit. Komandanti francez i Korfuzit u urdhërua ta përkrahte Ali pashë Tepelenën në forcimin e pushtetit të tij brenda pashallëkut dhe jashtë tij. Përforcimi i këtij sundimtari shqiptar, theksonte Bonaparti, ishte në interes të Republikës.
Në sajë të kësaj përkrahjeje, që e shfrytëzoi në dobi të synimeve të tij, Ali Pasha ndërmori në gusht të vitit 1797 një sulm të befasishëm kundër bregdetit shqiptar të Himarës. Para kësaj, me lejen e francezëve, kishte futur flotiljen e tij në kanalin e Korfuzit. Si rrjedhim, ai shtiu në dorë pjesën kryesore të këtij bregdeti që nga Butrinti deri në Porto Palermo. Këto pushtime ishin një hap i rëndësishëm për shtrirjen e mëtejshme të pushtetit të Ali Pashës në Shqipërinë Jugore. Duke u njohur banorëve të këtyre trevave privilegjet e tyre dhe duke i trajtuar mirë, ai i ktheu ata në rezervën e vet ushtarake. Përparimin përtej Porto-Palermos nuk e ndalën aq forcat e bashkuara të Xhafer Pashës së Vlorës dhe Mustafa Pashës së Delvinës, sesa ndërhyrja e Ibrahim pashë Bushatlliut, që u dërgoi ushtri osmanëve, si dhe aleanca ruso-osmane që u krijua në këtë kohë kur Bonaparti filloi fushatën kundër Egjiptit. Tani sundimtarit të Janinës i erdhi rasti për t’u kthyer kundër Francës dhe për të shtënë në dorë ish-zotërimet venedikase në bregdet.
Napoleon Bonaparti dërgoi adjutantin e tij për t’i kërkuar Aliut të mbante anën e Francës kundrejt premtimit se do t’ia rriste shumë lavdinë e tij, ose të mbante të paktën neutralitetin nëse nuk mund të merrte pjesë aktive në kryengritjen e pashës së Vidinit, Pasvan Ogllusë, që i shkaktoi shqetësime Stambollit. Por Aliu, me të marrë vesh aleancën anglo-ruso-osmane kundër Francës, pa pritur të mbërrinte flota e bashkuar ruso-turke, që do t’i dëbonte francezët nga qytetet dhe ishujt jonianë, pushtoi Butrintin, të cilin francezët kishin refuzuar t’ia jepnin në formë miqësore, dhe pastaj Prevezën e Vonicën. Pargën nuk e mori dot, sepse ndërkohë mbërritën forcat ruse që e vunë nën kontrollin e tyre. Kështu u realizua më së fundi synimi për t’i siguruar pashallëkut një dalje të gjerë në bregdet dhe zotërimin e një vargu skelash me rëndësi tregtare.
Për ta shpërblyer për pjesëmarrjen e forcave të Pashallëkut të Janinës në luftën kundër francezëve, Porta e Lartë, në vitin 1799, i dha Ali Pashës gradën e vezirit. Por kjo gradë nuk ishte veçse një akt ngushëllimi, sepse, me këmbënguljen e rusëve, të cilët e shihnin Ali Pashën si një pengesë të synimeve të tyre sunduese në Gadishullin Ballkanik, qytetet bregdetare duhej t’i hiqeshin atij nga dora. Konventa ruso-osmane e muajit prill 1800 krijoi Republikën e Shtatë Ishujve dhe me këtë sanksionoi vendosjen e rusëve në ishujt jonianë. Duke i njohur ish-qytetet venedikase si prona të sulltanit, konventa sanksionoi shkëputjen e tyre nga sundimi i Ali Pashës. Mirëpo ky i fundit edhe pse i largoi garnizonet e veta ushtarake nga këto qytete, e ktheu në një vegël të vetën të dërguarin e sulltanit të caktuar për administrimin e tyre.
Ndërhyrja e rusëve në Pargë dhe në përpilimin e konventës i ashpërsoi aq shumë marrëdhëniet e vezirit të Janinës me përfaqësuesit diplomatikë rusë, sa këta filluan të ndiqnin politikën e venedikasve, duke nxitur e përkrahur suliotët si dhe bllokun feudal të Shqipërisë së Jugut kundër tij.
Vendosja e rusëve në ishujt jonianë dhe qëndrimi i tyre armiqësor ndaj vezirit të Janinës, që nisi qysh më 1798, i dha zemër Mustafa pashë Delvinës të kërkonte ndihmë prej tyre dhe të ngrihej kundër Ali Pashës. Por në tetor 1799, Aliu e detyroi me forcën ushtarake Mustafa Pashën të nënshtrohej. Pastaj nën komandën e Jusuf Arapit, të cilin e dërgoi në Filipopoli, nënshtroi rebelin Kara Fejzi, komandant i kërxhallinjve. Por rusët, pasi e detyruan Portën e Lartë të nënshkruante traktatin e 21 prillit 1800, kërkuan që sundimin e sanxhakut të Delvinës t’ia jepnin agjentit të tyre, Mustafa Pashës. Kjo ngjarje, si dhe veprimtaria ruse kundër Ali Pashës, u dha siguri suliotëve që kishin gjetur tani një aleat të fuqishëm. Megjithëse kishin rënë në një farë marrëveshje me Ali Pashën dhe nuk e kishin trazuar për të mos provokuar sulme të tjera, suliotët e shkelën ujdinë dhe, të ndihmuar prej rusëve, arritën të grabisnin edhe kopetë e Aliut. Ai nga ana e vet vendosi tani t’i nënshtronte përfundimisht suliotët, duke i akuzuar si vegla të rusëve. Këta filluan të veprojnë ndaj tij dhe e paditën në Stamboll për përpjekje për pavarësi.
Në muajin qershor 1800, pasi siguroi përkrahjen e agallarëve kryesorë çamë, Aliu filloi ekspeditën kundër Sulit, por këtë herë duke përdorur një taktikë të re, atë të një rrethimi të fortifikuar që sa vinte e ngushtohej. Ndonëse rusët bënë përpjekje për të ndihmuar malësorët suliotë me armë e municion, duke organizuar një besëlidhje me feudalët kundërshtarë fqinjë, zgjuarsia e vezirit bëri që ato të mos kishin sukses. Pas luftimesh të dëshpëruara, më 25 dhjetor 1803, malësorët trima të Sulit nënshkruan aktin e kapitullimit para Veli Pashës, i cili pranoi kushtin që ata të largoheshin jashtë kufijve të pashallëkut. Por veziri, duke paraparë se suliotët do të vazhdonin luftën nga Parga e ishujt jonianë, nuk e miratoi marrëveshjen dhe urdhëroi që karvanët e suliotëve të ktheheshin e të vendoseshin në trojet e pashallëkut, ku ai do t’u krijonte kushte jetese, pune e shërbimi siç u kishte premtuar disa herë me radhë. Mirëpo suliotët nuk pranuan të ktheheshin dhe filluan luftimet kundër reparteve të vezirit. Në këto luftime ndodhi edhe heroizmi i grave suliote, të cilat u sakrifikuan bashkë me fëmijët e tyre duke u hedhur në rrëpirën e shkëmbit të Za-Llongut. Një pjesë e mirë e suliotëve duke pasur edhe armët në dorë kapërcyen kufijtë e pashallëkut dhe u strehuan në Pargë e në ishujt jonianë. Ata, ashtu siç kishte parashikuar Ali Pasha, vazhduan luftën e tyre kundër tij, sidomos inkursionet në vendbanimet bregdetare duke shkaktuar aty vrasje, djegie e grabitje të shpeshta gjatë dy dhjetëvjeçarësh. Këtë çështje të rëndë Aliu u përpoq ta mënjanonte, por nuk e zgjidhi, veçse në fund të vitit 1820, kur suliotët morën anën e tij kundër sulltanit.
Edhe pas kapitullimit të suliotëve, konti Mocenigo, përfaqësues rus në Korfuz, e vazhdoi qëndrimin armiqësor ndaj Ali Pashës. Ai nënshkroi me dy krerët e Çamërisë, Hasan Çaparin dhe Islam Pronjën, një marrëveshje për ndihmë kundër vezirit të Janinës. Ali Pasha, i cili mundi ta shtinte në dorë këtë akt, e denoncoi marrëveshjen e tyre pranë Portës së Lartë, si ndërhyrje të rusëve në punët e brendshme të Perandorisë Osmane. Ishte viti 1806 para se të fillonte lufta ruso-osmane e viteve 1806-1812.
Në pragun e kësaj lufte sulltani mori anën e Aliut, i la atij dorë të lirë mbi qytetet bregdetare të Prevezës, Vonicës e Butrintit dhe urdhëroi agallarët çamë t’i nënshtroheshin autoritetit të tij.
Ndërsa veziri i Janinës kishte filluar tanimë luftën për të nënshtruar përfundimisht suliotët dhe po ndeshej dhëmb për dhëmb me veprimtarinë armiqësore të rusëve, në muajin prill të vitit 1802, Porta e Lartë e ngarkoi të vendoste qetësinë në Rumeli ku vlonte mosbindja e anarkia, gjendje kjo që u interesonte synimeve ruse në Ballkan, ashtu siç u interesonte edhe gjendja e krijuar dhe e nxitur prej tyre në Shqipërinë Jugore.

[Laberia]

Shtrirja e mëtejshme e Pashallëkut të Janinës në Shqipërinë Jugore (1804-1812)
Postin e valiut të Rumelisë Ali Pasha e pranoi dhe u mundua ta shfrytëzonte për të luftuar rusët në një front më të gjerë dhe për të rritur autoritetin e vet në Rumeli e sidomos në Shqipëri, duke bërë për vete sa më shumë përkrahës. Meqenëse në këtë kohë, krahas suliotëve, kundër tij ishte formuar përsëri besëlidhja e qeveritarëve kufitarë të Delvinës dhe të Vlorës, të cilët kishin siguruar edhe përkrahjen e Ibrahim pashë Bushatlliut, Aliu e pranoi detyrën e re pasi vuri si kusht që Porta e Lartë të garantonte zotërimet e veta nga kërcënimi i tyre. Kësaj pune Porta e Lartë ia doli mbanë dhe besëlidhja këtë herë nuk arriti të vepronte kundër Aliut. Kështu ai, pa e pezulluar luftën kundër suliotëve, filloi me zell detyrën e re. Ushtria e madhe që grumbulloi për të vendosur qetësinë në Rumeli, e sidomos në Bullgari, sukseset e rrufeshme që pati kundër Osman Pashës së Silistrës, kundër çetave rebele dhe feudalëve të pabindur, si dhe pasuritë e armët që shtiu në dorë kudo që kaloi, shqetësuan kaq shumë qeveritarët osmanë, sa këta përhapën fjalën se tepelenasi po bëhej rrezik për fronin e sulltanit. Në muajin qershor 1803 Selimi III, i cili pati më shumë frikë sesa nevojë për të, e liroi nga ai post dhe në vend të tij emëroi si vali të Rumelisë vezir Ibrahim pashë Bushatlliun.
Edhe ky korri një varg suksesesh kundër feudalëve rebelë. Madje në muajin nëntor 1804 pashai Bushatlli përqendroi 30 000 ushtarë në Manastir. Ky përqendrim në afërsi të Pashallëkut të Janinës e shqetësoi Ali Pashën, i cili pati frikë se mos i iknin nga duart 14 kaza që kishte shkëputur nga sanxhaku i Manastirit. Prandaj u shpërngul në Tepelenë dhe bëri përgatitje për mbrojtje, duke hyrë në bashkëpunim me Ibrahim Pashën e Beratit, tashmë rival i Bushatlliut për sanxhakun e Elbasanit. Në maj të vitit 1805 Bushatlliu filloi operacione luftarake për pushtimin e sanxhakut të Elbasanit, që e qeveriste si shtesë Ibrahim Pasha i Beratit. Mirëpo u gjend para qëndresës së forcave ushtarake të dy sundimtarëve të fuqishëm të Shqipërisë Jugore, të cilët e detyruan të hiqte dorë nga synimi i vet.
Ndërkohë po zhvilloheshin ngjarje të rëndësishme politike në arenën ballkanike dhe në atë evropiane. Pas fushatës kundër Republikës Franceze, sulltan Selimi III, duke dashur të përforconte pushtetin qendror në perandori, filloi zbatimin e reformave. Mirëpo feudalët e mëdhenj provincialë në Gadishullin Ballkanik, si Ismail bej Serezi, Tersekli Ogllui dhe Pasvan Ogllui, u ngritën kundër reformave të sulltanit, e veçanërisht kundër reformës ushtarake, e cila parashihte organizimin e ushtrisë sipas mënyrës evropiane. Me këta u bashkua edhe Ali Pasha, jo vetëm pse dëshironte dobësimin e pushtetit qendror të sulltanit për t’u bërë sa më i pavarur, por edhe sepse me sistemin e rekrutimit sipas mënyrës evropiane do të goditej rëndë sistemi i rekrutimit të ushtarëve me rrogë e bashkë me të do të goditeshin edhe interesat e shtresës feudale që mbështeste pushtetin e tij. Me nxitjen edhe të Aliut, në korrik të vitit 1806, në Edrene u rebeluan jeniçerët. Kështu për pushtetin qendror u krijua një situatë shumë e rrezikshme, që sulltanit reformator ia veniti hovin për të vënë në jetë reformat.
Ndërkohë në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, Perandoria Osmane po afrohej me Francën dhe po ftohej me Rusinë e Anglinë. Lufta me këto dy shtete ishte bërë e pashmangshme. Si rrjedhim, edhe diplomacia e këtyre shteteve po merrte tjetër qëndrim ndaj vezirit të Janinës. Oborri i Petërsburgut kërkoi nga kont Mocenigo të ndiqte një politikë paqësore me të. Parisi i premtoi Aliut ta njihte si sundimtar të pavarur, në rast se trupat frënge do të pushtonin Gadishullin Ballkanik, dhe se do ta merrte nën mbrojtje kundër çdo ndëshkimi nga ana e sulltanit. Kur më 1806 Fransua Pukëvili (François Pouqueville), i emëruar konsull i përgjithshëm i Francës, mbërriti në Janinë në krye të detyrës, i solli Aliut edhe premtimin e Bonapartit se do ta ngarkonte me qeverisjen e Korfuzit, po qe se nuk do të kursente ndihmën e tij për dëbimin e rusëve që andej. Duke shpresuar se do të siguronte përkrahjen e Napoleonit për t’u bërë sovran i pavarur, Aliu u mundua të lidhej sa më ngushtë me Francën, aq më shumë kur rusët vazhdonin të nxisnin besëlidhjen e feudalëve kundërshtarë të tij. Me anë të Pukëvilit ai i paraqiti qeverisë franceze një plan bashkëpunimi ushtarak për dëbimin e rusëve nga ishujt jonianë. Sipas këtij plani, Ali Pasha do t’i luftonte rusët me forcat e veta gjatë bregdetit deri në Selanik, pastaj do të merrte pjesë në nënshtrimin e serbëve, lëvizja e të cilëve u shërbente rusëve. Qeveria franceze e vonoi përgjigjen me prapamendim për të mos i prerë hovin Ali Pashës, por edhe për të mos e prishur me Portën e Lartë që arriti ta bënte atë aleat të saj kundër Rusisë dhe Anglisë.
Në dhjetor të vitit 1806, Porta e Lartë i shpalli luftë Rusisë. Në janar 1807 Aliu arrestoi konsujt rusë në territorin e vet dhe, i armatosur me artileri nga francezët, u orvat të sulmonte ishullin e Shën Maurës, por rusët ngritën kundër tij feudalët çamë, kurse martallozët grekë i hodhën në një revoltë të fuqishme në Thesali. Aliu gjeti mënyrën se si të pajtohej me çamët, kurse kundër revoltës së martallozëve thesaliotë dërgoi Myftar Pashën, i cili e mbyti në gjak dhe e shtypi atë. Kurse Napoleoni, duke u nisur nga synimi që të siguronte aleancën e Portës së Lartë dhe futjen e saj në luftë me Rusinë e Anglinë, e këshilloi Ali Pashën që interesat e “vërteta të tij” t’i shihte të lidhura me ato të Perandorisë Osmane. Me fjalë të tjera, Franca nuk pranoi shkëputjen e vezirit të Janinës nga shteti osman. Edhe pse në këtë kohë Ali Pasha e trajtoi përfaqësuesin e Francës me përzemërsi, marrëdhëniet me këtë shtet nuk mbetën të përzemërta dhe veziri i Janinës kërkoi të gjente një mbështetje të jashtme që ta përkrahte në synimet e tij.
Kur në pranverën e vitit 1807 filluan në Tilsit bisedimet e paqes midis perandorëve të Rusisë dhe të Francës, Aliu dërgoi përfaqësuesin e vet për t’i kujtuar Napoleonit I premtimin lidhur me qeverisjen e Korfuzit. Mirëpo ky nuk e përfilli. Si rrjedhim, marrëdhëniet me forcat frënge, që u vendosën përsëri në ishujt jonianë, u ftohën shumë. Pashai i Janinës u bë pengesë e pakapërcyeshme për planet e Bonapartit për zotërimin e Butrintit dhe për ta kthyer këtë skelë në një bazë që do t’u shërbente forcave franceze për të mbrojtur më mirë kanalin e Korfuzit dhe si pikënisje për të depërtuar më vonë në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane.
Porta e Lartë e dha gojarisht pëlqimin për dorëzimin e Butrintit në duart e komandës franceze të Korfuzit, si dhe për kalimin e trupave franceze nga Dalmacia në këtë pikëmbështetje nëpërmjet tokave shqiptare. Mirëpo shqiptarët si në veri, ashtu edhe në jug, e kundërshtuan një veprim të tillë të Stambollit. Në këto rrethana, Ali pashë Tepelena, Ibrahim pashë Bushatlliu dhe pashallarët e tjerë shqiptarë, nuk i pranuan kërkesat franceze. Ata lanë mënjanë mosmarrëveshjet e tyre dhe u përgatitën për mbrojtjen e përbashkët. Në shkurt të vitit 1808 gjenerali Bertje kërkoi dorëzimin e Butrintit. Pasi u deklaroi diplomatëve dhe ushtarakëve francezë se “nuk do ta lëshojë Butrintin dhe asnjë pëllëmbë të tokës shqiptare pa luftë ... e se francezët nuk do të kalonin në vendin e tij veçse mbi valë gjaku”, Ali Pasha e shpalli në popull ultimatumin francez dhe bëri thirrje për mbrojtje. Popullsia e përkrahu qëndrimin e vezirit të Janinës. Po kështu bëri edhe Porta e Lartë, e cila anuloi pëlqimin gojor që u kishte dhënë francezëve. Për të mos i prishur marrëdhëniet me Stambollin që e ndryshoi qëndrimin e vet, Bonaparti largoi gjeneralin Bertje nga Korfuzi, ashtu siç largoi edhe ambasadorin Sebastian nga Stambolli. Por plani i tij dështoi. I armiqësuar tani si me Rusinë, ashtu edhe me Francën, Ali Pasha, për të mbrojtur qytetet bregdetare, u drejtua nga Anglia, me të cilën ishin vendosur kontaktet e para qysh më 1803. Përfaqësuesit anglezë në Stamboll e Patras i kishin dhënë pashait të Janinës informata rreth veprimeve të rusëve kundër tij dhe kishin nxitur popullsinë myslimane ta përkrahte atë. Më 22 prill 1806, në Janinë u vendos konsulli anglez J. P. Morier. Me këtë rast Ali Pasha u përpoq të përmirësonte marrëdhëniet e tij me agallarët çamë të përkrahur nga rusët. Edhe Morieri ishte i mendimit se rusët do të kishin më shumë përfitime, nëse do ta kishin mik vezirin e Janinës sesa armik, prandaj i këshilloi të hynin në bisedime me të. Por edhe pse filluan, këto bisedime u ndërprenë sidomos nga fundi i vitit 1806, kur politika osmane mori drejtim profrëng dhe Stambolli i shpalli luftë Rusisë e pastaj, edhe aleates së saj, Anglisë.
Në nëntor të vitit 1807, kur i kishte prishur marrëdhëniet me Francën, Aliu i rifilloi bisedimet me anglezët për të siguruar të paktën mbështetjen e tyre. Më 1808 ai nisi për në Londër një përfaqësuesin e vet, Said Ahmetin, që të shfaqte gatishmërinë e vezirit të Janinës për të ndërmjetësuar në Stamboll rreth përfundimit të paqes midis Perandorisë Osmane e Mbretërisë Angleze dhe për të ndihmuar forcat detare të saj kundër francezëve.
Vrasja e sulltan Mustafait IV dhe sidomos vrasja e Mustafa pashë Bajraktarit bënë që politika profrënge të fashitej dhe të miratohej përfundimi i traktatit të paqes me Anglinë në fillim të muajit janar 1809. Ali Pasha, që kishte luajtur një rol me rëndësi në këto ngjarje, vazhdoi përpjekjet për zgjerimin e pashallëkut në drejtim të Shqipërisë Jugore. Pasi u arrit paqja midis Londrës e Stambollit, në shkurt të vitit 1809, qeveria angleze i dërgoi atij si dhuratë një pajisje të plotë artilerie me predha ndezëse, një nga prodhimet e fundit të armëve të kohës. Bashkë me këtë dhuratë, në Janinë erdhi dhe u vendos si përfaqësues diplomatik i qeverisë angleze V. M. Lik (William Martin Leake). Në këtë atmosferë, më 1809, e vizitoi Ali Pashën edhe Xhorxh Bajroni me Hobharzin. V. M. Lik nuk solli me vete përgjigjen ndaj propozimit të Ali Pashës për aleancën me Anglinë dhe për ta marrë atë në mbrojtjen e saj siç i kishte premtuar edhe në bisedimet e fshehta. Pasi siguruan aleancën me Portën e Lartë, anglezët s’kishin më nevojë për një aleancë me Aliun kundër francezëve. Madje Liku e këshilloi Aliun të mos ndërmerrte veprime luftarake kundër francezëve. Atëherë Aliu u përgatit të asgjësonte aleatët vendas të francezëve. Rasti i përshtatshëm iu paraqit atij me vdekjen e Ibrahim pashë Bushatlliut dhe me grindjet në Shkodër për punën e trashëgimisë së pushtetit.
Duke pasur një farë përkrahjeje nga ana e qeverisë angleze, duke bërë për vete grupimin e fortë të çifligarëve beratas që kryesonte Omer bej Vrioni dhe duke shfrytëzuar kohën kur Porta e Lartë gjendej në luftë me Rusinë dhe se telashet e saj me kryengritësit serbë u bënë me të vërtetë serioze, Ali Pasha iu vu pushtimit të plotë të sanxhakut të Vlorës dhe të Elbasanit. Nën drejtimin e të birit, Mustafa Pashës, ai i hyri pushtimit të sanxhakut të Vlorës duke filluar nga kryeqendra e tij, Berati. Aliu dërgoi drejt këtij qyteti një ushtri të fortë. Pas katër muaj luftimesh, Ibrahim Pasha i Beratit kërkoi paqe, duke i lënë Ali Pashës një pjesë të sanxhakut të vet dhe duke hequr dorë nga sanxhaku i Elbasanit. Këtë sanxhak sulltani ia njohu nipit të Aliut, Mehmet Pashës.
Për të shmangur zemërimin e sulltanit, Aliu nuk vonoi të dërgonte një pjesë të forcave të tij në front. Me pjesën tjetër të ushtrisë ai ndërmori në vjeshtë një sulm të dytë e të befasishëm kundër Beratit, të cilin këtë herë e pushtoi. Ibrahim Pasha u mbyll në kështjellë. Por përpara se t’i vinte ndihma nga aleatët e vet, nga feudalët çamë dhe nga Mustafa pashë Delvina dhe i braktisur nga ushtarët e vet, Ibrahim Pasha u detyrua në fillim të vitit 1810 të pranonte kushtet e kapitullimit dhe të tërhiqej në Vlorë. Përpjekjet e tij për të rifituar tokat e humbura patën një sukses kalimtar me ripushtimin e përkohshëm të Beratit. Por gjatë veprimeve luftarake të mëtejshme Ibrahim Pasha dështoi dhe flota e vezirit të Janinës e ndihmuar prej anglezëve e mbajti atë të bllokuar.
Bashkë me Beratin mori fund edhe nënshtrimi i pjesës së papushtuar të Himarës, shumica e banorëve të lirë të së cilës ishin lidhur me francezët duke shërbyer në formacionet ushtarake të tyre. Ali Pasha e bllokoi krahinën nga deti dhe nga toka, zbarkoi së pari në Vuno e pastaj në Himarë, Piqeras e Dhërmi ku vendosi garnizone dhe mori pengje. Më 24 dhjetor 1810 krahina e Himarës u detyrua të nënshtrohej.
Pas nënshtrimit të Himarës, feudalët çamë, të gjendur përballë kundërshtimit të popullsisë çame, e cila e shihte pushtetin e vezirit të fuqishëm të Janinës si mbrojtës të vetëm të interesave të saj, pranuan njëri pas tjetrit të hynin nën kontrollin e tij. Në muajin qershor 1811 iu nështruan edhe njëzet e dy krerë të Dukatit (rrethi i Vlorës) që kishin qenë lidhur deri atëherë me Ibrahim Pashën. Për garanci të besnikërisë së tyre ata i dhanë pengje Ali Pashës. Kështu ra në duart e tij edhe Pashalimani.
Ndërkohë, krahas krahinave bregdetare vazhdoi edhe nënshtrimi i brendisë së vendit. Jashtë kontrollit mbetën ende Gjirokastra, Kardhiqi, Zhulati e Vlora, si dhe zonat fshatare të Nivicës, të Malëshovës e të Kuçit. Marrja e qytetit të Vlorës paraqiste vështirësi, sepse binte ndesh me këmbënguljen e Portës së Lartë për të mos e zhveshur nga pushteti Ibrahim Pashën, të cilin e përkrahte diplomacia franceze. Por nuk vonoi që edhe kjo nyje të zgjidhej. Ali Pasha mundi të shtinte në dorë faktet që zbuluan se Ibrahim Pasha ishte orvatur t’ua dorëzonte Vlorën francezëve. Kështu Porta e Lartë mori anën e Aliut dhe hodhi poshtë të gjitha akuzat franceze kundër vezirit të Janinës. Ajo nuk kundërshtoi pushtimin më 1 gusht 1811 të Vlorës nga Ali Pasha, me të cilin u bashkuan edhe krerët feudalë vlonjatë. Përkundrazi urdhëroi vrasjen e Ibrahim Pashës që u arratis në malet e Labërisë. Por Ali Pasha mundi ta shtinte në dorë dhe nuk e vrau, e strehoi në Konicë e pastaj në sarajet e veta në Janinë, duke e lënë atë dhe djalin e tij Sulejman Pashën, nën kujdesin e grave të Myftarit dhe Veliut, që ishin bijat e Ibrahimit.
Rënia e Vlorës dhe premtimi që emisari francez nga Stambolli u bëri krerëve të Shqipërisë së Jugut, për t’u siguruar përkrahjen e Portës së Lartë dhe të komandës franceze të Korfuzit, i vuri këta në lëvizje. Në fund të muajit gusht 1811, Mustafa pashë Delvina, i vëllai i Sali Beut, Demir Dosti i Kardhiqit, bejlerët e Gjirokastrës dhe agallarët e Zhulatit, u lidhën midis tyre në kuvendin e Palavlisë dhe vendosën t’i kundërviheshin me 10 000 ushtarë shtrirjes së mëtejshme të pushtetit të vezirit të Janinës. Prandaj më 9 tetor Aliu nisi 2 000 ushtarë kundër Gjirokastrës. Mustafa Pasha e i vëllai ngritën krye duke dëbuar njerëzit e vezirit. Atëherë kundër tyre Ali Pasha dërgoi një ushtri tjetër, e cila i detyroi të dy vëllezërit të braktisnin Delvinën e të shkonin në Kardhiq. I rrethuar prej dy ushtrive të Aliut, qyteti i Gjirokastrës, pas marrëveshjes që u arrit me bejlerët vendas, u dorëzua më 20 nëntor 1811. Nën presionin e banorëve dhe me ndërmjetësinë e motrës së vezirit Shanishasë, bejlerët vendas u detyruan t’i nënshtroheshin pasi artileria prishi ujësjellësin dhe mullinjtë e qytetit.
Pas kësaj ngjarjeje agallarët e Zhulatit u tërhoqën nga beslidhja kundër Ali Pashës dhe iu nënshtruan atij pa luftë. Mbeti vetëm Kardhiqi, krerët e të cilit vendosën të luftonin.
Luftimet zgjatën nga muaji nëntor 1811 dhe deri nga fundi i muajit shkurt 1812. Forcave rrethuese të Aliut iu desh të bënin sakrifica të shumta për të përparuar duke shembur njërën pas tjetrës shtëpitë fortesa ku qëndronin mbrojtësit e qytezës. Luftimet do të zgjasnin edhe më, po të mos qe ndërhyrja e shtresave të ulta qytetare që i detyroi krerët të ndërprisnin luftën, e cila u bë e pashpresë sidomos pas ikjes fshehurazi të emisarit francez në Korfuz. Mustafa Pasha, Demir Dosti e të tjerë u dorëzuan dhe u dërguan në Janinë ku u burgosën. Aty mjaft prej tyre u pushkatuan me përjashtim të Mustafa Pashës, i cili vdiq më vonë në burg. Mirëpo Ali Pasha nuk la pa ndëshkuar qytezën dhe banorët e saj që i kundërshtuan me luftë. Ndryshe nga trajtimi i qyteteve të tjera, përveç djegies fund e majë të Kardhiqit, ai pushkatoi edhe shtatëqind meshkuj. Ky akt i rëndë hakmarrës për gjakun e derdhur gjatë luftimeve duket se u bë edhe si masë frikësimi politik për të shmangur kundërshtimet e tjera në rrugën e pushtimeve të mëtejshme drejt veriut të Shqipërisë.
Porta e Lartë pranoi kërkesën e vezirit të Janinës që Myftar Pasha të emërohej qeveritar i sanxhakut të Vlorës. Duke vënë nën pushtetin e vet Thesalinë, Morenë dhe Shqipërinë Jugore nga Preveza deri në Shkumbin, familja e Ali pashë Tepelenës arriti kulmin e fuqizimit të vet. Me shtrirjen e pushtetit të vezirit të Janinës në gjithë Shqipërinë e Jugut, u bë një hap i rëndësishëm përpara për bashkimin politik të trojeve shqiptare. Ky ishte një objektiv, drejt të cilit bashkoheshin synimet e feudalëve më të fuqishëm shqiptarë të çerekut të parë të shek. XIX.

[Laberia]

4. PASHALLËKU I SHKODRËS NË VITET 1797-1812

Pashallëku i Shkodrës nën qeverisjen e Ibrahim pashë Bushatlliut (1797-1809)
Ndërsa po fuqizohej e zgjerohej Pashallëku i Janinës dhe po theksoheshin prirjet e sundimtarit të tij për t’u shkëputur nga varësia e Portës, Pashallëku i Shkodrës, hyri në vitet e fundit të shek. XVIII, kur qeverisej nga Ibrahim pashë Bushatlliu, në rrugën e bindjes ndaj Stambollit. Këtë veprim e bëri me kusht që interesat e shtresës së tij dhe sidomos trashëgimia e pushtetit nga familja e tij të mos cenoheshin. Si përfaqësues i grupit më të fuqishëm feudal në Shkodër, ai u njoh prej sulltanit në maj ose në qershor 1797 si qeveritar i Pashallëkut të Shkodrës me gradën bejlerbej, kurse i nipi Mehmet Pasha u emërua qeveritar i sanxhakut të Elbasanit e, pak më vonë, edhe i atij të Ohrit. Por kjo njohje u arrit vetëm pasi ata pranuan shlyerjen e shumave të detyrimeve të prapambetura nga Kara Mahmudi, i cili i kishte përdorur ato për të financuar kryengritjen. Porta e Lartë u besoi atyre pushtetin si pjesëtarë të së vetmes familje që mund të ngrinte shqiptarët e Veriut për mbrojtjen e kufijve në një kohë kur armata franceze, e komanduar prej gjeneral Napoleon Bonapartit, po korrte fitore pas fitoresh, po i jepte fund Republikës së Venedikut dhe po u afrohej kufijve veriperëndimorë të Perandorisë Osmane.
Për ta përdorur në mbrojtjen e kufijve të perandorisë dhe kundër fuqizimit të Pashallëkut të Janinës, Porta e Lartë i dha Ibrahim Pashës gradën e vezirit më 1799, kur këtë gradë ia dha edhe Ali pashë Tepelenës, që kishte mbajtur qëndrim të vendosur kundër rrezikut francez.
Ky rrezik, që e detyroi sulltanin të harronte të kaluarën e shtëpisë së Bushtallinjve, e detyroi edhe Ibrahim Pashën të ndiqte një politikë bindjeje ndaj Stambollit për të gjetur përkrahjen që i nevojitej. Veziri Bushatlli, ashtu si paraardhësit e tij, nuk e ndërpreu kursin e politikës së brendshme të ndjekur prej tyre dhe sidomos politikën e tolerancës fetare ndaj të krishterëve. Për rrjedhim, ai i ruajti marrëdhëniet e vjetra me Papatin, me oborrin e Spanjës dhe vazhdoi me Austrinë marrëdhëniet e mira ekonomike që kishte pasur me Venedikun. Ish zëvendëskonsulli venedikas, tani austriak, Jak Mark Suma, vazhdoi funksionin që kishte pasur deri në traktatin e Kampo Formios. Po kështu u soll Ibrahim Pasha edhe me Republikën e Raguzës.
Në sajë të kësaj politike të brendshme e të jashtme, Pashallëku i Shkodrës njohu për disa vjet një periudhë relativisht të qetë, që i dha mundësi zhvillimit ekonomik të vendit dhe rritjes së mëtejshme të autoritetit të Ibrahim Pashës në Shqipërinë Veriore. Ai u bë sundimtar i pavarur e zot absolut në vendin e tij. Më 1802 vdiq Mehmet Pasha dhe sanxhaku i Elbasanit kaloi në duart e Ali Pashës së Beratit. Megjithëse midis vezirit të Shkodrës e atij të Beratit filluan mosmarrëveshje për punë të këtij sanxhaku, sulltani duke parë te Bushatlliu një nga funksionarët e lartë më të bindur, në tetor 1803 ia besoi atij postin e valiut të Rumelisë, pasi ia hoqi atë Ali pashë Tepelenës. Detyrën që iu ngarkua në vitin 1804, për të shfarosur një varg krerësh separatistë në Rumeli, Ibrahim Pasha e përmbushi me sukses.
I kënaqur prej valiut shkodran, sulltani jo vetëm ia konfirmoi ofiqet dhe sipërmarrjet që kishte pasur, por i dha atij edhe të drejtën të emëronte në sanxhakun e Elbasanit dhe të Dukagjinit njerëzit që dëshironte vetë. Bushatlliu emëroi në Elbasan dhëndrin e vet Ahmet pashë Tiranën, kurse në Pejë ithtarin e vet Mustafa pashë Gjakovën. Kështu Pashallëku i Shkodrës arriti përpjesëtimet tokësore që kishte pasur në kulmin e sukseseve të vezirëve Bushatllinj paraardhës.
Mirëpo ky përforcim i pushtetit të Ibrahim Pashës së Shkodrës zgjoi shqetësimin e Ali pashë Tepelenës, i cili u tremb se mos valiu shkodran do të shtinte në dorë edhe 14 kazatë që ai kishte shkëputur nga sanxhaku i Manastirit, të cilat i përkisnin Bushatlliut si vali. Kjo e shtyu Alinë të pajtohej me vezirin e Beratit dhe të përgatitej për luftë kundër Bushatlliut. Ishte koha kur kishte shpërthyer kryengritja serbe dhe malazezët, të nxitur dhe prej rusëve, filluan trazira në kufi. Ibrahim pashë Bushatlliu ndërmori një ekspeditë kundër Malit të Zi, me anë të së cilës shkëputi prej tij krahinat e Kuçit, të Piprit dhe të Kelmendit, mirëpo nuk i eci puna mbarë ndaj dy vezirëve toskë që korrën fitore kundër trupave të tij në Ohër e në Elbasan. Kjo grindje mund të shndërrohej në një luftë të madhe po të mos ndërhynte Porta për fashitjen e saj.
Në dhjetor 1805 Selimi III e konfirmoi përsëri Bushtalliun në postin e valiut të Rumelisë edhe për vitin 1806. Një nga detyrat më me rëndësi që i ngarkoi Porta Bushatlliut ishte shtypja e kryengritjes serbe. Në korrik 1806 bashkë me vezirët e Bosnjës dhe të Vidinit ai ndërhyri me forcat e tij kundër kryengritjes në Serbi. Serbët kërkuan pezullimin e luftimeve. Porta e Lartë, që nuk deshi të hynte në luftë me Rusinë ku e shtynte Franca, pranoi. Ibrahim Pasha, i cili prishi marrëdhëniet e veta me mirditasit duke vrarë prijësin e tyre, u largua para kohe duke paraqitur pretekste të ndryshme, si mungesë furnizimi etj. Kronika shkodrane thotë se “kthej pa fare dobijet në Shkodër”. Porta e Lartë e shkarkoi nga detyra e valiut të Rumelisë, edhe nga ajo e kryekomandantit ushtarak të ekspeditës kundër Serbisë.
Ndërkohë francezët kishin pushtuar Dalmacinë dhe kishin mbërritur deri në kufijtë e Pashallëkut të Shkodrës. Qeveria franceze dërgoi në Shkodër, ashtu siç kishte dërguar në Janinë, përfaqësuesin e vet, konsullin Mark Bryer, me mision të lidhte e të forconte marrëdhëniet miqësore. Bushatlliu u druhej fqinjëve të rinj të fuqishëm, prandaj mbajti ndaj tyre qëndrim të rezervuar e korrekt dhe nuk pranoi të merrte anën e tyre as përpara dhe as gjatë luftës ruso-turke që filloi në mbarim të vitit 1806. Jo vetëm nuk pranoi të bashkëpunonte me gjeneralët francezë kundër Malit të Zi, por as të rekrutonte ushtarë me rrogë në pashallëkun e tij. Ai shfaqi dëshirën të vendoste marrëdhënie miqësore në interes të të dy palëve, gjë që e miratoi edhe qeveria franceze. Mirëpo këto marrëdhënie hasën në pengesa të shumta si nga korsarët francezë që kapnin anijet shkodrane, ashtu dhe nga aparati administrativ burokratik francez, drejtuesit e të cilit kërkonin të nxirrnin përfitime për veten e tyre.
Traktati i Tilsitit (më 1807) i dha fund konfliktit franko-rus dhe ngjalli shpresa se paqja do të krijonte kushte për zhvillimin më të mirë të marrëdhënieve tregtare me vendet e tjera. Ibrahim pashë Bushatlliu si çifligar i madh, si pjesëmarrës në veprimtarinë tregtare e lundrimore dhe si qeveritar i një qyteti të madh tregtar si Shkodra, shumica e banorëve të së cilës jetonin me tregti, i përmirësoi marrëdhëniet me konsullin Bryer dhe lejoi disa favore në dobi të fqinjëve lidhur me furnizimin me ushqime e me lëndë druri. Por mosbesimi që kishte ndaj francezëve mbeti. Duke përfituar nga përvoja e hidhur e miqësisë së Ali pashë Tepelenës me ta, ai filloi ta shihte miqësinë me Perandorinë Franceze si rrezik të afërt për pushtimin e Shqipërisë, aq më shumë kur edhe Porta e Lartë deklaronte se në Tilsit ishin marrë vendime sekrete kundër Perandorisë Osmane dhe se ndërmjetësimi i Francës për rivendosjen e paqes me Rusinë ishte i rremë. Prandaj, edhe sipas udhëzimeve të Stambollit, ai filloi përgatitjen për mbrojtje dhe, në të njëjtën kohë, u afrua me vezirët e Beratit dhe të Janinës për lidhje ushtarake si e vetmja rrugë për mbrojtjen e pushtetit të tyre dhe të gjithë vendit. Ultimatumi që guvernatori francez i Korfuzit i dërgoi Ali pashë Tepelenës për t’i dorëzuar Butrintin se ndryshe do ta pushtonte me forcë, si dhe kërkesa e autoriteteve ushtarake franceze për të kaluar një divizion ushtarësh nëpër tokën shqiptare shkaktuan shqetësime në Shqipëri. Në këto rrethana edhe popullsia e Shqipërisë Veriore, sikurse ajo e pjesëve të tjera të Shqipërisë, bashkë me krerët e saj, shfaqi zemërim ndaj fqinjit të huaj dhe u rreshtua rreth vezirit të vet, e gatshme për të mbrojtur vendin. Konsulli Bryer shkruante në këtë kohë se “kokat e njerëzve ishin nxehur më shumë sesa kujtonte veziri i Shkodrës”. Bushatlliu, ndonëse nuk i reshti masat mbrojtëse dhe njoftoi edhe krerët e malësive të ishin gati për luftë, nuk e ndërpreu veprimtarinë e vet diplomatike për të ruajtur marrëdhëniet paqësore me Francën. I ndërgjegjshëm për pasojat shumë të rënda që do të sillte një luftë me Francën, ai i deklaroi konsullit Bryer se në një rast të tillë, më shumë se kushdo tjetër ishte ai dhe vendi i tij që do të pësonin po të prisheshin marrëdhëniet paqësore, por, në qoftë se lufta do të bëhej e pashmangshme, ai do të kryente detyrën e vet.
Përpjekjet e Ibrahim Pashës për të mos provokuar konfliktin e armatosur dhe për të ruajtur gjendjen paqësore dështuan. Vrasja e katër ushtarakëve francezë në Tivar më 13 mars 1808, që erdhi si pasojë e sjelljes së tyre arrogante dhe e urrejtjes së tivarasve ndaj tyre, solli rrjedhime të rënda në marrëdhëniet fqinjësore.
Megjithëse hetimet nxorën në dritë fajësinë e katër oficerëve francezë dhe me gjithë kujdesin e veçantë të vezirit të Shkodrës e të vartësve të tij, në Tivar për të mënjanuar incidentin, kryekomandanti i ushtrisë së Dalmacisë, gjenerali Marmon e akuzoi Ibrahim Pashën te perandori Napoleon si shkaktar të vrasjes së katër oficerëve dhe i kërkoi dënimin e komandantit të Tivarit e të personave të tjerë pjesëmarrës në këtë vrasje. Në të njëjtën kohë, gjenerali Marmon burgosi të dërguarin e vezirit të Shkodrës, që 11 ditë më parë i kishte shpënë dhurata në shenjë miqësie.
Napoleon Bonaparti kërkoi të ndëshkoheshin shkaktarët e vrasjes së oficerëve francezë në Tivar, urdhëroi që të kërkohej sadisfaksioni i plotë, ndryshe konsulli Bryer do të largohej nga Pashallëku i Shkodrës me gjithë shtetasit francezë që gjendeshin aty. Edhe ky urdhër kishte karakterin e një ultimatumi. Por, ashtu siç dështoi ultimatumi për pushtimin me forcë të Butrintit, dështoi edhe ky. Sa për sy e faqe Ibrahim Pasha, i përkrahur nga vezirët e Beratit e të Janinës, si dhe nga Porta e Lartë, e pushoi nga detyra komandantin e Tivarit dhe e goditi këtë qytet. Kurse francezët, që nuk kishin interes t’i prishnin marrëdhëniet diplomatike me Portën e Lartë dhe që kishin nevojë për furnizime me ushqime, nuk e zgjatën më tej çështjen e sadisfaksionit. Si përfundim, marrëdhëniet tregtare u normalizuan, por ngjarje të rëndësishme në pashallëk e zhvendosën vëmendjen e Ibrahim Pashës nga politika e jashtme në atë të brendshme.
Ndërsa filluan të normalizoheshin marrëdhëniet fqinjësore me francezët dhe të gjallëroheshin shkëmbimet tregtare, që përbënin një nga preokupimet kryesore të shkodranëve, në Tiranë lindi një konflikt i rëndësishëm brenda pashallëkut që solli rrjedhime serioze me karakter politik dhe ekonomik në Shqipërinë e Veriut dhe shënoi fillimin e procesit të shpërbërjes së Pashallëkut të Shkodrës.
Vdekja e Ahmet pashë Tiranës që ndodhi në këtë kohë, shtroi për Ibrahim pashë Bushatlliun dy çështje me rëndësi: së pari, zëvendësimin e tij me një komandant besnik në krahinën e Tiranës, dhe së dyti, sigurimin e administrimit të pasurisë së dhëndrit të vdekur, e cila u përkiste vajzave të mitura që la pas. Për këtë ai shkoi vetë në Tiranë i shoqëruar nga një forcë e rëndësishme ushtarake. Për komandant vendosi Sulejman pashë Peqinin, megjithëse paria e Tiranës nuk e deshi, kurse për administrator caktoi të bijën, Humajun hanëmin, nënën e vajzave trashëgimtare.
Pas largimit të vezirit shkodran, paria e Tiranës ngriti krye më 19 nëntor 1808. E lidhur me Kapllan pashë Toptanin, ajo dëboi me forcë Sulejman Pashën, kurse Kapllan Pasha nisi për në Shkodër Humajun hanëmin dhe mori vetë në dorë administrimin e pasurisë së Ahmet Pashës së vdekur, duke u bërë kujdestari i vajzave të tij. Kështu filloi armiqësia e vjetër e Bushatllinjve me Toptanët, të cilët jo vetëm prenë rrugën me Shkodrën, por rrethuan edhe Durrësin, të cilit i mbetën hapur vetëm rrugët detare për të komunikuar me Shkodrën.
Zgjidhja e këtij konflikti shumë të rëndësishëm nuk mund të arrihej veçse me forcën e armëve. Në muajin shkurt 1809, veziri Bushatlli dërgoi kundër Tiranës një pjesë të rëndësishme të ushtrisë, të përbërë kryesisht prej malësorësh, nën drejtimin e komandantit të gardës së vet, Abdyl agë Dervishit. Por zgjidhja që kërkoi të arrinte Ibrahim Pasha nuk u arrit, sepse pas një sëmundjeje prej pesë ditësh ai vdiq dhe ushtria u kthye në Shkodër për të vendosur rendin. Kështu krahinat e Tiranës dhe të Krujës mbetën të shkëputura nga Pashallëku i Shkodrës. Kjo shënoi fillimin e procesit të shthurjes së këtij pashallëku.
Ibrahim Pasha la pas dy djem të rritur, Tahir Pashën dhe Dervish Beun. Porta e Lartë ia la pushtetin Tahir Pashës, por meqenëse ai ishte i mitur (nuk kishte mbushur as pesë vjeç) lindi grindja në gjirin e oborrit të Shkodrës për çështjen e qeverisjes, që hapi rrugë për një thellim të mëtejshëm të procesit të thërmimit të pashallëkut të Shqipërisë Veriore.
Megjithëse gjatë viteve 1796-1809 vezir Ibrahim pashë Bushatlliu u tregua më i bindur ndaj Portës së Lartë sesa paraardhësi i tij Kara Mahmudi, në të vërtetë ishte po aq i pabindur sa edhe i vëllai. Parimi i përparësisë së interesave të pashallëkut të vet ndaj atyre të perandorisë mbeti edhe për të princip udhëheqës i marrëdhënieve me pushtetin qendror. Ky qëndrim i dha atij mundësinë që jo vetëm të mbetej në radhën e parë të feudalëve të krahinave, që faktikisht ishin autonomë, por edhe të shtrinte pushtetin e familjes së vet në kufijtë maksimalë që kishte arritur Pashallëku i Shkodrës në periudhën më të lulëzuar të të atit dhe të vëllait të vet.
Kur konflikti i madh evropian mbërriti në kufijtë veriperëndimorë të Perandorisë Osmane dhe kur i gjithë vendi, e sidomos Shqipëria e Veriut u gjend në vijën e parë të rrezikut të pushtimit që sillte me vete ky konflikt, Pashallëku i Shkodrës mundi t’i përballonte pa pasoja të rënda politike dhe ekonomike synimet grabitqare të shteteve të fuqishme ruse e franceze. Për rrjedhim, veprimtaria ekonomike e brendshme dhe e jashtme ndoqi një ritëm thuajse normal. Ky ishte fryt i politikës së aleancës ushtarake midis vezirëve e pashallarëve vendas, të cilët, përpara kërcënimit që të humbisnin gjithçka, u detyruan të hiqnin dorë nga rivalitetet e tyre dhe ndihmuan njëri-tjetrin me mjete dhe ushtarë derisa u kapërcye rreziku me tërheqjen e fqinjëve agresorë francezë. Ky bashkëveprim, i mbështetur në ndjenjat patriotike të popullsisë shqiptare që ata qeverisnin, e detyroi edhe Portën e Lartë të hiqte dorë nga premtimet që u kishte dhënë francezëve për të shkelur dhe për të përdorur trojet shqiptare në dobi të luftës së tyre.
Ibrahim Pasha, ashtu sikurse Ali pashë Tepelena, mbajti kundrejt rrezikut të jashtëm një qëndrim të mençur e burrëror. Kurse në çështjen e bashkimit të Shqipërisë nën një pushtet të vetëm e të përqendruar politik dhe të shkëputjes së saj nga varësia politike e Portës së Lartë ose për t’u bërë një shtet autonom brenda suazës së Perandorisë Osmane, ai u tregua konservator. Megjithatë, Ibrahim Pasha, në kushtet e ndarjes së Shqipërisë në vezirate dhe pashallëqe, arriti të mbante të bashkuar pjesën më të madhe të Shqipërisë së Veriut dhe krijoi kështu kushtet për zhvillimin ekonomik të vendit. Ky nivel ekonomik, shoqëror e kulturor, që u sigurua në Shqipëri, nxiste më shumë prirjen drejt bashkimit politik të vendit. Fillimi i procesit të shthurjes së Pashallëkut të Shkodrës me shkëputjen e krahinave të Tiranës dhe të Krujës nga varësia e vezirit të Shkodrës dhe afrimi e lidhja e tyre me vezirin e Janinës, si dhe kalimi i Shqipërisë së Jugut nën pushtetin e Ali pashë Tepelenës, që eci me ritme të shpejta, sidomos pas vdekjes së Ibrahim pashë Bushatlliut, ishin shprehje të qarta të prirjes së vendit drejt bashkimit politik

Grindjet për pushtet në Pashallëkun e Shkodrës
Menjëherë mbas vdekjes së Ibrahim Pashës, u formua regjenca nën kryesinë e qehajait të vezirit, Sali bej Koplikut, Sulejman Beut të vogël dhe të Mehmet agë Tabakut, që ishin tre nga bashkëpunëtorët kryesorë të vezirit të vdekur. Regjenca mori pushtetin në emër të Tahir Pashës pesëvjeçar dhe u mundua të ruante rendin e qetësinë. Kjo ishte një masë e nevojshme veçanërisht kur doli në dritë rreziku i shpërbërjes së pashallëkut, që filloi me ngjarjet e Tiranës. Por, me kthimin e ushtrisë nga Tirana, doli si pretendent për të marrë pushtetin Xheladin Beu, kushëri i vezirit, i përkrahur nga vëllezërit Dervishaj, njëri komandant i gardës dhe tjetri hazinedar (përgjegjës i thesarit) i vezir Ibrahim Pashës. Këta pretendonin se detyra e myteselimit të Tahir Pashës i takonte Xheladin Beut, meqenëse ai ishte më i moshuari në farefisin e vezirit të vdekur dhe se vetë Ibrahim Pasha atë e linte si mëkëmbës sa herë që largohej nga Shkodra. Në të vërtetë Dervishajt synonin ta drejtonin vetë pashallëkun, meqë Xheladin Beu ishte njeri i pazotë. Por synimet e tyre ndeshnin në antipatinë e krerëve shkodranë dhe të popullsisë së qytetit të Shkodrës ndaj Xheladin Beut. Krahas këtij grupi doli një tjetër, i cili duke u mbështetur në pjesën më të madhe të shkodranëve, kërkonte t’i jepte pushtetin Mustafa Beut, djalit 13-14 vjeçar të Mehmet pashë Bushatlliut, kujtimi i mirë i të cilit si burrë i virtytshëm ruhej ende në Shkodër. Ky pinjoll Bushatlli përkrahej edhe nga veziri i Janinës, që kishte fejuar mbesën e vet me të. Ali Pasha i njoftoi krerët feudalë shkodranë se kishte ndërhyrë në favor të tij pranë Portës së Lartë. Ky interesim, që në dukje lidhej me krushqinë, nuk ishte i zhveshur nga interesa politike me bazë bashkimin politik, vullnetar e paqësor të Shqipërisë.
Më 7 mars 1809 në Shkodër plasi një zjarr i shkaktuar nga grindjet midis grupeve rivale. Ky zjarr u fashit pas djegies së një lagjeje të qytetit, dhe pas marrëveshjes së krerëve kryesorë për t’ia lënë qeverisjen e përkohshme Xheladin Beut. Mirëpo, duke pasur frikë se mos humbiste pushtetin dhe meqë Koplikajt, sipas tij, ishin nxitës të një komploti që synonte t’i jepte qeverisjen Mustafa Beut, Xheladin Beu vrau Sulejman Beun e vogël. Atëherë, për t’i dalë përpara përçarjes së mëtejshme dhe luftës civile, krerët e shkarkuan Xheladin Beun nga funksioni që i kishin besuar dhe ia kaluan atë Mustafa Beut, të bindur se vetëm autoriteti i derës së Bushatllinjve do të shpëtonte pashallëkun dhe do të mënjanonte luftën civile.
Xheladin Beu megjithëse u ngrit me 300 pasuesit e tij kundër myteselimit të ri dhe luftoi i mbyllur në sarajet e veta, u detyrua të dorëzohej me kusht që të largohej nga qyteti pa iu prekur pasuria.
Ky sukses si dhe nënshtrimi i krahinës së Vasejoviqit, që në atë kohë kaloi në anën e Malit të Zi, e rriti autoritetin e Mustafa Beut dhe u duk sikur u vendos qetësia. Mirëpo intrigat në oborrin e Shkodrës nuk pushuan. Pas Xheladin Beut u revoltuan vëllezërit Dervishaj. I këshilluar edhe prej Ali pashë Tepelenës, Mustafa Beu i shkarkoi ata nga funksionet e larta që mbanin. Ata kundërshtuan dhe, më 21 dhjetor 1809, filluan qëndresën e armatosur në sarajet e tyre ku kishin futur edhe artileri. Më 18 dhjetor, edhe ata kapitulluan dhe u larguan nga Shkodra pasi siguruan paprekshmërinë e pasurisë së tyre.
Fakti se Mustafa Beu ua detyronte pushtetin këshilltarëve e favoritëve që e përkrahnin, u dha mundësi disave prej tyre të fillonin të pasuroheshin në kurriz të popullit duke kryer veprime arbitrare.
Ky regjim arbitrar ndeshi në kundërshtimin e fortë të qytetarëve. Përfaqësuesit e esnafeve me çaushbashin në krye shkuan në kështjellë dhe protestuan te Mustafa Beu, duke kërkuar prej tij të ndëshkonte veprimin arbitrar të një oficeri të tij ndaj një tregtari. Mustafa Beu, sipas këshillave të favoritëve të tij, jo vetëm refuzoi ta ndëshkonte oficerin fajtor, por urdhëroi që çaushbashi të dëbohej nga Shkodra. Përfaqësia shkodrane kundërshtoi dhe kërkoi prej tij të dëbonte këshilltarët e këqinj. Shpërtheu kështu konflikti midis qytetarëve dhe qeveritarit. Qytetarët u bashkuan dhe bllokuan kështjellën. Me lagjet e tjera të Shkodrës u lidh edhe ajo e tabakëve që njihej si përkrahëse besnike e Bushatllinjve. Shumica e qytetarëve, zejtarë e tregtarë, ngjeshën armët, ngritën barrikada, siguruan mallrat më të vyera të tregut në vise ku nuk i kapte rrezja e qitjeve të artilerisë dhe e forcuan bllokadën e kështjellës. Në këto përgatitje nuk munguan të merrnin pjesë edhe gra shkodrane të armatosura.
Java e parë e rebelimit të popullit kundër qeveritarit Bushatlli e sidomos kundër favoritëve të tij, shkoi pa u zbrazur armë nga të dy palët, sepse të gjithë e dinin se Mustafa Beu ishte ende tepër i ri për ta ngarkuar me përgjegjësi të plotë. Edhe pas një muaji gjendja nuk ndryshoi. Kjo gjendje pritjeje filloi të shkaktonte çrregullime në qytet dhe të rrënonte shtresat e varfra qytetare për shkak të pezullimit të veprimtarisë së tregut. Ndërkohë, përfituan nga trazira dhe mbërritën në Shkodër Xheladin Beu dhe Dervishajt me qëllim që të merrnin pushtetin duke shfrytëzuar mosmarrëveshjen midis popullit dhe qeveritarit Bushatlli. Për t’ia arritur qëllimit të tyre, ata përgatitën një komplot të rrezikshëm. Ndërsa u lidhën me kapedanin e Mirditës, Preng Lleshin, dhe me komandantin e Lezhës, Sulejman Agën, të cilët i bindën të ngrinin krye, në Shkodër bënë për vete shumicën e krerëve të qytetit për ta rrëzuar Bushatlliun e ri nga pushteti i myteselimit. Mirëpo lagjja e tabakëve u shkëput nga lidhja qytetare, sepse krerët e saj nuk donin të vinte në fuqi Xheladin Beu dhe as të ndërronte karakteri i lëvizjes që ishte ndëshkimi e dëbimi i favoritëve të myteselimit të ri. Nga ana e tij, Mustafa Beu kërkoi ndihmën e malësive të Shkodrës. Më 2 mars 1810 u ndez lufta civile midis përkrahësve të Xheladin Beut dhe atyre të Mustafa Beut, kurse më 3 mars Zadrima ra në duart e mirditorëve dhe Sulejman Aga i Lezhës u bashkua me Xheladin Beun.
I përkrahur nga banorët e lagjes së tabakëve dhe nga malësitë, Mustafa Beu filloi më 9 mars kundërsulmin, duke përdorur të gjitha forcat dhe armët e veta, pa përjashtuar artilerinë. Dy ditë e dy net vazhduan luftimet dhe, megjithëse u vranë e u plagosën 300 veta nga të dyja palët, fitorja nuk u buzëqeshi as rrethuesve e as të rrethuarve.
Për të varrosur të vrarët dhe për të filluar bisedimet për marrëveshje, Mustafa Beu dërgoi përfaqësuesin e vet në qytet. Të lodhur e të dëshpëruar nga konflikti që shkaktoi aq gjakderdhje e aq dëme materiale në qytet, e sidomos në treg dhe, meqë nuk prisnin asgjë të mirë nga ardhja në pushtet e Xheladin Beut, shkodranët e thjeshtë e pritën me dëshirë lajmin e dërgatës së Mustafa Beut.
Bisedimet për marrëveshje filluan më 11 mars, por nuk nxorën në dritë asnjë përfundim. Kjo gjendje i mërziti shkodranët, prandaj, ata më nevojtarët filluan nga punët e veta. Shembullin e tyre e ndoqën edhe të tjerë, kështu lëvizja dalëngadalë u shua. Në këtë mënyrë, heshtazi Shkodra nuk pranoi që pushteti të kalonte në duart e Xheladin Beut, synimet e të cilit dështuan. Ndërkaq, nga Porta e Lartë mbërriti fermani që i dha gradën e pashës me dy tuja Mustafa Beut dhe miratoi qeverisjen e sanxhakut të Shkodrës nga ana e tij në emër të Tahir Pashës, derisa ky të arrinte moshën madhore. Pashës së ri i mbetej të zgjidhte problemin e Zadrimës dhe të Lezhës që rrezikonin t’i dilnin përfundimisht nga duart.
Meqenëse nuk ia arritën qëllimit me forcat e tyre në qytetin e Shkodrës, krerët kundërshtarë u lidhën me forca të jashtme sikurse ato të Kapllan pashë Toptanit dhe Numan pashë Begollit. Preng Lleshi e Sulejman Aga i dhanë pengje Kapllan Pashës, kurse Numan Pashës i premtuan bashkimin e krahinave të Lezhës, të Zadrimës e të Mirditës me sanxhakun e Dukagjinit. Kjo shkëputje që ishte dëshirë e vjetër e Begollajve, të cilët i kishin humbur ato krahina qysh më 1769, i interesonte edhe Kapllan Pashës, sepse kështu ai nuk do t’i kishte më në kufi Bushatllinjtë dhe do të siguronte sundimin e vet në krahinat e Krujës, të Tiranës, të Durrësit dhe të Ishmit deri në lumin Drin, që ishin vënë nga ajo kohë në “vartësi” të vezirëve shkodranë.
Fakti që krerët kundërshtarë nuk pranuan njohjen zyrtare të Mustafa Beut si myteselim e si pashë dhe veçanërisht përhapja e lajmit për mundësinë e shkëputjes së tri krahinave nga sanxhaku i Shkodrës, i afroi shkodranët dhe i lidhi me qeveritarin e tyre ligjor. Ky lajm i detyroi edhe pashallarët kosovarë të Prizrenit, të Prishtinës, të Shkupit dhe të Tetovës të afroheshin me Bushatlliun dhe t’i premtonin atij përkrahje ushtarake kundër Numan Pashës së Pejës me të cilin ishin në grindje. Shqetësimi i tyre lidhej në radhë të parë me ndryshimet që po ndodhnin në Shqipërinë Jugore në dobi të pushtetit të Ali Pashës dhe me rrezikun e shtrirjes së mëtejshme të sundimit të tij edhe në Shqipërinë Veriore, mbasi ndërkohë administrimi i sanxhakëve të Elbasanit dhe të Ohrit kishin kaluar në duart e tepelenasve.
I çliruar nga trazirat në qytetin e Shkodrës dhe i përkrahur nga pashallarët kosovarë, Bushatlliu e drejtoi ushtrinë e vet, të përforcuar me malësorë besnikë të Mbishkodrës, në Zadrimë e në Lezhë. Preng Lleshi dhe Sulejman Aga, të mbetur pa ndihmën e forcave të Numan Pashës, që nuk guxoi të ndërhynte, sepse u gozhdua nga forcat e pashallarëve kosovarë, pësuan disfatë. Kapidani i Mirditës, që u plagos vetë dhe humbi të vëllanë e një numër pasuesish, u tërhoq në krahinën e vet, kurse komandanti i Lezhës u kap i gjallë.
Kjo fitore e rëndësishme i detyroi krerët kundërshtarë shkodranë, duke filluar nga më të moderuarit deri te Xheladin Beu e Dervishajt që kishin qenë koka e komplotit, por që u fshehën prapa aleatëve të tyre, të kërkonin pajtim me myteselimin zyrtar e fitimtar. Për t’u dhënë fund grindjeve, Bushatlliu pranoi t’i falte dhe të pajtohej me ta në muajin gusht 1810. Por pajtimi nuk zgjati shumë. Xheladin Beu e Dervishajt, të shqetësuar se mund të arrestoheshin, sikurse disa krerë përkrahës të tyre, u rebeluan përsëri më 27 mars 1811 dhe luftuan kundër forcave të Bushatlliut deri më 2 shkurt 1811, derisa pozicionet e tyre u shkatërruan nga artileria e tij. Pas kësaj ata u larguan fshehurazi nga Shkodra.
Ky sukses i ri si dhe një fitore tjetër mbi malazezët, që kishin sulmuar në kufi, i dhanë fund përçarjes feudale në Shkodër dhe në sanxhak. Kjo u shpreh në bindjen e plotë të komandantëve të krahinave, të cilët njëri pas tjetrit iu nënshtruan pashës Bushatlli. Kështu u rivendos autoriteti i shtëpisë së Bushatllinjve dhe u rrit përqendrimi i pushtetit në duart e saj. Por trazirat e deritanishme thuajse e kishin reduktuar Pashallëkun e Shkodrës në kufijtë e sanxhakut të Shkodrës.
Nga Pashallëku i Shkodrës ishin shkëputur sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit, që kishin kaluar nën sundimin e vezirit të Janinës, ndërsa, nga ana tjetër, kishte dalë në shesh armiqësia e Begollajve ndaj Bushatllinjve duke u asgjësuar kështu edhe lidhja që e bënte sanxhakun e Dukagjinit të konsiderohej si pjesë përbërëse e atij pashallëku. Më 1 gusht 1811, Ali pashë Tepelena pushtoi qytetin e Vlorës dhe bashkë me të, pjesën dërrmuese të sanxhakut të Vlorës. Kjo gjendje i detyroi krerët kryesorë të sanxhakut të Shkodrës si dhe ata të sanxhakëve të Kosovës të shtrëngonin lidhjet e tyre rreth Mustafa Pashës, me qëllim që të krijohej një ekuilibër i ri forcash në Shqipëri për të penguar shtrirjen e mëtejshme të sundimit të vezirit të Janinës drejt veriut. Ky afrim u bë sidomos kur Bushatlliu i ri filloi përgatitjet për martesën e vet me mbesën e Ali Pashës. Nën ndikimin e tyre, Mustafa Pasha i drejtoi Portës së Lartë një kërkesë, me anën e së cilës i lutej t’i besohej detyra e mytesarifit të sanxhakut të Shkodrës. Këtë kërkesë e motivoi me nevojën për t’i bërë ballë vezirit të Janinës, i cili duke strehuar Xheladin Beun, si dhe bejlerët e agallarët e tjerë të dëbuar nga Shkodra, kishte për qëllim të shtinte në dorë edhe sanxhakun e Shkodrës dhe pastaj të shpallej sundimtar i pavarur. Në fund të lutjes ai shtonte se e konsideronte Ali Pashën armik dhe, po ta lypte nevoja, ishte gati të jepte jetën e vet për sulltanin.
Kjo kërkesë u shoqërua nga një varg deklaratash të kadilerëve të krahinave të sanxhakut të Shkodrës, në të cilat thuhej se Mustafa Pasha ishte treguar i aftë të vendoste rendin e qetësinë dhe të mbronte kufijtë, prandaj kërkohej nga Porta e Lartë që ai të emërohej mytesarif i sanxhakut të Shkodrës.
Në të vërtetë, Mustafa Pasha dhe ata që qëndronin pas tij kishin arsye t’i shihnin me dyshim synimet pushtuese të vezirit të Janinës, mbasi Numan Pasha i Pejës ishte një nga të përkrahurit e tij, kurse Kapllan Pasha i Krujës ishte vartës i drejtpërdrejtë i tij, meqenëse krahinat ku qeveriste ai i përkisnin sanxhakut të Ohrit. Xheladin Beu dhe Dervishajt jo vetëm ishin strehuar në trojet ku sundonte Kapllan Pasha, por kishin marrë edhe drejtimin e krahinës së Tiranës, kishin vrarë dy vëllezër të familjes së Jellajve, që nuk kishin dashur të shkëputnin lidhjet e tyre me Bushatllinjtë, dhe kishin detyruar Ahmet agë Jellën të braktiste sipërmarrjen e Durrësit e të arratisej. Në këto rrethana Mustafa Pasha filloi të kundërvepronte. Nga njëra anë, dërgoi forcat ushtarake deri 10 km larg Pejës për të nxitur e inkurajuar pejanët të ngriheshin kundër Numan Pashës, për të dëbuar e për të vendosur në vendin e tij Ethem Pashën; nga ana tjetër, filloi një fushatë të gjerë për pajtimin e gjaqeve dhe armiqësive në të gjithë sanxhakun e Shkodrës. Fushata të tilla bëheshin vetëm në raste të jashtëzakonshme, kur i duhej bërë ballë ndonjë rreziku të madh.
Të gjitha këto ngjarje treguan ndarjen në dy fronte armiqësore të pashallarëve shqiptarë, që ishin njëri kundër bashkimit të vendit nën një pushtet të vetëm, kurse tjetri pro këtij bashkimi. Kjo përçarje u kristalizua pikërisht kur mendohej se lidhja e krushqive midis dy familjeve më të fuqishme të parisë shqiptare, mund të shpinte në marrëveshje midis tyre për t’u kryer kthesa e madhe politike e bashkimit të klasës feudale shqiptare dhe e shtetit të saj, pa të cilën nuk mund t’i jepej fund pushtimit shekullor osman. Mirëpo përçarja e krerëve shqiptarë ishte ende një plagë e thellë, që ushqehej në radhë të parë nga partikularizmi i theksuar i disa oxhaqeve kryesore feodale.
Porta e Lartë nuk la pa e shfrytëzuar këtë gjendje. Ajo jo vetëm pranoi ta emëronte Mustafa Pashën mytesarif të sanxhakut të Shkodrës, por shqyrtoi edhe mundësinë për ta ngritur atë në shkallën e vezirit dhe për t’i krijuar kushtin e domosdoshëm që të grumbullonte rreth vetes të gjithë krerët, kundërshtarë të vijës së bashkimit të klasës feudale shqiptare nën një udhëheqje të vetme politike. Një vendim të tillë ajo e mori kur Mustafa Pasha dërgoi 800 krushq të vinin të merrnin nusen e tij në Janinë. Më 25 maj 1812, kur krushqit shkodranë po ktheheshin në Shkodër bashkë me nusen, mbërriti i dërguari i Portës së Lartë me fermanin në fjalë. Në atmosferën e gëzimit të dasmës, shpallja e fermanit që e emëronte Mustafa Pashën mytesarif të sanxhakut të Shkodrës e të njësive që vareshin prej tij dhe që e ngrinte atë në shkallën e vezirit, zhduku ato mundësi të pakta për afrimin e qeveritarëve të Shqipërisë Veriore e Verilindore me qeveritarin e Shqipërisë së Jugut, i hapi rrugën jo vetëm shembjes së afërt të dy pashallëqeve, por edhe asgjësimit ekonomik e politik madje dhe fizik të dy familjeve sunduese që nuk arritën të merreshin vesh e të bashkoheshin me njëra-tjetrën.

[Laberia]

5. SHEMBJA E PASHALLËKUT TË SHQIPËRISË JUGORE

Konflikti i vezirit të Janinës me Stambollin
Qysh në fund të vitit 1787 Ali Pasha kishte synuar, sikurse thuhej, “të shpallej një Mahmud Pasha i dytë sapo turqit të pësonin disfatën e parë”. Përforcimi i tij ekonomik, dobësimi i vazhdueshëm i pushtetit qendror dhe rrethanat politike ndërkombëtare ushqenin vazhdimisht shpresën e një pjese të krerëve shqiptarë që përfaqësoheshin nga Ali Pasha, për të mënjanuar sa më shumë vartësinë nga Porta e Lartë, për të mos e ndarë pushtetin dhe të ardhurat e vendit me pushtetin qendror osman. Një varg dëshmish tregojnë se Ali Pasha nuk hoqi dorë nga ideja e pavarësisë. Këtë çështje e kanë vënë në dukje sidomos personalitetet diplomatike me të cilat ai pati lidhje. Nënadmirali rus Ushakov theksonte më 1789 se Ali Pasha “përpiqet të jetë sundimtar i pavarur, madje kësaj mund t’ia arrijë së shpejti”. Uilljam Hamiltoni, sekretar i ambasadës angleze në Stamboll, që vizitoi Janinën më 1803, i raportoi qeverisë angleze të njëjtin mendim, madje ai vuri në dukje se Ali Pasha “në fakt është i pavarur nga qeveria turke”. Edhe personalitetet osmane kishin krijuar një bindje të tillë nga veprimtaria e Aliut. Kapedan Pasha shfaqi më 1804 mendimin se “Ali Pasha kërkon të pushtojë gjithë Shqipërinë dhe pastaj të shpallet i pavarur”. Në korrespondencën që i drejtohej sulltanit, thuhej se Ali Pasha “nuk ka lidhje me fenë islame dhe ka për ta tradhtuar shtetin osman me të gjitha forcat e tij gjer në shkallën e fundit”. Por edhe sulltan Mahmudi II priste të vinte koha e përshtatshme për të larë llogaritë me mëkëmbësin e tij të fuqishëm e të pabindur, edhe pse në marrëdhëniet zyrtare me Portën, ai ishte nga më të rregulltit në shlyerjen e detyrimeve ushtarake e sidomos të atyre financiare.
Në vitin 1812, kur lidhi paqen me Rusinë dhe kur Fuqitë e Mëdha evropiane gjendeshin në pragun e fazës vendimtare të luftës midis tyre, sulltan Mahmudi II e drejtoi vëmendjen në problemet e brendshme të perandorisë. Pushteti qendror duhej forcuar, duke kufizuar dhe mënjanuar sundimtarët e fuqishëm të provincave. Vëmendja e tij u drejtua në radhë të parë mbi më të fuqishmin e më të rrezikshmin e tyre, Ali pashë Tepelenën, i cili jo vetëm kishte qenë kundër përfundimit të paqes së Bukureshtit të muajit maj 1812, por kishte ndezur në sanxhakun e Ohrit luftën me Jusuf Beun e Dibrës, vartësin e vet të pabindur dhe ithtarin e vezirit të Shkodrës. Mirëpo sulltani e njihte mirë fuqinë e këtij dhe nuk guxoi të merrte ndonjë vendim. I nxitur nga ambasadori frëng Andreosi, ai arriti të merrte një masë të ndërmjetme, me qëllim që ta kufizonte pushtetin e vezirit të Janinës. Prandaj urdhëroi që Veli Pasha të transferohej në sanxhakun e Tërhallës dhe funksionet që mbante vetë Aliu e Myftar Pasha të pezulloheshin deri në një urdhër tjetër. Ky qëndrim i sulltanit e shqetësoi Ali Pashën dhe e detyroi të merrte masa mbrojtjeje e të mbështetej kryesisht në forcat e veta. Nga ana tjetër, ai ruajti dhe i forcoi lidhjet me Anglinë, së cilës ndihma e tij i shërbente për dëbimin e francezëve nga ishujt jonianë si dhe për depërtimin e mallrave angleze në Evropë.
Në muajin prill 1813 u bë në Janinë takimi i vezirit me gjeneralin anglez Ejre, të cilit Ali Pasha i premtoi ndihmën e vet kundër francezëve për pushtimin e Korfuzit. Në emër të qeverisë angleze gjenerali premtoi t’i dorëzonte qytetin e Pargës dhe sipas shërbimeve që do të kryente, mund t’i dorëzohej edhe Lefkadha, Itaka dhe Meganisia. Ai i premtoi gjithashtu Aliut se, po të lindte nevoja, Anglia do ta mbronte atë dhe familjen e tij nga zemërimi i sulltanit duke e strehuar në ishujt jonianë pas vendosjes së protektoratit të saj mbi to. Afrimi me Anglinë si dhe ndërhyrja e vezirit të madh, Hurshid Pashës, pranë sulltanit, për të mos i acaruar më marrëdhëniet me vezirin e fuqishëm të Janinës në një kohë kur kryengritja serbe po zgjerohej, sollën një farë zbutjeje. Porta e Lartë nuk nguli këmbë që ai e Myftari të merrnin pjesë në shtypjen e kësaj kryengritjeje. Në muajin tetor 1813 detyra e derbend-pashës dhe ajo e qeverisjes së sanxhakut të Janinës iu konfirmuan përsëri Ali Pashës, kurse të bijve e të nipërve iu shpërndanë sanxhakët e Shqipërisë Jugore dhe grada pashallarësh. Rrethanat politike ende nuk e lejonin sulltanin të vazhdonte goditjet e papërgatitura kundër Ali Pashës, prandaj ky mundi të ruante pozitat kryesore ushtarake e financiare. Por, duke parashikuar furtunën e ardhshme, ai vazhdoi të shtonte armatimet dhe të pajisej dhe me 200 topa zjarrhedhës të prodhimit të fundit anglez.
Në mars të vitit 1814, kur francezët po largoheshin nga ishujt jonianë dhe forcat angleze nuk ia kishin më nevojën vezirit të Janinës, Londra i shkeli premtimet, ndër të cilat edhe dorëzimin e qytetit të Pargës, të cilin e mori vetë nën mbrojtje. Megjithëse Ali Pasha i kishte afruar shumë forcat e tij pranë këtij qyteti dhe ishte munduar t’ua merrte atë francezëve, duke u premtuar se nuk do të lejonte që ata të binin në duart e anglezëve, nuk ia arriti qëllimit. Francezët nuk i zunë besë Ali Pashës dhe parapëlqyen të kapitullonin para anglezëve. Por Aliu nuk hoqi dorë dhe priti rastin e duhur për të mos e lënë edhe atë pjesë të bregdetit shqiptar në duart e të huajve.
Qëndrimi i ri i Anglisë ndaj Ali Pashës ishte lidhur me situatën e re ndërkombëtare që u krijua në Evropë pas vitit 1815. Me shembjen e Perandorisë Franceze dhe me stabilizimin e gjendjes ndërkombëtare që u shpreh në formimin e “Lidhjes së Shenjtë”, Fuqitë e Mëdha u drejtuan kundër çdo lëvizjeje që rrezikonte fronet mbretërore. Me fjalë të tjera, Londra nuk mund të përkrahte synimet e pavarësisë së mikut të saj. Meqenëse pushtimi i Pargës solli me vete një farë ftohjeje me Portën e Lartë, anglezët, që deklaruan se pushtimi ishte i përkohshëm, e ndreqën punën kur përfunduan traktatin e Parisit. Ata pranuan me këtë rast t’i kthenin Perandorisë Osmane Pargën kundrejt njohjes së protektoratit anglez mbi ishujt jonianë. Dorëzimi i Pargës u arrit vetëm më 10 maj 1819 pasi Ali Pashai pagoi, siç rezulton nga regjistri i llogarive të tij, 612 000 realë për të shpërblyer pasurinë e braktisur të atyre parganjotëve që u shpërngulën në ishujt jonianë. Kështu, pas përpjekjesh shumëvjeçare, Ali Pasha i sheshoi kufijtë politikë që e veçonin këtë qytet nga bregdeti shqiptar dhe e bashkoi atë me mëmëdheun. Që prej kësaj kohe, i plotësuar me banorë të rinj, të ardhur nga brendia e vendit, Parga, nga një vatër grindjesh e lufte, u shndërrua në një qytet paqësor dhe në një skelë tregtare të rëndësishme.
Gjatë viteve 1815-1819, meqenëse kushtet ndërkombëtare dhe ato të brendshme nuk ndihmonin në realizimin e procesit të bashkimit të trojeve shqiptare, Ali Pasha u detyrua t’i përmirësonte marrëdhëniet e tij me Stambollin. Kështu, ai mundi të ruante të paprekur sundimin e familjes së tij në Thesali, në Shqipërinë Jugore, dhe në sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit, ku u mundua të përforconte autoritetin e vet duke tërhequr nga ana e tij një varg feudalësh kryesorë, të cilëve u la në dorë postet drejtuese dhe sipërmarrjet. Në sanxhakun e Ohrit mbajti si myteselim Xheladin Beun, dajën e Mustafa pashë Bushatlliut, në Elbasan Abdulla pashë Taushanin, në sipërmarrjen e Durrësit Alltunët e Toptanët, në Dibër bëri për vete ajanin e Dibrës, Abaz Beun dhe në Mat bejlerët kryesorë vendas, duke rekrutuar atje ushtarë me rrogë etj. Si rrjedhim, ai arriti të kufizonte shtrirjen e ndikimit të Mustafa pashë Bushatlliut në Tiranë ku komandën e vendit e mori Molla Beu. Përveç kësaj, duke përkrahur qeveritarët e Prizrenit dhe të Shkupit, dy nga rivalët kryesorë të orvatjeve të vezirit Bushatlli për të vendosur pushtetin e tij të drejtpërdrejtë ose dhe të tërthortë në sanxhakun e Dukagjinit, Ali Pasha bëri që të dështonin këto orvatje në këtë sanxhak. Porta e Lartë vendosi këtu si qeveritar një njeriun e vet. Pra, mosmarrëveshjet ndërmjet vezirëve të Shkodrës e të Janinës, që filluan qysh në mesin e vitit 1812, nuk u ndërprenë. Të dyja palët u qëndruan besnike vijave të tyre politike.
Porta e Lartë, që kishte ndjekur me kujdes të veçantë veprimtarinë e dy vezirëve dhe sidomos atë të vezirit të Janinës, nuk priste veçse rastin të ndërhynte kundër tij. Më 1819 sulltani kishte arritur në përfundimin se “Ali pashë Tepelena ... ka ndërmend të shtjerë në dorë edhe Gegërinë” dhe “po shkuan punët kështu, në Shqipëri ka për të plasur kryengritja”. Mustafa pashë Bushatlliu, pushteti i të cilit gjatë viteve 1812-1819 mbeti i lëkundshëm si brenda, ashtu dhe jashtë kufijve, doli kundër synimeve të Ali Pashës. Ky mbështetej atëherë te Porta e Lartë edhe te pashallarët kosovarë. Në këto rrethana Mustafa Bushatlliu vazhdoi ta nxiste Portën kundër këtij rivali të fuqishëm. Bushatlliu shkruante se “qëllimi dhe ëndrra e Ali Pashës qëndronte në pushtimin e Gegërisë, ashtu siç ka pushtuar vendet e Toskërisë”. Por sulltan Mahmudi II nuk i besonte as Mustafa Pashës, sepse edhe te ky, si te të gjithë feudalët e mëdhenj, shihte një kundërshtar të reformave që synonin fuqizimin e pushtetit qendror. Për sulltanin ishte e qartë se edhe pashai shkodran kishte “mendime rebelimi në kokën e tij”. Duke parë pozitën e dobët të Portës në Shqipëri, sulltani zbatoi politikën e thyerjes së feudalëve të mëdhenj njëri pas tjetrit, me anë të rivalëve të tyre. Mahmudi II u përpoq të përdorte Bushatlliun kundër vezirit të Janinës, sa pa u bërë ndonjë marrëveshje midis tyre, dhe filloi të merrte masa për të përgatitur shembjen e Pashallëkut të madh të Janinës. Në përputhje me këtë vijë, qysh në fillim të vitit 1820, sulltani urdhëroi që ndaj Mustafa pashë Bushatlliut të mbahej një qëndrim afrues, meqenëse, siç thuhej në urdhër, “mytesarifi i Shkodrës është penduar nga rruga që ka ndjekur”. Më pas ai vuri në zbatim fazën e parë të planit të vet, që parashihte kufizimin e pushtetit të Ali pashë Tepelenës.

Organizimi i brendshëm i pashallëkut
Në të vërtetë, pas një vargu veprimesh kryesisht të paligjshme, por të mbuluara me vellon e akteve të ligjshme, që kinse bëheshin për forcimin e pushtetit osman, Ali Pasha kishte vënë nën sundimin e vet, në fillim të vitit 1819, një territor mjaft të madh të banuar pjesërisht nga shqiptarë dhe pjesërisht nga popullsi greke, sllave, vllahe e hebraike, që së bashku arrinin në rreth 1,5 milionë frymë. Kufijtë e këtij territori fillonin nga lumenjtë Shkumbin e Vardar në Veri dhe mbaronin në gjirin e Korinthit në Jug, pasi i vinin rrotull një pjese të deteve Adriatik e Jon në Perëndim dhe një pjese të detit Egje në Lindje. Pashallëku i Janinës përfshinte sanxhakët e Tërhallës, Lepantit, Janinës, Delvinës, Vlorës, Elbasanit dhe të Ohrit, 14 kaza të sanxhakut të Manastirit dhe 3 kaza të sanxhakut të Selanikut.
Për të qeverisur këtë territor të madh, veziri i Janinës kishte bërë përpjekje që ushtrinë e tij të viteve të para të sundimit ta zmadhonte, ta organizonte më mirë dhe ta armatoste edhe me mjete më të reja të kohës. Tashmë ai kishte ngritur dhe mbante në këmbë një ushtri të përhershme, repartet e së cilës shërbenin në të gjitha pjesët e pashallëkut nëpër grykat e urat e rrugëve, nëpër kullat e fortifikimet e shumta të kufijve dhe sidomos nëpër kështjellat gjatë bregdetit dhe brenda vendit. Efektivi i kësaj ushtrie në vitin 1819 arrinte deri në 15 000 veta. Në kohë lufte Ali Pasha mund të grumbullonte brenda dy-tri ditëve një ushtri prej 50 000 vetash dhe brenda dy-tri javësh këtë forcë ushtarake mund ta dyfishonte dhe ta mbante në këmbë për një kohë mjaft të gjatë me mjetet e veta financiare, me armatime dhe me kuadro komanduese të sprovuara. Duke ndjekur sistemin e rekrutimit vullnetar me pagesë, që e bënte me anën e bylykbashëve, kapedanëve dhe të bajraktarëve, dhe duke qenë se këta ushtarë sidomos ata shqiptarë, ishin të stërvitur për punë armësh që në vogëli, Ali Pasha nuk e kishte problem të veçantë përgatitjen për luftë të forcave që i nevojiteshin. Përveç kësaj, këta ushtarë duke qenë qitës të mirë, marshues të shpejtë e të qëndrueshëm dhe në përgjithësi trima, mbaheshin si ushtarët më të mirë të Perandorisë Osmane. Përveç armës së këmbësorisë, në ushtrinë e tij bënin pjesë si reparte më vete kaloria dhe artileria. Ali Pasha kishte edhe një numër më të madh anijesh luftarake. Për aftësimin dhe përdorimin sa më të mirë të armëve moderne, Aliu mori në shërbim instruktorë të aftë evropianë dhe ngriti në Bonila edhe një fonderi për prodhim armësh, sidomos topa e bombarda.
Në krye të këtyre forcave të armatosura qëndronte Këshilli i Lartë ushtarak. Komandant ushtarak ishte krijuesi dhe financuesi i tyre Ali Pasha. Anëtarë të këtij Këshilli ishin mëkëmbësit e tij nëpër sanxhakë, si Myftar Pasha, Veli Pasha, Xheladin bej Ohri, Abdullah pashë Taushani etj., dhe nga bashkëluftëtarët e vjetër që kishin mbetur, Meço Bono, Ago Vasjari, Thanas Vaja, Mehmet agë Muhyrdari, Tahir Abazi etj. Në të bënin pjesë edhe komandantë të rinj, si Omer bej Vrioni, Iljaz bej Poda, Elmas e Selfo Bono etj., por fjalën e fundit edhe në këtë forum e thoshte vetëm Aliu.
Mëkëmbësit e Ali Pashës kryenin në sanxhakët e pashallëkut, përveç funksioneve ushtarake, edhe funksione administrative; zëvendësit e tyre nëpër krahinat e sanxhakëve, myteselimët, ushtronin pushtetin e tyre duke u mbështetur, sikurse edhe më parë, te ajanët e koxhabashët.
Përveç këtij rrjeti administrativ që kishte ngritur e që përbënte themelin e administratës së tij, Ali Pasha kishte ruajtur e zgjeruar në Janinë edhe aparatin qendror. Ai solli aty zyrtarë të zgjuar e me përvojë, myslimanë e të krishterë, që i shërbenin si këshilltarë e sekretarë për çështjet e brendshme, për lidhjet me Portën dhe për marrëdhëniet me jashtë. Këta zyrtarë ishin zgjedhur nga gjiri i parisë së pashallëkut, sikurse Mehmet Efendiu, Said Ahmeti, Haxhi Shehriu, Hysen bej Konica, Sali Çami etj. Kurse Kosta Gramatikoi, Spiro Kolovoi, Mantho Konomi, Lluka Vaja etj., ishin zgjedhur nga borgjezia e pasur e krishtere me kombësi shqiptare, greke, vllahe etj. Për punë të veçanta me karakter ekonomik, fetar e politik, Ali Pasha shfrytëzonte edhe arkondët Stavro Capallano e Dhimitër Dhroso, peshkopët e Janinës e të Artës, profesorin Athanas Psalidha etj. Ndër këshilltarët më të afërt, që kryenin detyrën e sekretarëve, të cilët mbrojtën për një kohë të gjatë interesat e vezirit të Janinës pranë Portës së Lartë, ishte edhe Hysen bej Konica, një i afërt i tij nga e ëma.
Duke përqendruar gjithnjë e më shumë pushtetin në duart e veta, Ali Pasha ushtroi më me kujdes edhe të drejtën e gjyqit të apelit, me të cilin ai kontrollonte veprimtarinë e gjykatave dhe titullarët e tyre, kadilerët.
Ndryshe nga qeveritarët e tjerë të perandorisë, Ali Pasha krijoi ndërkohë një armë të re, atë të policisë. Kjo i shërbeu kryesisht për ta informuar lidhur me veprimtarinë sekrete të kundërshtarëve të tij brenda dhe jashtë pashallëkut, me planet e qeverisë qendrore në Stamboll dhe me pikëpamjet e qeverive evropiane lidhur me politikën ndërkombëtare.
Shpenzimet për ushtrinë dhe administratën, për ngritjen, pajisjen dhe për mbajtjen e pallateve e të vilave, si dhe rezervat e thesarit për ditët e vështira, Ali Pasha e djemtë e tij i siguruan në sajë të dy burimeve kryesore të ardhurash, prej pasurisë private të tyre dhe prej monopoleve. Pasuria private e familjes së Ali Pashës erdhi duke u rritur vazhdimisht nga konfiskimet e pronave të familjeve kundërshtare, nga “blerja” e tokave të një vargu fshatrash, nga tregtimi i prodhimeve bujqësore e blegtorale brenda e jashtë vendit, nga veprimtaria bankare etj. Prodhimi e tregtimi i kripës, i ziftit etj., që tradicionalisht kanë qenë monopole shtetërore, i sillnin arkës së Ali Pashës të ardhura të mëdha.
Megjithëse shpenzimet ushtarake e administrative ishin mjaft të mëdha në krahasim me ato të vezirëve të tjerë, sepse Aliu përgatitej që një ditë të mund të shpallej sundimtar i pavarur ose autonom, ai mundi të krijonte një thesar të konsiderueshëm, i cili në vitet 1819 vlerësohej në 250 milionë piastra.
Në varësi të synimeve që Ali Pasha kërkonte të arrinte me anë të pushtetit të vet të fuqishëm e të organizuar, ai zbatoi edhe një politikë të tolerancës fetare. Nuk ishte i rastit fakti që një pjesë e klerit, sidomos bektashinjtë, propagandonin se ai ishte njeri me fat të madh, se ishte caktuar të themelonte dinastinë e mbretërisë shqiptare. Nuk ishte e rastit as edhe prirja e disa klerikëve për të futur në shërbesat kishtare edhe gjuhën shqipe. Më së fundi, nuk ishte e rastit as propaganda e një vargu oborrtarësh që e krahasonin atë me Pirron e Epirit.

Shembja e Pashallëkut të Janinës (1822)
Sulltan Mahmudi II, e kuptoi rrezikun e madh që i vinte Perandorisë Osmane nga ngritja dhe fuqizimi i pushtetit të Ali Pashës dhe sidomos nga përpjekjet e tij për të nënshtruar gjithë Shqipërinë e Veriut, prandaj kur pa qartë se veziri i Janinës nuk arriti të bëjë për vete pashallarët e kësaj treve, më 1819 vendosi të vinte në jetë planin e vet kundër tij, të ndërprerë më 1810. Atë e ndihmoi në këtë vepër edhe qëndrimi i vezirit të Shkodrës, i cili pranoi të vihej në shërbim të Portës së Lartë për të luftuar e shkatërruar Ali Pashën. Për rrjedhim, në fillim të vitit 1820 sulltani i dha goditjen e parë; e emëroi të birin e Aliut, Veli pashë Tepelenën qeveritar të sanxhakut të vogël të Lepantit, kurse sanxhakun e rëndësishëm të Tërhallës ia dha një besniku të perandorisë, Sulejman Pashës.
Pasi mësoi se ky qëndrim ishte rrjedhim edhe i këshillave të favoritit të sulltan Halit Efendiut, që ishte nxitur nga intrigat e Pasho Beut, një feudal janinjot i dëbuar prej tij, Ali Pasha vendosi që këtë ngatërrestar ta zhdukte. Por atentati që organizoi në muajin mars kundër tij në Stamboll dështoi, ndërsa njerëzit që u kapën treguan se ishin dërguar nga Janina prej Ali Pashës.
Sulltan Mahmudi II e quajti atentatin një fyerje ndaj autoritetit të vet. Duke marrë shkas nga ky veprim, i hoqi vezirit të Janinës detyrën e derbend-pashës dhe dëboi nga Stambolli Hysen bej Konicën bashkë me vartësit e tij si mbështetës të atentatorëve. Po në këtë kohë iu dha urdhri valiut të Rumelisë, Hysen Pashës, të shpërngulej nga Sofja, të kalonte në Manastir, ku të vendoste pushtetin e vet dhe të shkatërronte ndikimin e Aliut në këtë zonë, duke i rimarrë 14 kazatë që tepelenasi i qeveriste në emër të tij. Edhe Veli Pashës, i akuzuar se ishte larguar nga Lepanti pa leje për të takuar Aliun në Prevezë, Porta e Lartë i hoqi gradën e vezirit dhe komandën e Lepantit, të cilën ia dha Pehlivan Ibrahim pashës. Ndërkohë sulltani nuk mori parasysh protestën e Ali Pashës lidhur me postin e derbend-pashës dhe nuk lejoi që komisioni i të krishterëve, i cili do t’i parashtronte lutjen për t’ia kthyer Aliut atë post, të hynte në Stamboll. Meqenëse veziri i Janinës nuk kishte larguar forcat e veta nga derbendet, por përkundrazi kishte filluar të rekrutonte ushtarë, Porta e Lartë vendosi t’i hiqte sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit, të cilat ia dha vezir Mustafa pashë Bushatlliut. Veziri i Madh i shkruante Aliut se sulltani e dënoi për fajet e tij dhe, duke pasur mëshirë për të e besim se do të largonte forcat ushtarake nga sanxhakët e kazatë që tashmë u përkisnin vezirëve të tjerë, po i linte atij sanxhakun e Janinës, Sali Pashës sanxhakun e Vlorës dhe Mehmet Pashës (nipit) sanxhakun e Delvinës.
Ali Pasha, që e kuptoi se masat e lartpërmendura do të pasoheshin nga të tjera, kërkoi nga Porta anulimin e tyre. Me këtë rast ai e njoftoi Stambollin se pranonte më mirë luftën se sa të hiqte dorë vullnetarisht nga pushteti, të cilin Porta po ia merrte nga duart gradualisht me metoda tinëzare. Ai kishte kohë që po përgatitej për një luftë të tillë dhe nuk i largoi forcat as nga derbendet, as nga sanxhakët. Përkundrazi, Ali Pasha urdhëroi shpejtimin e ritmit të rekrutimit ushtarak duke shpallur mobilizimin “një burrë për shtëpi”, si dhe duke marrë masa të tjera ushtarake. Në mesin e muajit maj 1820 ai thirri Muhtar Pashën e Veli Pashën për të biseduar e për të vendosur. Tri ditë zgjatën bisedimet e tyre në çifligun e Rapçishtës. Muhtar Pasha kërkoi që pajtimi me sulltanin të arrihej me çdo kusht. Por Aliu nuk ia pranoi një qëndrim të tillë kapitullues, duke menduar se po të tërhiqte forcat e të ngushtohej në tre sanxhakët e Shqipërisë Jugore, do të bëhej e pamundur mbrojtja e vendit dhe e pushtetit. Ky ishte edhe qëllimi që kërkonte të arrinte sulltani. Prandaj vendosi të mos i lëshonte këta sanxhakë e kaza pa luftë. Vetëm kjo rrugë do ta shpëtonte pushtetin e tij dhe vendin. Ai e lidhi kështu fatin e tij dhe të familjes së tij me fatin e vendit.
Në përputhje me këtë vendim, Aliu mblodhi në sarajet e veta, në Janinë, krerët e krahinave shqiptare e greke të pashallëkut dhe u kërkoi këtyre, si përfaqësues të popullsisë myslimane e të krishterë, që ta përkrahnin në luftën kundër sulltanit. Ai shpalli më 23 maj 1820 se, në rast fitoreje, do të krijonte një shtet monarkik konstitucional shqiptar, të përbërë nga zotërimet shqiptare dhe nga Thesalia, në krye të të cilit do të vihej vetë. Greqia qendrore dhe Moreja mund të formonin një shtet grek autonom, i cili do të vihej nën protektoratin e tij. Grekëve, për t’i nxitur të fillonin luftën, u premtoi një milion e gjysmë piastra. Njëkohësisht Ali Pasha shpalli heqjen e disa taksave në Pashallëkun e Janinës për të bërë për vete shtresat popullore dhe filloi propagandën e luftës.
Mirëpo programi i shpallur nga Ali Pasha nuk kënaqte interesat e të gjithë pjesëmarrësve në mbledhje. Duke ruajtur në kufijtë e “shtetit konstitucional shqiptar” krahinën e pasur të Thesalisë dhe duke shpallur protektoratin e tij në shtetin grek që do të krijohej, Ali Pasha nuk kënaqte kërkesat e borgjezisë greke, e cila, me luftën nacionalçlirimtare që po përgatitej të shpërthente, synonte të vendoste pushtetin e vet të paktën mbi të gjithë territorin nacional grek. Në të njëjtën kohë, premtimi i Ali Pashës për një “shtet konstitucional shqiptar”, ndonëse nuk cenonte pasuritë e feudalëve shqiptarë, cenonte në një farë mase monopolin e pushtetit të tyre, prandaj nuk i nxiste as këta të hynin në luftë kundër Stambollit. Meqë masat e Portës së Lartë synonin të godisnin vetëm Ali Pashën dhe nuk preknin privilegjet e feudalëve vendas dhe, meqë nuk ekzistonte rreziku i shembjes së Perandorisë Osmane, tek e cila shihnin një garanci më të sigurt për interesat e tyre se sa te “shteti konstitucional”, feudalët shqiptarë u treguan pak të interesuar për ta mbështetur Aliun në kryengritjen e tij. Edhe shtresat popullore, mbi të cilat rëndonte pesha e sistemit çifligar dhe e regjimit fiskal të vezirit të Janinës, nuk arriti t’i frymëzonte premtimi i “shtetit konstitucional” për të hyrë në luftë, edhe pse në programin e shpallur bëhej fjalë për heqjen e disa taksave. Kështu, mbështetja shoqërore e Ali Pashës në luftën kundër Stambollit ishte e kufizuar dhe përbëhej kryesisht nga fshatarësia malore e lidhur me të me anë të sistemit të rekrutimit me rrogë. Por edhe kjo mbështetje ishte e pasigurt, mbasi ajo varej nga qëndrimi i shtresës së feudalëve bylykbashë, që tashmë ishin bërë edhe pronarë tokash e tufash blegtorale dhe me të cilët kjo fshatarësi ishte lidhur drejtpërdrejt. Meqë nuk u përgjigjej interesave të shtresave të ndryshme shoqërore të Pashallëkut të Janinës, programi i 23 majit nuk luajti ndonjë rol me rëndësi në konfliktin e Janinës me Stambollin. Pa pasur tjetër rrugëdalje dhe duke u mbështetur në forcat ushtarake që dispononte e që ishin të mjaftueshme për t’i bërë ballë një ekspedite të Portës së Lartë, Ali Pasha nuk bëri hapa prapa dhe deklaroi se ushtria e tij e fuqishme nuk do të lejonte forcë tjetër të shkelte vendin. Por, tashmë, gjithçka varej nga qëndrimi që do të mbante kjo ushtri.
Me besim se do t’i bënte ballë rrethimit të vezirëve kundërshtarë, Ali Pasha filloi të zbatonte menjëherë edhe planin luftarak që vendosi në Rapçishtë bashkë me dy djemtë e tij. Veli Pashën e dërgoi në Prevezë, ku gjendej edhe flotilja prej 40 njësish luftarake, për të drejtuar qëndresën nga jugu e deti. Muhtar Pashën e nisi në Berat, që të mbronte kufijtë verilindorë, kurse vetë qëndroi në Janinë për të drejtuar qëndresën në drejtimet juglindore duke pasur nën komandë Omer bej Vrionin, të cilin e dërgoi në Tërhallë. Ai vuri gjithashtu në lëvizje njerëzit e vet të besuar në Mal të Zi, në Serbi e sidomos në Vllahi, për të nxitur e acaruar lëvizjen çlirimtare në ato vende. Plani luftarak i vezirit të Janinës i përshtatej gjendjes së krijuar dhe mbështetej në forcën e konsiderueshme ushtarake të pashallëkut. Por, edhe ky plan, në vend që të vihej në jetë me guxim, u minua nga vetë bijtë e Aliut, prandaj ishte i destinuar të dështonte.
Më 2 qershor 1820, edhe pse i druhej sulmit të malazezëve, Mustafa pashë Bushatlliu, i inkurajuar nga qëndrimi i favorshëm i Portës së Lartë kundrejt tij, u nis me një ushtri të madhe prej Shkodre drejt jugut. Duke mos ndeshur në ndonjë kundërshtim serioz nga ana e forcave të Muhtar Pashës, të cilat morën rrugën për në Berat, Bushatlliu shtiu në dorë sanxhakët e Elbasanit dhe të Ohrit. Muhtar Pasha, duke synuar që të pajtohej me çdo kusht me sulltanin, nuk ndërmori ndonjë veprim për ta penguar ose ndaluar Bushatlliun.
Në fillim të muajit qershor valiu i Rumelisë u nis nga Sofja për në Manastir, ku mbërriti më 26 të atij muaji, duke mbledhur rrugës një forcë ushtarake mjaft të madhe. As ai nuk e pati të vështirë të vinte nën pushtetin e vet të 14 kazatë e sanxhakut të Manastirit që Ali Pasha ia kishte shkëputur. Krerët e këtyre kazave, me përjashtim të asaj të Kosturit, shkuan në Manastir dhe i kërkuan falje. I udhëzuar nga Stambolli, ai i fali që të gjithë. Me krerët që kërkuan falje prej tij u radhit në fundin e muajit qershor edhe Iljaz bej Poda, kur valiu vajti në Korçë. Kështu veproi edhe Pehlivan Ibrahim pasha, që mori në dorë, pa kundërshtim serioz, qeverisjen e sanxhakut të Lepantit, si edhe Siri Selim pasha i Selanikut, që futi nën pushtetin e vet tri kazatë e shkëputura nga sanxhaku i tij prej Ali Pashës.
Ndërkohë, meqenëse Sulejman Pasha i Tërhallës nuk pranoi të dëbonte forcat e Aliut nga Thesalia, dhe i dha mundësi atij të dërgonte atje Omer bej Vrionin me 2 000 veta, sulltani e shkarkoi nga të gjitha funksionet, duke e akuzuar për bashkëpunim me Ali Pashën dhe e zëvendësoi me armikun e betuar të tepelenasit, Mahmud Pashën e Dramës. Këtë qeveritar të ri e nisi menjëherë për në Tërhallë që të merrte pushtetin me ndihmën e ushtrisë, të cilën do ta grumbullonte, në rrugë e sipër, me ndihmën e vezirëve fqinjë.
Realizimi i kësaj faze të sulmit të sulltanit kundër Ali Pashës, që u arrit pa hasur kundërshtim serioz nga forcat vartëse të vezirit të Janinës, i dha dorë Stambollit që të përcaktonte orientimet e veta ndaj feudalëve shqiptarë, duke shpallur me solemnitet se nuk do t’u prekte pasurinë dhe privilegjet e tyre. Kjo propagandë bëri efektin që pritej dhe krijoi kushtet që sulltan Mahmudi II të urdhëronte zbatimin e fazës tjetër të planit të vet, asgjësimin e Pashallëkut të Janinës
Në të njëjtën kohë sulltani nënshkroi fermanin për likuidimin e Pashallëkut të Janinës, të cilin nuk e shpalli menjëherë. Me këtë ferman iu dha Ismail Pasho beut qeverisja e sanxhakëve të Janinës e të Delvinës dhe grada e vezirit, si dhe kryekomanda e ekspeditës ushtarake të drejtuar kundër Ali Pashës, djemve dhe nipave të tij, po qe se këta nuk do t’i bindeshin urdhrit që i shkarkonte nga të gjitha funksionet e gradat zyrtare dhe nuk do të pranonin të shkonin në Tepelenë ku duhej të banonin këtej e tutje. Mirëpo nga frika se mos Ali Pasha kalonte në sulm pa u përgatitur ende ushtritë e Dramalliut dhe të Ismail Pasho beut, sulltan Mahmudi II nuk e shpalli këtë ferman, ndërsa Ismail Pasho beun e nisi, bashkë me vjehrrin e tij, Mahmud Pashën e Dramës, me detyrën e hazinedarit.
Në mesin e korrikut 1820, kur u duk se erdhi koha e përshtatshme, sulltani shpalli papritur fermanin për likuidimin e Pashallëkut të Janinës, i cili u lexua edhe në Janinë. Ali Pasha nuk iu bind urdhrit dhe deklaroi se do të mbrohej me luftë. Atëherë Porta e Lartë e shpalli “fermanlli”, jashtë ligjit, dhe Shejhylislami miratoi fetvanë e ndëshkimit të tij me vdekje. Filluan njëkohësisht veprimet luftarake të ushtrive qeveritare në tokë e në det dhe u shpallën premtimet e Stambollit, sipas të cilave, me përjashtim të Ali Pashës, të gjithë të afërmit dhe pasuesit e tij do të faleshin dhe nuk do t’u prekeshin privilegjet që gëzonin po t’i nënshtroheshin padishahut dhe të braktisnin Aliun. Kaq prisnin pasuesit e Ali Pashës, të cilët, duke filluar nga djemtë e nipat e tij, nga motra dhe deri te bashkëpunëtorët e tij më të vjetër, vendosën që në rastin më të parë ta braktisnin Aliun në fatin e vet. Kështu shtresa feudale vendase, duke u dhënë përparësi interesave të çastit, mori një rrugë që nuk u përgjigjej as synimeve të saj të ardhshme, as atyre të të gjithë vendit. Këtë veprim kaq të gabuar ajo do ta kuptonte me vonesë dhe do të përpiqej ta ndreqte pas vdekjes së Ali Pashës, por hapi i hedhur i kushtoi shumë shtrenjtë.
Gjatë muajit gusht filloi sulmi i ushtrive të vezirëve që ishin ngarkuar me ripushtimin e Shqipërisë Jugore dhe me asgjësimin e Pashallëkut të Janinës. Pas rënies së Tërhallës në duart e vezir Mahmud pashë Dramës dhe vezir Ismail Pashës, që ndodhi për shkak se forcat e Aliut, të nxitura nga krerët e lëkundur, u tërhoqën, i erdhi radha Beratit. Muhtar Pasha e Salih Pasha iu dorëzuan vezirit Mustafa pashë Bushatlliut, kur ky rrethoi kështjellën e Beratit. Në përputhje me fermanin sulltanor, Bushatlliu i dërgoi në Tepelenë të shoqëruar nga vëllai i Ismail pashë Plasës, i cili gjithashtu mori pjesë në rrethimin e kështjellës së Beratit në krye të një force ushtarake të nisur nga Korça. Ata qenë dërguar nga valiu i Rumelisë, i cili filloi veprimet luftarake për të mbërritur sa më parë në Janinë bashkë me vezirët e tjerë.
Pas rënies së Beratit, Mustafa Pasha u urdhërua të nënshtronte gjithë sanxhakun e Vlorës dhe të vendoste një myteselim derisa të mbërrinte aty vezir Nurullah Pasha, që ishte emëruar qeveritar. Në shtator 1820, kur ky vezir mbërriti në Vlorë, motra e Ali Pashës, Shanishaja, me djemtë e saj, Izet Beun e Maliq Beun, si dhe komandanti i kështjellës së Gjirokastrës, Ago Myhyrdari, kërkuan falje. Porta e Lartë miratoi faljen pa prekur pasuritë e tyre. Kështu vepruan edhe Veli Pasha me djemtë e tij, Mehmet Pashën e Selim Beun. Këta iu dorëzuan kapedan Ali Beut, duke i lëshuar pa luftë qytetet e bregdetit nga Vlora në Pargë. Më 1 shtator këta dorëzuan edhe Prevezën, të cilën kapedani mundi ta merrte me shumë sakrifica pasi kaloi një kohë e gjatë. Vetëm qyteti i Artës i rezistoi me luftë për 25 ditë forcave të vezirit të Lepantit.
Në muajin gusht gjithçka që përbënte Pashallëkun e Janinës, me përjashtim të kryeqytetit të tij, kishte rënë në duart e ushtrive të sulltanit. Veziri plak, megjithëse humbi pjesën kryesore të ushtrisë, të bashkëluftëtarëve më të ngushtë dhe thuajse të të gjithë territorit që sundonte, nuk e humbi shpresën për një përmbysje të kësaj gjendjeje tepër të dëshpëruar. Këtë shpresë ai e mbështeti në një varg faktorësh që ishin në dobi të tij: kishte dy kështjella të fuqishme me 250 gryka zjarri, me një garnizon ushtarak të fortë dhe me rezerva të shumta ushqimore e municione; ushtria osmane nuk u grumbullua me kohë dhe nuk ishte në gjendje të organizonte ndonjë sulm të përgjithshëm para se të vinte dimri; banorët e larguar nga qyteti i Janinës nuk do t’i shërbenin Turqisë, kurse shkatërrimi i pjesës më të madhe të ndërtesave të vendit e linte ushtrinë osmane pa strehë; ajo do ta kishte të vështirë të siguronte edhe furnizimet e domosdoshme, për shkak të luftës së organizuar të çetave shqiptaro-greke.
Frytet, që Ali Pasha parashikonte të korrte, nuk vonuan. Mosmarrëveshjet në shtabin drejtues të forcave osmane morën hov aq sa i paralizuan veprimet e rëndësishme ushtarake. Pehlivan Ibrahim pasha një mëngjes të muajit tetor 1820 u gjend i vdekur në çadrën e tij, i helmuar si tradhtar, me urdhrin e kryekomandantit dhe me pëlqimin e Portës së Lartë, për shkak se kishte hyrë në lidhje me Ali Pashën dhe kërkonte të merrte kryekomandën.
Sulmi i parë i përgjithshëm, që mezi u organizua pas një kohe mjaft të gjatë grindjesh, u zmbraps me trimëri nga të rrethuarit dhe u shoqërua me një kundërsulm që e kryesoi vetë Ali Pasha. Ky sukses luftarak, dhuna e ushtarëve armiq e grabitjet e tyre në popull, mungesa e furnizimeve, mospagimi i rrogave dhe të ftohtët e dimrit shkaktuan dezertime të forta në radhët e trupave perandorake. Në të njëjtën kohë komanda osmane kishte filluar të trajtonte keq krerët shqiptarë, si Tahir Abazin, Iljaz Podën, Ago Vasjarin, Dervish Hasanin, Aleks Nuçe Marinogllun etj., të cilët e kishin braktisur Aliun dhe ishin bashkuar me osmanët. Në këto rrethana ata, të pakënaqur nga komanda osmane e veprimet e saj, vendosën të ktheheshin tek Aliu.
Për të shfrytëzuar pakënaqësinë e popullit që sa vinte e rritej, Ali Pasha i dërgoi këta krerë të penduar nëpër krahinat shqiptare që të grumbullonin ushtri dhe të sulmonin osmanët. Edhe suliotët, të cilët ishin bashkuar me ushtritë e Portës për t’u hakmarrë ndaj Ali Pashës dhe për të çliruar vendlindjen, të dëshpëruar nga vezir Ismail Pashoja, i cili jo vetëm nuk e mbajti fjalën për t’i kthyer në malësinë e tyre, por mendonte t’i shfaroste krejt, u morën vesh me Ali Pashën. Pasi u premtoi suliotëve t’i linte të lirë në malësinë e tyre dhe pasi u dha një shumë të hollash, Aliu ra në marrëveshje me ta për të sulmuar forcat armike, duke shkëmbyer më 12 dhjetor pengjet e rastit sikurse ishte zakoni. Në këtë mënyrë Ali Pasha filloi të shpresonte se lufta e tij kundër Stambollit jo vetëm nuk do të mbetej pa mbështetje, por edhe mund të sillte fitoren.
Ndërkaq, Ismail Pashoja dhe shtabi i tij, të nxitur edhe nga një i dërguar i Portës së Lartë, u përgatitën të sulmonin e të pushtonin kështjellën e vogël të Litharicës. Në murin e saj ishte hapur një çarje e rëndësishme ku mund të hynin 30 veta njëherësh. Ali Pasha, që mësoi synimin e shtabit armik, nuk i la kohë atij ta vinte në jetë planin e vet. Në një natë me stuhi të 14 dhjetorit, Aliu doli me forcat e tij dhe sulmoi në befasi rrethuesit që u zmbrapsëm me humbje të mëdha dhe që braktisën jo vetëm pozicionet e përparuara, por edhe bateritë e topave që ishin më pranë kështjellës së Litharicës.
Pas 12 dhjetorit 1820, bashkë me Ali Pashën, edhe suliotët filluan luftën e çetave në rrugën Artë-Janinë kundër karvaneve që furnizonin ushtrinë osmane. Ali Pasha qysh më parë kishte vënë në krye të tyre kapedan Odhise Andrucon, duke e nxjerrë atë dhe trimat e tij jashtë nga kështjella. Kjo luftë u zgjerua nga fillimi i vitit 1821, kur me Aliun u bashkuan repartet e reja që krerët shqiptarë i kishin mobilizuar e përqendruar në krahina të ndryshme. Labëria, Myzeqeja dhe Çamëria, si edhe krahinat e Zagorit dhe Agrafës, u vunë në përkrahje të luftës së Ali Pashës. Kjo kthesë me rëndësi u konkretizua me përfundimin e një besëlidhjeje të krerëve dhe kapedanëve shqiptarë, si Iljaz Poda, Ago Vasjari, Tahir Abazi, Aleks Nuço, Marko Boçari, Noti Boçari, Kiço Xhavella etj. Këta udhëheqës të kryengritjes popullore u zotuan “se do të jenë vëllezër me trup e me shpirt dhe së bashku do të derdhin gjakun për të shpëtuar Ali Pashën”. Frytet e kësaj besëlidhjeje forcat osmane i ndien thellë jo vetëm me shkatërrimin e disa karvanëve, por edhe me rritjen e qëndresës popullore, që tashmë po organizohej e po drejtohej nga njerëzit e vezirit të Janinës.
Porta e Lartë u detyrua të dërgonte në krye të ushtrisë së saj në Janinë ish-Vezirin e Madh, Hurshid Pashën, të cilin e hoqi nga Moreja bashkë me trupat që komandonte. Ky veprim u dha mundësi udhëheqësve të lëvizjes nacionalçlirimtare greke të fillonin kryengritjen. Ndërsa në muajin mars 1821, Hurshid Pasha përpiqej të vinte rregull në ushtrinë që rrethonte Janinën dhe kërkoi përforcime të reja, Aleksandër Ipsilanti shpalosi në Moldavi flamurin e kryengritjes. Edhe në More shpërtheu kryengritja, e cila me të shpejtë, nën drejtimin e “Shoqërisë së Miqve” (“Filiqi Eteria”)?, shënoi fillimin e luftës për çlirimin kombëtar dhe formimin e shtetit grek.
Në kushtet e zgjerimit të kësaj lufte, Porta e Lartë mendoi të merrej vesh me Ali Pashën, por duke kërkuar kapitullimin e tij, ndërsa ai vuri si kusht kryesor largimin e forcave osmane nga Pashallëku i Janinës dhe shpalljen e tij si qeveritar i përjetshëm i këtij pashallëku. Porta e Lartë nuk pranoi, prandaj lufta filloi përsëri. Aliu ndërmori veprime luftarake me qëllim që Hurshid Pasha të mos organizonte një sulm të përgjithshëm kundër tij dhe të mos shkëpuste ndonjë pjesë të forcave, që dispononte për t’i dërguar kundër kryengritjes greke. Edhe para këtyre ngjarjeve Ali pashë Tepelena u kishte lënë dorë të lirë eteristëve të zhvillonin veprimtarinë e tyre propagandistike dhe organizative në pashallëkun e vet. Me këtë veprimtari Aliu ndihmoi grekët dhe lëvizjen e tyre çlirimtare. Ai hyri në bisedime me kryengritësit grekë duke shpresuar se ata mund të bëheshin aleatë në luftën kundër sulltanit dhe se me këtë rrugë do të siguronte ndihmën e Rusisë. Ndonëse ishte në dijeni të letrës që Aleksandër Ipsilanti u kishte dërguar krerëve të kryengritjes, ku i porosiste ta shfrytëzonin Ali Pashën duke i zhvatur të holla e armatime dhe ta linin në fatin e vet për të rënë mbi të goditja e ushtrive osmane, ai i dha udhëzime Aleks Nuços që të takohej me përfaqësuesin e “Shoqërisë së Miqve”, H. Porevos, dhe të fillonte bisedimet për marrëveshje. Këto bisedime filluan në qershor 1821 dhe iu kushtuan përgatitjes së një bashkëpunimi luftarak kundër armikut të përbashkët. Vetë Ali Pasha, me qëndresën e tij të patundur dhe me prirjen për bashkëpunim, krijoi besim te një pjesë e mirë e krerëve grekë, të cilët i njoftoi se kishte dërguar njerëz të nxitnin për kryengritje edhe popujt e tjerë ballkanikë.
Në vjeshtë të vitit 1821 Ali Pasha dërgoi në Misolongji, që ishte njëra nga qendrat kryesore të luftës greke, dy nga bashkëpunëtorët e tij më të ngushtë, Tahir Abazin e Aleks Nuçon për të bashkërenduar veprimet me kryengritësit grekë. Por, megjithëse u arrit marrëveshja, kryetari i lëvizjes në Greqinë Perëndimore, A. Mavrokordato, ndryshe nga një varg krerësh të tjerë që ishin për bashkëpunim, nuk e respektoi atë dhe, duke vepruar në kundërshtim me interesat e të dy popujve fqinjë, bëri krime të shëmtuara ndaj popullsisë myslimane shqiptare. Duke parë këtë qëndrim, Tahir Abazi e krerët e tjerë shqiptarë e hoqën shpresën për bashkëpunim me kryengritësit grekë.
Krerët shqiptarë e vazhduan luftën. Pasi ra kështjella e Tepelenës në duart e kryengritësve shqiptarë, Iljaz Poda, që arriti të grumbullonte rreth 6 000 veta myslimanë e të krishterë nga krahinat e Myzeqesë, Tepelenës dhe Gjirokastrës, u nis në drejtim të Zagorit, ku në bashkëpunim me kryengritësit e rrethit të Janinës synonte të çante rrethimin e Ali Pashës. Më pas iu drejtuan rrethinave të Artës, ku vepronte pjesa tjetër e të besëlidhurve. Në kohën kur Arta ishte e rrethuar nga larg prej suliotëve dhe forcave të Tahir Abazit dhe Ago Vasjarit, njësitë e Iljaz Podës u hodhën drejt saj duke e ndarë ushtrinë në reparte të vogla, që u shkrinë me çetat suliote dhe ato të kleftëve. Çlirimi i Artës do ta bënte më të lehtë sulmin për çlirimin e Ali Pashës nga rrethimi. Ky, pasi kështjella e Litharicës pati rënë më 16 nëntor në duart e Hurshid Pashës, ishte përqendruar i vetëm në kështjellën e Kastros. Por gjendja e garnizonit osman në Artë ishte aq e vështirë, sa nuk mund të qëndronte gjatë. Përveç mungesës së ushqimeve ndikoi edhe qëndrimi i njërit prej komandantëve shqiptarë të ushtrisë osmane, Mehmet Beut, që ishte lidhur me forcat shqiptare, të cilat pas mbërritjes së Iljaz Podës, arritën në 10-12 000 veta. Gjendja e garnizonit osman u vështirësua më shumë, kur kjo forcë mjaft e madhe shqiptare iu afrua me luftë qytetit më 25 nëntor dhe më 28 në mëngjes u gjend në portat e tij.
Ndërsa pritej që të çlirohej Arta me urdhër të Mavrokordatos, mbërriti aty kapedan Makriu me 2 000 grekë, i ngarkuar që të mos lejonte që qyteti të binte në duart e forcave shqiptare. Pikërisht në këtë kohë suliotët shkelën zotimet e besëlidhjes, u bashkuan me lëvizjen greke dhe u vunë nën komandën e kapedan Makriut. Ndërkaq, në ndihmë të garnizonit të Artës mbërritën dy reparte të fuqishme osmane, njëri nga të cilët u doli nga prapa forcave shqiptare. Suliotët braktisën pozitat e tyre në Pesë Puset, ndërsa forcat shqiptare, që u rrezikuan të mbeteshin të gozhduara midis dy zjarresh, u detyruan të hiqnin dorë nga rrethimi i Artës dhe të kalonin në pozitat që kishin pasur para sulmit të 25 nëntorit. Por luftimet u ndërprenë nga të dyja palët, sepse komandantët kryengritës shqiptarë, duke parë se po dështonin synimet e tyre dhe duke ndjerë rrezikun që u kanosej trojeve shqiptare nga veprimet aneksuese greke, nuk ngurruan t’i dorëzoheshin Omer pashë Vrionit në Pesë Puset, të siguronin faljen nga Hurshid Pasha dhe të viheshin përsëri nën komandën e tij.
Kjo ngjarje shënoi afrimin e fundit të qëndresës së Ali Pashës. Pas kësaj, i ndodhur përballë forcave shqiptare të Mustafa pashë Bushatlliut, që dërgoi në Janinë një fuqi prej 3 000 vetash, të pashallarëve dhe krerëve të tjerë shqiptarë, edhe garnizoni i Kastros nuk vonoi të braktiste vezirin plak dhe të hapte dyert e kështjellës. Kështu më 23 janar 1822 trupat osmane e pushtuan kështjellën me përjashtim të një pjese të brendshme të saj, ku mbeti i rrethuar Ali Pasha me rreth 50 veta besnikë dhe me gruan e tij, Vasiliqinë. Në këto kushte Ali Pasha nuk mundi të qëndronte gjatë. I mashtruar edhe nga njerëzit e vet, që ishin vënë në shërbim të Hurshid Pashës dhe që i premtuan se do të falej, Aliu ra në kurthin e kryekomandantit osman. Ky e siguroi se sulltani kishte nxjerrë fermanin e faljes, i cili nuk mund të zbatohej para se ai të tërhiqej në ishullin e liqenit dhe të dorëzonte fortesën e fundit, ku po vazhdonte qëndresën i vetmuar. Ali Pasha e priti me plumb të ngarkuarin e Hurshid Pashës, i cili, në vend të fjalës së premtuar, lexoi dënimin me vdekje. Më 5 shkurt 1822, Ali pashë Tepelena. u vra me armë në dorë në manastirin e Shën Pandelemonit, në ishullin e liqenit të Janinës. Koka e tij u ekspozua më pas në oborrin e sulltanit

Karakteri i Pashallëkut të Janinës
Me vrasjen e Ali Pashës mori fund konflikti ndërmjet pushtetit qendror osman dhe sundimtarit të fuqishëm shqiptar të Pashallëkut të Janinës, i cili kishte për qëllim të arrinte shkëputjen e këtij pashallëku nga varësia e Stambollit dhe ta shndërronte atë në një shtet shqiptar të pavarur ose autonom.
Edhe ky vezir shqiptar, si një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të shtresës së pronarëve të mëdhenj të tokës dhe të komandantëve të reparteve ushtarake, që shtinë në duart e tyre pushtetin politik e ushtarak krahinor në Shqipërinë Jugore, në sajë të pushtetit ekonomik synonte të siguronte vetëqeverisjen e vendit. Qysh në vitet e para të sundimit të vet, Ali pashë Tepelena formoi bindjen se Perandoria Osmane po shkonte drejt greminës. Për rrjedhim, ai dhe shtresa e çifligarëve që përfaqësonte, për të shpëtuar pasuritë dhe pushtetin e vet, ndoqi rrugën e shkëputjes së pashallëkut. E gjithë veprimtaria e Ali Pashës, si në politikën e brendshme, ashtu edhe në atë të jashtme, tregoi se ai u përpoq “të jetë sundimtar i pavarur”. Duke ngritur në gjithë hapësirën nga Thesalia në Shkumbin një aparat administrativ e ushtarak të posaçëm, që vepronte brenda pashallëkut sipas vendimeve të tij, duke lidhur marrëveshje politike, ushtarake e ekonomike me shtete të huaja pa pëlqimin e dijeninë e Portës së Lartë dhe duke shtrirë pushtetin e vet në territore të qeverisura nga funksionarë të emëruar prej sulltanit, Ali Pasha qeverisi në mënyrë autonome. Prandaj Pashallëku i Janinës, ashtu si dhe ai i Shkodrës kishte nga pikëpamja organizative dhe nga pikëpamja e mënyrës së ushtrimit të pushtetit tiparet e një shteti në fakt autonom.
Megjithëkëtë, edhe në Pashallëkun e Janinës, ashtu sikurse në atë të Shkodrës, pushteti ishte i deleguar nga sulltani sovran dhe ushtrohej në emër të tij. Prandaj edhe Pashallëku i Janinës mbeti një zotërim autonom pa u kthyer ende në një shtet shqiptar.
Deri më 1812, edhe pse rreziku i copëtimit të Perandorisë Osmane ishte në rendin e ditës, Ali Pasha nuk u shpall dot sundimtar i pavarur, sepse mungonin për këtë akt kushtet e brendshme. Ai nuk kishte mundur të shtrinte e të konsolidonte pushtetin e vet mbi sanxhakët e tjerë të Shqipërisë Jugore, dhe nuk kishte mundur t’i jepte fund anarkisë feudale. Ndërsa pas vitit 1812, kur u pa qartë se rreziku i jashtëm po mënjanohej, Aliu nuk e hodhi hapin vendimtar, sepse gjendja e përgjithshme politike ndërkombëtare nuk e favorizonte. Në këto kushte, as feudalët shqiptarë, mbi të cilët mbështetej Aliu, nuk u treguan të gatshëm si më parë për t’u shkëputur nga Stambolli dhe parapëlqyen të ruanin gjendjen ekzistuese të pashallëkut. Ja përse deri në muajin prill të vitit 1820 Ali Pasha nuk guxoi të hidhej në kryengritje për t’u shpallur sundimtar i pavarur ose edhe vasal i sulltanit. Por kur sulltan Mahmudi II filloi zbatimin e reformave centraliste, me qëllim që të përqendronte pushtetin në duart e veta dhe ta ushtronte atë me funksionarë turq, Ali Pasha pa qartë se shtresa feudale shqiptare do të humbiste privilegjet politike dhe ekonomike që kishte mundur të fitonte, kurse vendi do të ndiente në kurrizin e tij gjithë peshën e pushtimit të ri osman. Prandaj, edhe pse të bijtë dhe bashkëluftëtarët më besnikë e këshilluan të pajtohej me Stambollin, ai nuk pranoi të nënshtrohej, por u ngrit mbi interesat e veta dhe luftoi deri në fund për një çështje më të madhe: për shkëputjen e vendit me luftë nga sunduesit shekullorë osmanë.
Me qartësinë e një politikani të shquar të kohës, Ali Pasha u përpoq ta bashkërendiste kryengritjen kundër Stambollit me lëvizjen çlirimtare të popujve ballkanikë duke e parë këtë si të vetmen rrugë drejt fitores. Ai u përpoq që të nxiste luftën e popujve në Mal të Zi, në Serbi e në Vllahi, ndihmoi drejtpërsëdrejti kryengritjen e popullit grek (1821) dhe kërkoi bashkëpunimin luftarak me udhëheqësit e saj, duke u mbështetur kryesisht tek ajo pjesë e krerëve grekë që e vlerësonin drejt faktorin shqiptar në luftën kundër Perandorisë Osmane.
Veprimtaria e Ali Pashës për formimin e Pashallëkut të Janinës dhe lufta e tij për mbrojtjen dhe për shndërrimin e këtij pashallëku në një shtet të pavarur ose me statusin e vasalitetit, ishte një hap i madh përpara drejt bashkimit ekonomik e politik të vendit, ishte një kthesë me rëndësi në historinë e Shqipërisë.
“Pushtimi i dytë i Shqipërisë”, që erdhi si pasojë e shembjes së Pashallëkut të Janinës, me pasojat e tij të rënda materiale e shpirtërore, vërtetoi se sa e drejtë kishte qenë përpjekja e Ali Pashës për një kryengritje të të gjitha forcave shoqërore të vendit. Ky pushtim, që nuk u mënjanua as nga lëvizja feudale e viteve 20 të shek. XIX, tregoi qartë se në Shqipëri ende nuk ishin pjekur kushtet ekonomike, shoqërore e politike për të hedhur poshtë robërinë shekullore osmane.
Shembja e Pashallëkut të Janinës i hapi rrugën zbatimit të reformave centraliste në Shqipëri, por dhe një periudhë të re qëndrese ndaj sunduesit osman.

[Laberia]

6. LËVIZJA NË SHQIPËRINË JUGORE PËR
VETËQEVERISJEN E VENDIT

Shqiptarët dhe kryengritja çlirimtare greke
Me shembjen e Pashallëkut të Janinës u duk sikur politika e reformave centralizuese u kufizua me asgjësimin e shtëpisë së fuqishme feudale të tepelenasve. Duke i dhënë Omer pashë Vrionit gradën e vezirit dhe qeverisjen e sanxhakëve të Janinës, të Delvinës dhe të Vlorës, Porta e Lartë synonte të provonte se po e vinte përsëri qeverisjen e Shqipërisë Jugore në duart e feudalëve vendas. Por kjo qe një dukuri e përkohshme, sepse sulltani pasi ia arriti qëllimit të tij të parë me asgjësimin e pushtetit krahinor të Ali Pashës, nuk hoqi dorë nga synimi i tij kryesor për të rrënjosur, jo vetëm në Shqipërinë Jugore, por në të gjithë Shqipërinë, sundimin e vet të tërëfuqishëm. Për këtë dëshmoi edhe fakti që nga fundi i vitit 1822 sulltani i hoqi Mustafa pashë Bushatlliut sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit.
Nevoja për të përdorur të gjithë potencialin ushtarak të Shqipërisë Jugore për të shtypur kryengritjen greke ishte shkaku që detyroi Mahmudin II të sillte në pushtet Omer pashë Vrionin dhe të mbante përkohësisht premtimet për të mos cenuar privilegjet e feudalëve toskë. Porta e Lartë kërkonte të grumbullonte rreth 40 000 ushtarë shqiptarë, kryesisht nga Shqipëria Jugore, që do të viheshin nën komandën e përgjithshme të Hurshid Pashës kundër kryengritjes nacionalçlirimtare greke. Për këtë, qysh në muajin mars 1822, u shpall në të gjithë Shqipërinë fermani për mobilizimin e një burri për shtëpi.
Mirëpo ky mobilizim ndeshi në dy pengesa të mëdha: së pari, popullsia e sanxhakëve të Shqipërisë Jugore ishte dëmtuar rëndë nga fatkeqësitë që i kishin rënë mbi shpatulla gjatë pushtimit osman. Si rrjedhim, e mërzitur nga lufta popullsia nuk donte të jepte ushtarë. Përveç kësaj, pa i vënë rëndësi të posaçme fesë, shqiptarët toskë, shumica e të cilëve ishin myslimanë, dëshironin të mbanin marrëdhënie miqësore me grekët, me vllahët etj., me të cilët i afronte bashkëjetesa paqësore shumëshekullore, njohja e ndërsjelltë dhe bashkëpunimi si fqinjë, si dhe mjaft zakone që i kishin të ngjashme e të përbashkëta, si popuj fqinjë e si ballkanas. Së dyti, bejlerët shqiptarë, të dëshpëruar nga humbja e pushtetit pas vrasjes së Ali Pashës (të cilin e varrosën me nderime të mëdha), nuk ia vunë veshin thirrjes për mobilizim, megjithëse Hurshid Pasha nuk ngurroi të ofronte paga të larta për çdo ushtar.
Ky qëndrim bëri që planet luftarake të Hurshid Pashës për të shtypur kryengritjen greke ende të dobët, të dështonin njëri pas tjetrit; edhe ata ushtarë shqiptarë, që detyroheshin të shkonin për të shërbyer, shpesh herë hynin në grindje me ushtarët e komandantët osmanë, duke hapur atë plagë të madhe që karakterizoi ushtritë osmane gjatë viteve të kryengritjes greke, dezertimin në masë. Si rrjedhim i qëndrimit të ftohtë e mospërfillës që shqiptarët shfaqën qysh në vitin 1822, Stambollit iu deshën të paktën 6 muaj që të grumbullonte një ushtri për fushatën ndëshkimore kundër kryengritjes greke. Por edhe kjo ushtri ishte shumë më e vogël nga sa pritej. Kjo vonesë në mobilizimin e ushtrisë ishte një ndihmë për kryengritjen greke, sepse u dha mundësi e kohë krerëve të saj të grumbullonin forca të mjaftueshme, madje të arrinin edhe epërsi numerike ndaj ushtrive osmane. Por kjo epërsi nuk solli rezultatet që priteshin, sepse midis udhëheqësve grekë filloi grindja, ndërsa synimet shoviniste të krerëve fanariotë ndaj Shqipërisë Jugore e paralizuan ndihmën e atyre forcave shqiptare, të cilat u bashkuan atëherë me suliotët dhe bënë që të dështonte plani i nënshtrimit të malësisë së Sulit nga divizioni osman, i komanduar nga Mehmet Reshit Pasha.
Këto ngjarje i dhanë dorë Hurshid Pashës që të vinte theksin te rreziku grek për Shqipërinë, të shpallte faljen e dezertorëve dhe të grumbullonte forca të mjaftueshme për të ndërmarrë ekspeditën ndëshkimore të vitit 1822. Në muajin shtator, ushtria e komanduar prej tij mundi të depërtonte në More ku ishte vatra e kryengritjes greke, kurse ai vetë me një ushtri tjetër, arriti suksesin e parë kundër mbrojtësve të Termopileve. Kjo i dha shpresë se do të mund të nënshtronte Morenë, ku gjendej e robëruar edhe familja e tij. Ky rrezik i detyroi krerët grekë të hidhnin prapa krahëve grindjen dhe t’u kushtoheshin luftimeve. Ata korrën suksese, sidomos duke bllokuar ushtritë osmane në More. Por një rol të dorës së parë luajtën edhe shqiptarët. Një pjesë e tyre, u morën vesh me kapedanët grekë për t’u hapur rrugën dhe dezertuan, ndërsa pjesa tjetër, që kishte mbetur në garnizonet e kështjellave të Moresë si dhe në ushtrinë e komanduar nga vetë Hurshid Pasha, u rebelua për shkak të pagave të prapambetura dhe paralizoi gjithçka. Kështu kryengritësit grekë mundën të ndërprisnin lidhjet midis kryekomandantit në Larisa dhe Omer pashë Vrionit e Mehmet Reshid pashës në Prevezë e në Artë, dhe e bënë të pamundur hyrjen e tyre në Akarnani. Mirëpo ky sukses nuk dha fryt, sepse kapedan Varuskioti tradhtoi e kaloi në anën e dy pashallarëve. Tradhtia e tij bëri të mundur sulmin e forcave të Omer Pashës e të Mehmet Reshid pashës drejt Akarnanisë e sidomos drejt qytetit të Misolongjit.
Më 3 nëntor 1822 artileria osmane filloi të godiste forcat greke të mbyllura në Misolongji. Por osmanët nuk ndërmorën atëherë sulmin e përgjithshëm, i cili filloi vetëm më 6 janar 1823. Ndërkaq të rrethuarve u erdhën ndihma nga deti, me të cilat u përgatitën për të përballuar sulmin e 6 janarit. Sulmi i përgjithshëm dështoi dhe pas një jave, më 12 janar filloi tërheqja. Gjatë largimit Mehmet Reshid pasha ndërmori një fushatë terrori duke grabitur fshatrat përgjatë rrugës. Por edhe grekët masakruan gjithë myslimanët që u ranë në dorë. Shqiptarët, të mërzitur nga këto veprime, dezertuan në masë dhe u morën vesh me kapedanët grekë që u hapën rrugët. Kështu nga 12 000 ushtarë që u nisën nga Preveza, mbetën në ushtri vetëm 1 500.
Përgjegjësia e dështimit të ekspeditës iu ngarkua Hurshid Pashës, i cili u dënua me vdekje me helmim. Sulltani e ruajti Omer pashë Vrionin me shpresë se ai do të mund të grumbullonte forca të reja. Këto ngjarje treguan se përkrahja e kryengritjes greke nga shqiptarët qe një faktor i rëndësishëm në dështimin e ekspeditës së vitit 1822 kundër kryengritjes greke, që në atë kohë ishte ende e dobët.
Pa përfunduar mirë ekspeditën e parë, Porta vendosi të organizonte një të dytë, por këtë herë duke shpresuar në mobilizimin në masë të shqiptarëve me ndihmën e krerëve të tyre feudalë. Kjo detyrë iu ngarkua së pari Omer pashë Vrionit.
Ky vezir u bëri thirrje shqiptarëve që në “emër të fesë dhe të sulltanit” të hynin me forcat e tyre në radhët e ushtrisë osmane për të nënshtruar Akarnaninë. Mirëpo krerët shqiptarë të mbledhur në kuvend vendosën të mos dërgonin forcat e tyre jashtë sanxhakëve shqiptarë dhe të rrëmbenin armët vetëm po qe se trojet e tyre do të sulmoheshin prej grekëve. Në fakt synime të tilla shoviniste ndaj trojeve shqiptare u shfaqën atëherë në udhëheqjen greke, të kryesuar nga princi Dh. Ipsilanti. Përveç kësaj në sanxhakun e Vlorës ziente lufta për pushtet midis shtëpisë së madhe feudale të Vlorajve, të kryesuar nga Ismail Beu, që kërkonte marrjen e pushtetit nga Sulejman Pasha, të birit të vezir Ibrahim Pashës, dhe shtëpisë së Vrionasve, partizanët e së cilës pretendonin që pushteti i sanxhakut të vihej në duart e Hasan Beut, vëllait të vezirit të tre sanxhakëve. Në janar 1823, para se të mbërrinte në Berat thirrja e Omer Pashës, Hasan Beun e dëbuan nga qyteti. Kjo tregoi se bejlerët shqiptarë nuk e përfillën autoritetin e vezirit dhe se mobilizimi nuk do të kishte sukses.
Meqenëse thirrja e Omer Pashës nuk dha rezultatet e pritura, sulltan Mahmudi II kërkoi nga krerët shqiptarë të paraqiteshin me forcat e tyre në Larisë, ku do të grumbullohej ushtria perandorake. Fermani iu drejtua Iljaz Podës, Ismail bej Vlorës, Shahin bej Delvinës, Haxhi Ismail Pronjës, Tahir e Mehmet Çaparit dhe Abdyl bej Kokës. Në mars të vitit 1823 sulltani, pasi ia kishte kthyer përsëri sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit vezir Mustafa pashë Bushatlliut, e urdhëroi edhe këtë të nisej me forcat e Gegërisë për të nënshtruar Akarnaninë. Me përjashtim të Iljaz Podës, që kishte dalë fitimtar në grindjen me Taho Podën, ungjin e vet, dhe që druhej nga ndëshkimi i Omer Pashës, deri në muajin maj asnjë feudal toskë, lab apo çam, nuk shkoi në Larisë. Disa prej tyre, duke përfituar nga fakti se Portës së Lartë i mungonin të hollat, vunë si kusht për pjesëmarrjen në ushtri akordimin e një paradhënieje për disa muaj dhe të një page mujore prej 100 piastrash për çdo ushtar. Sidoqoftë pas Iljaz Podës u paraqitën në Larisë disa bejlerë të tjerë toskë e gegë, por edhe pas kësaj në radhët e reparteve të ushtrisë që u grumbulluan në Larisë ndodhi diçka e paparë. Ushtarët, meqë nuk u paguan rrogat, ngritën krye, rrahën komandantët e tyre, kurse kryekomandanti Ahmet Pasha mezi shpëtoi kokën duke dalë nga dritarja prapa shtëpisë.
Pas përfundimit të paqes me Persinë, Porta e Lartë në mesin e vitit 1823 arriti të gjente fonde dhe të dërgonte edhe ushtarë turq. Kështu ajo formoi ushtrinë e vet në Larisë, që do të hynte në veprim menjëherë pas Bajramit. Por edhe në gjirin e saj, përveç mungesës së disiplinës, u shtua edhe urrejtja e ndërsjelltë midis shqiptarëve dhe turqve që shiheshin si të huaj e armiq.
Kur ushtria osmane e grumbulluar në Larisë, por përgatitej të fillonte veprimet luftarake, u nis nga Shkodra për në Akarnani edhe ushtria e vezirit të Shkodrës. Ndërkohë, në Prevezë u formua prej Jusuf Pashës së Patrasit edhe një ushtri tjetër mercenare prej 6 000 vetash, e cila pasi të bashkohej me atë të Mustafa pashë Bushatlliut, do të sulmonte Akarnaninë. Hyrjen e këtyre dy ushtrive në Akarnani ishin ngarkuar ta ndalnin kapedanët kryengritës grekë, që ishin caktuar të mbronin krahinën. Në të vërtetë, atë e ndalën shqiptarët e rekrutuar nën komandën e Jusuf Pashës. Pasi u morën vesh me kapedanët grekë, ata dezertuan në masë dhe u ndanë në dy pjesë nga 3 000 veta secila. Kështu kjo ushtri u shkri dhe komandanti i saj, i mbetur vetëm, u detyrua të hipte në një barkë e të strehohej në një anije të flotës osmane që të shpëtonte kokën dhe të mos binte në duart e grekëve. Ky dezertim, i paparë ndonjëherë, siç shkruante konsulli francez në Korfuz, dë Shantal, vërtetoi plotësisht “se shqiptarët myslimanë nuk deshën të luftonin kundër grekëve”. Kështu, shqiptarët ndihmuan edhe një herë kryengritjen greke.
Pas kësaj ngjarjeje të jashtëzakonshme, forcat e kapedanëve grekë shkuan nga Akarnania në rrethin e Agrafës që të pengonin marshimin e forcave të vezirit të Shkodrës për në Akarnani. Por këto orvatje të kapedanëve grekë dështuan. Ushtria e vezirit shkodran, e cila me qëllim të paramenduar nuk u nxitua të arrinte në Akarnani dhe nuk përdori dhunën gjatë rrugës së vet derisa u sulmua në Karpenisi, mbërriti përpara Misolongjit pa ndonjë pengesë tjetër. Me këtë ushtri u bashkua edhe një forcë prej 3-4 mijë vetash që solli aty Omer pashë Vrioni. Por, këto reparte shqiptare të prirura për të mos luftuar kundër kryengritësve grekë, vazhduan të mbanin qëndrim pasiv, ashtu si edhe ushtria shkodrane dhe, pasi u plotësua afati gjashtëmujor i pajtimit të ushtarëve me pagë, filluan të tërhiqeshin dhe të ktheheshin në vendlindje. “Heqja e rrethimit të Misolongjit, - shkruante konsulli dë Shantal - nga pashai i Shkodrës së Shqipërisë, nuk është aspak rezultat i ndonjë luftimi ushtarak të grekëve. Kjo ngjarje është vetëm fryt i tërheqjes së trupave të pashait në fjalë, të cilat ... vendosën të kthehen secila në shtëpi të vet”.
Qëndrimi i forcave shqiptare që u endën rrugëve ose që nuk ndërmorën thuajse asnjë veprim serioz luftarak si gjatë marshimit, ashtu dhe gjatë “rrethimit” të Misolongjit, minoi ekspeditën e vitit 1823.
Me dështim të plotë përfundoi edhe ekspedita e vitit 1824 kundër kryengritjes greke që iu ngarkua Dervish pashë Pejës, i cili sulmoi nga ana e Larisës, dhe Omer pashë Vrionit që u hodh në anën e Akarnanisë. Ajo dështoi në radhë të parë, ngaqë Mustafa pashë Bushatlliu dhe krerët kryesorë të Shqipërisë Jugore kundërshtuan të merrnin pjesë në të. Përveç kësaj, masakrimi i 300 shqiptarëve nga komanda osmane në Eube (Negropont), shkaktoi dezertimin e më shumë se 300 luftëtarëve shqiptarë të grumbulluar nga veziri Vrionas. Pas kësaj hemorragjie, ky vezir nuk paraqiste më ndonjë rrezik për forcat greke. Duke u përqendruar kundër Dervish Pashës, ato e thyen edhe atë. Kështu, për shkak të qëndrimit dashamirës të shqiptarëve ndaj kryengritjes greke, përfundoi me dështim edhe kjo fushatë ndëshkimore osmane.
Qëndrimi i shqiptarëve, që me të drejtë u konsiderua si shkaku kryesor, i cili bëri që “ushtritë e Rumelisë nuk kryen asnjë shërbim të frytshëm”, u kthye në një “problem shqiptar”, të cilin Porta e Lartë e shtroi për zgjidhje. Stambolli vendosi atëherë që Omer pashë Vrioni të hiqej si i paaftë nga posti që mbante në Shqipërinë Jugore dhe të transferohej në sanxhakun e Selanikut; qeverisja e sanxhakut të Vlorës ku kishte ndikim më të fortë shtëpia e vjetër e Vlorajve, t’i jepej Sulejman pashë Vlorës, kurse derbendët t’i jepeshin Iljaz bej Pashës. Sanxhakët e Janinës dhe të Delvinës si dhe posti i valiut të Rumelisë e kryekomanda e ekspeditave kundër Greqisë, t’i jepeshin Mehmet Reshid pashës.
Me këto masa, që përbënin hapin e parë drejt rivendosjes së funksionarëve osmanë në Shqipërinë Jugore, u pajtuan shumica e krerëve të Shqipërisë. Kështu, Mehmed Reshid pasha, ngriti një ushtri prej 15 000 vetash, shumica e të cilëve ishin shqiptarë. Por, kur kjo ushtri hyri në Akarnani dhe rrethoi Misolongjin, shqiptarët u trajtuan keq prej kryekomandantit osman. Në këto rrethana ata filluan përsëri të dezertonin dhe kundërshtuan të merrnin pjesë në sulmin e përgjithshëm që u ndërmor në shtator 1824. Atëherë Mehmet Reshid pasha, të cilit sulltani i kishte kërkuar ose Misolongjin ose kokën, dërgoi Haxhi bej Gegën, Veli bej Jaçen dhe Banush aga Sevranin të merreshin vesh me kapedanët suliotë për t’i bindur që të dorëzonin qytetin me të mirë, sa pa ardhur i biri i Mehmet Ali Pashës së Egjiptit, i cili kishte zbarkuar në More. Mirëpo, në vend që t’u mbushnin mendjen mbrojtësve të Misolongjit për të dorëzuar qytetin, anëtarët e delegacionit u thanë kapedanëve suliotë të vazhdonin të qëndronin, pasi ashtu si Mehmet Reshid pasha, do të dështonte edhe Ibrahim pasha i Egjiptit. Atëherë kryekomandanti osman urdhëroi arrestimin e Haxhi bej Gegës. Me këtë masë e acaroi gjendjen dhe shpejtoi dezertimin. Ushtarët gegë u rebeluan, nxorën nga burgu komandantin e tyre dhe u larguan. Kështu bënë edhe të tjerët e sidomos Sulejman pashë Vlora, i cili mësoi se ndërkohë ishte shkarkuar nga qeverisja e sanxhakut, i cili i ishte dhënë Ismail pashë Plasës.
I mbetur me një ushtri të pakët në numër, Mehmet Reshid pasha e hoqi rrethimin e Misolongjit, u tërhoq në pozita të tjera dhe e njoftoi Mahmudin II për disfatën e ekspeditës, dhe se kishte vendosur të dimëronte aty dhe do të priste përforcime nga qendra.
Masat që u morën për likuidimin e “çështjes shqiptare” nuk dhanë rezultat. Feudalët shqiptarë, siç kishte thënë Sulejman pashë Vlora në komisionin që shqyrtoi këtë çështje vitin e kaluar, kërkonin ta qeverisnin vetë vendin e tyre si në kohën e Ali pashë Tepelenës. Veprimet e Stambollit u treguan atyre se sjellja në fuqi e Mehmet Reshid pashës në sanxhakët e Janinës dhe të Delvinës ishte një hap i madh kundër vetëqeverisjes së vendit nga shqiptarët. Por kjo u duk më qartë kur në qershor të vitit 1826 filloi reforma ushtarake, me asgjësimin e korpusit të jeniçerëve.
Porta e Lartë mbajti një qëndrim të veçantë ndaj shqiptarëve, të cilët treguan se ishin kundër sistemit të ri ushtarak të quajtur nizami xhedid (nizam-i cedid). Ajo e ndaloi Mehmet Reshid pashën të përdorte dhunën për të zbatuar reformën ushtarake në Shqipëri dhe urdhëroi ta shtynte atë për më vonë. Sulltani theksonte atëherë se “më parë duhej zgjidhur problemi grek, prandaj detyra kryesore ishte të nxirreshin sa më shumë trupa shqiptare për t’i hedhur në Greqi”. Pas pushtimit e shkatërrimit në prill 1826 të qytetit të Misolongjit nga trupat egjiptiane-osmane, Stambolli shtroi si synim të nënshtronte pjesën tjetër të Greqisë e në radhë të parë kështjellën e Akropolit të Athinës, për të hapur rrugën drejt Moresë. Në këto rrethana Mehmet Reshit pasha e ndryshoi qëndrimin ndaj feudalëve shqiptarë e sidomos ndaj Iljaz Podës, komandantit të derbendëve, të cilit filloi t’i paguante rregullisht rrogat e ushtarëve. Përveç kësaj, Porta e Lartë emëroi si myteselim të sanxhakut të Janinës Ismail bej Tepelenën, nipin e Ali Pashës. Qëllimi ishte që t’u krijohej përshtypje shqiptarëve se synimet e tyre për vetëqeverisjen e Shqipërisë Jugore po realizoheshin. Këtë bindje pati formuar edhe Iljaz Poda, i cili e festoi me gëzim të madh lajmin e emërimit të Ismail bej Tepelenës në Janinë.
Luftimet për pushtimin e kështjellës së Akropolit, që filluan në muajin gusht 1826, përfunduan në qershorin e vitit 1827. Nën komandën e gjeneralit anglez Kurç, mbrojtësit e jashtëm të kështjellës luftuan pa zell, bënë gabime të rënda dhe humbën betejën e 6 majit me dëme të shumta. Ndërkaq edhe ushtria e Mehmet Reshid pashës nga 18 000 ushtarë që kishte në fillim, tani ishte katandisur me 8 000 veta, për shkak të dezertimeve të shqiptarëve. Në pamundësi të vazhdonte mbrojtjen, garnizoni grek i kështjellës kapitulloi dhe ia dorëzoi atë Mehmet Reshid pashës.
Pas kësaj fitoreje ky ngriti zërin kundër silahdar Iljaz Podës, të cilin e akuzoi se nuk kishte zbrazur asnjë pushkë kundër kryengritësve grekë, madje, i kishte ndihmuar ata fshehurazi. Ai nuk i kishte shkuar në ndihmë as Ismail bej Tepelenës kur ky ishte rrethuar në Salona, dhe as Musa bej Qafëzezit në Rahovë të Livadhisë ku edhe u vra. Iljaz Poda kishte liruar pengjet e zonave të Agrafës e të Patërxhikut.
Krerët shqiptarë iu vunë punës për të diskredituar e hequr Mehmet Reshid pashën nga pushteti i Shqipërisë Jugore dhe për ta detyruar sulltanin që t’u linte atyre vetëqeverisjen e vendit. Këto veprime lehtësuan kryengritësit grekë. Qëndrimi i krerëve shqiptarë dhe dezertimet e ushtarëve e penguan kryekomandantin anadollak të vazhdonte marshimin për në More. Meqë i mbetën pak forca, ai ra moralisht deri në atë shkallë sa kërkoi dorëheqjen nga postet e tij.
Për të kapërcyer këtë gjendje të vështirë që u krijua në Shqipërinë e Jugut, Porta e Lartë i propozoi sulltanit, që Iljaz Poda të gradohej pashë dhe t’i jepej qeverisja e sanxhakut të Tërhallës, ndërsa Omer pashë Vrionit t’i jepej qeverisja e tre sanxhakëve të Shqipërisë Jugore, por me kusht që të dy të siguronin bashkimin e feudalëve të tre sanxhakëve shqiptarë rreth tyre për të sulmuar Greqinë dhe të zbatonin reformën ushtarake. Silahdar Iljaz Poda, si çdo feudal tjetër shqiptar, autoriteti i të cilit mbështetej në radhë të parë në forcat ushtarake me rrogë, nuk e pranoi detyrën e re. Ai propozoi që sanxhaku i Tërhallës t’i jepej Omer pashë Vrionit, kurse ai vetë do të shërbente nën urdhrat e tij. Nga ana tjetër, ai e njoftoi Portën e Lartë, me anë të përfaqësuesit të vet që dërgoi në Stamboll, se feudalët shqiptarë nuk mund të bashkoheshin për të shkuar kundër grekëve. Këtë nuk mund ta bënin jo vetëm pse ishin kundër zbatimit të reformës ushtarake, por edhe sepse ky bashkim konsiderohej thuajse i pamundur në kohën kur Fuqitë e Mëdha, me protokollin e 4 prillit 1827, kishin vendosur të përkrahnin çështjen greke. Ai i bëri të qartë Portës së Lartë se në këto kushte nuk duhej të shpresonte në pjesëmarrjen e shqiptarëve në luftën kundër Greqisë.
Ndërkaq, Fuqitë e Mëdha evropiane që kishin kërkuar pezullimin e veprimeve luftarake të Ibrahim Pashës së Egjiptit kundër Moresë dhe Hidrës, më 19 tetor 1827 shkatërruan flotën osmane në gjirin e Navarinit.
Porta e Lartë refuzoi kushtet e Fuqive të Mëdha për të njohur pavarësinë e popullit grek, dhe, duke shpresuar se do të gjente përkrahje nga shtetasit e vet myslimanë, nga kleri dhe feudalët, filloi përgatitjet për të kundërvepruar. Për të tërhequr feudalët shqiptarë, sulltani emëroi Omer pashë Vrionin në krye të sanxhakut të Tërhallës, mirëpo qeverisjen e Shqipërisë Jugore, duke përfshirë edhe sanxhakun e Vlorës, ia la përsëri Mehmet Reshid pashës. Ky vazhdoi të ngulte këmbë që Shqipëria Jugore të mos binte në duart e feudalëve vendas. Pas kësaj, shumica e krerëve shqiptarë nuk u bashkua me Portën. Pakënaqësinë e tyre ata e shfaqën hapur, veçanërisht gjatë luftës ruso-turke që u shpall më 14 mars 1828.

Kuvendi i Beratit (nëntor 1828)
Gjatë përgatitjeve që Porta e Lartë po bënte për të përballuar presionin e Fuqive të Mëdha në favor të çështjes greke, sulltani, ashtu si gjithë myslimanëve të perandorisë, edhe myslimanëve shqiptarë u bëri thirrje të rrëmbenin armët për të mbrojtur “fenë e shtetin”.
Mehmet Reshid pasha urdhëroi krerët feudalë të Shqipërisë Jugore të paraqiteshin në Janinë bashkë me luftëtarët e tyre. Këtij urdhri nuk iu bind së pari Iljaz Poda, megjithëse veziri anadollak i kishte dërguar njoftime se e kishte falur për qëndrimet e kaluara. Për ta bindur Iljaz Podën, ndërhyri edhe Porta e Lartë, e cila, në të njëjtën kohë, e kërcënoi se do ta ndëshkonte po të mos bindej. Iljazi nuk iu bind as Portës dhe, bashkë me krerët e tjerë që ndoqën shembullin e tij, filloi punën për t’i dëbuar Mehmet Reshid pashën dhe funksionarët e tjerë nga Shqipëria Jugore.
Ndërkohë kryengritja greke, që ishte çoroditur nga goditjet e forta të ushtrive osmane-egjiptiane, me përkrahjen e Fuqive të Mëdha filloi të ringjallej. Meqë në këtë kohë dhe ushtritë e Portës ishin larguar nga Moreja, ndërsa forcat e tjera osmane duke përfshirë edhe ato të Omer pashë Vrionit e të Ismail pashë Plasës ishin përqendruar në luftën me rusët, Stambolli urdhëroi Valiun e Rumelisë të organizonte një ekspeditë të re kundër grekëve. Por edhe kjo ekspeditë mund të ndërmerrej vetëm me ndihmën e feudalëve shqiptarë.
Feudalët shqiptarë, jo vetëm pse ushqenin simpati për çështjen greke, por edhe sepse ishin të bindur se ajo do të triumfonte, dhe pse e quanin me rrezik për interesat e tyre dhe për vendin, pjesëmarrjen në ekspeditë, nuk pranuan të angazhohen në luftën kundër Greqisë. Ata e shihnin këtë veprim si një nga rrugët për të dëbuar Mehmet Pashën dhe funksionarët e tjerë osmanë nga Shqipëria Jugore. Iljaz Poda, Ismail bej Vlora dhe Shahin bej Delvina, vendosën që për këtë çështje të thirrej një kuvend i gjerë i përfaqësuesve të krerëve shqiptarë. Ndërkaq, para se të mblidhej kuvendi, ata hynë në bisedime me qeverinë greke për të përcaktuar qëndrimin që do të mbanin të dyja palët në konfliktin që kishte shpërthyer. Gjatë bisedimeve të dyja palët u zotuan të mos sulmonin trojet e njëri-tjetrit.
Pas kësaj marrëveshjeje, në javën e parë të muajit nëntor 1828, u mblodh në Berat kuvendi i krerëve shqiptarë. Kuvendi i zhvilloi punimet e veta në mbledhje të fshehta, që zgjatën nga 6 deri më 8 të atij muaji dhe u mbajtën nën kryesinë e Ismail bej Vlorës, Iljaz Podës dhe Shahin bej Delvinës. Në kuvend u diskutua kryesisht për çështjen e qeverisjes dhe u theksua se funksionarët osmanë kishin përqendruar në duart e tyre të gjitha privilegjet, duke dëbuar vendasit. Prandaj u vendos që të thyhej autoriteti i vezirit nga Kytahijaja e Anadollit, ta largonin atë nga qeverisja e Shqipërisë dhe nëse ai do të zëvendësohej me të tjerë, edhe këta të dëboheshin duke u krijuar pengesa, derisa pushteti i vendit të përqendrohej në dorën e shqiptarëve. Mendohej që ky synim të arrihej para se Stambolli të zgjidhte mosmarrëveshjet e veta me Fuqitë e Mëdha, sepse kur Mehmet Reshid pashës t’i liroheshin duart, u tha në kuvend, ai do të hakmerrej ashpërsisht ndaj tyre dhe do ta nënshtronte vendin duke përdorur shqiptarët kundër shqiptarëve.
Më 9 nëntor, të dërguar nga Mehmet Reshid pasha, mbërritën në Berat, Sulejman bej Konica dhe Tahir aga Abazi, që kërkuan përgjigjen e shqiptarëve ndaj thirrjes së vezirit. Krerët e kuvendit i kthyen prapa duke u kumtuar se përgjigjen do t’ia jepnin vezirit me gojë në Zicë, ku do të paraqiteshin me forcat e tyre. Ata mendonin t’i njoftonin Mehmet Reshid pashës se pranonin të merrnin përsipër mbrojtjen e kufijve të Shqipërisë Jugore me forcat e tyre, por me kusht që, përveç sigurimit të ushqimit dhe municioneve, t’i jepej sanxhaku i Vlorës për qeverisje Ismail bej Vlorës, sanxhaku i Delvinës Shahin bej Delvinës dhe derbendët e sanxhaku i Tërhallës, Iljaz bej Podës. Ndërsa për trupat që do të nevojiteshin për t’u përdorur jashtë kufijve të Shqipërisë Jugore, kundër trupave franceze ose greke, kërkonin sigurimin e pagave të ushtarëve. Kërkesat e krerëve të kuvendit synonin në të vërtetë dëbimin e Mehmet Reshid pashës dhe të funksionarëve osmanë nga Shqipëria Jugore.
Mehmet Reshid pasha, që u informua mbi vendimet e kuvendit nga një agjent i tij i fshehur në radhët e pjesëmarrësve të kuvendit, nuk u paraqit në Zicë, por dërgoi tre përfaqësues të tij. Krerët e kuvendit të Beratit e kuptuan këtë shmangie të vezirit, ndaj u larguan dhe nuk morën pjesë në ekspeditë, që nuk u arrit të ndërmerrej. Sipas shembullit të tyre edhe feudalët çamë, që kishin pranuar në një farë mënyre të shkonin nën urdhrat e Mehmet Reshid pashës, jo vetëm hoqën dorë, por dëbuan forcat dhe përfaqësuesit e tij nga Paramithia. Ky veprim shënoi fillimin e lëvizjes feudale shqiptare për vetëqeverisjen e vendit si në kohën e Ali pashë Tepelenës.
I demoralizuar nga dështimi që pësoi dhe i shqetësuar se mos dëbohej me forcë, Mehmet Reshid pasha edhe këtë herë kërkoi të hiqej nga postet që mbante. Mirëpo Porta e Lartë nuk e pranoi këtë kërkesë dhe, meqenëse feudalët shqiptarë u mjaftuan vetëm me këto akte dhe nuk ndërmorën veprime për të pastruar sanxhakun e tyre nga funksionarët osmanë, Stambolli hartoi një plan tjetër, për të vrarë krerët kryesorë shqiptarë - Ismail bej Vlorën dhe Iljaz Podën, dhe të shpërndante kështu besëlidhjen e Beratit, ta shtypte atë ose ta detyronte t’u bindej urdhrave të pushtetit qendror. Për t’ia arritur këtij qëllimi, u përhap fjala se Mehmet Reshid pasha do të hiqej nga detyra e vet për shkak se u tregua i pazoti për ta bërë Besëlidhjen Shqiptare një mbështetje të perandorisë në periudhën e krizës së asaj kohe. Njëkohësisht iu dërguan Ismail bej Vlorës fermani i emërimit të tij si qeveritar i sanxhakut të Vlorës me gradën pashë me dy tuja dhe Iljaz bej Podës, fermani i emërimit të tij si komandant i përkohshëm i Janinës derisa të mbërrinte aty Ismail bej Tepelena.
Ismail bej Vlora ra në kurthin e kurdisur dhe shkoi në Janinë, ku më 5 janar 1829, kur po ngjiste shkallët e sarajit, u vra nga njerëzit e Mehmet Reshid pashës. Ndërsa Iljaz Poda shpëtoi, sepse nuk shkoi në Janinë. Por vrasja e Ismail bej Vlorës nuk i vërtetoi shpresat e Portës së Lartë për të nënshtruar shqiptarët. Përkundrazi, lëvizja mori karakterin e një revolte të vërtetë, që u shoqërua me dëbimin e funksionarëve osmanë dhe me vendosjen e pushtetit të parisë shqiptare në krahinat përreth Janinës, në Zagori, Konicë, Mecovë. Qëllimi ishte që Mehmet Reshid pasha të largohej. Ky i fundit, pasi i kumtoi Portës se për të nënshtruar shqiptarët duheshin përdorur forca të mëdha ushtarake, u përgatit të largohej nga Shqipëria. Ndërkohë, sulltani e ngarkoi me detyrën e Vezirit të Madh dhe të kryekomandantit të ushtrisë në luftën kundër Rusisë. Ky vendim u shpall në Janinë më 6 shkurt 1829.

Masakra e Manastirit (9 gusht 1830)
Me pretekstin se nuk u ishin paguar rrogat ushtarëve, një varg komandantësh të tjerë shqiptarë u larguan nga shërbimi zyrtar. Ndërkohë, Besëlidhja e Beratit kishte mundur të tërhiqte në anën e vet edhe disa kapedanë grekë që qëndronin në krahinat e tyre për t’i mbrojtur nga dhuna osmane. Por radhët e saj u shtuan edhe me krerë të tjerë shqiptarë të pakënaqur nga Porta e Lartë. Në këto rrethana u krijua në sanxhakun e Janinës një gjendje e turbullt.
Megjithëse sulltani nuk ia hoqi menjëherë Mehmet Reshid pashës detyrat e valiut të Rumelisë dhe të vezirit të tre sanxhakëve të Shqipërisë Jugore, për të mos ia ulur autoritetin në sytë e shqiptarëve, pas largimit të tij për në front, e ngarkoi me detyrën e valiut të Rumelisë dhe të qeveritarit të sanxhakut të Tërhallës e të nazërit (mbikëqyrës, ministër - shën. i aut.), të derbendëve ish-Vezirin e Madh, Mehmet Selim pashën. Ndërsa në postin e qeveritarit të të tre sanxhakëve shqiptarë u emërua, me gradën e vezirit Mahmud Hamdi pasha, një nga vartësit e Mehmet Reshid pashës. Edhe pas dërgimit të tij në front, Mahmudi II ia besoi pushtetin në Shqipëri një funksionari osman. Kjo tregonte edhe një herë se ai nuk donte të kënaqte kërkesën e krerëve feudalë shqiptarë për vetëqeverisje, sepse, siç shprehej ai, “shqiptarët do të vazhdonin turbullirat e nuk do të shërbenin si duhej, dhe se këtë do ta bënin kur mbi ta të ushtrohej një dhunë e fortë nga ana e shtetit”. Megjithatë, për të ulur hovin e lëvizjes në Shqipërinë Jugore dhe sidomos, për të nxitur më tej rivalitetin dhe armiqësitë midis krerëve kryesorë të kësaj lëvizjeje, sulltani kërkoi nga Mehmet Selim pasha që të thërriste Iljaz Podën në detyrën e myteselimit të sanxhakut të Tërhallës dhe të agait të derbendëve.
Pas këtyre emërimeve, në vargun e feudalëve të rebeluar u përfshi edhe Asllan bej Puçeja, ish-myteselim i sanxhakut të Tërhallës, një nga krerët më në zë të Shqipërisë Jugore, që mbeti pa ndonjë post zyrtar. I pakënaqur ishte edhe Ismail bej Qafëzezi i Kolonjës, të cilit Mehmet Reshid pasha i kishte premtuar myteselimllëkun e Tërhallës. Po ashtu, në këtë grup u radhit edhe Myslim Beu, vëllai i Veli bej Jaçes, komandant i Prevezës e i Artës, i cili ishte një tjetër feudal shqiptar po aq i fuqishëm sa Iljaz Poda ose Asllan Beu. Mehmet Reshid pasha i kishte premtuar Myslim Beut agallëkun e derbendëve, që nuk iu dha. Në këto kushte gjendja e turbullt u thellua në Shqipërinë Jugore dhe në të njëjtën kohë u shtuan armiqësitë dhe rivaliteti midis krerëve kryesorë.
I braktisur nga një pjesë e mirë e komandantëve shqiptarë, veziri Mahmud Hamdi pasha u detyrua të thërriste në Janinë Veli bej Jaçen. Me këtë veprim Veli bej Jaçja, që konsiderohej ndër feudalët e fuqishëm shqiptarë, përveç Prevezës dhe Artës, vuri nën komandën e vet edhe kështjellën e Janinës, ndërsa veziri osmanlli u gjend në mëshirën e tij. Në këtë kohë edhe Vlora e rrethi i saj kishin rënë në duart e Beqir bej Vlorës, vëllait të Ismail Beut, ish-kryetarit të Besëlidhjes së Beratit, ndërsa qyteti i Beratit kishte rënë në duart e Tafil Buzit. E njëjta gjendje ishte krijuar edhe në sanxhakun e Delvinës, ku Shahin bej Delvina, bejlerët e Gjirokastrës dhe ata të Çamërisë, vepronin me kokë të vet, pa pyetur për autoritetin e Mahmut Hamdi pashës.
Meqenëse ky vezir nuk solli ndonjë shërbim, Porta e Lartë e hoqi dhe e dërgoi në frontin rus, ku Mehmet Reshid pasha po pësonte disfata mbas disfatash. Detyrën e qeverisjes së Shqipërisë Jugore Porta ia ngarkoi valiut të Rumelisë. Ky, me qëllim që të shtinte në dorë komandën e kështjellës së Janinës, kërkoi ndihmën e njërit prej feudalëve shqiptarë, Latif Efendiut. Ndërkaq, i premtoi komandantit të saj, Veli bej Jaçes, se do t’i paguante rrogat e ushtarëve nëse ky i largonte trupat e tij nga Janina. Por këto orvatje nuk patën sukses. E gjithë Shqipëria Jugore si dhe Tërhalla e derbendët, ranë në fakt në duart e feudalëve shqiptarë.
Pasi njohu pavarësinë e Greqisë (1830), Porta e Lartë u mor tërësisht me nënshtrimin e Shqipërisë, e cila për shkak të popullsisë së saj, që në shumicë ishte myslimane, bashkë me Bosnjën, konsideroheshin si dy mbështetjet e pushtetit osman në Rumeli. Detyrën e nënshtrimit të Shqipërisë së Jugut sulltani ia ngarkoi Vezirit të Madh, Mehmet Reshid pashës. Pas kësaj do të fillonte nënshtrimi i Shqipërisë Veriore dhe do të zbatoheshin në vend reformat centralizuese, sidomos ajo ushtarake.
Pa u larguar akoma nga Edreneja, Veziri i Madh emëroi të birin, Emin Pashën, si qeveritar të Janinës, Mahmud Hamdi pashën si qeveritar të Tërhallës dhe si komandant të derbendëve, Iljaz Podën. Sipas mendimit të sulltanit, ai duhet ta emëronte këtë të fundit myteselim të sanxhakut të Vlorës me titullin “Kapëxhëbash (kryeportier - shën. i aut.) i Oborrit”, por kjo nuk pati efekt, sepse Iljaz Poda ishte kundërshtari kryesor i qeverisjes së Shqipërisë Jugore nga osmanët.
Nga Edreneja Mehmed Reshid pasha mbërriti në Manastir, ku ftoi krerët shqiptarë e sidomos Iljaz Podën, Asllan bej Puçen dhe Veli bej Jaçen etj., të paraqiteshin në selinë e tij për të biseduar për çështje të organizimit të ushtrisë dhe të pagesave të prapambetura.
Asllan bej Puçja, që kishte qenë në luftë me forcat e Vezirit të Madh në Alasonjë, i ndërpreu luftimet dhe, pasi u takua me Veli bej Jaçen në Mecovë, vendosën të shkonin bashkërisht në Manastir të shoqëruar me kontingjente të forta ushtarësh, për të parandaluar ndonjë pabesi dhe për t’i shkëputur vezirit të drejtat që pretendonin.
Ndërsa Asllan Beu e Veli Beu shkuan në Manastir, Iljaz Poda, që nuk i zuri besë Vezirit të Madh, u tërhoq në zonën e Dangëllisë dhe filloi përgatitjet për t’u mbrojtur në malin e Melesinit në rast se sulmohej nga forcat qeveritare, që mund të vinin kundër tij nga Korça ose Janina.
Mehmed Reshid pasha nuk kishte aspak ndërmend të bisedonte me krerët shqiptarë që erdhën në Manastir, përkundrazi, ai kishte marrë masat për t’i likuiduar ata me pabesi. Pikërisht në këtë kohë ai i preu kokën në Berat Hasan bej Vrionit dhe vari në Manastir Shaban Gegën, që kishte zënë rob në Janinë. Ndërsa ndaj bejlerëve që mbërritën në Manastir, Mehmet Reshit pasha, pasi u bëri një pritje madhështore, organizoi më 9 gusht një masakër të paparë. Në këtë ditë ai i ftoi ata të merrnin pjesë në një stërvitje të reparteve të rregullta ushtarake që u bë jashtë qytetit. Këtu ata do të hanin edhe drekën në një kopsht të hapur. Mirëpo sapo mbërritën në vendin e ceremonisë, dy të ftuarit e parë, Veli Jaçe beu dhe Asllan Puçe beu, ushtarët që stërviteshin i kthyen pushkët kundër tyre dhe hapën zjarr mbi ta. Kështu të qëlluar në befasi, dy bejlerët shqiptarë dhe shoqëruesit e tyre nuk mundën të bënin veçse një qëndresë të vogël. Veli Beu u vra në vend, kurse Asllan Beu, të cilit iu plagos kali, u godit dhe iu pre koka. Pas tyre, po atë ditë të 9 gushtit u vranë të masakruar po në vendin e ceremonisë edhe 800-1 000 shqiptarë kurse 400-500 të tjerë u zunë robër.
Një veprim i ngjashëm dhe i pabesë u krye edhe nga i biri i Vezirit të Madh, Emin Pasha, ndaj Myslim Beut e Kapllan Beut, i pari vëlla i Veli Beut, ndërsa i dyti i Asllan Beut. Kapllan Beu mundi të shpëtonte por, para se të largohej nga Janina, bëri një akt të pakuptimtë e barbar, dogji thuajse gjysmën e qytetit.
Me masakrën e Manastirit dhe të Janinës Mehmet Reshid pasha synonte t’u jepte një mësim krerëve të tjerë shqiptarë dhe t’i bënte që të nënshtroheshin.
Kjo masakër, që zhduku krerët më të rëndësishëm të lëvizjes shqiptare të Jugut, arrestimi i familjeve të luftëtarëve të garnizoneve të qyteteve të Shqipërisë Jugore, konfiskimi i pasurive të tyre si dhe presioni i vazhdueshëm i forcave qeveritare mbi popullsinë, bënë që feudalët shqiptarë të hiqnin dorë nga lëvizja. Megjithëse një pjesë e tyre u hodh në male për një farë kohe, lëvizja u topit, për t’u gjallëruar më pas, në mesin e muajit prill 1831, kur feudalët e jugut mbështetën luftën e Mustafa pashë Bushatlliut kundër reformave centraliste në Shqipërinë Veriore.

[Laberia]

7. LËVIZJA PËR VETËQEVERISJE NË SHQIPËRINË VERIORE.
SHEMBJA E PASHALLËKUT TË SHKODRËS

Mustafa pashë Bushatlliu në luftën ruso-osmane të viteve 1828-1829
Porta e Lartë, që kërkonte me çdo kusht të shuante kryengritjen greke, në pranverën e vitit 1824 e urdhëroi vezirin Bushatlli, pa mbërritur mirë në Shkodër nga Akarnania, të nisej përsëri kundër lëvizjes greke. Por ky nuk pranoi jo vetëm pse kërkonte të ruante forcat e veta për t’u bërë ballë turbullirave brenda pashallëkut dhe për t’u mbrojtur nga rivali i tij, Dervish pashë Peja, që ishte emëruar vali i Rumelisë, por edhe sepse ushtarakët shkodranë e malësorët nuk dëshironin të ktheheshin në Greqi ku, krahas të tjerave, kishin shpërthyer edhe epidemitë.
Megjithatë, më 1825, si Bushatlliu, ashtu dhe pashallarët kosovarë u detyruan të dërgonin nën komandën e valiut të Rumelisë, Mehmet Reshid pashës, kontingjentet e tyre ushtarake, por kur panë trajtimin e keq të shqiptarëve nga kryekomandanti osman, që po i përdorte ata si mish për top, i tërhoqën forcat e tyre. Kjo shkaktoi zemërimin e valiut, që ra sidomos mbi Mustafa Pashën e Shkodrës.
Veziri Bushatlli, pushteti i të cilit ende nuk ishte konsoliduar si duhej, u mundua t’u shmangej sa më shumë detyrimeve ndaj pushtetit qendror. Kështu veproi atëherë edhe shumica e pashallarëve kosovarë. Mirëpo Mehmet Reshid pasha përsëri shkaktoi ngatërresa midis tyre. Me kryengritjen që nxiti në marsin e vitit 1826 në Prishtinë kundër Jashar Pashës, kunatit të Tahir pashë Bushatlliut, dhe me një komplot që organizoi në muajin maj të të njëjtit vit në Shkodër për të vrarë Mustafa Pashën e për të sjellë në fuqi Tahir Pashën, ai arriti të përçante pashallarët gegë. Përçarja u thellua më shumë me shpalljen e reformës ushtarake, pasojat e rënda të së cilës për pushtetin e tij, veziri shkodran, edhe pse me vonesë, i kuptoi dhe e kundërshtoi së bashku me krerët feudalë boshnjakë, të cilët u shpallën gjithashtu haptazi kundër saj. Mirëpo, edhe pse sistemi i ri ushtarak binte ndesh gjithashtu me interesat e pashallarëve kosovarë, këta jo vetëm nuk ndoqën veprimin e Bushatlliut, por iu kundërvunë atij duke ndihmuar përfaqësuesin e Portës së Lartë në Bosnjë, vezir Abdurrahman Pashën. Ky mundi ta paralizonte për një kohë lëvizjen boshnjake dhe pas kësaj filloi të vepronte kundër Mustafa Pashës duke bërë presion në kufijtë e pashallëkut të tij me anën e forcave të pashallarëve të Shkupit e të Prizrenit. Por edhe këto veprime u ndalën, pasi Bushatlliu dërgoi kundër këtyre dy pashallarëve shqiptarë një ushtri prej 14 000 vetash. Pas kësaj Porta e Lartë, u detyrua të ndërhynte për ndërprerjen e konfliktit.
Në vitin 1826 veziri Bushatlli kundërshtoi të dërgonte forca ushtarake në Greqi. Mirëpo Porta e Lartë, që po shkonte drejt një konflikti të madh me Fuqitë e Mëdha evropiane, të cilat filluan të ndërhynin hapur në favor të njohjes së Greqisë si shtet më vete, nuk hoqi dorë nga përpjekjet për ta tërhequr atë dhe për të përdorur me ndihmën e tij potencialin ushtarak të Gegërisë. Porta kërkoi prej Mustafa Pashës të ngrinte një ushtri prej rreth 40 000 vetash të përbërë prej ushtarësh shqiptarë gegë, duke i dërguar edhe listën e pashallarëve, të bejlerëve dhe të kapedanëve që do të hynin nën komandën e tij. Ai u porosit me këtë rast, që t’i trajtonte si kryengritës të gjithë ata krerë që nuk do t’i bindeshin.
Ky urdhër e joshi Bushatlliun, sepse do t’i shërbente para së gjithash, forcimit të autoritetit të tij në Gegëri. Por këtij urdhri kundërshtuan t’i bindeshin Abaz Pasha i Dibrës dhe Mehmet Pasha i Matit. Kapedani i Mirditës, që u ngarkua për t’i bindur këta të bashkëpunonin, tërhoqi pas Bushatlliut feudalin e Matit, kurse atë të Dibrës nuk arriti ta bindte. Në këto rrethana, në nëntor të vitit 1827, Mustafa Pasha nisi kundër tij 18 000 ushtarë. Ndërkaq edhe feudalët dibranë u përçanë. Kundër Abaz Pashës u ngritën malësorët dibranë. I shqetësuar se mund të vritej nga njerëzit e vet, Abaz Pasha u arratis. Kështu Mustafa Pasha mundi të konsolidonte pozitën e vet edhe në këto treva. Ndërkohë Porta e Lartë gradoi si mirmiran djalin e tij të madh, Mahmud Beun, dhe vazhdoi ta joshte këtë kundërshtar të reformave për aq kohë sa pati nevojë për mbrojtjen e kufijve tokësorë e detarë të perandorisë. Këto ishin rrethanat në të cilat u gjend Pashallëku i Shkodrës dhe përgjithësisht Shqipëria e Veriut dhe ajo e Verilindjes në prag të fillimit të luftës ruso-turke të vitit 1828-1829.
Fillimi i kësaj lufte solli pushtimin nga ushtria ruse të Vllahisë dhe të Moldavisë. Ushtria osmane në kushtet kur nuk i erdhi në ndihmë as kontingjenti i fortë ushtarak boshnjak që ishte paraparë të dërgonte veziri i Bosnjës, nuk e ndali dot vrullin e rusëve. Ndërkaq, më 8 qershor 1828 shpërtheu kryengritja e krerëve boshnjakë kundërshtarë të reformave. Kjo bëri që edhe kontingjenti ushtarak i Bosnjës që ishte në rrugë drejt frontit rus, të mos arrinte atje dhe të shkrihej krejtësisht.
Në këtë gjendje të vështirë Porta i drejtoi sytë në Shqipëri. Duke pasur si synim që forcat e Shqipërisë Veriore t’i përgatiste për frontin e Danubit, Porta dërgoi në Shkodër një funksionar të Lartë, i cili u ngarkua të formonte një ushtri të fortë dhe sipas sistemit të ri ushtarak. Por urdhri u anulua, kur Mustafa Pasha i deklaroi sulltanit se shqiptarët gegë e urrenin atë sistem, dhe për rrjedhojë ishte rrezik që të hidheshin në kryengritje sikurse ndodhi në Bosnjë. Atëherë Porta pranoi që përgatitja e ushtrisë të bëhej sipas sistemit të vjetër, por me kusht që pashai shkodran të nisej drejt Danubit për të zhbllokuar në radhë të parë Vidinin, që rrezikohej të rrethohej prej rusëve e të binte në duart e tyre.
Për të mënjanuar humbjet e mëdha që do të pësonin forcat e tij ushtarake në një luftë fundi i së cilës po dukej qartë, Mustafa Pasha bëri të gjitha përpjekjet për të vonuar nisjen e tyre në frontin e Danubit. Për këtë i dhanë dorë disa ngjarje jo të parëndësishme. E tillë ishte kërkesa që Mali i Zi i bëri carit rus për të dërguar kuadro e të holla për të gozhduar në vend pashallarët e zonave kufitare shqiptare dhe për t’i penguar të niseshin për në front. Një ngjarje tjetër e tillë ishte kryengritja e zonës së Peshterit, ku Bushatlliu dërgoi një forcë prej 4 000 vetash. Më në fund, ai përfitoi edhe nga fakti që as pajisjet dimërore dhe as fondet e të hollave e për pasojë, as forcat e vartësve të tij, nuk i mbërritën me kohë. Në këto rrethana, Bushatlliu kërkoi shtyrjen e kohës së nisjes së tij për në pranverën e vitit 1829, të cilën Porta u detyrua ta pranonte.
Sapo mori vesh se Mehmed Reshid pasha u emërua Vezir i Madh dhe kryekomandant, Mustafa Pasha me qëllim që të mos vihej nën vartësinë e tij të drejtpërdrejtë, kërkoi nga Porta e Lartë ta lejonte që me forcat e veta, me ato të pashallarëve kosovarë dhe me 20 000 ushtarë boshnjakë, të formonte një ushtri të madhe prej 60 000 vetash, që do të vepronte në sektorin e Vidinit. Sulltani e pranoi këtë propozim duke menduar se kjo, edhe pse mund të mos i sillte dobi ushtarake, do t’i sillte përfitime me karakter politik, do t’i duhej për bisedimet për paqe që kishte ndërmend t’i fillonte së shpejti.
Në literaturën e huaj e sidomos në atë franceze është pohuar se fermani i sulltanit për të caktuar Bushatlliun si komandant të pavarur në sektorin e Vidinit, u nxor falë ndërmjetësisë që princi Milosh i Serbisë bëri pranë Portës. Ky pohim nuk qëndron, sepse në dokumentacionin osman nuk bëhet fjalë fare për një ndërmjetësim të tillë për këtë emërim. Edhe vonesa e nisjes së Bushatlliut për në front, në këtë literaturë lidhet me princ Miloshin, i cili e paska siguruar atë se rusët do ta ndihmonin të bëhej sundimtar i pavarur po qe se nuk do të merrte pjesë në luftën kundër tyre. Por, siç treguan ngjarjet e mëvonshme, edhe ky pohim është po aq i pabazuar sa edhe i pari.
Bushatlliu duhej të ishte nisur më 15 maj, por doli nga Shkodra vetëm më 6 qershor. Kjo ndodhi për shkak se në atë kohë banorët e Ljeshko Poljes, të Kuçit dhe të Piprit, jo vetëm nuk pranuan të dërgonin ushtarët, për të cilët kishin marrë edhe paradhëniet, por sulmuan kështjellën e Shpuzës dhe të Zhabjakut. Mustafa Pashës, para së gjithash, iu desh të sqaronte, se mos këto sulme i kishte organizuar Vladika dhe të dërgonte kundër tri krahinave rebele një forcë prej 5 000 vetash.
Më 6 qershor, pasi la si zëvendës djalin e vet, Mahmud Pashën, dhe këshilltar të tij Xheladin Beun e Ohrit dhe, pasi mbylli në pallat kushërinjtë rivalë, Tahir Pashën e Dervish Beun, Bushatlliu u nis për në frontin e Danubit. Duke menduar se ndërkaq do të sheshoheshin mosmarrëveshjet ruso-turke, për të cilat kishin filluar bisedimet për paqe, ai i imponoi ushtrisë së tij prej 20-25 000 vetash (me të nuk u bashkuan as boshnjakët e as forcat e disa pashallarëve shqiptarë), një marshim të ngadalshëm dhe vetëm më 6 korrik mbërriti gjysmë ore afër Vidinit, ku vendosi kampin e vet.
Ndërsa ndërmjetësit e të dy perandorive ndërluftuese kishin filluar bisedimet për paqe, ushtritë osmane pësuan disfata të rënda. Pasi dogjën flotën osmane në Detin e Zi, pasi pushtuan kështjellën e Silistrës dhe e detyruan Mehmet Reshid pashën të futej në kështjellën e Shumlës, rusët kërkuan si kusht për përfundimin e paqes dorëzimin e një numri fortesash, ndër të cilat edhe atë të Shumlës. Në rast të kundërt, e kërcënuan ata Portën, paqja do të nënshkruhej në Stamboll. Këto fitore u dhanë mundësi rusëve të drejtoheshin në Edrene dhe prej aty drejt Stambollit, prandaj i ndërprenë bisedimet.
Shthurja në ushtri dhe paniku që u përhap në perandori, e detyruan Portën e Lartë të shpejtonte përfundimin e paqes dhe të dërgonte të plotfuqishmit e saj në Radost, ku gjendej Shtabi i Përgjithshëm i ushtrisë ruse. Por, meqenëse Mustafa Pasha arriti të detyronte ushtrinë ruse, që ndodhej 18 orë larg Vidinit, në qytetin Orahovë, ta braktiste këtë qytet të pushtuar qysh në maj, sulltani vendosi ta përdorte këtë fitore si mbështetje për dërgatën e tij diplomatike. Mustafa Pashën e emëroi kryekomandant të korparmatës së Rumelisë Qendrore, duke e urdhëruar që të vendosej midis Edrenesë e Stambollit për të mbrojtur kryeqytetin. Por, ndërsa Bushatlliu filloi marshimin nga Vidini për të zbatuar urdhrin e sulltanit, Edreneja ra më 22 gusht 1829 në duart e rusëve, të komanduar nga gjenerali Dibiç. Kjo ngjarje u dha rusëve mundësinë që të kërkonin zhvillimin e bisedimeve për paqe në këtë qytet.
Diplomatët osmanë, që ishin vënë në dijeni për lëvizjen e forcave të Mustafa Pashës, kërkuan prej tij t’i afrohej Edrenesë deri në vendin Haskëj, me qëllim që ta bënin më të efektshëm vringëllimën e armëve. Por gjenerali Dibiç protestoi, duke deklaruar se afrimi i tij do të sillte ndërprerjen e bisedimeve.
Rusët ishin të shqetësuar, sepse, përveç 40 000 ushtarëve që solli me vete nga Vidini, Mustafa Pasha e shtoi potencialin ushtarak edhe me repartet e vezirëve të ndryshëm që u vunë nën komandën e tij.
I bindur se as ushtria vullnetare, që u ngrit për mbrojtjen e Stambollit dhe as ajo e Mustafa Pashës nuk ishin në gjendje t’u bënin ballë forcave ruse, sulltan Mahmudi II nxori vendimin e divanit për të nënshkruar paqen me çdo kusht. Sulltani, edhe pse Mustafa Pasha mund t’ua merrte përsëri Edrenenë rusëve, nuk pranoi zgjatjen e luftimeve për të mos pësuar ndonjë humbje më të rëndë dhe urdhëroi nënshkrimin e Traktatit të Paqes.
Megjithëse e ndiente veten të fyer për shkak se përfundimin e traktatit të paqes dhe kushtet e tij i mësoi nga gazetat dhe jo nga kanalet zyrtare, Mustafa Pasha nuk diskutoi më tej dhe me të marrë pëlqimin e qeverisë, u kthye në vendlindje. Sulltani jo vetëm i dërgoi rrogat e prapambetura të ushtarëve, por i dha atij si dhuratë një shpatë të stolisur me xhevahire. Dhurata të ngjashme ai u dërgoi edhe pashallarëve kosovarë.
Gjatë luftës së Turqisë me Rusinë, të viteve 1828-1829, Bushatlliu, duke shfrytëzuar gjendjen e vështirë të perandorisë, forcoi pozitën e vet në sy të shqiptarëve e krerëve të tyre, e shtriu pushtetin edhe në sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit, dhe, duke mbetur kundërshtar i reformave centralizuese, u afrua me krerët boshnjakë dhe ata të Rumelisë, u bë një qeveritar krahinor i rrezikshëm për Portën e Lartë, një pengesë që ajo vendosi ta zhdukte sa më parë.
Krahas fuqizimit të pushtetit të Bushatllinjve në Pashallëkun e Shkodrës, në fundin e shek. XVIII e sidomos gjatë dhjetëvjeçarëve të parë të shek. XIX, u forcuan edhe mjaft familje feudale në Shqipërinë Verilindore (Kosovë) dhe në atë Lindore (trevat shqiptare në Maqedoninë e sotme). Disa prej këtyre familjeve të fuqishme ishin me origjinë të hershme feudale, ndërsa të tjerat u shfaqën rishtas si rezultat i fitores në rivalitetet e ashpra me familje të tjera kundërshtare. Kështu në Prizren u ngrit familja e Rrotullajve, të cilët, të paktën që nga viti 1794, kur mundën të mposhtin e të dëbojnë kundërshtarët e vet, Sali Pashitët, sunduan si të plotfuqishëm në këto anë, duke i dhënë sanxhakut të Prizrenit karakterin e një pashallëku të vogël. Më të njohurit e kësaj familjeje në dekadat e para të shek. XIX u bënë Rustem Pasha dhe Mahmud pashë Rrotulla, të cilët qeverisën këtë sanxhak përkatësisht gjatë viteve 1801-1806 dhe 1809-1836. Gjurmë të thella la në historinë e viseve veriore të Shqipërisë sidomos veprimtaria politike e familjes së fuqishme të Begollajve të Pejës. Pinjollë të shquar të saj që nga shek. XVII patën qeverisur në mënyrë periodike, jo vetëm rajonin e Pejës, por edhe sanxhakun e Shkodrës.
Ndikim të veçantë në zhvillimet politike të Kosovës gjatë kësaj kohe kishte edhe familja e Gjinollëve e vendosur në Prishtinë. Nga kjo familje u shquan sidomos Maliq Pasha dhe i nipi Jashar Pasha, të cilët gjatë këtyre viteve sunduan me dorë të hekurt në qytetin e Prishtinës dhe rrethinën e tij.
U dalluan gjithashtu për nga fuqia e tyre politike dhe ekonomike familje të tjera në qytete të ndryshme shqiptare, si në Vuçiternë, Tetovë etj. Megjithatë, fuqizimi i familjeve shqiptare në viset verilindore dhe lindore nuk arriti atë shkallë ndikimi dhe atë pushtet që patën fituar Bushatllinjtë në Shqipërinë Veriore dhe Ali pashë Tepelena në atë Jugore.

Shembja e Pashallëkut të Shkodrës (1831)
Vendosja e Mehmet Reshid pashës në Manastir dhe sidomos masakrimi i njëkohshëm në këtë qytet dhe në Janinë i krerëve kryesorë të Shqipërisë së Jugut, si dhe futja e saj në binarët e sistemit të reformave centralizuese, u treguan krerëve të Shqipërisë së Veriut se, me vezirin Bushatlli në krye, pushteti politik dhe ekonomik i tyre si dhe vetë jeta e tyre ishin vënë në rrezik. Tashmë, nuk kishte dobi qëndrimi i lëkundur që kishin mbajtur deri atëherë. Duhej zgjedhur një nga dy rrugët: ose të pranonin zbatimin e reformave me gjithë pasojat e tyre, ose të ngrinin krye me armë në dorë kundër reformave për të mbrojtur sistemin vetëqeverisës, pushtetin e tyre krahinor.
Pa kaluar më shumë se një vit, më 4 janar 1831, mbërriti në Shkodër fermani i sulltanit që e kufizonte pushtetin e vezirit Bushatlli vetëm në sanxhakun e Shkodrës. Qeverisja e sanxhakut të Ohrit, të Dukagjinit dhe të Elbasanit iu dha Mehmet Reshid pashës, i cili e kishte kërkuar si kusht për të shtrirë reformat në krahinat e Gegërisë. Përveç kësaj, ky ferman e detyronte Mustafa Pashën të pranonte në sanxhakun e tij, vendosjen e garnizoneve ushtarake të rregullta dhe çarmatosjen e banorëve.
Këtij urdhri të sulltanit nuk pranuan t’i bindeshin paria feudale, tregtarët e pasur, krerët e esnafeve, bajraktarët e malësive dhe klerikët kryesorë myslimanë të sanxhakut të Shkodrës. Ata e shihnin atë si një masë që do të çonte në zhdukjen e vetëqeverisjes krahinore, ose e asaj gjysmë lirie që kishin fituar në rrjedhën e kohës, dhe, njëherazi në një nënshtrim të plotë ndaj sundimit osman. Në të vërtetë urdhri i sulltanit i vitit 1831 ishte një pushtim i ri i vendit, i cili ndonëse po realizohej pa luftë, do të sillte më pas konfliktin e armatosur, sepse populli nuk do të pranonte as vendosjen në vend të garnizoneve osmane, e as të çarmatosej. Prandaj përfaqësuesit e popullsisë së Shkodrës, vendosën që, në rast se do të përdorej dhuna nga Porta e Lartë për zbatimin e reformave në vendin e tyre, të rrëmbenin armët. Hapi i parë i kundërshtimit ndaj vullnetit të sulltanit u bë kur ata veshën përsëri kostumet kombëtare dhe zhveshën rrobat e hoqën festet që u ishin imponuar nga Stambolli para tre vjetëve. Në të njëjtën kohë krerët e sanxhakut të Shkodrës i shprehën vezirit Bushatlli mirënjohjen dhe bindjen e tyre.
Pasi siguroi mbështetjen e tyre dhe pasi bëri për vete pashallarët kosovarë, që nuk e miratuan fermanin e 4 janarit 1831, Bushatlliu hodhi një hap të dytë, urdhëroi zëvendësit e vet në tre sanxhakët që i hiqeshin, të mos ua dorëzonin pushtetin përfaqësuesve të Vezirit të Madh. Por Mehmet Reshid pasha, që e kishte parashikuar një qëndresë të tillë, i doli përpara kësaj dhe i dërgoi zëvendësit e vet para se Bushatlliu të mund të fillonte të kundërshtonte. Për rrjedhim, ata jo vetëm morën në duart e tyre pushtetin duke i dëbuar përfaqësuesit e vezirit të Shkodrës, por konfiskuan dhe pasuritë e këtyre. Përveç kësaj, në Ohër u bastis e u plaçkit saraji i Xheladin bej Ohrit dhe familja e tij u nxor jashtë. Kurse në Dibër të njëjtin fat pësoi motra e vezirit Bushatlli. Vetëm në Pejë zëvendësi i Vezirit të Madh Abdurrezak Pasha, hasi në kundërshtimin e banorëve të qytetit dhe e mori pushtetin me shumë vështirësi, pasi i la Sefedin pashë Gjakovës qeverisjen e Gjakovës dhe Alltun-Ilisë.
Mustafa Pashës, kundër të cilit u organizua edhe një atentat për ta vrarë, i dolën nga duart tre sanxhakët dhe me këtë akt pashallëku i Shqipërisë Veriore pësoi një goditje të rëndë. Në këto kushte Bushatlliu arriti në përfundimin se rruga e vetme për rimëkëmbjen e pashallëkut, për mbrojtjen e pushtetit dhe të vetes së tij, ishte organizimi i kryengritjes së armatosur kundër pushtetit qendror, duke i dhënë asaj karakterin e një lëvizjeje të gjerë kundër reformave, e cila do t’i siguronte aleatë më të shumtë. Kështu do të mund të dëboheshin nga Shqipëria Mehmet Reshid pasha e njerëzit e tij dhe pushtuesit osmanë në përgjithësi. Ky ishte qëllimi i vërtetë i kryengritjes. Ndonëse në dukje kryengritja, për të tërhequr në të dhe në ndihmë të shqiptarëve edhe kombësitë e tjera të Rumelisë, paraqitej si antireformiste, në të vërtetë kishte për qëllim mënjanimin e pushtimit osman, pra kishte karakter çlirimtar. Shqiptarët nuk pranonin t’u nënshtroheshin më tej sundimtarëve osmanë, që i mbanin të robëruar prej disa shekujsh. Mustafa Pasha hyri në rrugën e kryengritjeve pasi nuk u mor parasysh ankesa që i drejtoi sulltanit kundër Mehmet Reshid pashës, të cilin krahas të tjerave e akuzoi edhe për atentat kundër tij. Pas këtyre orvatjeve Bushatlliu u hodh në rrugën e luftës. Porta e Lartë, duke këmbëngulur në zbatimin e reformave centralizuese, jo vetëm nuk e mori parasysh ankesën e tij, por edhe përligji si të drejtë e në dobi të përforcimit të pushtetit qendror dhënien e tre sanxhakëve Vezirit të Madh. Bushatlliut i kërkohej të sakrifikonte pushtetin e vet në vendin e vet, ndërsa shqiptarëve të pranonin pa kundërshtim rivendosjen e sundimit të ushtrisë dhe të funksionarëve të sulltanit osman.
Në muajin shkurt, Mustafa Pashës, nëpërmjet qehajait Dervish bej Koplikut, i erdhi përgjigjja e feudalëve boshnjakë, kundërshtarë të reformave, që i kumtuan se do të bashkëpunonin me të në kryengritjen e armatosur dhe do t’i vinin në ndihmë me ushtritë e tyre. Përgjigje me të njëjtën përmbajtje mori Mustafa Pasha edhe nga mjaft feudalë të Rumelisë, ku ziente pakënaqësia ndaj reformave.
Por, që të mund të ngrinte në këmbë një ushtri të madhe, me të cilën do të sulmonte forcat osmane të Vezirit të Madh në Manastir apo në Janinë, Mustafa Pasha kishte nevojë edhe për mjete financiare. Ai gjeti mbështetje te Mehmet Ali Pasha i Egjiptit, që u tregua i gatshëm ta ndihmonte me mjete financiare dhe fshehurazi, edhe me ushtri. Por pashallarët kosovarë refuzuan ndihmën e pashait të Egjiptit, jo vetëm pse repartet ushtarake egjiptiane ishin organizuar sipas modelit evropian, por edhe sepse e quanin të rrezikshme praninë e një ushtrie të valiut të Egjiptit në Shqipëri, i cili po të vinte këmbë në një vend, vështirë se largohej me vullnetin e vet. Mehmet Ali Pasha i siguroi se merrte përsipër shpenzimet e një ushtrie prej 40 000 vetash. Ai ishte i interesuar për shpërthimin e një lëvizjeje të gjerë në Rumeli, sepse në këtë mënyrë do të fitonte mundësinë të forconte më tej pushtetin e tij të pavarur dhe të sulmonte e të pushtonte Sirinë.
Edhe Milosh Obrenoviqi, princi i Serbisë, premtoi t’i jepte Bushatlliut 500 000 groshë duke shpresuar se, në rast fitoreje, veziri shkodran do t’i kthente krahinat që i ishin shkëputur Serbisë, të cilat sulltani ia kishte premtuar, por nuk po ia dorëzonte. Mirëpo ky princ u tregua dhe i pabesë. Duke pasur si qëllim të vetëm të aneksonte treva të Kosovës, ai synonte ta arrinte këtë pavarësisht se kush do ta fitonte luftën, ndaj i ofroi edhe Portës së Lartë ndihmën e tij ushtarake kundër shqiptarëve dhe boshnjakëve që u bashkuan me ta.
Ndërkaq, Mustafa Pasha siguroi asnjanësinë e Malit të Zi në këtë konflikt me Stambollin. Kështu u krijuan kushtet që Bushatlliu të fillonte veprimet ushtarake të kryengritjes. Por, derisa u plotësuan kushtet për t’u hedhur në sulm kundër Vezirit të Madh në Manastir, Bushatlliu humbi një kohë mjaft të çmuar.
Më 27 mars 1831, pasi la në Shkodër si zëvendës të birin, dhe pasi dërgoi në kështjellën e Lezhës municione për të përballuar ndonjë zbarkim detar të forcave qeveritare, Mahmud Pasha doli nga qyteti. Meqë më 31 mars kishte parashikuar të ndodhej në Prizren, u dërgoi fjalë boshnjakëve të arrinin gjatë kësaj kohe në Prishtinë për t’u bashkuar me të. Ata nuk e respektuan afatin, por kjo nuk e pengoi Bushatlliun ta çonte përpara kryengritjen. Çdo lëkundje a vonesë do të sillte dështimin e kryengritjes.
Po në këtë kohë Bushatlliu shpërndau një thirrje, në të cilën grishte popullsinë për kryengritje. Thirrja u prit me miratim kudo. Për të pasur përkrahjen e shtresave të gjera popullore, në thirrje, ndër të tjera, kërkohej që të mos prekej rajaja, që nevojat e ushtrisë të plotësoheshin duke blerë sendet e domosdoshme dhe jo duke vënë dorë mbi pronat shtetërore. Për të mos shkaktuar zemërimin e qeverive evropiane, ai deklaroi se edhe posta evropiane nuk do të cenohej.
Me Bushatlliun u bashkua popullsia e Nishit, ndërsa ajo e Sofjes, Filipopolit e Pazarxhikut, sipas lajmeve që vinin prej andej, priste mbërritjen e vezirit për t’u bashkuar me të.
Në Prizren u bashkuan me Mustafa Pashën pashallarët kosovarë, Mahmud pashë Prizreni, Jashar pashë Prishtina, Hysen pashë Vranja etj. Pashai shkodran shpalli se pagesat e rekrutimit të ushtarëve do të jepeshin sipas sistemit “burrë për shtëpi”. Për t’i përballuar ato kishte marrë premtimin e Mehmet Ali pashës së Egjiptit për një ndihmë financiare, ndërsa princi Millosh Obrenoviqi do t’i jepte 250 000 groshë. Në këtë kohë edhe Kara Fejzi Ali beu, aleati i Bushatlliut, u gjend në rrethin e Sofjes, me një forcë të rëndësishme kryengritëse, me të cilën u bashkuan forcat e Bali Efendiut të Pazarxhikut, që e kishin braktisur atë. Në rreshtat e forcave qeveritare nuk pranonte, atëherë, të rekrutohej njeri.
I shqetësuar për shpërthimin e kryengritjes shqiptare, Mehmet Reshid pasha u nis më 4 prill me 5 batalione nga Janina për në Manastir, ndërsa 3 të tjerë i la në Janinë, në Prevezë dhe në Ohër. Gjatë rrugës kërkoi nga Porta e Lartë përforcime të tjera në ushtarë të rregullt e në armatime. Me të mbërritur në Manastir kërkoi nga sulltani shpalljen “fermanli” dhe dënimin me vdekje të Mustafa Pashës, por jo të pasuesve të tij. Këtë e bëri me qëllim që t’u lihej atyre shteg për të kërkuar falje e për ta braktisur vezirin e Shkodrës. Ai kërkoi njëkohësisht dërgimin e 4 batalioneve nga Edreneja në Sofje dhe të një pjese të flotës ushtarake në bregdetin shqiptar.
Ndërkaq, sipas kërkesës së Vezirit të Madh, sulltani miratoi e shpalli fermanin, ku për Mustafa Pashën thuhej se “ai kishte në gjak tradhtinë, asnjëherë s’ka qenë besnik e i bindur me të vërtetë dhe tani e tregoi hapur natyrën e fshehtë të tij”. U arrestua edhe përfaqësuesi i Mustafa Pashës në Stamboll, Sulejman Beu. Ndërkohë Shejhylislami, Abdyl Vehabi, nënshkroi fetvanë, në të cilën miratonte dënimin me vdekje të vezirit kryengritës shqiptar të Shkodrës.
Më 10 prill 1831 forcat kryengritëse të Gegërisë mbërritën në Shkup. Shtabi i vezirit përpiloi planin e veprimeve luftarake, pavarësisht se boshnjakët nuk e mbajtën premtimin dhe nuk u paraqitën. Prej andej Mustafa Pasha u dërgoi letra mjaft feudalëve rumeliotë si dhe atyre të Shqipërisë Jugore ku kërkonte të bashkoheshin me të. Përveç të tjerëve, ai ftoi të merrnin pjesë në kryengritje edhe Tahir Abazin, Xhelil aga Picarin. Mjaft feudalë, si Emin agai i Qyprylisë, Jusuf agai i Përlepit, Ali agai i Matit dhe Iljaz Poda, pranuan të merrnin pjesë në kryengritje, kurse Tahir Abazi e Xhelil aga Picari, duke pritur zhvillimin e ngjarjeve, nuk dhanë ndonjë përgjigje.
Sipas planit të veprimeve luftarake, ushtria shqiptare prej rreth 16-18 mijë vetash duhej të nisej më 15 prill nga Shkupi e ndarë në këtë mënyrë: 4 000 veta të pararojës, nën komandën e Hasan Hotit do të çanin rrugën drejt Qyprylisë e Përlepit, 7-8 000 veta, të komanduar nga Sejfedin Pasha i Gjakovës do të niseshin në drejtim të Sofjes për të pushtuar atë qytet bashkë me forcat e Kara Fejzi Ali beut. Pas marrjes së Sofjes do të zihej derbendi Dudnicë-Samoko për të vënë nën kontroll rrugën e Manastirit. Luftëtarët e tjerë, nën komandën e Hivzi Pashës së Shkupit, Emin Pashës së Prizrenit, Jashar Pashës së Prishtinës dhe Hysen Pashës së Vranjës, do të ndiqnin pararojën dhe do të gjendeshin në Përlep më 20 prill. Pas tyre do të mbërrinte veziri, i shoqëruar prej Mahmud pashë Prizrenit, Asllan pashë Pejës, Abdurrahman pashë Tetovës dhe Ismail pashë Leskovcit.
Beteja e parë me forcat osmane të Mehmet Reshit pashës, u zhvillua më 21 prill 1831. Ky, i informuar se gjysma e forcave shqiptare ishte drejtuar për në Sofje, vendosi të sulmonte në befasi gjysmën tjetër me një ushtri dy herë më të madhe.
Sulmi filloi në të gdhirë të 21 prillit, kur forca të mëdha ushtarake osmane goditën, gjysmë ore larg Përlepit, pararojën e ushtrisë shqiptare, që nuk i bëri dot ballë mësymjes dhe u detyrua të lërë pajisjet në duart e armikut dhe të tërhiqej tri-katër orë më tej, deri te hani i Babunës, ku gjendej pjesa kryesore e ushtrisë shqiptare si dhe shtabi i saj me Mustafa pashë Bushatlliun në krye. Por ky sukses i Mehmet Reshid pashës, lajmi për të cilin turqit e përhapën me shpejtësi në përfaqësitë diplomatike evropiane, nuk vazhdoi më tej. Siç theksonte veziri bushatlli në letrën dërguar princ Miloshit më 24 prill, ushtria shqiptare prej 10 000 vetash e kundërsulmoi ushtrinë osmane, e theu dhe e dëboi nga derbendi (gryka, vendkalimi - shën. i aut.) i Përlepit. Ky kundërsulm u ndërmor nga kryengritësit shqiptarë në Përlep më 21 prill. Kurse pjesa tjetër e ushtrisë, që ndodhej në afërsi të Sofjes e pushtoi këtë qytet më 23 prill. Me urdhrin e posaçëm të Mustafa Pashës që mban datën 30 prill 1831, u arrestuan dhe u dërguan në Nish krerët kryesorë të ushtrisë osmane të Sofjes.
Por edhe fitoret e ushtrisë shqiptare nuk zgjatën më shumë se 14-15 ditë. Ndërkohë, Mustafa Pasha, meqë Stambolli hodhi kundër Sofjes së pushtuar nga shqiptarët forca të shumta osmane, i dërgoi Kara Fejziut që komandonte ushtrinë e atjeshme, pjesën më të madhe të forcave që dispononte dhe qëndroi në Babunë vetëm me 3 000 veta. Ai mendoi gabimisht se Veziri i Madh nuk do të guxonte ta sulmonte për shkak të disfatës që kishte pësuar, të dezertimeve të shumta në radhët e ushtrisë dhe pasi kishte shpërthyer, më 18 prill, kryengritja në Toskëri. Mirëpo Mehmet Reshid pasha, pasi mësoi se Bushatlliu kishte rreth vetes një forcë ushtarake të vogël, vendosi ta sulmonte në vendqëndrimin e tij në Babunë. Më 3 apo 4 maj, u zhvillua midis Përlepit e Qyprylisë një betejë e përgjakshme, e cila qe vendimtare për fatet e kryengritjes së Gegërisë. Pas 5 orë lufte, forcat e Bushatlliut, duke qenë të pakta në numër pësuan disfatë të plotë. Vetë veziri shkodran, i shoqëruar nga 100 kalorës, u detyrua të largohej nga fusha e betejës në drejtim të Shkupit.
Megjithëse kjo disfatë e paparashikuar solli një humbje të pjesshme për ushtrinë shqiptare, shumica e së cilës ndodhej në Sofje, lajmi për të u përhap si rrufe në të gjithë Rumelinë dhe demoralizoi përkrahësit e kryengritjes dhe veçanërisht forcat e armatosura shqiptare në Sofje e në Shqipëri. Duke synuar të ruanin të paktën privilegjet që kishin, pashallarët shqiptarë ndoqën shembullin e Hifzi Pashës së Shkupit, hoqën dorë nga vazhdimi i luftës dhe shpejtuan të kërkonin falje duke përfituar nga fermani i sulltanit, si edhe nga premtimet që Mehmet Reshid pasha u kishte dërguar fshehurazi. Veziri i Madh nuk ngurroi t’i falte menjëherë.
I braktisur nga pashallarët që i kthyen forcat nëpër krahinat e tyre, Kara Fejzi Ali beu u detyrua të largohej nga Sofja dhe në krye të 2 000 luftëtarëve u drejtua për në Nish. Por edhe aty morali i kryengritësve kishte rënë, sepse në hyrje të qytetit qenë vendosur forcat osmane të pashës së Vidinit. Prandaj ai mori rrugën e maleve për të dalë në krahinat e Leskovcit. Në Nish u kap edhe i besuari i Bushatlliut, Anton Jubani, me 250 000 groshë të tjera që i kishte dhënë princi Milosh, pas fitoreve të 21-23 prillit.
Orvatjet që Mustafa pashë Bushatlliu bëri në Shkup dhe në Prizren për të ngritur një ushtri të re, nuk dhanë fryt. Në këto kushte ai u nis drejt Shkodrës, ku mbërriti më 17-18 maj 1831. Këtu gjeti mbështetje te përkrahësit e programit të tij, ndaj filloi përgatitjen për t’i bërë ballë sulmit të ushtrive osmane që mund të vinte nga toka e deti, furnizoi me armatime e rezerva ushqimore kështjellat e Shkodrës dhe të Lezhës dhe u kërkoi edhe boshnjakëve të bashkëpunonin me të.
Ndërkaq ishin nisur nga Stambolli 5 anijet e para të flotës luftarake osmane që do të bllokonin bregdetin shqiptar, kurse nga Sofja u hodhën drejt Shkodrës rreth 30 000 ushtarë nën komandën e Izet Pashës.
Pasi nisi këto forca kundër vezirit kryengritës të Shkodrës, Porta e Lartë më 23 maj u komunikoi përfaqësuesve diplomatikë evropianë se kishte vendosur ndëshkimin e Bushatlliut dhe kërkoi prej tyre që të mos e strehonin në vendet e tyre nëse do të orvatej të arratisej. Përgatitjet e Mustafa Pashës për qëndresë përkuan me lëvizjen kryengritëse të Iljaz Podës dhe me ndërhyrjen e një ushtrie boshnjake në Kosovë, që korri fitore mbi forcat e Haxhi Ahmet pashës në afërsi të Prishtinës. Në muajin korrik 1831 Prishtina ra në duart e kapedan Hysen Gradashçeviçit. Të gjitha këto ngjallën shpresa te shumica e shqiptarëve, që ishin kundër ripushtimit ushtarak të vendit nga Veziri i Madh. Për këtë dëshmoi edhe fakti se të gjithë ushtarët shqiptarë, që ishin mobilizuar në radhët e forcave qeveritare të Haxhi Ahmet pashës, kaluan në anën e forcave boshnjake, duke kontribuar në fitoren e këtyre të fundit.
Mirëpo, zhvillimi i mëtejshëm i ngjarjeve solli zhgënjimin e forcave kryengritëse. Nën trysninë e flotës luftarake osmane, që kërcënoi me bombardim qytetet bregdetare dhe nën presionin e artilerisë së rëndë të ushtrisë osmane që mbërriti përreth kështjellës së Lezhës, garnizoni i këtij qyteti u largua drejt Matit pa luftë. Pas kësaj u dorëzuan edhe qytetet e Ulqinit dhe të Tivarit. Ndërkohë edhe komanda e ushtrisë boshnjake, që e kishte njoftuar Mustafa Pashën se do t’i vinte në ndihmë për ta nxjerrë nga rrethimi me 25 000 kalorës, nuk e mbajti fjalën.
Sipas marrëveshjes që ajo komandë kishte bërë me Dervish bej Koplikun, ushtria boshnjake dhe forcat shqiptare të vezirit të Shkodrës do të godisnin bashkërisht forcat osmane. Por Mehmet Reshid pasha i doli përpara këtij rreziku, duke i premtuar kapedan Hysen Gradashçeviçit postin e vezirit të Bosnjës dhe përjashtimin e këtij ejaleti nga sistemi i reformave centraliste. Në këto kushte feudalët kryengritës boshnjakë hoqën dorë nga ndihma që do t’i jepnin aleatit të tyre shqiptar dhe ranë në kurthin e Vezirit të Madh, i cili, pasi të nënshtronte lëvizjen kryengritëse në Shqipëri, që sipas vlerësimit të sulltanit përbënte rrezikun kryesor, do të hidhej me të gjitha forcat kundër kryengritësve boshnjakë.
Në këto rrethana Stambolli përqendroi rreth Shkodrës forca të shumta. Ushtrisë së Izet Pashës iu shtuan edhe ajo e Gjiritzade Mehmet pashës, si dhe ato të Hysen pashë Çermenit, që u afruan në Shkup nga Edreneja.
E bindur se qëndresa e Bushatlliut do të zgjaste, Porta e Lartë u orvat ta shuante sa më parë kryengritjen, që mund të përhapej jo vetëm në gjithë Shqipërinë, por edhe në Bosnjë e prej andej në tërë Rumelinë. Prandaj Stambolli, qysh në muajin korrik, kur forcat osmane po ngushtonin gjithnjë e më shumë rrethimin e Mustafa Pashës, bëri traktativa për marrëveshje me të. Si fillim i tyre shërbeu një letër e Hysen pashë Çermenit, drejtuar Bushatlliut, në të cilën kërkonte të dinte shkaqet dhe qëllimet e kryengritjes shqiptare. Mustafa Pasha, që kishte filluar të lëkundej, përfitoi nga rasti dhe duke mbuluar shkaqet e vërteta të kryengritjes, parashtroi si shkak qëndrimin armiqësor të Vezirit të Madh ndaj popullit shqiptar dhe ndaj tij. Kjo, shkruante ai, i bëri shqiptarët të bashkoheshin dhe të ngriheshin në luftë për ta dëbuar atë me forcë. Edhe bashkëpunimi shqiptaro-boshnjak, theksonte Mustafa Pasha, nuk përfaqësonte ndonjë komplot kundër pushtetit, dhe se, krerët shqiptarë dhe ata boshnjakë, të përfshirë në këtë bashkëpunim, i uronin sulltanit gjithë të mirat dhe shpresonin se ai nuk do të lejonte shkatërrimin e popujve shqiptarë e boshnjakë për interesat e një njeriu, të Vezirit të Madh. Bushatlliu theksoi kështu se ishte për mbylljen e konfliktit në mënyrë paqësore. Por në të njëjtën kohë, tregoi se ishte ende i fortë dhe se kishte mbështetjen e përkrahësve të vet jashtë kështjellës.
Natën e 5 gushtit 1831, 2 000 malësorë, duke bashkëpunuar me disa qindra qytetarë, mundën të hynin në qytetin e Shkodrës. Ky veprim përbënte më tepër një orvatje për të mbjellë farën e dezertimit në radhët e ushtrisë osmane, sesa një përpjekje për çlirimin e të rrethuarve.
Përgjigjja që veziri kryengritës i Shkodrës i dha Hysen pashë Çermenit, lehtësoi marrëveshjen e Stambollit me Mustafa Pashën. Edhe ky, pasi ra rrufeja më 25 gusht në një depo municionesh, e shihte marrëveshjen si të vetmen rrugë shpëtimi. Drejt saj po i shtynin të dyja palët edhe Fuqitë e Mëdha që i këshilluan të merreshin vesh. Sulltan Mahmudi II nuk ngurroi t’i kumtonte Bushatlliut, me anë të Vezirit të Madh, se po të dorëzohej, të hiqte dorë nga pushteti i tij në Shqipëri dhe të pranonte të jetonte në Stamboll, ai do ta falte dhe do ta mbante në shërbim me nderime në përputhje me pozitën e tij të lartë. Megjithëse mund ta vazhdonte qëndresën edhe për disa kohë dhe t’i shkëpuste kështu Portës faljen duke ruajtur qeverisjen e vendit, Mustafa Pasha pranoi të kapitullonte, ashtu siç kishte bërë edhe Iljaz Poda në Jug pak kohë para tij. Më 7 nëntor ai u dorëzua në duart e kundërshtarit të tij të vjetër, Mehmet Reshid pashës. Sipas urdhrave të sulltanit, ky e trajtoi me nderime dhe e përcolli për në Stamboll bashkë me dy djemtë dhe me 10 shërbëtorë, duke e vënë nën kujdesin e komandantit të gardës perandorake, Ahmet Pashës, që ishte dërguar në Shkodër posaçërisht për këtë mision. Edhe në Stamboll Mustafa Pasha u prit me nderime si një personalitet me rëndësi e jo si rebel dhe u strehua në një pallat të përgatitur posaçërisht për të e familjarët e tij. Vetë sulltani e priti disa herë në audienca të veçanta.
Me kapitullimin e Mustafa pashë Bushatlliut, ashtu siç njoftuan edhe përfaqësuesit e shteteve evropiane, mori fund “revolta e Shqipërisë”, mori fund kryengritja e armatosur për vetëvendosje në Shqipëri, kurse pas dorëheqjes së tij nga pushteti krahinor i trashëguar, u shemb përfundimisht Pashallëku i Shkodrës si një formacion shtetëror shqiptar, që kishte hyrë në rrugën e shndërrimit në një shtet shqiptar.
Dështimi i lëvizjes për vetëqeverisjen tregoi se feudalët shqiptarë, në kushtet kur në vend mungonin edhe premisat e nevojshme ekonomike, shoqërore dhe politike për një lëvizje të përgjithshme çlirimtare, nuk qenë në gjendje të përmbushnin detyrën historike të bashkimit politik të popullsisë shqiptare dhe të territoreve të saj në një njësi të vetme shtetërore dhe t’i shkëpusnin ato nga sundimi osman. Ata nuk arritën as edhe të marrin ato të drejta vetëqeverisëse, të cilat disa nga krahinat e Shqipërisë i gëzonin prej kohësh. Pasi shtypën lëvizjen e feudalëve shqiptarë për vetëqeverisjen e vendit, osmanllinjtë vendosën në Shqipëri “një pushtet të dytë”, pasi ai i mëparshmi ishte tronditur nga lufta që zgjati disa dhjetëra vjet.
Në mënyrë të veçantë, me dështimin e orvatjes që Mustafa pashë Bushatlliu bëri në vitet 30 për të ngritur në kryengritje popujt e shtypur të Ballkanit (të Rumelisë), që vuanin ende nën zgjedhën osmane, jo vetëm shqiptarët, por edhe këta popuj të Ballkanit humbën një nga mundësitë që u krijua për çlirimin nga zgjedha osmane, për të dëbuar nga Ballkani pushtuesin shekullor osman dhe për të formuar shtetet e tyre të pavarura kombëtare.
Në Shqipëri, ashtu si në vendet e tjera të Ballkanit, detyra e çlirimit kombëtar të popullit shqiptar i kaloi për zgjidhje epokës së re historike që çeli shek. XIX, Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

[Laberia]

K R E U V

KULTURA DHE ARSIMI NË SHEK. XVI-XVIII

Koha e përhapjes së fjalëve shqip, shqiptar dhe Shqipëri
Pas shpërnguljes së arbëreshëve për në Greqi dhe në Itali (shek. XV), fjalët e dikurshme Arbën/Arbër, (i) arbënesh/arbëresh dhe arbënisht/arbërisht, në vetë trojet shqiptare erdhën e u zëvendësuan dalëngadalë me fjalët shqip, shqip-tar dhe Shqip-ëni/Shqip-ëri. Nga këto më herët dokumentohet fjala e parme shqip, të cilën e ndeshim një herë të vetme qysh në “Mesharin” e Gjon Buzukut (1555, faqe XXV): …qi vjen me thashunë shqip… Fjala shqip, me vlerë ndajfoljore, ndeshet pastaj katër herë në veprat e Budit (1618 dhe 1622), tek i cili, ashtu si te Buzuku, nuk ndeshet fare ndajfolja arbënisht. Kurse Bardhi në Fjalorin latinisht-shqip të vitit 1635 përdor vetëm ndajfoljen arbënisht. Ndajfoljen shqip e gjejmë të përdorur (dy herë) edhe në veprën e Bogdanit të vitit 1685. Por te Budi, Bardhi e Bogdani gjejmë të përdorur rregullisht (dheu) i Arbën-it dhe (gjuha) e arbëneshe.
Fakti që fjalën e parme shqip Buzuku, Budi dhe të tjerë pas tyre e kanë përdorur në vend të fjalës së prejardhur arbën-isht, dëshmon që ndajfolja shqip është më e hershme se shekulli i Buzukut (shek. XVI), por mbetet e paqartë përse ajo nuk ndeshet në materialet e ruajtura nga arbëreshët e Greqisë dhe të Italisë. Gjithsesi, kuptimi i saj nistor duhet të ketë qenë “qartë, hapur, troç” dhe vetëm më pas ajo ka marrë kuptimin e ndajfoljes arbën-isht/arbër-isht, të cilën më vonë edhe e ka zëvendësuar dalëngadalë në trojet e banuara nga vetë shqiptarët. Me kalimin e kohës, mbi bazën e kësaj fjale me anë të prapashtesës –tar është formuar fjala e prejardhur shqip-tar, që dëshmohet së pari te Kuvendi i Arbënit i vitit 1703 (botimi i vitit 1706, faqe 76): “ … a dinë gjuhën e shqipëtarëvet.” Edhe Johann Thunmann-i, në vitin 1774, pohon: “Albanët e quajnë veten skipatar (shqiptar – shën. i aut.), por burimin e kësaj fjale ata nuk e dinë.” Nga këto dy dëshmi kuptohet se fjala e prejardhur shqiptar është shfaqur para shek. XVIII, gjithsesi pas shpërnguljeve të arbëreshëve për në Greqi dhe në Itali. Kurse fjala Shqip-ëni/Shqip-ëri është shfaqur jo më herët se fundi i shek. XVIII.
Fjalët e prejardhura shqip-tar dhe Shqip-ëni/Shqip-ëri janë krijuar për të zëvendësuar fjalët e mëparshme (i) arbënesh/arbëresh dhe dheu i Arbënit/Arbërit, që kishin nisur të dilnin jashtë përdorimit. Disa dijetarë shqiptarë kanë shprehur mendimin se fjala e prejardhur shqiptar është shfaqur në periudhën e pushtimit turk, për të dalluar shqiptarët myslimanë nga bashkëkombësit e tyre të krishterë. Por një mendim i tillë nuk është i mbështetur, sepse kjo fjalë e prejardhur ndeshet së pari pikërisht në një burim të krishterë, siç ishte Kuvendi i Arbënit i fillimit të shek. XVIII. Veç kësaj, dihet se turqit i kanë quajtur shqiptarët në përgjithësi me emrin arnaut, për të cilin na dëshmon edhe Frang Bardhi në Fjalorin e tij të vitit 1635. Dhe mund të pohohet se në dokumentet turke nuk është bërë ndonjë dallim i tillë në emërtimin e shqiptarëve myslimanë e të krishterë, duke i quajtur të parët shqiptarë dhe të dytët arnautë, apo anasjelltas. Gjithashtu nuk ka asnjë të dhënë, që të vërtetojë se ky dallim emërtimi është bërë nga vetë shqiptarët.
Në të vërtetë, çështja e zëvendësimit të etnonimit më të hershëm (i) arbënesh/arbëresh me shqiptar është pasojë e përgjithësimit të ndajfoljes shqip në vend të ndajfoljes më të hershme arbënisht/arbërisht. E ky zëvendësim është bërë në truallin shqiptar nga vetë shqiptarët, pa dallim feje. Kështu, nuk duhet të jetë rastësi që Buzuku në të vetmin rast që i është dashur të përdorë një ndajfolje të tillë, ka përdorur pikërisht fjalën shqip. E njëjta vërejtje vlen edhe për Budin, që përdor një gjuhë shumë popullore dhe që në 1014 faqet e veprave të tij ka përdorur katër herë fjalën shqip dhe asnjë herë fjalën arbënisht. Pra, në një fazë të dhënë të evolucionit të gjuhës shqipe ndajfolja shqip është bërë mbizotëruese. E me përdorimin gjithnjë e më të dendur të ndajfoljes shqip ndër të gjithë shqiptarët, pa dallim krahine dhe feje, erdhi e u bë gjithnjë e më e ndjeshme kundërvënia midis kësaj fjale dhe etnonimit (i) arbënesh/arbëresh, me të cilin e quanin veten dikur ata që flisnin shqip. Kjo kundërvënie binte ndesh me përdorimin e përgjithshëm të emërtimit të popujve dhe të gjuhëve a dialekteve përkatëse me fjalë të së njëjtës rrënjë. P.sh. të krahasohen grek ~ Greqi ~ greqi-sht, italian ~ Itali ~ itali-sht, turk ~ Turqi ~ turqi-sht, gjerman ~ Gjermani ~ gjermani-sht etj.; toskë ~ Toskëri/Toskëni ~ toskërisht/toskënisht, gegë ~ Gegë-ni/Gegë-ri ~ gegëni-sht/gegëri-sht, çam ~ Çamëri ~ çamëri-sht etj. Prandaj, kundërvënia midis ndajfoljes shqip, nga njëra anë, dhe fjalëve arbënisht/arbërisht, (i) arbënesh/arbëresh dhe Arbën/Arbër, nga ana tjetër, nuk mund të vazhdonte përgjithmonë. Ajo një ditë do të zgjidhej me mënjanimin e pashmangshëm ose të fjalës shqip, ose të fjalëve që kishin si bazë fjalën Arbën/Arbër. Në këtë rast, fjala shqip u tregua më e gjallë duke mënjanuar nga përdorimi më parë ndajfoljen më pak të përdorur arbënisht/arbërisht. Në këtë mënyrë u hap rruga edhe për mënjanimin e shkallëshkallshëm të fjalëve të tjera të së njëjtës rrënjë Arbën/Arbër dhe (i) arbënesh/arbëresh nëpërmjet krijimit të fjalëve të prejardhura shqiptar dhe Shqipëni/Shqipëri. Gjithsesi, kjo dukuri kërkon hulumtime të mëtejshme.

Letërsia shqiptare në shek. XVI-XVII
Pas vdekjes së Skënderbeut (1468) dhe rënies së kështjellave të fundit të qëndresës shqiptare (1468-1479), për popullin shqiptar nisi një periudhë e gjatë pushtimi gati pesëshekullore, pasojat e të cilit u ndien në gjithë jetën e vendit. Invazioni osman dhe luftërat shkretuese që turqit i imponuan popullit shqiptar, krahas të tjerave i sollën dëme të mëdha edhe kulturës shqiptare. U ndërprenë proceset e natyrshme të zhvillimit ekonomiko-shoqëror e kulturor dhe vendi hyri në një sistem marrëdhëniesh të prapambetura, në një fazë historikisht të kapërcyer prej tij. Humbja e forcave të gjalla njerëzore, eksodi biblik i dhjetëra mijëra banorëve të tokave shqiptare që morën arratinë për t`i shpëtuar zgjedhës osmane, shkatërrimi i vendit, rrënimi i shumë qyteteve, vatra të rëndësishme të kulturës, që groposën nën gërmadhat e tyre vlera të mëdha kulturore (monumente të arkitekturës e vepra të artit, dokumente të shkruara e arkiva të tëra etj.), të krijuara nga shqiptarët gjatë shekujve, u duk se sollën një shkreti në jetën e vendit. Shqiptarët kishin hyrë në një robëri të rëndë që, bashkë me zhdukjen e vlerave shpirtërore, rrezikonte të sillte humbjen e identitetit dhe zhdukjen e tyre si popull. Përveç kësaj, kultura shqiptare u vu nën trysninë e asaj turko-arabe. Sundimtarët osmanë, bashkë me islamizimin në masë të popullsisë shqiptare, nëpërmjet një diskriminimi të gjithanshëm kombëtar dhe politik të shqiptarëve synonin t’i shkombëtarizonin, t’i asimilonin dhe t’i turqizonin ata.
Procesi i zhvillimit kulturor të shqiptarëve pësoi një thyerje, por nuk u ndërpre krejtësisht. Nga një anë, tradita e një qytetërimi dhe e një kulture të hershme dhe ekzistenca e shqipes, një nga gjuhët më të lashta të kontinentit që i dallonte shqiptarët prej popujve të tjerë përreth e, nga ana tjetër, ekzistenca e një qëndrese kundër pushtuesit, që shfaqej me shpërthimin e kryengritjeve të herëpashershme antiosmane, ishin faktorët që mundësuan mbijetesën e një kulture tradicionale, materiale e shpirtërore, gojore dhe të kultivuar, si dhe zhvillimin e një letërsie të shkruar në gjuhën shqipe, sidomos nga shek. XVI e këtej.
Në prag të pushtimit osman populli shqiptar kishte arritur të dilte si një etni dhe kombësi e dalluar, me kulturën e tij të veçantë, të shprehur në mënyrën e jetesës, në arkitekturë dhe në veprat e artit, në ruajtjen e gjuhës dhe në krijimtarinë popullore. Me zhvillimet ekonomiko-shoqërore dhe kulturore shqiptarët nuk mbetën pas popujve fqinjë të pellgut të Adriatikut e të Gadishullit Ballkanik. Në kulturën dhe në mendimin shqiptar kishin nisur të hynin idetë e Rilindjes evropiane, në to u ndie ndikimi i lëvizjes së madhe të Humanizmit.
Kur pushtimi osman e bëri të pamundur lulëzimin e kulturës humaniste në vend, ajo pjesë e inteligjencies shqiptare që ishte formuar nën ndikimin e kësaj lëvizjeje, emigroi jashtë vendit dhe e zhvilloi veprimtarinë e saj në viset e huaja ku u vendos, kryesisht përtej Adriatikut. Prej saj u shquan figura që bënë emër në botën humaniste, si historianët Marin Barleci (1458-1512) dhe Marin Beçikemi (1468-1526), ndërsa Gjon Gazulli (1400-1465), Leonik Tomeu (1456-1531), Mikel Maruli (shek. XV), Maksim Artioti (1480-1556) u dalluan në fusha të ndryshme të shkencës, të artit e të filozofisë.
Por vendin e parë midis tyre e zë Marin Barleci, historiani i parë i madh shqiptar, autori i veprës së njohur “Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis” (Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut, princit të epirotëve), botuar në Romë midis viteve 1508-1510. Kjo vepër u përkthye në shumë gjuhë të botës dhe u bë burim i një literature të gjerë për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Vepra është shkruar në frymën e humanizmit, me një stil të ngritur e emocional përmes të cilit himnizohet Skënderbeu si luftëtar i lirisë, si mbrojtës i krishterimit dhe si njeri. Me gjithë teprimet, duke qenë bashkëkohës i ngjarjeve, Barleci ka sjellë në veprën e tij frymën e kohës dhe të dhëna historike që i qëndrojnë kritikës. E shkruar në latinisht, e cila ishte në atë kohë gjuha universale e kulturës, vepra e Barlecit ka në qendër botën shqiptare dhe i përket kulturës e letërsisë së popullit, që shkroi me luftën e tij një nga faqet më të ndritura të historisë së tij, duke u bërë gardhi i pathyeshëm që pengoi vërshimin e osmanëve përtej brigjeve të Adriatikut.
Edhe përpjekjet që një pjesë e klerit bëri, për nevojat e jetës shpirtërore e konfesionale në vend, për të shpëtuar besimin e krishterë nga vërshimi i islamit, patën jo vetëm një kuptim fetar, por dhe atdhetar. Duke mbrojtur fenë e krishterë, në kushtet kur gati dy të tretat e popullatës në fund të shek. XVII ishin konvertuar në fenë islame, klerikë, si Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi e Pjetër Bogdani, me veprimtarinë e tyre kishtare e letrare-kulturore synonin të mënjanonin rrezikun e asimilimit të shqiptarëve nga pushtuesi i ri. Ndryshimi drastik i strukturës fetare dhe masat e pushtuesit për nënshtrimin e popullatës vendase dhe rrafshimin e veçorive të saj etnike, nxitën qëndresën e shqiptarëve edhe në fushën e kulturës. Kultura shqiptare pati një zhvillim të vetin, të brendshëm, sado të penguar, edhe në kushtet e pushtimit disashekullor osman, nën trysninë e botës kulturore të orientit, që ushtroi një ndikim të thellë e të gjithanshëm në të, por pa arritur të shtypë natyrën shqiptare të kulturës vendase.
Qëndresa në fushën e kulturës u shpreh në radhë të parë përmes lëvrimit të shqipes në lëmë të botimeve të teksteve kishtare, kryesisht të qarkut konfesional katolik, në veri, por dhe ortodoks, në jug.
Reforma Protestante në Evropë kishte gjallëruar shpresat e zhvillimit të gjuhës e të traditës letrare vendase dhe në këtë klimë prifti katolik Dom Gjon Buzuku botoi më 1555 një “Meshar” shqip me pjesë të përkthyera nga ungjilli, rituali dhe liturgjia. Vepra duhet të jetë vënë në listën e librave të ndaluar (index) nga Kundërreforma, e cila me vendimet e koncilit të Trentit më 1562 lejonte të ktheheshin në gjuhët e folura të vendit vetëm katekizma (libra mësimi fetar), por jo libra liturgjie, siç ishte “Meshari”. Me këtë vepër Buzuku hidhte një hap të madh historik, duke dashur të ngrejë shqipen në rangun e një gjuhe liturgjie. “Meshari” i Gjon Buzukut ka rëndësinë e të parit monument si libër të dokumentuar të shqipes së shkruar në shek. XVI, si dhe rëndësinë e një nisme që hapte udhën e lëvrimit të mëtejshëm të gjuhës shqipe përmes përkthimit të teksteve kishtare, çka do t`i ndihmonte një procesi sado të ngadalshëm, por me pasoja të mëdha, përdorimit të shqipes në shërbesat fetare dhe kombëtarizimit të kishës në Shqipëri.
Nga libri i Buzukut njihet vetëm një kopje e cunguar që ruhet në Bibliotekën e Vatikanit. Veprës i mungojnë fletët e para, ndër to dhe fleta e parë me titullin dhe vendin e botimit. Për këtë të fundit, Eqrem Çabej, që botoi më 1968 tekstin e plotë të njohur të veprës, me kritere të rrepta tekstologjike shkencore, i përmbahet mendimit të albanologut francez Mario Rok, se shtypshkronja ku u shtyp libri, duhet të ketë qenë venedikase ose e burimit venedikas e se ka shumë gjasa që libri të jetë shtypur në Venedik.
Gjuha e veprës së Buzukut është gegërishtja e shek. XVI, por me një përpjekje të vetëdijshme të autorit për ta ngritur në një shkallë mbidialektore. Përkthimi nuk është mbështetur mbi një tekst të vetëm origjinal, por mbi tri modele të ndryshme: latinisht, italisht e serbokroatisht dhe kjo i ka dhënë Buzukut liri më të madhe. Për të përballuar lëndën që përktheu ai është nisur nga shqipja popullore, duke vënë në përdorim gurra të gjalla të gjuhës amtare. Kjo e bën gjuhën e tekstit të rrjedhshme, vise-vise me një bukuri stilistike gjuhësore të rrallë; dallohen sidomos psalmet që mbeten shprehja e një shqipeje klasike. “Kemi të bëjmë pikësëpari, pohon Çabej, me një gjuhë letrare, prodhim dhe i një zhvillimi të mëparmë të shkrimit dhe të përpunimit nga ana e këtij shkrimtari, i përpjekjes individuale për të ngritur të folët popullor në një shkallë më të lartë të përdorimit”.
Libri i Buzukut është shkruar me alfabetin latin të tipit gjysmë gotik. Për pesë tinguj të shqipes që nuk i ka latinishtja autori përdor shkronja të përngjashme me ato të alfabetit cirilik.
Vepra u shkrua për t`u ardhur në ndihmë klerikëve vendës dhe për ta pajisur kishën katolike shqiptare me një libër që të përmbushte nevojat e përditshme të shërbimeve fetare. Por ajo u shkrua dhe “nsë dashunit së botës sanë”, siç shkruan autori në pasthënien e veprës, pra dhe nga dashuria për polemin e vet. Sidoqoftë botimi i librit, siç ka vënë në dukje prof. Eqrem Çabej, i kalon caqet e literaturës dhe merr vlerën e një dokumenti historik, jo vetëm për gjendjen e shqipes në shek. XVI, por dhe si “dëshmi letrare e lëvizjes fetare katolike të shek. XVI në vendin tonë”.
I së njëjtës kohë është një dorëshkrim shqip toskërisht, i quajtur Ungjilli i Pashkëve, i cili dëshmon përpjekjet për përdorimin e shqipes edhe në shërbesat kishtare të ritit ortodoks.
Në kohën kur në Shqipëri nisën të vinin edhe misionarë katolikë, sidomos nxënës të kolegjit të Loretos, për organizimin e shkollave fillore pranë kuvendeve dhe famullive të tyre, për nevojat e këtyre shkollave, një prift tjetër katolik Pjetër Budi (1566-1622) botoi njëra pas tjetrës “Dottrina Cristiana”, 1618 (Doktrina e Krështenë), “Rituale Romanum” 1621 (Rituali Roman) dhe “Specchio di Confessione” 1621 (Pasqyra e t’rrëfyemit). Sikurse shkruante ai, qëllimi i botimit të këtyre veprave ishte “t`u vijë ndihmë këtyre popujve dhe vetë priftërinjve me shembëlla të përshpirtshme, duke shkruar vazhdimisht libra në gjuhën e tyre”. Të tria veprat janë në pjesën më të madhe përkthime të lira katekizmash, komente sakramentesh të rrëfimit dhe ligjërata që i përkasin po atij, si dhe poezi fetare. Autori herë pas here fut në mes të kësaj lënde fetare edhe pjesë që flasin për realitetin shqiptar, duke shprehur dhe ndjenjat e tij atdhetare.
Budi me veprën e tij shënon një hap përpara në letërsinë shqipe, sepse me të kemi shkrimtarin e parë të prozës origjinale dhe vjershëtorin e parë të letërsisë shqipe me një prodhim me afër 3 300 vargje, të gjitha përshtatje nga latinishtja e italishtja, po shumë herë një përshtatje e lirë me vlera stili.
Pjetër Budi pati disa përgjegjësi të larta në hierarkinë kishtare, deri në atë të Peshkopit të Sapës dhe të Sardës (krahina që i përgjigjen Zadrimës së sotme) dhe të Zëvendësit të Përgjithshëm të Serbisë, ku u emërua nga sinodi kishtar, më 1599, detyrë që e mbajti për 17 vjet. Por krahas veprimtarisë kishtare ai u angazhua dhe në disa projekte të guximshme për organizimin e një lëvizjeje çlirimtare antiosmane. Letra që ai i dërgon më 1621, kur është Peshkop i Sapës dhe i Sardës, Kardinal Gocadinit është një nga dokumentet më të rëndësishme të historisë sonë kombëtare të shek. XVII, dëshmi e aspiratave për liri të shqiptarëve dhe e vetëdijes së tyre për të luftuar të bashkuar, pa dallime fetare e krahinore kundër zgjedhës osmane. Letra paraqet një projekt të gjerë për çlirimin e Shqipërisë. Përmes saj kuptohet se Budi pati marrë përsipër rolin e promotorit të bashkimit kombëtar dhe të organizatorit e të veprimtarit të shquar të lëvizjes çlirimtare.
Gjatë veprimtarisë së tij kishtare e atdhetare Budi ra në konflikt edhe me disa klerikë të huaj, sidomos pas vendimit që mori mbledhja e klerit shqiptar të peshkopatës së Shkodrës, Zadrimës e Lezhës, e organizuar prej tij më 1622, për të mos pranuar asnjë peshkop me kombësi të huaj. Nuk shkoi shumë kohë dhe ai u mbyt, si u tha, aksidentalisht në lumin Drin. Vdekja e tij në këto kushte lë shteg për të dyshuar se nuk ka qenë aksidentale.
Autor i tretë i rëndësishëm i letërsisë shqiptare të shek. XVI-XVII të zhvilluar në Veri, është Frang Bardhi (1606-1643). Ai zë një vend të veçantë në lëvizjen kulturore e letrare të kohës, sepse veprat e tij lidhen më shumë me traditën e humanizmit. Lindi në Kallmet të Zadrimës, studimet teologjike i kreu në kolegjin e Loretos e të Propaganda Fides në Itali dhe punoi si klerik. Si dhe Budi, ai hyri në konflikt me klerikët e huaj dhe mendoi e punoi për t`u ardhur në ndihmë vendit të vet e popullit të vet dhe klerit vendës. Në një relacion që i dërgon Papës më 1641, Bardhi shpreh shqetësimin e një atdhetari që e vuan robërinë e pushtuesit osman, i mbushur me urrejtje ndaj mizorive të tij dhe me shpresa për ndihmë nga Vatikani. Relacioni ka edhe vlerën e një dokumenti historik me të dhëna për jetën e banorëve të krahinave, ku ai ushtroi detyrën e klerikut, për gjendjen e tyre ekonomike dhe shpirtërore nën zgjedhën e huaj dhe për zakonet e popullit.
Por veprat më të rëndësishme të Frang Bardhit janë “Dictionarium latino-epiroticum” (Fjalor latinisht-shqip), botuar më 1635 dhe një vepër për Skënderbenë e shkruar në latinisht dhe e botuar në Venedik më 1636 me titull “Georgius Castriotus Epirensia, vulgo Scanderbeg...” (Gjergj Kastrioti, Epiroti, i quajtur përgjithësisht Skanderbeg, princi shumë trim e i pathyeshëm i Epirotëve që u kthehet bashkatdhetarëve e atdheut të vet, nga Frano Bardhi).
Fjalori u hartua për t`u ardhur në ndihmë klerikëve shqiptarë që nuk e dinin latinishten, por nuk mungoi në këtë punë dhe frymëzimi nga ndjenja e dashurisë për shqipen. Në parathënien e veprës ai shënon se me të donte të ndihmonte gjuhën tonë “që po bdaretë e po bastardhonetë sa më parë të ve” (që po humbet e po prishet me të kaluar të kohës). Vepra e Bardhit hapi udhën në historinë e fjalorëve të shqipes, duke qenë i pari i këtij lloji. Ai përmban rreth 2 500 fjalë të zgjedhura nga fondi kryesor i gjuhës. Kjo vepër i hapi udhën edhe një dege tjetër të dijes shqiptare, folkloristikës, sepse në të janë përfshirë mbi 100 proverba, shumica origjinale dhe vetëm pak të përkthyera.
Vepra tjetër është një apologji, një mbrojtje që i bën Bardhi shqiptarësisë së Skënderbeut. Kjo vepër është shkruar prej autorit në valën e zemërimit, brenda dy javëve, si përgjigje dhënë peshkopit të Bosnjës, Tomko Marnaviç, i cili në një libër latinisht botuar më 1631, e nxirrte Skënderbeun me origjinë boshnjake.
Kjo e bën librin e Bardhit një vepër historike dhe polemike. Bardhi zotëron shumë mirë lëndën historike dhe e njeh mirë dokumentacionin përkatës; ai, siç shkruan Mario Roku, di të bëjë kritikën e dokumenteve, di të argumentojë tezat e veta, me një stil energjik, të shkathët e herë-herë emfatik për shkak të vetë argumentit që trajton.
Njeri me kulturë të gjerë dhe me mendje të mprehtë, Frang Bardhi, duke vazhduar traditën e Barlecit në fushë të historiografisë skënderbejane dhe duke hapur udhë të re në fushë të leksikografisë e të gjurmimeve etnologjike, u bë një figurë e shquar e kulturës shqiptare të shek. XVII.
Përfaqësuesi i fundit dhe më i shquari i letërsisë shqiptare të shek. XVI-XVII është Pjetër Bogdani (1625-1689). Ishte nga Guri i Hasit, katund në afërsi të Prizrenit. Pas studimeve të mesme në kolegjin ilirik të Loretos, kreu studimet e larta në kolegjin e Propaganda Fides, po në Itali, ku mori dhe titullin e doktorit në filozofi e teologji. Pati detyra të ndryshme kishtare: në krye meshtar në famullinë katolike të Prizrenit, pastaj peshkop i Shkodrës, i ngarkuar njëkohësisht dhe me administrimin e kryepeshkopatës së Tivarit dhe në fund kryepeshkop i kishës katolike shqiptare të Shkupit. Jetoi vazhdimisht i përndjekur nga pushtuesit për shkak të veprimtarisë së tij aktive kishtare e atdhetare. Për t`u shpëtuar këtyre ndjekjeve për një kohë iu desh të merrte malet e të jetonte i fshehur. Por kjo e ndihmoi të njihte nga afër gjendjen e popullit të vet nën zgjedhën osmane, të vendoste lidhje me malësorët e krerët e tyre për veprime të përbashkëta kundër sunduesve osmanë, si dhe të mblidhte të dhëna për vendet ku kalonte, të njihte doket dhe traditat e popullit, gojëdhënat, folklorin dhe gjuhën popullore. Më 1685 u kthye përfundimisht në Kosovë dhe u vu në krye të lëvizjes çlirimtare antiosmane që shpërtheu atje më 1689, vit në të cilin edhe vdiq në Prishtinë i prekur nga epidemia e kolerës.
Veprimtaria politike, kishtare e letrare e Bogdanit u zhvillua në tri fronte: për mbrojtjen e kombësisë së tij nga asimilimi osman, nga asimilimi serb dhe nga asimilimi grek. Relacionet e shumta që i ka dërguar Bogdani Vatikanit dëshmojnë për aspektet e kësaj lufte të pandërprerë prej tij dhe përbëjnë një korpus me rëndësi dokumentesh për historinë dhe gjeografinë historike të Shqipërisë së kohës dhe të disa krahinave të tjera kufitare.
Vepra kryesore e tij është libri në dy vëllime “Cuneus Prophetarum” (“Çeta e profetëve”), botuar në Padovë më 1685. Teksti është dhënë në dy shtylla për çdo faqe, shqip e italisht.
“Çeta e profetëve” është një traktat teologjik-filozofik që trajton, duke shkrirë të dhëna nga burime të ndryshme, çështje kryesore të teologjisë dhe një histori biblike të plotë, si dhe probleme të ndërlikuara të skolastikës, të kozmogonisë, të astronomisë, të pedagogjisë etj. Me këtë vepër Bogdani solli në kulturën shqiptare frymën humaniste dhe vlerësoi rolin e dijes e të kulturës në jetën e njeriut.
Nga ana tjetër, me veprën e Bogdanit letërsia dhe gjuha letrare shqipe hodhën një hap të madh përpara, sepse ajo është e para vepër origjinale e prozës shqipe dhe jo një përkthim a përshtatje, si veprat para saj. Kjo vepër mund të quhet laboratori më i madh i përpunimit të vetëdijshëm e mjeshtëror të shqipes mesjetare. Për ta bërë shqipen të aftë të shprehte koncepte të vështira teologjike e filozofike, Bogdanit iu desh punë e madhe për të njohur e shfrytëzuar mjetet e lashta të gjuhës shqipe, arsenalin e saj bashkëkohor, visarin e pasur leksikor dhe mundësitë e vlerat potenciale që ruante gjuha popullore. Si rezultat i kësaj përpjekjeje krijuese, në penën e Bogdanit shqipja ka fituar vlera të reja stili. Kjo e bën veprën e Bogdanit të jetë përpjekja e parë dhe e mirëfilltë për diferencimin e stileve funksionale në shqipen letrare.
Me idetë e saj iluministe, me frymën humaniste dhe me gjuhën e saj të pastër e të përpunuar, ajo qëndron më afër Rilindjes dhe njerëzve të saj, të cilët e çmuan dhe u mbështetën në shembullin dhe në traditën që ajo krijoi.

Në ngulimet e arbëreshëve të Italisë tradita e shkrimit shqip nis me katekizmën e priftit Lekë Matrënga (1569-1619) “E mbsuame e krështerë” (1592). Ky libër, i dyti monument i shqipes së shkruar, pas “Mesharit” të Gj. Buzukut, është përkthim i një katekizme, i shkruar me alfabetin latin, me rëndësi edhe për të ndjekur zhvillimin historik të të folmeve arbëreshe në Kalabri.

Letërsia shqiptare gjatë shek. XVIII
Gjatë shek. XVIII në zhvillimin e kulturës dhe të letërsisë shqiptare u shfaqën dukuri të reja. Këto dukuri u përcaktuan nga një varg faktorësh të jetës ekonomike, politike e kulturore të vendit. Në radhë të parë zhvillimi i forcave të brendshme prodhuese, i ekonomisë monetare, solli me vete lindjen e shtresave të reja tregtare-zejtare, të cilat ishin të interesuara për një zhvillim të pavarur ekonomik e kulturor. Me këtë lidhet forcimi i prirjes për përdorimin e shqipes së shkruar jo vetëm në sferën kishtare, por dhe në veprimtarinë e përditshme ekonomike. Kjo kërkonte pa dyshim përdorimin e alfabeteve të veçanta për shqipen, që e dallonin atë nga gjuhët e tjera, por objektivisht edhe për ta shkëputur më së fundi lëvizjen kulturore në Shqipëri nga zhvillimi i varur prej kulturave të huaja, sidomos osmane e greke. Me forcimin e kësaj prirjeje shpjegohen nismat e një anonimi nga Elbasani, të Kostë Beratit, të Grigor Voskopojarit, mitropolit i Durrësit nga viti 1769 dhe të Theodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805) nga Elbasani, i njohur me emrin Dhaskal Todri, që krijuan alfabete të posaçme të shqipes. Ky i fundit nismën e tij e pagoi me jetën e tij duke mbetur i vrarë, pa arritur të ngrinte një shtypshkronjë në Elbasan që do të botonte vepra shqip.
Gjatë këtij shekulli njohu një gjallërim më të madh literatura e qarkut kulturor konfesional ortodoks e mysliman. Anonimi i Elbasanit solli në shqip copa të ungjillit, si dhe Grigor Voskopojari, kurse Dhaskal Todri solli në shqip “Dhiatën e vjetër dhe të re”, ndonëse nuk arriti ta botonte. Këto përpjekje u shumuan në shekullin pasues me botimin më 1827 të tekstit të plotë të “Dhiatës së re” të përkthyer nga Vangjel Meksi dhe të redaktuara nga Grigor Gjirokastriti, si dhe me korpusin e madh të përkthimeve fetare të Konstandin Kristoforidhit (1827-1895) në dy dialektet e shqipes.
Qyteti i Voskopojës në këtë shekull u bë një qendër e rëndësishme kulturore, me një lëvizje të gjerë arsimore e me institucione përkatëse.
Edhe pse letërsia që u zhvillua në Voskopojë ishte kryesisht në gjuhën greke, nevoja për t`i vënë gardh rrezikut të asimilimit, bëri të pashmangshme edhe përdorimin e gjuhës amtare, duke inkurajuar objektivisht zhvillimin e kulturave kombëtare. Në shkollat e Voskopojës u përdorën edhe shqipja e arumanishtja për mësimin e greqishtes.
Dukuria më e rëndësishme e zhvillimit letrar në Shqipëri gjatë shek.XVIII është poezia shqipe me alfabet arab, që u quajt poezia e bejtexhinjve. Kjo ishte një dukuri kontradiktore, sepse në të poetët bejtexhi shprehën nga një anë, prirjen për ta dalluar veten nga kombësitë e tjera përmes shkrimit të shqipes, si gjuhë e poezisë së tyre, nga ana tjetër, ata ishin nën ndikimin e fortë të kulturës orientale dhe të moralit islam.
Pas përhapjes së gjerë të islamizmit, në Shqipëri në shek. XVIII u ngrit një rrjet i gjerë institucionesh arsimore e kulturore islame, mejtepet e medresetë ku jepej feja islame, letërsitë orientale në gjuhët osmane e arabe. Numri i njerëzve të shkolluar në këto institucione u rrit, duke formuar kështu një shtresë intelektualësh të brumosur me kulturën dhe ideologjinë e pushtuesit. Prej kësaj shtrese dolën poetët bejtexhinj, që sollën në krijimtarinë e tyre idetë e fesë e të moralit islam, të shprehura me një gjuhë të mbytur nga orientalizmat. Ata e shkruan shqipen me alfabet arab, ndoqën modelet e poezisë orientale dhe rimorën kryesisht motivet e atyre letërsive.
Megjithatë krijimtaria e bejtexhinjve pati rëndësi për zhvillimin e letërsisë shqipe nga disa anë. Në radhë të parë, sepse përmes saj shqipja bëri jetën e vet të shkruar, edhe pse me alfabet arab, në një kohë kur tradita e letërsisë fetare-katolike të shek. XVI-XVII ishte fashitur dhe tradita e letërsisë kishtare ortodokse në jug ishte fare e kufizuar, edhe kur shqipja u shkrua me alfabetin grek ose me alfabete të krijuara enkas. Duke shkruar në gjuhën shqipe poetët bejtexhinj dëshmonin vetëdijen e kombësisë së tyre; ata e dallonin veten nga popujt e tjerë të perandorisë, si kombësi me gjuhën e vet të veçantë.
Nga ana tjetër, edhe pse e mbështetur në motivet dhe modelet e poezisë orientale, ajo nuk mund të ishte e shkëputur nga trualli ku lindi, nga bota e njeriut shqiptar. Për pasojë ajo u tregua e ndjeshme edhe ndaj përjetimeve të individit dhe ndaj konflikteve të tij morale me institucionet e kohës. Në këtë vështrim krijimtaria e bejtexhinjve shënon një hap përpara në zhvillimin e brendshëm të poezisë shqipe. Duke mbetur jo vetëm në kufijtë kronologjikë të letërsisë së vjetër, por edhe brenda caqeve të përmbajtjes së saj, ajo përsëri e kapërceu atë në disa drejtime. Me të nisi trajtimi në rrafsh të gjerë i temës laike dhe pasqyrimi i disa elementeve të jetës shqiptare të kohës.
Me rëndësi të veçantë është shkëputja e saj nga letërsia e vjetër, si akt krijimi. Poezia e bejtexhinjve nuk plotëson funksione didaktike, utilitare, ajo është produkt i përjetimeve subjektive dhe i frymëzimit krijues, sepse solli në traditën poetike shqipe botën subjektive të individit, edhe kur zhytet në mjegullën e misticizmit ose shkëputet prej saj, edhe kur ngrihet në spekulacione metafizike ose zbret në tokë, duke trajtuar disa anë të jetës dhe të realitetit të kohës.
Krijimtaria e bejtexhinjve u shfaq si një rrymë e gjerë poetike që u shtri në të gjitha trevat shqiptare. Ajo ishte rezultat i zhvillimit të jetës intelektuale në disa qytete e qendra të mëdha shqiptare, si Berati, Elbasani, Prishtina, Shkodra, Prizreni, Tetova, Gjakova, Gjirokastra, Kolonja, Frashëri, Konispoli etj.
Një nga më të shquarit përfaqësues të saj është Nezim Frakulla (vdekur më 1760) nga Berati. Ai është autor i shumë poezive turqisht, arabisht e persisht, por vepra e tij kryesore është “Divani” shqip që thyen skemën tradicionale të divaneve orientale, sepse, krahas motiveve të njohura në to, poeti solli disa aspekte të jetës së kohës në Shqipëri. Një pjesë e mirë e vjershave të tij janë gazelet, ku i këndohet bukurisë e dashurisë, por nuk mungojnë dhe vjersha me nota kritike për disa vese morale e dukuri negative të kohës.
Bashkëkohës me të është dhe Sulejman Naibi (vdekur më 1772) po nga Berati. Edhe ky shkroi një “Divan”. Vjershat e pakta që njohim prej tij janë të frymëzuara e me vlera artistike. Ndryshe nga poetë të tjerë myslimanë, ai shkruan me një shqipe më të pastër e më të lakuar.
Tahir Efendi Gjakova (fundi i shek. XVIII-shek. XIX) hartoi një vepër shqip, në vargje dhe në prozë, me titullin “Emni Vehbije” që përmban porosi e këshilla në frymën e moralit islam. Vepra u botua më 1835 në Stamboll, kuptohet me alfabetin arab. Ajo paraqet interes si dokument gjuhësor i të folmes së Gjakovës.
Muhamet Kyçyku (1784-1844) nga Konispoli është autor i dy poemave me subjekt me motive biblike e kuranike “Erveheja” dhe “Jusufi e Zelihaja”, të përshkuara nga fryma e moralit islam. Poeti që me krijimtarinë e tij qëndron më afër jetës së kohës është Hasan Zyko Kamberi (shek. XVIII-XIX) nga Starja e Kolonjës. Është autor i një “Mevludi” dhe i shumë poezive lirike, me temë shoqërore e erotike. I lidhur me jetën e fshatit dhe jo me jetën orientale të qyteteve e mjediseve feudale, ai pasqyroi në poezinë e tij halle dhe dilema të njeriut të varfër, zakone e probleme shoqërore të kohës. Vjersha më e fuqishme e tij është “Paraja”, një satirë e fortë ndaj realitetit të korruptuar dhe ndaj rolit shkatërrues të parasë. Vjershat e Hasan Zyko Kamberit kanë gjurmët e ndikimit të traditës poetike popullore dhe janë shkruar me një gjuhë më të pastër, afër së folmes popullore.
Poezia e bejtexhinjve mbeti brenda disa mjediseve të mbyllura dhe shterroi gradualisht përpara zhvillimit të një letërsie të re të shekullit që erdhi, të frymëzuar nga idetë e Rilindjes. Ajo mbijetoi përtej shekullit të saj për arsye historike të njohura vetëm në disa qendra kulturore e fetare të Kosovës.
*
* *
Gjatë shek. XVIII pati një gjallërim të lëvizjes letrare e kulturore edhe te arbëreshët e Italisë. Autori më i shquar i letërsisë arbëreshe të këtij shekulli është Jul Variboba (1724-1788), i cili botoi më 1762 veprën “Gjella e Shën Mërisë virgjër” nje poemth që shtjellon jetën e Marisë dhe të Krishtit, e përshkuar nga një notë humanizmi tokësor e lirizmi të vetvetishëm, e shkruar në frymën e poezisë popullore, me një ngjyresë lokale. Vepra ka rëndësi si një krijim artistik i frymëzuar që shënoi kërcënimin nga kuadri i ngushtë didaktik-utilitar, drejt një letërsie me vlera të dukshme artistike.
Midis autorëve arbëreshë të këtij shekulli duhen përmendur edhe poetët Nikollë Brankati (1675-1741), Nikollë Filja (1691-1769) dhe Nikollë Keta (1742-1803). Ky i fundit është edhe autor i një vepre historiko-etnografike me titull “Thesar njoftimesh për maqedonasit”, që u botua pjesërisht te revista “La Sicilia” (Palermo, 1867).
Letërsia e shek. XVI-XVIII ka rëndësi jo vetëm si etapa e parë e zhvillimit të letërsisë shqiptare, por edhe sepse ajo vuri bazat e shkrimit shqip.

Shkolla dhe arsimi në tokat shqiptare (shek. XVI-XVII)
Perandoria Osmane nuk njihte në zotërimet e veta kombësi, por vetëm komunitete fetare - myslimanët, rumët (ortodoksët) dhe latinët (katolikët). Rrjedhimisht edhe shqiptarët ishin grupuar në këto tri komunitete fetare dhe nuk njiheshin si një njësi kombëtare më vete. Atyre u lejohej ushtrimi i funksioneve arsimore-kulturore vetëm në gjuhët turko-osmane, greke dhe latine-italiane. Ndërsa te popujt fqinjë ortodoksë sllavë u ruajt, kundër vullnetit të Patrikanës greke, tradita e përdorimit të gjuhës popullore në kishë e në arsim, shqiptarët ishin privuar nga përdorimi i gjuhës amtare shqipe në kisha e në arsim. Përveç kësaj, komunitetet e tyre fetare ishin të varura nga tri qendra të ndryshme të huaja kishtare e kulturore.
Institucionet kryesore arsimore që u ngritën në periudhën e sundimit osman në Shqipëri, ishin shkollat e komuniteteve myslimane, me mësim në gjuhët turko-osmane dhe arabe. Në fillim të shek. XVI, me të ardhurat që vinin nga pasuritë e vakëfuara të feudalëve dhe besimtarëve të tjerë të pasur myslimanë, u hapën në disa qendra të Shqipërisë, kryesisht pranë xhamive, shkolla fillore ose mektepe. Këtu mësuesit-hoxhallarë u mësonin nxënësve leximin e librit të shenjtë, të kuranit, dhe pak shkrim me shkronja arabe. Në shek. XVII, kur ndodhi islamizimi masiv i shqiptarëve, filloi të shtohej numri i mektepeve që hasen tani edhe në disa fshatra. Pranë mektepeve në qytetet kryesore të vendit u çelën edhe shkolla të një shkalle më të lartë, medresetë, ku nxënësit mësonin gramatikën dhe leksikun e arabishtes, të persishtes dhe të osmanishtes, retorikën e letërsisë orientale dhe doktrinën islame. Numri i nxënësve të tyre ishte i kufizuar. Në këto medrese përgatiteshin klerikët që shërbenin në institucionet e kultit islamik dhe në aparatin shtetëror. Në tokat shqiptare u krijua kështu një shtresë intelektualësh të pajisur me kulturë islame, disa prej të cilëve kishin studiuar edhe në medresetë e Stambollit, të Aleksandrisë ose të Bagdatit.
Më e vështirë ishte gjendja e arsimit të popullsisë së krishterë, e cila nuk gëzonte mbështetjen e shtetit dhe i nënshtrohej diskriminimit. Ortodoksët dhe katolikët kishin pak shkolla fillore (fetare) që ishin ngritur zakonisht pranë ndonjë manastiri ose kishe dhe në raste të veçanta pranë ndonjë fshati. Edhe ata pak nxënës që i frekuentonin ato ishin të paracaktuar, kryesisht, për t’u bërë klerikë. Mësuesit ishin gjithashtu klerikë, ndërsa programi i tyre përbëhej nga lëndë krejtësisht fetare.
Shkollat e komunitetit ortodoks, që funksiononin në Shqipëri qysh nga shek. XVI-XVII, ishin nën mbrojtjen e Patrikanës së Stambollit, ndaj patën një jetë më të qëndrueshme. Mësimi në këto shkolla jepej greqisht, në gjuhën e kishës. Fondet për mbajtjen e tyre formoheshin nga dhuratat e besimtarëve për kishën dhe qysh nga gjysma e dytë e shek. XVII edhe nga kontributi financiar që jepnin esnafet ortodokse të qyteteve për këtë qëllim. Për përgatitjen e mësuesve patrikana kishte organizuar shkolla në Malin Atos dhe në Stamboll.
Shkollat katolike ishin nën drejtimin e kishës së Romës dhe kishin si detyrë të përgatisnin mësues-klerikë. Si mësues shërbenin klerikë shqiptarë e të huaj, të përgatitur në kolegje të veçanta, siç ishte p.sh. Kolegji Ilirik në Loreto. Kur misionarët e Romës vunë re se veprimtaria e tyre në Shqipëri nuk po jepte rezultatet që priteshin, për shkak se zhvillohej latinisht ose italisht dhe jo në gjuhën e popullit, Roma filloi të përdorte edhe gjuhën shqipe në shkollat fetare katolike. Në këto rrethana u hapën disa shkolla të tilla, ku mësohej edhe gjuha shqipe dhe ku shërbenin si tekste mësimore katekizmat e hartuar nga shkrimtarë klerikë si Pjetër Budi. Këto ishin ngritur kryesisht pranë famullive dhe manastireve. Një shkollë e tillë funksiononte në vitet 1628-1675 në Pedhanë dhe po në atë kohë edhe në Blinisht (të dyja në rrethin e Lezhës), si dhe në Kurbin (rrethi i Krujës). Në 1669-1670 funksiononte një shkollë katolike në gjuhën shqipe edhe në Himarë. Në Pedhanë e në Blinisht u krijuan më vonë edhe shkolla më të larta, gjimnaze, ku përdorej gjithashtu gjuha shqipe. Këto shkolla u ngritën nga murgj françeskanë. Shkolla të mesme shqipe katolike u hapën edhe në Janievë të Kosovës (1671), në Velje të Mirditës (1699), në qytetin e Shkodrës (1699). Në këto shkolla të mesme nxënësit, që ishin destinuar për t’u bërë klerikë, studionin teologjinë, gjuhët latine e italiane dhe disa prej tyre dërgoheshin për studime më të larta në Itali.
Mësimi i gjuhës shqipe në këto shkolla, edhe pse tepër i kufizuar, ishte në interes të popullsisë vendase, që i përkrahte ato. Kështu gjimnazi i Blinishtit u ngrit me kërkesën e krerëve të vendit dhe kur në vitin 1648 shkolla e Pedhanës u rrafshua nga një ekspeditë ndëshkimore osmane, banorët e fshatit e rindërtuan atë përsëri.
Zhvillimi i arsimit në gjuhën shqipe në shek. XVII u pengua për shkak të ndjekjeve të qeveritarëve osmanë. Megjithatë, në shek. XVII, në shtresat e larta të shoqërisë shqiptare ishte zgjeruar rrethi i njerëzve të mësuar. Por edhe këta, të përgatitur në institucione fetare në gjuhët e mëdha të kulturës, në latinisht, greqisht ose në arabisht, parapëlqenin të përdornin këto gjuhë. Në çerekun e parë të shek. XVII Pjetër Budi shprehej shumë ashpër për një pjesë të madhe të klerit të lartë katolik shqiptar, që tregohej indiferent dhe mospërfillës ndaj lëvrimit të gjuhës shqipe, si dhe ndaj gjendjes së mjerueshme kulturore të popullit shqiptar.
Në vitin 1622 kisha katolike krijoi institucionin me emrin “De Propaganda Fide” me qendër në Romë. Ky ngriti disa shkolla për përgatitjen e klerikëve shqiptarë, si Kolegji ilirik i Fermos (1633), që drejtohej nga misionarët jezuitë, shkolla e Montorinos në Romë, nën drejtimin e misionarëve françeskanë dhe dy shkolla për nxënësit nën drejtimin e bazilianëve, njëra në Grota Ferra afër Romës dhe tjetra në një koloni arbëreshe të Sicilisë. Rrethana më të favorshme për arsimin shqip u krijuan, kur në fronin e papës hipi Klementi XI, me origjinë shqiptare. Me nismën e tij u mblodh më 1703 Koncili i peshkopëve të Shqipërisë, që njihet me emrin “Koncili i Arbërit”, i cili vendosi të përhapte letërsinë fetare në gjuhën shqipe. Tetë vjet më vonë, më 1711, në shkollën e Montorinos në Romë u hap katedra e gjuhës shqipe.

[Laberia]

Arsimi dhe kultura në qytetin e Voskopojës
Në shek. XVIII, një sërë qytetesh shqiptare, si Shkodra, Prizreni, Prishtina, Elbasani, Berati njohën një zhvillim kulturor të dukshëm për kohën e pushtimit osman, u pajisën me shkolla dhe me vepra të arkitekturës artistike. Ky zhvillim qe më i theksuar në qytetin malor të Voskopojës, një nga më të rëndësishmit e vendit në atë kohë.
Voskopoja, sot fshat në jugperëndim të Korçës, në saje të zejtarisë dhe të tregtisë, që nga fundi i shek. XVII kishte marrë trajtën e një qyteti që po ecte shpejt përpara. Në fillimin e shek. XVIII ka pasur rreth 25 000-30 000 banorë. Si qendër e një krahine etnikisht shqiptare, Voskopoja banohej në shumicë nga shqiptarët, por kishte edhe popullsi vllahe (arumune).
Kulmin e lulëzimit ky qytet e arriti në vitet 1720-1769. Ndryshe nga qytetet e tjera që administroheshin e shfrytëzoheshin nga ajanët feudalë, Voskopoja gëzonte një farë autonomie: ajo administrohej nga koxhobashët e vet, të cilët vareshin nga organet e pushtetit qendror osman. Një rrethanë e tillë lejoi që të ardhurat e realizuara të shkonin, në pjesën më të madhe, në dobi të zhvillimit zejtar e tregtar të qytetit. Nga ana tjetër, duke reshperuar dendur me vendet e Ballkanit e të Evropës Perëndimore dhe Qendrore, voskopojarët patën krijuar atje agjenci të tyre, më pas edhe disa koloni, si në Vjenë e Budapest, në Mishkolc etj., të Perandorisë Austro-Hungareze. Prej këtyre kolonive, që mbanin lidhje të vijueshme me vendlindjen, Voskopojën, po dhe me qendra të tjera në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, depërtuan ndikime të ndryshme kulturore-mendore të Evropës së përparuar.
Voskopoja u bë një nga qendrat kulturore më të përparuara të Shqipërisë dhe të Ballkanit në tërësi në shek. XVIII. Por, sulmet e përsëritura grabitqare të feudalëve përreth, në gjysmën e dytë të shek. XVIII, në kohën e anarkisë feudale, shkaktuan rrënimin katastrofal të qytetit aq të zhvilluar, duke e kthyer atë në gjendjen e një fshati me 1 000 banorë. Sulmi më i rëndë ka qenë ai i vitit 1769. Shumica dërrmuese e voskopojarëve morën atëherë arratinë, u përndanë dhe u vendosën në qytetet e tjera të Shqipërisë, në vendet e Ballkanit, në Greqi dhe në Maqedoni po sidomos në viset danubiane, ato austro-hungareze dhe rumune.
Në fillim të shek. XVIII, në qendrat e Shqipërisë Jugore, për shkak se osmanët ndalonin mësimin e shqipes, nisi të përhapet më shumë se në të kaluarën arsimi në gjuhën greke. Në Voskopojë shkolla greqisht u çel më 1710. Këtu mësonin jo vetëm fëmijët e qytetit, por edhe nga krahinat përreth, disa edhe nga viset më të largëta. Shkollën e drejtonte kleri dhe mbahej me mjetet financiare të esnafeve dhe të tregtarëve të qytetit. Për t`iu përgjigjur nevojave në rritje të zhvillimit ekonomik të banorëve, shkolla fillore e Voskopojës u ngrit më 1740 në shkallën e një gjimnazi dhe u quajt Akademia e Re, duke marrë tiparet e një shkolle laike.
Më 1720, qyteti ishte pajisur edhe me një shtypshkronjë, ku u shtypën libra fetare-kishtare dhe ndonjë libër mësimi.
Zhvillimi i arsimit dhe i kulturës në Voskopojë ndodhi nën ndikimin e lëvizjes iluministe të Evropës Perëndimore, ku prinin mendimtarë si Volteri, Rusoi, Didroi etj. Megjithatë, në rrethanat e sundimit të feudalizmit, kjo lëvizje e përparuar nuk gjeti kushte të favorshme zhvillimi në Shqipëri.
Lëvizja mendore në Voskopojë shënoi një hap me rëndësi në krahasim me misticizmin si dhe me skolastikën aristoteliane mesjetare, që deri atëherë kishte zotëruar në Kishën e Lindjes. Ndër përhapësit e ideve të reja në Ballkan ishin mendimtarët e kohës, si grekët Metod Antrakiti, Evgjen Bullgari e të tjerë, që u luftuan nga Patriarkana greke e Fanarit. Rektori i parë i Akademisë së Re në Voskopojë ishte Sevast Leontiadhi, kosturiot. Pasues të tyre kanë qenë vendësit, voskopojarët Theodhor Kavaljoti, që drejtoi Akademinë pas Leontiadhit, Grigor Voskopojari, që ishte zëvendësrektor, si dhe autor e redaktor i librave që botonte shtypshkronja e qytetit, dijetari Mihal Gorari e të tjerë.
Bartësit e ideve iluministe të Akademisë së Re të Voskopojës ranë ndesh me Patriarkanën e Stambollit dhe me Malin e Shenjtë, që ngulmonin në paprekshmërinë e traditave dogmatike të kishës në fushën e arsimit e të kulturës. Por idetë e reja përparimtare depërtonin megjithatë në shkollat që u shtuan ndër të krishterët e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut, edhe pse këto qenë nën drejtimin e klerit. Ato ide i bëri të veta edhe një pjesë e avancuar e klerit, që luftoi dhe u rrezikua për to nga kisha. Megjithëse si gjuhë mësimi ishte greqishtja në shkollat e Voskopojës mësohej edhe gjuha shqipe e pas saj vllahishtja.
Zhvillimi i kulturës në Voskopojë shënoi një hap me rëndësi në përparimin e përgjithshëm kulturor të vendit. Duke futur shkencën pozitive në programet mësimore, dijetarët voskopojarë i dhanë një goditje konservatorizmit të kulturës feudale dhe kontribuan në lindjen e iluminizmit shqiptar. Voskopoja u bë një qendër ndikuese edhe për viset përqark, por edhe më larg, në Greqi e Maqedoni. Në Voskopojë vinin të mësonin djem nga Vithkuqi, Berati, Elbasani dhe qendra të tjera të Shqipërisë, shumica e të cilëve bëheshin mësues në vendlindjet e tyre. Të tillë kanë qenë Theodhor Haxhifilipi ose Dhaskal Todri i Elbasanit, Kostë Ikonomi i Beratit, Evstrat Vithkuqari me shokë, që vepruan në shek. XVIII-XIX.
Disa prej tyre qenë ndër veprimtarët dhe personalitetet më të njohur në atë qytet dhe në mbarë vendin. Një ndër ta ishte edhe Theodhor Kavaljoti, filozof që jetoi në vitet 1728-1789. Shkroi traktate si “Logjika” (1749), “Frika” (1752) dhe “Metafizika”. Siç tregon emri i tij, por edhe shqipja me të cilën ai shkroi (me elementë të dialektit verior), i përkiste një familjeje me origjinë nga Shqipëria e Mesme, nga Kavaja. Në veprën e tij “Protopiria” (Libër fillestar mësimi, Venedik 1770), Kavaljoti botoi edhe një fjalor tri gjuhësh, me mbi një mijë fjalë greqishte, shqipe dhe vllahishte të krahasuara. Edhe voskopojari Dhanil Adam Haxhi (rreth 1754-1825), në “Isagogjinë” e tij (“Mësime fillestare”, Venedik 1802), rreshton bisedime të krahasuara në po ato tri gjuhë.
Në vitin 1762, Grigor Voskopojari (fundi i shek. XVII-1772), të cilin e hasim në fillim të shek. XVIII në Berat, ku me sa duket kishte origjinën e tij, kishte përfunduar shqipërimin e të dyja Dhiatave (të së Vjetrës e të së Resë). Ishte ky një aksion shumë i madh, që kishte të bënte me përkthimin në gjuhën e vendit të librave bazë të kishës. Liturgjia në kisha pjesërisht thuhej me kohë edhe në shqip. Kjo vazhdoi edhe në shek. XVIII, edhe më pas. Në procesin mësimor të shkollës së drejtuar nga kleri hynte dhe shqipja, së pari përmes teksteve fetare, që zinin vendin më të madh në programet, por edhe përmes lëndëve të tjera. Në tekstin e Theodhor Bogomilit (njohur më shumë si Anonimi i Elbasanit), i shek. XVII, përfshihet edhe një predikim i lirë fetar. Dhaskal Todri na ka lënë edhe një fabul të shqipëruar të Ezopit. Edhe Kostë Ikonomi hartoi tekste tri gjuhësh (në greqishte të vjetër, në atë të re dhe në shqip). Këto tekste i ka përdorur edhe mësuesi vithkuqar Kostë Cepi (shek. XVIII-XIX), prej të cilit i njohim të kopjuara. Ai ka dhënë mësim jo vetëm në vendlindje, por edhe në Elbasan e gjetiu.
Grigor Voskopojari shkruante me një alfabet origjinal, si edhe Bogomili, që e kishte shpikur vetë për shqipen që shkroi. Të njëjtën gjë bëri edhe Dhaskal Todri, ndofta nën ndikimin e Bogomilit, por edhe të Grigorit, të cilin e pati mësues në Voskopojë. Edhe ky përdori një alfabet origjinal, që e shpiku vetë e që u përhap edhe në njerëz të tjerë në Elbasan. Njihen edhe të tjera alfabete origjinale të shqipes në Shqipërinë e Jugut, si në Gjirokastër, Janinë etj. Këto përbëjnë fakte me rëndësi për lëvrimin e shqipes si gjuhë më vete, që kërkonte edhe një alfabet më vete. Grigori u bë kryepeshkop i Durrësit dhe u njoh edhe si Grigori i Durrësit, por ai ka jetuar edhe në Elbasan.
Kështu, Voskopoja ishte edhe qendër e lëvrimit të shqipes. Këtë gjuhë nuk e shkruanin vetëm Kavaljoti, Adam Haxhiu dhe Grigori, por edhe të tjerë, duke arritur të shqipëroheshin Dhiatat në atë qytet, të përdorej jo vetëm alfabeti grek, por edhe një alfabet i krijuar posaçërisht për shqipen.

Arkitektura në shek. XV-XVIII
Në shek. XV-XVIII, në territorin e Shqipërisë u zhvilluan gjini të ndryshme të arkitekturës, duke filluar që nga ndërtimet me karakter mbrojtës, ndërtimet shoqërore dhe ato të kultit islam, arkitektura kishtare postbizantine dhe së fundi banesat popullore.
Në shek. XVI kishte përfunduar ndërtimi i sistemit të fortifikimit nga ana e turqve dhe ishin ngritur një sërë qendrash të reja administrative. Ndërtimi i fortesave vazhdoi në ato zona ku kishte trazira, kryesisht në afërsi të bregdetit. Në dhjetëvjeçarët e parë të shek. XVI u ndërtua një sisem fortifikimi pranë detit Jon, ndërsa në vitin 1574 kështjella e Ishmit në veri të Durrësit. Kështjellat osmane të kësaj periudhe në përgjithësi nuk u përgjigjeshin kërkesave të kohës; në kushtet e përdorimit në stil të gjerë të armës së artilerisë, ato ishin ndërtuar për të përmbushur detyra lokale përballë një armiku të paarmatosur. Në këtë kuptim ato qëndronin larg fortesave për artileri të mesit të shek. XV.
Por një përjashtim bën kështjella e Vlorës e ndërtuar nga sulltan Sulejmani në vitin 1531, për ta pasur atë si bazë ushtarake dhe kantier ndërtimi anijesh për zbarkimin e tyre në Pulje të Italisë. Kështjella ndodhej pranë skelës së sotme të qytetit, rreth 150 m larg bregut të detit. Ajo ka pasur formën e një tetëkëndëshi të rregullt me gjatësi brinjësh 90 m dhe një sipërfaqe prej 3,5 ha. Muret rrethoheshin nga një hendek i mbushur me ujë që kishte një gjerësi prej 30-40 m. Ky hendek që rrethonte kështjellën nga ana e tokës, lidhej me detin nëpërmjet dy mëngëve.
Muret të punuara me gurë të latuar kishin një gjerësi prej 5,60 m dhe lartësi rreth 15 m. Kështjella ishte e pajisur me kulla poligonale e drejtkëndëshe, me ura të lëvizshme para hyrjeve dhe me një kryekullë pranë murit që shihte nga deti. Kjo e fundit ishte një kullë cilindrike, masive që mbizotëronte mbi gjithë ndërtimet e tjera me lartësinë e saj të madhe. Kulla ishte 7-katëshe dhe mbulohej me një kupolë të veshur me plumb mbi një tambur të ulët poligonal. Brenda kullës gjendeshin magazina dhe banesa e komandantit të kështjellës. Ajo ishte e ngjashme me kullën e bardhë të Selanikut, Kullën e Rumeli-Hisarit dhe kullën qendrore në Kastel de Mare në Modon. Kështjella e Vlorës ishte pa dyshim një nga ndërtimet ushtarake më të arritura të Perandorisë Osmane. Udhëtari osman i shek. XVII Evlia Çelebiu shkruan se “ata që s’kanë parë fortesat e Sekedinit, Benderit dhe Vlorës nuk kanë dijeni mbi mjeshtërinë e osmanëve”. Çelebiu thotë gjithashtu se arkitekt i kështjellës së Vlorës ishte Sinani, autori i kullës së bardhë të Selanikut.
Ngaqë vëmendja ishte përqendruar më tepër në ndërtimet mbrojtëse, që pushtuesit i ngrinin për nevojat e tyre ushtarake, ndërtimet e tjera të një farë rëndësie arkitektonike, qoftë dhe ato të kultit mysliman fillojnë të duken vetëm nga fundi i shek. XV.
Faltoret e para të kultit islam ishin në stil të importuar, por shumë shpejt filloi të ndihet në to ndikimi i arkitekturës vendase. Duke ruajtur të njëjtën ide arkitekturore (planimetrike e vëllimore), që lidhej me destinacionin e këtyre ndërtimeve, hetohen dhe veçanti që vërehen shpeshherë në trajtimin dekorativ të fasadave, në futjen me vështirësi të disa elementëve ndërtimorë e zbukurues si harku, në formë lundre etj. Me kalimin e kohës këto dallime thellohen duke u shtrirë deri diku edhe në formulimin e shtrirjes planimetrike. Ato harmonizohen gjithnjë e më tepër me arkitekturën popullore dhe ansamblet e qyteteve tona mesjetare. Elementë të arkitekturës popullore fillojnë të futen në objektet e kultit edhe në gdhendjen e elementëve prej druri të interierëve etj.
Xhamitë e para shërbenin për garnizonet ushtarake dhe ndërtoheshin mbi portat e kështjellave, siç qenë ato në kështjellën e Elbasanit, Tepelenës, Bashtovës etj., që ishin të thjeshta si ndërtesa dhe mbuloheshin me çati druri.
Por duke filluar që nga vitet e fundit të shek. XV kristalizohet një arkitekturë e mirëfilltë në ndërtimin e xhamive. Nga ana tipologjike ato mund të ndahen në dy grupe të mëdha. Ato të tipit me çati druri (Berat, Elbasan, Gjirokastër) dhe të tipit sallë me kupolë, shembulli i parë i të cilave është xhamia e Mirahorit në Korçë e ndërtuar në vitin 1494. Pothuajse të gjitha xhamitë kanë qenë pajisur me portikë. Fillimisht portikët ndërtoheshin me mure guri të mbuluara me qemere e kupola, si në xhaminë e Mirahorit (Korçë), sipas modeleve të xhamive të Stambollit. Por gjatë shek. XVII e sidomos në shek. XVIII-XIX përdoren gjithnjë e më shumë hajatet me strukturë druri që zinin sipërfaqe të mëdha (Kavajë, Berat, Tiranë). Hapësira e brendshme e xhamive ishte me shumë dritë, muret dhe kupolat ishin shpesh të mbuluara me piktura murale.
Për vlerat e tyre arkitektonike dhe dekorative dallohen xhamia e Mirahorit 1496 (Korçë), Xhamia e Plumbit 1553-1554 (Berat), xhamia e Muradijes, shek. XVI (Vlorë), xhamia e Ethem Beut 1794 (Tiranë), Xhamia e Plumbit 1773-1774 (Shkodër), xhamia e Daut Pashës 1605 (Prizren), Xhamia Mbret fundi i shek XV (Elbasan), xhamia e Nazireshtës 1600 (Elbasan), xhamia e Gjin Aleksit shek. XV (Delvinë), xhamia e Allajbegisë shek. XVI (Peshkopi), Xhamia e Beqarëve shek. XVIII (Berat), kompleksi i Xhamisë dhe i Sahatit në Peqin 1820 etj.
Një gjini tjetër ndërtimesh kulti që u përhap në këtë periudhë ishin teqetë. Prej tyre vlen të përmendet teqeja e Xhelvetive në qytetin e Beratit, pjesë e një kompleksi të përbërë nga Xhamia Mbret, konakët e banimit dhe vetë teqeja e Sheh Qerimit, e ndërtuar në fund të shek. XVIII. Ajo shquhet për trajtimin me hijeshi të fasadave me një teknikë ndërtimi të përsosur me gurë të skuadruar, për vellimet e barazpeshuara dhe për vlerat e larta artistike të tavanit të gdhendur në dru e të pikturuar.
Nga tyrbet që ndërtoheshin si mauzole për persona të shquar të fesë bektashiane, pranë teqeve apo të veçuara vlen të përmendim tyrben e Tasllojës në Krujë, e cila shquhet kryesisht për pikturën murale.
Një gjini e veçantë ndërtimore ishin hanet, të cilat shërbenin për buajtje të tregtarëve që vinin nga zonat fshatare apo edhe nga qytete të tjera. Për t’u përmendur është Hani i Elbasanit në pazarin e vjetër të qytetit të Korçës, ku qëndronin kryesisht tregtarë nga Elbasani.
Pranë pazareve, por edhe në brendësi të lagjeve të qyteteve, u ndërtuan një sërë hamamesh (banjë turke), të cilat u shërbenin si tregtarëve që vinin me mallrat e tyre në ditët e pazarit, ashtu edhe banorëve të qytetit. Të tilla janë hamamet në Elbasan, Krujë, Shkodër, Durrës etj.
Pushtimi osman shënoi mbylljen e një periudhe të gjatë arkitektonike me tiparet e veta specifike në gjininë e ndërtimeve të kultit të krishterë. Kjo traditë e lashtë në arkitekturën e ndërtimeve të kultit të krishterë rishfaqet në momentin e volitshëm. Duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XVI deri në fillim të shek. XIX ndërtohet një numër i madh kishash në territorin e Shqipërisë.
Në këtë periudhë trashëgohen mjaft parime figurative dhe konstruktive të ndërtimeve bizantine, por me një interpretim më të lirë të tipave dhe formave, në përputhje me rrethanat e reja ekonomiko-shoqërore, duke ndjekur një rrugë të vetën të zhvillimit dhe duke arritur shpeshherë në konceptime arkitektonike të veçanta. Ishte kjo një periudhë e veçantë arkitektonike, e njohur si arkitektura pasbizantine, e cila ka fillimet e veta, arritjet më të shquara dhe rënien e saj.
Në bazë të formulimit planimetrik dhe kompozimit vëllimor, ndërtimet pasbizantine mund të ndahen në tri grupe të mëdha: 1- Kisha një nefëshe, 2 - Kisha me strukturë në formë kryqi me kupolë dhe, 3 - Bazilika. Këta tipa nuk përputhen gjithnjë me shtresëzimin kohor dhe ndarjen krahinore, por ata përcaktohen më tepër nga kushtet të caktuara në krahina dhe vende të veçanta.
Tipi i parë i kishave të mbuluara me çati druri me tjegulla apo me rrasa janë të thjeshta në ndërtim dhe më pak të kushtueshme. Këto kisha u ndërtuan që në periudhën e parë të pushtimit osman dhe duke qenë pak të kushtueshme, i gjejmë kudo dhe në çdo kohë. Megjithëse ato nuk dallohen për vlerat arkitektonike, shumë prej tyre ruajnë piktura të një niveli të lartë artistik. Të tilla janë: kisha e Shën Kollit në Shelcan (gjysma e parë e shek. XVI), Shën e Premtja (1554) dhe Shën Kolli (1604) në rrethin e Elbasanit, Shën Thanasi në Pecë (1525), Shën Gjergji në Leshnicë të Sipërme (1525) në rrethin e Sarandës, Shën Mitri (1607) dhe Shën Konstandini dhe Elena (1644) në kështjellën e Beratit etj. Këtij tipi i përkasin dhe disa kisha të shek. XVI-XVII në rrethin e Gjirokastrës dhe të Sarandës, të cilat mbulohen me qemere cilindrike dhe nga ana konstruktive ruajnë në disa raste lidhjet me tipat e vjetër bizantinë.
Në këtë grup bëjnë pjesë dhe kishat e tipit sallë me kupolë, disa prej të cilave me pamjen e jashtme shfaqen me një tambur të lartë, si Shën Kolli në Dhivër dhe Shën Gjergji në Demë të Sarandës.
Kishat me strukturë në formë kryqi me kupolë janë më të zhvilluarat si nga pikëpamja strukturore, ashtu edhe arkitektonike. Ato janë të ngjashme përsa u përket strukturave dhe kompozimit planimetrik me kishat bizantine të ndërtuara para pushtimit osman.
Shembujt më karakteristikë janë: kisha e Shën Mërisë në Zervat (1569), kisha e manastirit të Shën Qiriakut dhe Julisë në Dhuvjan (1588) në rrethin e Gjirokastrës, kisha e manastirit të Shën Mërisë në Kameno (1580), kisha e manastirit të Shën Mërisë në Krorëz (1672) në rrethin e Sarandës, kisha e manastirit të Shën Triadhës në fshatin Pepel të Gjirokastrës (1750), kisha e Manastirit të Ungjillëzimit në Vanishtë (1582) etj.
Kishat e tipit bazilikal lindën si nevojë e përfshirjes së një numri sa më të madh besimtarësh në shërbesat fetare. Ato karakterizohen nga zgjatja e boshtit gjatësor, nga lidhja hapësinore e ambienteve në brendësi, si dhe nga trajtimi i pamjes së jashtme. Ndërtimet bazilikale hasen në variante të ndryshme në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XVII, gjatë gjithë shek. XVIII deri në fillim të shek. XIX. Një numër i madh i këtyre kishave shquhen për përmasat e mëdha dhe për kriteret e tyre arkitektonike. Ato shërbenin si katedrale qytetesh, qendra peshkopatash, si kisha në qendra banimi relativisht të mëdha dhe disa herë edhe si kisha manastiresh.
Për vlerat e tyre arkitekturore dallohen bazilikat e mëdha të Voskopojës, si Shën Mëria (1712), Shën Kollli (1721), Shën Mëhilli (1722), katedralja e Shën Mërisë në kështjellën e Beratit (1797), Shën Mëria e Sopikut në Gjirokastër, kisha e manastirit të Ardenicës (1730), Shën Gjergji në Libofshë (1776).
Pushtimi osman pati si pasojë rrënimin ekonomik të një sërë qytetesh, si Shkodra, Lezha, Kruja, Durrësi, Vlora, ndërsa disa qytete të tjera, si Drishti, Deja, Shurdhahu (Sarda) u shkatërruan krejtësisht. Gjatë shek. XV deri në fillim të shek. XVI qytetet shqiptare ishin reduktuar në qendra të vogla, që kryenin dhe funksionin e tregjeve lokale. Shek. XVI shënoi një rritje të përgjithshme të qendrave qytetare, të cilat zgjerohen nga banorë të rinj të ardhur nga fshati.
Ndërsa në shek. XVII filloi një etapë me rëndësi në zhvillimin e qytetit shqiptar, i cili hyn në rrugën e rritjes dhe të forcimit ekonomik.
Gjatë këtij shekulli pazaret shndërrohen në qendra të mirëfillta jo vetëm shkëmbimi, por edhe prodhimi, ato rriten duke u pasuruar dhe me ndërtimin e dyqaneve-punishte dhe për shitje, që formojnë ansamble të mëdha mbi bazën e mjeshtërive.
Në shek. XVIII rritja e rolit ekonomik të qyteteve solli krijimin e tregjeve të mëdha me karakter ndërkrahinor. Krahas qendrave që përbëheshin nga pazaret, ndërtimet e kultit dhe ndërtimet shoqërore, shtresat e pasura ndërtojnë banesa të mëdha, duke arritur në variantet më të zhvilluara të tipologjisë së banesës qytetare të kohës, ndërkohë që shumë banesa ruanin vulën e prejardhjes së tyre nga fshati. Ky zhvillim pati si pasojë përmirësimin e infrastrukturës rrugore si dhe ndërtimin e një numri të madh urash guri. Të tilla janë: Ura e Mesit (Shkodër), Ura mbi Osum në Berat, Ura e Urakës (Librazhd), Ura e Kollorcës (Gjirokastër).
Arkitektura e banesës popullore dallohet për një vazhdimësi të qartë formash dhe zgjidhjesh në rrugën e saj të zhvillimit, duke ndjekur e pasqyruar ecurinë e kushteve dhe të mënyrës së jetesës.
Banesa qytetare e shek. XVI-XIX zhvillohet në katër tipa kryesorë:
1 - Banesa me shtëpi zjarri, karakteristike për qytetin e Tiranës dhe fshatrat përreth, përfaqëson një nga tipat më të lashtë dhe më karakteristikë për arkitekturën e banesës shqiptare. Qendra e kompozimit të kësaj banese është shtëpia e zjarrit, që ngrihej në lartësinë e të dy kateve, rreth së cilës ndërtoheshin shkallë-shkallë mjediset e tjera që kryesisht shërbenin si dhoma për çiftet.
2 - Banesa me hajat është një tip tjetër banese që zhvillohet në disa variante. Banesa e hapur me hajat është tipi sundues në qytetet e Shqipërisë së Mesme. Karakteristikë kryesore e këtij tipi është lidhja e tij me oborrin dhe natyrën. Duke përfituar nga trualli i sheshtë kjo banesë tregon gjithashtu për lidhjet me ekonominë bujqësore, prej të cilës nuk ishin shkëputur qytetet shqiptare.
3 - Banesa me çardak ndeshet shpesh në Berat, më rrallë në Lezhë, Krujë etj., dhe mbizotëron në Shkodër. Të tilla janë ndërtesa e Muzeut Etnografik në Krujë, e Luigj Gurakuqit në Shkodër, banesat e Toptanasve në Tiranë etj. Në këto banesa çardaku luan një rol të dorës së parë në kompozimin e banesës. Ashtu si dhe tipat e parë, banesa është konceptuar të qëndrojë brenda mureve rrethuese, kopshteve të gjera dhe vetëm rrallë del në rrugë në njërën apo të dy faqet.
4 - Banesa gjirokastrite, e emërtuar kulla qytetare, për shkak të tipareve të saj mbrojtëse. Në variante më pak të zhvilluara atë e ndeshim dhe në qytete të tjera si Berati, Kruja dhe Shkodra si dhe në fshatra të Shqipërisë Veriore, e sidomos në Jug. Kjo banesë qytetare arriti kulmin e zhvillimit të saj në shek. XVIII. Një shembull tipik për këtë lloj banese është ajo e Zekatëve në Gjirokastër.
Gjatë shek. XVIII, si pasojë e dobësimit të pushtetit qendror osman dhe e krijimit të pashallëqeve shqiptare, që ishin në luftë midis tyre për zgjerimin e territoreve të veta, vihet re një rritje e ndërtimeve me karakter mbrojtës. Kështjellat e vjetra u rifortifikuan, ndërkohë që u ndërtuan fortesa të reja. U dallua për ngritje fortifikimesh Ali pashë Tepelena.
Në kufijtë shtetërorë të Shqipërisë ndodhet vetëm një pjesë e kështjellave të ndërtuara prej tij, si në Tepelenë, Gjirokastër, Shën Triadhë, Porto-Palermo, Butrint etj. Ai ndërtoi gjithashtu fortifikime në Janinë, Artë, Prevezë dhe në Sul. Në ndërtimet e tij ushtarake Aliu përdori një numër të madh arkitektësh dhe inxhinierësh ushtarakë të huaj, por në krye të punimeve që nga viti 1800 deri rreth vitit 1822 qëndronte Petro Korçari, një mjeshtër shqiptar, të cilin konsulli i përgjithshëm i Francës në Shqipëri Fransua Pukëvili e quan “Voban” të tij (Sebastien Vauban - inxhinier ushtarak i shquar dhe mareshal i Francës).
Ndërtimet ushtarake të Ali Pashës dallohen nga teknika e ndërtimit me gurë të skuadruar me kujdes, nga format e rregullta gjeometrike kur e lejonte terreni, kullat dhe muret e ulëta me faqe të pjerrëta në anën e jashtme, frëngjitë e mëdha për toja si dhe nga kornizat dekorative prej guri që konturojnë zakonisht pjesën e sipërme të mureve dhe kullave. Në shumicën e rasteve në ndërtimin e kështjellave Ali Pasha u kushtonte vëmendje jo vetëm qëllimeve utilitare dhe qëndrueshmërisë, por edhe përsosurisë estetike me të cilën synonte të shprehte ndjenjën e madhështisë e të pushtetit.
Në vitin 1819 Aliu ndërtoi kështjellën e Tepelenës, punimet e brendshme të së cilës mbetën të papërfunduara për shkak të konfliktit me Portën e Lartë. Brenda kështjellës ai ndërtoi një saraj madhështor me synimin që vendlindja e tij të bëhej një rezidencë e dytë pas Janinës, që të mos binte poshtë saj nga shkëlqimi dhe madhështia. Kështjella e Porto-Palermos (1804) është model i një fortese garnizoni, kompakte, e pajisur mirë dhe me mure të fuqishme.
Ndryshe na paraqitet kështjella e Libohovës, që shërbente si rezidencë e motrës së tij Shanishasë; drejtkëndëshe në plan ajo mbrohet nga 3 kulla poligonale në tri nga këndet dhe nga një bastion në formë të çrregullt gjeometrike në këndin tjetër. Format e mprehta dhe kërcënuese të bastionit në pjesën më të dukshme të kështjellës, punimi i përsosur me gurë të latuar, kornizat dhe format trungkonike të theksuara të kullave, fshehin në të vërtetë dobësinë e mureve të holla të saj. Ideja e madhështisë dhe e pushtetit kanë mbizotëruar në ndërtimin e kësaj kështjelle.
Kështjella e Gjirokastrës (1812-1813) është një nga ndërtimet më të rëndësishme e më të arritura të Ali pashë Tepelenës. Përshtatja me terrenin shkëmbor të kodrës, konstruksionet e guximshme, kullat e larta 30 m, sistemi i galerive i mbuluar me harqe e qemere, kazematet e shumta dhe ujësjellësi 7 km i gjatë i ngritur mbi një sistem kanalesh dhe urash madhështore, e bëjnë të admirueshme këtë vepër gjigante të arkitekturës ushtarake, e cila edhe për aq sa ruhet në ditët tona, mbetet tërheqëse për vizitorin.

Artet figurative në shek. XVI-XVIII. Piktura
Në shek. XVI në fushën e arteve figurative vazhdoi të zotëronte në Shqipëri ikonografia, që shënoi atëherë kulmin e saj. Në këtë periudhë u realizuan mjaft vepra pikture të kishave dhe ikona, të cilat sot janë nga kryeveprat e kësaj fushe.
Shek. XVI është në artet figurative shekulli i Onufrit (Onufër Neokastritit), mjeshtrit më të madh të ikonografisë shqiptare, i cili krijoi stilin e tij dhe ishte i pari që bëri kthesën në pikturën postbizantine në Shqipëri. Historianët i atribuojnë vitin 1500 si vit të lindjes dhe atë të vdekjes vitin 1578.
Onufri ka ushtruar veprimtarinë e tij kryesisht në kështjellën e Beratit, ku ka bërë afresket e kishës së Shën Todrit, gjithsej 13 afreske. Sipas mbishkrimit të datës 23 korrik 1547 realizoi 31 afreske në kishën e Apostujve në Kostur (sot Greqi). Më 1554 bëri afresket në kishën e Shën Marisë, në zonën e Shpatit (Elbasan), të Shën e Premtes në Valsh (Elbasan), në kishën e Shën Kollit në Shelcan, si dhe në kishën e shpërfytyrimit në Zërzë të Përlepit (sot Maqedoni) më 1535. Në Berat realizoi ikonat e famshme të ikonostasit të kishës së Evangjelizmos (në Kala), të cilat janë kryeveprat e këtij mjeshtri. Këto vepra janë të përkryera nga mjeshtëria e lartë në realizimin e figurave, nga pasuria e ngjyrave, pikturimi i veshjeve dhe i ndërtesave me shumë nuanca ngjyrash dhe portrete psikologjike. Figurat e tij shquhen për origjinalitetin e tyre.
Ikonografia e Onufrit paraqitet harmonike përsa u përket ngjyrave, shquhet nga një formë e përkryer e realizimit të imazhit. Ai krijon një raport koloristik në ikona me mbizotërim të ngjyrës së kuqe, që e përdor në një mënyrë mjaft mjeshtërore dhe tërheqëse, duke e organizuar atë në praninë e jeshiles në smerald, drejt një uniteti tekniko-artistik të paarritshëm nga ikonografët e tjerë.
Ikonografia e realizuar nga Onufri mbetet një nga veprat më të arrira të pikturës ikonografike bizantine të realizuar në territorin shqiptar. Në këto ikona vërehet mbështetja në traditën e vjetër bizantine, por edhe ndikimi i artit të Venedikut, si edhe tradita e pasur e piktorëve vendës të shek. XIII-XIV. Rol të veçantë në formimin e Onufrit luajti qyteti i Beratit me kulturën shekullore, me qendrat e njohura të antikitetit pranë Apolonisë dhe Ballshit, si dhe me artin e pikturës murale të shek. XIII-XIV
Shek. XVI i takon edhe artisti tjetër ikonograf Nikolla (i biri i Onufrit). Ai vazhdoi në krijimtarinë e tij ikonografinë e Onufrit, duke lënë mjaft afreske dhe ikona që dëshmojnë për një cilësi të lartë profesionale. Ka pikturuar në kishën e Vllahernës në kështjellën e Beratit, në Kurjan të Fierit e në Dhërmi. Vepra të Nikollës ndodhen dhe në Arbanas të Bullgarisë. Në krijimtarinë ikonografike të Nikollës ndihet mjaft vazhdimësia tipologjike e ikonografisë së Onufrit. Afresket e kishës së Shën Mërisë Vllaherne në Berat, të realizuara në vitin 1578, dhe në kishën e Shën Kollit në Kurjan të Fierit, së bashku me piktor Joanin si dhe ikonat që trashëgohen prej tij, përfaqësojnë vlera të shquara artistike në pasurinë tonë ikonografike kombëtare.
Onufri, së bashku me nxënësit e tij, Nikolla (i biri) dhe Onufër Qiprioti, përbënin elitën e artistëve më të shquar të ikonografëve të asaj kohe. Së bashku konverguan në një hapësirë të përbashkët artistike. Themeluan një traditë të qartë për pasardhësit e tyre. Krahas tipareve që çuan më tej dhe pasuruan ornamentikën, krijuan njëkohësisht variante dhe subjekte të reja, zgjedhje kompozicionale të traditës bizantine, duke i dhënë ikonografisë vendase një tipar të ri e mbi të gjitha themeluan shkollën e Beratit (të pikturës) ose e Onufrit, e cila u reflektua në ikonografinë artistike të ikonografëve deri në shek. XIX.
Një tjetër piktor ikonograf, i cili punoi pranë ateliesë së Onufrit të madh, është dhe Onufër Qiprioti. Më 1571, kur Qipro pushtohet nga turqit, shumë piktorë ikonografë u larguan nga vendi i tyre duke emigruar në disa vende të Ballkanit si dhe në Venedik. Një ndër ta është dhe Joani i Qipros ose Onufër Qiprioti i cili më 1591 realizoi afresket në kishën e Shën Kollit në kalanë e Beratit. Viti 1591 është viti ku ne marrim sinjalet e para të ushtrimit të veprimtarisë artistike të këtij autori. Duke iu referuar vitit 1571, vitit të pushtimit të Qipros, mendojmë se Onufër Qiprioti mundet të ketë emigruar në Shqipëri në moshën 20 vjeçare duke sjellë me vete influencat e shkollës së Venedikut, Qipros dhe të Kretës.
Qëndrimi i tij në Berat pranë Onufrit të madh, bëri që ai të konsolidohej plotësisht si ikonograf. I vendosur më vonë në rrethinat e Gjirokastrës realizon afresket e kishës së Vrahogoranxisë në Gjirokastër më 1622. Nga datimet del se ky ikonograf ushtroi krijimtarinë e tij në një shtrirje kohore 31-vjeçare. Qiprioti mori shumë nga Onufri. Miniaturën e përfituar prej tij ai e pasuroi më shumë. Elementi që huazoi më tepër prej tij është kaligrafia e shkrimit, e cila nuk dallohet nga Onufri. Ai mbetet piktori i parë deri në shek. XVI që shkruan emrin në ikona. Dha ndihmesë të madhe në formimin e shkollës së Beratit si dhe në përhapjen e kësaj shkolle në jug të Shqipërisë. Shumë vepra që mbajnë firmën e tij radhiten në krijimet më të mira të ikonografëve shqiptarë dhe formuan një traditë me vlerë, mbi të cilën u mbështetën piktorët e tjerë të shek. XVIII, si Konstandin Shpataraku, Konstandin dhe Athanas Zografi, Çetirët, Joan Athanasi dhe Konstandin Jeremonaku. Portretet e realizuara prej Qipriotit në afreske dhe në ikona, ndryshe nga të tjerët, janë të pikturuara me ngjyra të ngrohta me dritë dhe transparencë. Kurse me plastikën e tyre krijoi tipat individualë.
Në mesin e shek. XVII, duke filluar nga viti 1643 ushtroi krijimtarinë ikonografi Konstandin Jeremonaku, i cili shfaqet me një miniaturë e stil të veçantë, në paraqitjen e figurave. Veprat e tij janë ndikuar nga shkolla e Onufrit. Ai e ka ushtruar veprimtarinë në zonën e Korçës. Për këtë dëshmojnë ikonat e gjetura në kisha, siç janë ato të kishës së Shën Gjon Vladimirit-Elbasan. Rreth këtyre viteve mendohet të ketë bërë dhe disa ikona të cilat datojnë në vitin 1711 në kishën e manastirit të Shën Naumit (Ohër).
Në shek. XVIII vihet re një gjallërim në jetën ekonomike e kulturore të Shqipërisë, që u shoqërua me formimin e një shtrese të pasur shoqërore, e cila çoi përpara krijimtarinë artistike. Kjo ngritje ekonomike i dha dorë zhvillimit të kulturës e arsimit dhe depërtimit të ideve iluministe të botës perëndimore të asaj kohe. Filluan të ngriheshin një numër i konsiderueshëm bazilikash të mëdha në Voskopojë, Korçë, Fier, Gjirokastër. Ngritja e nivelit të zhvillimit kulturor në Korçë, që lidhej edhe me traditat e vjetra, krijoi premisa për lindjen e shkollës së Korçës nga artistë vendas. Themelues i kësaj shkolle konsiderohet David Selenica, i cili pasohet nga Konstandin e Athanas Zografi dhe të gjithë piktorët e mëvonshëm që dolën nga kjo zonë. Davidi njihet si artist i madh në artin kishtar lindor në përgjithësi gjatë shek. XVIII. Kur arti kishtar në Ballkan ishte gati në rënie të plotë Voskopoja e Vithkuqi patën një zhvillim ekonomik e kulturor. Ai shkëputet nga krijimtaria e piktorëve të kësaj periudhe duke rizgjuar artin e periudhës më të shkëlqyer të mbretërimit të paleologëve. Po në kohën e Davidit filloi veprimtarinë si piktor Konstandin Shpataraku.
David Selenica e ka realizuar ikonografinë e tij në kishën e Shën Kollit në Voskopojë. Mendohet se ai është formuar si ikonograf në Malin Athos, dhe ka pikturuar narteksin e Kapelës së Virgjëreshës në manastirin Laura e Madhe, si dhe afresket e kishës së Shën Prodhonit në Kostur (1727) dhe ato në kishën e Shën Mërisë së Madhe në Selanik. Vetëm në kishën e Shën Kollit numërohen rreth dy mijë figura të pikturuara prej tij.
Më 1722-1726 David Selenica punoi afresket e kishës së Shën Kollit në Voskopojë me ndihmën e Konstandinit. Skenat e realizuara në muret e Shën Kollit kanë një lirshmëri të figurave. Tek ai gjejmë tema të apokalipsit nga historia dhe jeta e shenjtorëve. David Selenica shkëputet shumë nga krijimtaria e piktorëve të kësaj periudhe. Qe i pari që guxoi të cenonte traditën qindravjeçare që ishte në fuqi deri në atë kohë dhe nuk ngurroi aspak të fuste elemente të reja që ishin në kundërshtim me këtë traditë shekullore e të ngurtë, e cila e kishte bërë, tanimë, punën e saj. Duke ruajtur zgjidhjen monumentale ashtu si dhe në ikonografinë e Qipriotit dhe të Jeremonakut, Davidi kërkon në artin e tij ta përjashtojë kufirin e dukshëm që hasim në ikonografinë e mëparshme midis personazheve hyjnore dhe atyre tokësore. Tipologjia kristiane e imazhit bizantin shfaqet nëpërmjet ikonografisë së Davidit më e kapshme dhe më e kuptueshme në sajë të një realizmi, i cili nuk vihej re më parë në ikonografinë pasbizantine në Shqipëri. Skenat e pikturuara prej tij fitojnë një sens laik, në ribashkimin dhe në njëjtësimin e njeriut dhe të shenjtit të paraqitur. Pavarësisht se temat ruajnë versionin liturgjik kristian, kjo nuk e ka penguar David Selenicën, që me mjeshtërinë profesionale të fusë natyrshëm detaje nga jeta reale, duke hedhur fillimet e humanizmit të artit ikonografik bizantin në vendin tonë. Duke u larguar nga rregullat e artit bizantin, por jo nga elementet më të qenësishme që përbëjnë temat liturgjike, themelon një krijimtari ikonografike që sa vjen e çlirohet nga dogma, duke sjellë një Rilindje të dukshme në ikonografinë shqiptare. Me sa duket, lidhjet e Voskopojës (në kishat e së cilës David Selenica pikturoi), me qendra të mëdha mjaft të zhvilluara dhe iluministe, si Vjena, Budapesti, Lajpcigu, Venediku, zgjeruan më shumë mundësitë që arti ikonografik të ndryshonte edhe nën ndikimin e rinovimit të madh që po kalonte arti evropian.
Në kohën e Davidit fillon veprimtarinë Konstandin Shpataraku me origjinë nga Shpati i Elbasanit, vendlindja e Onufrit, i cili realizon më 1744 ikonat e ikonostasit të kishës së manastirit të Ardenicës. Në ikonat e tij ka elementë të rinj artistikë dhe të frymëzuar nga realiteti i kësaj epoke. Njëra prej veprave të tij, është ajo e Shën Gjon Vladimirit në ikonostasin e kishës së manastirit të Ardenicës, ku ka pikturuar princin shqiptar Karl Topia (1359-1388). Krijimet e tij konsiderohen si vazhduese të shkollës së Onufrit sidomos në realizimin e miniaturës dhe të tipave të portreteve, pa përjashtuar dhe ndikimet e shkollës së Malit Athos.
Shek. XVIII përfaqëson periudhën kur bëhen mjaft afreske dhe ikona. Në Vithkuq pikturohen muret e kishës së Shën Pjetrit, të kishës së Shën Kollit dhe të Shën Mërisë, ku skenat marrin një hapësirë më të gjerë në zgjedhjet kompozicionale dhe në lirshmërinë e pikturimit. Kjo ndihmohet edhe nga hapësirat e mëdha të krijuara nga ndërtimi i bazilikave. Piktorët e këtij shekulli ndjekin traditën e shkollës së Korçës e pikërisht atë të David Selenicës. Krijimtaria e vëllezërve Konstandin e Athanas Zografi zhvillohet në mesin e shek. XVIII (1720-1764), kur ata realizuan ikonat dhe afresket e tyre. Krijimtaria e tyre si dhe e nipërve Terpo dhe Eftimiu shtrihet në zonën e rrethit të Korçës e deri në kishat e Myzeqesë. Ajo mbështetet mbi traditën e shkollës së Malit Athos, ku ata studiuan dhe punuan, si dhe nën ndikimin e pikturës së Davidit. Më 1720 realizuan afresket e kishës së Metropolisë së Korçës, më 1745 ato të manastirit të Ardenicës, hajatin e kishës së Shën Kollit ku pikturoi edhe David Selenica më 1750, si dhe mjaft afreske në Hungari e në Malin Athos. Krijimtaria e tyre është e pasur edhe në ikona. Karakteristikë e këtyre ikonografëve është prirja për t`i veshur shenjtorët me rroba kombëtare. Krijuan skena të rralla, nga tematika e tyre, në lidhje me Apokalipsin, ku janë paraqitur kafshë alegorike dhe një numër i madh figurash. Në afresket e manastirit të Ardenicës ata pasqyruan edhe kompozitorin e njohur të botës së Bizantit të shek. XII me origjinë nga Durrësi, Joan Kukuzeli.
Në fillimin e shek. XIX vazhdoi krijimtarinë i biri i Konstandinit, i cili punoi në kishën e Vodicës afër Beratit (më 1805), në kishën e Shën Premtes në Përmet (më 1808), në kishën e Shën Konstandinit në Drenovë afër Korçës, më 1810. Kurse djali i Athanasit (Zografit), në këtë periudhë ka realizuar vetëm ikona, të cilat dëshmojnë për një rënie të këtij arti kishtar në këtë periudhë.
Në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe gjatë gjysmës së parë të shek. XIX zhvilluan veprimtarinë e tyre piktorët e familjes Çetiri nga Grabova. Krijimtaria e tyre shtrihet kryesisht në krahinën e Myzeqesë, në Vlorë, Berat, Fier e në Lushnjë ku shumë afreske dhe ikona mbajnë firmën e tyre, si në kishën e Shën Vlashit (Vlorë) më 1792, të Shën Kollit (Vanaj – Myzeqe) më 1795, në kishën e Shën Thanasit në Karavasta (më 1797) etj. Lanë një krijimtari mjaft të pasur dhe kanë realizuar qindra skena në mure e në ikona. Tematika dhe stili i këtyre ikonografëve janë të njëjtë me ato të vëllezërve korçarë Konstandin dhe Athanas Zografi, si edhe të Konstandin Shpatarakut
Në shek. XIX, kur arti ikonografik ishte në rënie, shquhen veprat e piktorit Mihal Anagnosti. Veprat e tij konsiderohen si shfaqje të fundit të këtij arti ikonografik në Shqipëri. Ndryshe nga veprat e paraardhësve, krijimet e tij shquhen për një stil që dallohej nga ai i traditës së Bizantit, duke u afruar më tepër me ato të Rilindjes italiane. Megjithatë portretet e tij ngjasojnë më tepër me portrete orientale. Veprat e tij (ikonat), i bëri kryesisht për ikonostasin e kishës së Katedrales në Elbasan. Ai realizoi gjithashtu afresket dhe ikonat e ikonostasit të kishës së manastirit të Bigorskit (sot Maqedoni). Ky ikonograf shfrytëzoi dhe mori nga piktura paraardhëse shumë elemente artistike. Në veprën e tij rrezatojnë Onufri, Qipiroti, Nikolla, Shpataraku, Zografët etj.
Arti ikonografik përbën një pasuri të madhe në kulturën shqiptare. Në veprat e tij pasqyrohet shpirti krijues i piktorëve dhe shfaqen, njëherazi, shpirti dhe realiteti i popullit shqiptar.

[Laberia]

P A R A T H Ë N I E

Rilindja Kombëtare Shqiptare, së cilës i kushtohet vëllimi i dytë i Historisë së Popullit Shqiptar, është shkruar nga këta autorë:
Kreu I është shkruar nga prof. Stefanaq Pollo dhe është ripunuar e është plotësuar nga prof. dr. Kristaq Prifti.
Kreu II është shkruar nga prof. dr. Kristo Frashëri.
Kreu III/1 e 2 janë shkruar nga prof. dr. Petrika Thëngjilli. Pjesa Kryengritja e vitit 1847 në Shqipërinë e Jugut e Kreut III/2 është shkruar nga prof. Aleks Buda.
Kreu III/3, 4 e 5 dhe Kreu IV janë shkruar nga prof. Aleks Buda.
Kreu V është shkruar nga prof. dr. Kristo Frashëri.
Kreu VI është shkruar nga prof. dr. Hysni Myzyri.
Krerët VII e VIII janë shkruar nga prof. dr. Kristaq Prifti.
Kreu IX/1 është shkruar nga këta autorë: Pashko Vasa (1825-1892) nga prof. dr. Jorgo Bulo; Sami Frashëri (1850-1904) nga prof. Zija Xholi; Shtypi nga prof. dr. Kristaq Prifti; Lëvrimi i gjuhës shqipe dhe përhapja e shkrimit shqip nga prof. Shaban Demiraj dhe prof. dr. Kristaq Prifti.
Kreu IX/2 është shkruar nga këta autorë: Letërsia nga prof. dr. Jorgo Bulo; Folklori dhe folkloristika nga prof. dr. Agron Xhangolli; Artet figurative nga prof. dr. Dhorka Dhamo; Teatri dhe muzika nga prof. dr. Josif Papagjoni.
Kreu X është shkruar nga prof. dr. Kristaq Prifti.
Krerët XI, XII e XIII janë shkruar nga prof. dr. Gazmend Shpuza.
Kreu XIV është shkruar nga prof. Stefanaq Pollo dhe është plotësuar nga prof. dr. Kristaq Prifti.
Redaktimi shkencor i vëllimit të dytë është bërë nga prof. dr. Kristaq Prifti.
Në hartimin e këtij vëllimi është pasur parasysh botimi Historia e Shqipërisë, vëllimi i dytë, Tiranë, 1984.

[Laberia]

K R E U I

RILINDJA KOMBËTARE SHQIPTARE DHE
VEÇORITË E SAJ DALLUESE

Rilindja Kombëtare – një epokë e re historike
Shek. XIX shënoi për popullin shqiptar, ashtu si për popujt e tjerë të Ballkanit, një epokë të re, atë të Rilindjes. Ai ka hyrë në historinë moderne të vendeve të Ballkanit si shekulli i lëvizjeve dhe i revolucioneve kombëtare, që ndoqën njëri-tjetrin dhe që çuan në çlirimin e shumicës së popujve të këtij gadishulli nga zgjedha e Perandorisë Osmane dhe në formimin e shteteve të pavarura. Këto lëvizje u zhvilluan në kushtet e rënies së Perandorisë Osmane, të shthurjes së marrëdhënieve të vjetra feudale dhe të lindjes së ekonomisë së tregut, të zgjimit të mëtejshëm të ndërgjegjes kombëtare të popujve të këtij gadishulli dhe të zgjerimit të ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha në këtë Perandori.
Megjithëse, për një varg rrethanash të brendshme e të jashtme, Shqipëria ishte vendi i fundit në Ballkan që u shkëput nga Perandoria Osmane dhe që shpalli pavarësinë kombëtare, krahasuar me vendet e tjera ballkanike, ajo, që në fundin e shek. XVIII dhe në fillimin e shek. XIX, nisi të zhvillohej nga pikëpamja ekonomiko-shoqërore e politike në po ato drejtime si edhe fqinjët e saj ballkanikë, Serbia, Greqia, Bullgaria e Rumania. Vështirësitë e ritmet e ngadalshme të këtij zhvillimi të Shqipërisë, të diktuara nga kushtet e rënda e të ndërlikuara, që ishin karakteristike për vendet nën sundimin osman, nuk e penguan shoqërinë shqiptare që në agimin e shek. XIX të kishte, krahas ndryshimeve, edhe mjaft gjëra të përbashkëta me shtetet fqinje, të krijonte premisat që çuan në konsolidimin e shqiptarëve si komb, në ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes kombëtare dhe në zhvillimin e lëvizjes kombëtare.
Proceset e reja, që u shfaqën në jetën politike e kulturore të Shqipërisë në dhjetëvjeçarët e parë të shek. XIX, shënuan fillimin e epokës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e cila zë një periudhë të tërë historike, shtrihet nga vitet 30-40 të atij shekulli dhe deri në Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 1912.
Rilindja Shqiptare përbën një lëvizje të gjithanshme kombëtare, me një përmbajtje të re ideologjike, politike, kulturore, ekonomiko-shoqërore dhe organizative. Ajo synonte të zgjidhte detyrat që i takonin revolucionit kombëtar, të çlironte vendin nga sundimtarët e huaj osmanë, të bashkonte trojet shqiptare në një shtet të vetëm e të pavarur, t’u hapte rrugën zhvillimit e përparimit ekonomiko-shoqëror, politik e kulturor të Shqipërisë.
Rilindja ishte e lidhur me një shkallë më të lartë të zhvillimit të kombit shqiptar, me konsolidimin e tij, që çoi në lindjen e një lëvizjeje të re nga përmbajtja dhe objektivat e saj, të nacionalizmit, që ishte një lëvizje karakteristike për historinë moderne të të gjithë popujve, e cila, si në çdo vend edhe në Shqipëri, kishte si synim të formonte shtetin kombëtar, që do të përmbushte aspiratat politike, shoqërore, ekonomike e kulturore të popullit shqiptar. Ashtu si te popujt e tjerë, edhe te shqiptarët nacionalizmi u karakterizua nga ndjenja e përbashkësisë, e komunitetit ndërmjet shqiptarëve, si pjesëtarë të të njëjtit komb. Kjo lëvizje ishte e lidhur me ndryshimet dhe me përparimet që u bënë në shek. XIX në fushën kulturore, ekonomike, ideore e politike.
Gjuha dhe kultura materiale e shpirtërore e shqiptarëve, të formuara gjatë shekujve të parë të historisë së tyre e të konsoliduara veçanërisht në shekujt e mesjetës, mbetën një faktor i rëndësishëm, që shprehte njësinë etnike të popullit shqiptar, që shtrihej në një territor kompakt, dikur më të gjerë, por tashmë i rrudhur gjatë dyndjeve të popujve në Ballkan. Ky territor përputhej përafërsisht me truallin e banuar në lashtësi nga paraardhësit e tyre, ilirët e Jugut. Epoka e Rilindjes solli përparime të mëdha në kulturën e shqiptarëve e në radhë të parë në lëvrimin e gjuhës shqipe, e cila ishte dëshmi e bashkësisë së shqiptarëve, tipari themelor i kombit shqiptar, nyja qendrore që bashkonte gjithë shqiptarët, pa dallim krahine e feje. Në gjuhën shqipe u theksuan prirjet për afrimin e varianteve letrare të dy dialekteve (të veriut e të jugut) dhe u hodhën themelet e gjuhës letrare shqipe. Konsolidimi i shqiptarëve si komb i bashkuar shtroi si kërkesë të domosdoshme lëvrimin e mëtejshëm të gjuhës shqipe, kapërcimin e prapambetjes në shkrimin e shqipes, të trashëguar nga shekujt e sundimit osman, që u shpreh në përpjekjet për vendosjen e një alfabeti të njëjtë dhe në zhvillimin gjatë shek. XIX të një letërsie të gjerë artistike, didaktike e publicistike. Gjatë Rilindjes u hodhën themelet e letërsisë dhe të kulturës së sotme shqiptare në tërësi. Në fundin e atij shekulli kultura e re kombëtare nuk ishte më aspiratë, por përbënte, me breza të tërë shkrimtarësh, mendimtarësh, publicistësh e dijetarësh të fushave të ndryshme, një realitet, i cili kishte provuar katërcipërisht identitetin e përveçëm kulturor të popullit shqiptar, si edhe vitalitetin e forcën e tij krijuese kulturore.
Përveç kësaj, mbi bazën e kulturës popullore, me variantet e nënvariantet e shumta, morën shtrirje të gjerë mbarëshqiptare elemente të rëndësishme të fushës materiale e shpirtërore, të mënyrës së jetesës, të veshjeve, të veglave të prodhimit, të ndërtimeve, të krijimtarisë artistike (të folklorit etj.), të cilat u bënë pronë e përbashkët e gjithë popullit.
Në zhvillimin e mëtejshëm të kombit dhe të nacionalizmit shqiptar, si në çdo vend tjetër, ndikuan edhe ndryshimet që ndodhën në jetën ekonomike të Shqipërisë qysh në shek. XVIII e sidomos në shek. XIX. Në këtë periudhë, kur zhvillohet procesi i shthurjes së mëtejshme të feudalizmit dhe i lindjes së ekonomisë së tregut, kur forcohen lidhjet e komunikacionit, ato ekonomike e tregtare ndërmjet qytetit e fshatit dhe ndërmjet qyteteve, si edhe ato ndërkrahinore, kur formohet një treg i përbashkët kombëtar dhe zgjerohen lidhjet tregtare të Shqipërisë me shtetet evropiane, vendin e ndjenjave të izolimit e të partikularizmit të ngushtë, krahinor e provincial, e zunë ndjenjat e interesave të përbashkët të të gjithë kombit e të territoreve të banuara prej tij. U rrit roli i qyteteve, jo vetëm si qendra të administratës osmane, por edhe si qendra të jetës ekonomike e politike të Shqipërisë.
Këto zhvillime, që ndodhën gjatë Rilindjes, sollën forcimin e ndërgjegjes kombëtare te shqiptarët, që u shpreh me vetëdijen e tyre të përbashkët për përkatësinë në të njëjtën etni, në të njëjtin komb, komb që jetonte në një territor të përbashkët, që kishte prejardhje, gjuhë, zakone, formim shpirtëror, kulturë e histori të njëjtë dhe që dallohej nga të tjerët. Këto elemente kishin fituar qëndrueshmëri si rrjedhim i qëndresës shekullore të popullit shqiptar për t’i mbrojtur nga pushtuesit e huaj e sidomos nga ata osmanë; ato u ruajtën e u trashëguan nga shqiptarët edhe në epokën e Rilindjes.
Gjatë Rilindjes lindi dhe u zhvillua ideologjia e re kombëtare, e cila, duke u ngritur mbi ndarjet krahinore e fetare, shprehte aspiratat jo më të krahinave të veçanta, por të të gjithë Shqipërisë dhe të të gjithë shqiptarëve. Thelbin e saj e përbënte lufta kundër shtypjes kombëtare, jo vetëm me mjete materiale, të armatosura, por në radhë të parë me ato intelektuale, me idetë që argumentonin të drejtën e natyrshme njerëzore të popullit shqiptar për të qenë i lirë e i pavarur kombëtarisht. Ashtu si te popujt e tjerë, kjo do të arrihej vetëm me formimin e një shteti kombëtar e të veçantë shqiptar. Këto ide, të përhapura gjerësisht në rrethet e kulturuara brenda e jashtë vendit nëpërmjet librave e shtypit, u futën dora-dorës edhe në mendjet e njerëzve të thjeshtë, ndihmuan në formimin te populli shqiptar të ndërgjegjes së përbashkët kombëtare, e cila mishëronte vullnetin e gjithë kombit.
Rilindja ishte një lëvizje e gjerë, që tërhoqi në jetën politike të gjitha forcat shoqërore të popullit shqiptar dhe që kishte rrënjë të thella historike. Ajo u zhvillua në një truall të përgatitur nga kryengritjet popullore, që nuk u ndërprenë gjatë katër shekujve të robërisë osmane dhe që drejtoheshin kundër kësaj robërie. Gjatë këtyre lëvizjeve ishte formuar te shqiptarët ndjenja e kombësisë, e identitetit dhe e individualitetit të tyre të veçantë përballë sundimtarëve të huaj. Por këto lëvizje, edhe pse kishin karakter çlirimtar, mbetën prej fillimit deri në fund lëvizje të veçuara e të palidhura ndërmjet tyre. Epoka e Rilindjes krijoi kushtet për bashkimin e tyre, për t’i kanalizuar ato në hullinë e lëvizjes kombëtare. Megjithatë, lëvizje organizativisht të veçuara e pa lidhje me njëra-tjetrën pati edhe gjatë Rilindjes. Ato dëshmonin se ndërgjegjja kombëtare nuk kishte arritur ende kudo pjekurinë në shkallën e duhur. Konsolidimi i ndërgjegjes kombëtare kaloi përmes një rruge të vështirë, duke kapërcyer prirjet e lokalizmit, të separatizmit patriarkal feudal, të trashëguara nga e kaluara. Të zhvilluara në rrethanat e reja, që u krijuan në shek. XIX, këto kryengritje të shtresave të ndryshme të popullsisë morën tipare të reja, filluan të karakterizohen nga ndjenja e bashkësisë së interesave të të gjithë shqiptarëve kundër sundimtarëve osmanë. Ato u shkrinë dora-dorës në lëvizjen e përgjithshme kombëtare dhe u bënë pjesë e saj.
Rilindja solli elemente të reja edhe në organizimin e drejtimin e lëvizjes çlirimtare shqiptare, duke e ngritur atë në një shkallë më të lartë. Nga kuvendet e besëlidhjet krahinore e ndërkrahinore, që drejtonin veprimet e përbashkëta luftarake në shkallë të gjerë, u kalua në formimin e organizatave udhëheqëse mbarëshqiptare, që drejtonin lëvizjen në shkallë kombëtare, siç qenë Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) e Lidhja Shqiptare e Pejës (1899-1900) gjatë shek. XIX, si dhe komitetet kombëtare në fazën e fundit të Rilindjes. Themelimi i organizatave të tilla udhëheqëse diktohej si nga shtrirja e njëkohshme e lëvizjes në mbarë trevat shqiptare, ashtu edhe nga karakteri i përgjithshëm kombëtar i objektivave të saj gjatë Rilindjes.

Programi politik i Rilindjes
Ideologjia e Rilindjes u konkretizua në programin e saj politik e kombëtar, i cili u përpunua gradualisht, duke filluar nga vitet 30-40 të shek. XIX dhe u pasurua gjatë zhvillimit të mëtejshëm të lëvizjes kombëtare. Thelbin e tij, si të çdo lëvizjeje tjetër nacionale, e përbënte formimi i shtetit kombëtar shqiptar.
Përpjekjet e para (pas atyre të periudhës së Skënderbeut, në shek. XV) për shkëputjen e Shqipërisë nga sundimi osman dhe për formimin e një shteti shqiptar u bënë në vigjilje të epokës së Rilindjes, në fundin e shek. XVIII dhe në fillimin e shek. XIX, kur u formuan dy pashallëqet shqiptare, ai i Shkodrës në veri (1771-1831) dhe i Ali pashë Tepelenës në jug (1787-1822). Megjithatë, këto dy pashallëqe, për një varg arsyesh të brendshme e të jashtme, nuk arritën të bashkoheshin (siç bënë Principata e Moldavisë dhe ajo e Vllahisë më 1859-1861) dhe të themelohej kështu, më herët se në vendet e tjera të Ballkanit, një shtet autonom shqiptar. Shqiptarët i shfaqën përsëri prirjet e tyre për t’u shkëputur nga Stambolli dhe, kur krerët e Jugut formuan, më 1828, Lidhjen Shqiptare, deklaruan se do të luftonin kundër Greqisë vetëm po të rrezikohej Shqipëria dhe jo Turqia. Kështu ata nxorën pothuajse krejtësisht Shqipërinë e Jugut nga kontrolli i Portës së Lartë. Ata kërkuan të vendosnin në vilajetin e Janinës një administratë të tillë civile, e cila t’u njihte të drejta të barabarta gjithë banorëve të këtij vilajeti, shqiptarëve e grekëve, myslimanëve e të krishterëve. Bashkëkohësit shihnin në këto qëndrime të krerëve shqiptarë të Jugut prirjet nacionaliste, madje edhe synimin e tyre për pavarësi dhe për t’u shkëputur nga Perandoria Osmane, gjë që mund të arrihej nëse do të ishte vendosur një lidhje e ngushtë ndërmjet tyre dhe Pashallëkut të Shkodrës, i cili shtrihej në atë kohë pothuajse në gjithë Shqipërinë e Veriut. Për shkak të pavendosmërisë së vetë krerëve feudalë shqiptarë, që i trëmbeshin shkëputjes nga Perandoria Osmane, ky bashkim nuk u arrit dhe Shqipëria humbi atëherë mundësinë për të hedhur poshtë robërinë osmane.
Programi kombëtar i Rilindjes Shqiptare nuk lindi menjëherë në formën e tij të plotë. Fillimet e tij u hodhën nga mendimtarët e shquar shqiptarë, intelektualët rilindës në vitet 30-40 të shek. XIX. Ata përpunuan dora-dorës idetë për të drejtat e kombit shqiptar, i plotësuan me ato iluministe për shkollën e gjuhën shqipe dhe në përgjithësi për kulturën kombëtare, si edhe me kërkesat për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë. Edhe lëvizjet e para të viteve 30-40 të atij shekulli, që u shtrinë pothuajse në të gjitha trevat shqiptare, si dhe idetë e tyre për një administrim të veçantë për tokat shqiptare, për drejtimin e tyre nga vetë shqiptarët, madje, siç u kërkua gjatë kryengritjes së viteve 1843-1844, për një organizim të tillë të Shqipërisë si ai i shteteve fqinje, kishin karakter çlirimtar, shënuan një hap përpara drejt programit autonomist. Me rritjen e lëvizjes kombëtare në vitet 70 të shek. XIX dhe veçanërisht në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881), u përpunua në mënyrë të plotë programi kombëtar i Rilindjes Shqiptare për sigurimin e autonomisë territoriale-administrative dhe të pavarësisë së vendit nga sundimi i Perandorisë Osmane, i cili u pasurua e u zhvillua më tej në fundin e shek. XIX dhe në fillimin e shek. XX nga organizatat e tjera politike mbarëshqiptare. Në këtë program, ideologët rilindës, në përputhje me kohën e me rrethanat, përcaktuan rrugët nëpërmjet të cilave populli shqiptar, ashtu si fqinjët e tij ballkanas, do të arrinte të formonte shtetin e vet kombëtar e të bashkuar. Organizimin e shtetit shqiptar rilindësit e mendonin në të dyja format, të autonomisë dhe të pavarësisë. Autonomia dhe pavarësia janë konceptuar gjithmonë si dy etapa të zgjidhjes së çështjes shqiptare, të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. Por për një varg arsyesh, që kishin të bënin më shumë me rrethanat e jashtme ndërkombëtare, por edhe me raportin e forcave shoqërore e politike brenda vendit, platforma e autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë mbizotëroi gjatë gjithë Rilindjes, deri në nëntorin e vitit 1912.
Shteti autonom shqiptar, nën sovranitetin e Perandorisë Osmane, vlerësohej nga mendimtarët rilindës si një organizim i përkohshëm e kalimtar, për të shkuar, në kushte më të favorshme ndërkombëtare drejt një shteti plotësisht të pavarur. Autonomia territoriale-administrative krijonte mundësitë që të ngriheshin institucionet juridike-politike dhe strukturat ekonomiko-shoqërore, që do të shërbenin si mbështetje për rendin shtetëror të pavarur, i cili do të vendosej sapo të krijoheshin kushtet e përshtatshme. Kjo ishte rruga që kishin ndjekur drejt pavarësisë edhe disa shtete të tjera ballkanike; ishte e natyrshme që shqiptarët të merrnin parasysh edhe përvojën e tyre.
Por në rastin e shqiptarëve kërkesa e autonomisë u kushtëzua, në një shkallë të konsiderueshme, nga një varg arsyesh të karakterit ndërkombëtar. Rilindësit mendonin se autonomia territoriale-administrative e Shqipërisë, nën sovranitetin e sulltanit, do të ishte një zgjidhje më e pranueshme për Portën e Lartë, sesa ajo e pavarësisë dhe e shkëputjes së plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Ata e shikonin autonominë si një masë që mund të pajtohej edhe me politikën e status quo-së së Perandorisë Osmane, të ndjekur nga Fuqitë e Mëdha. Një administrim autonom i Shqipërisë do t’u priste rrugën lakmive pushtuese të shteteve të reja ballkanike, të shfaqura qysh në vitet 40 të shek. XIX. Duke siguruar njohjen zyrtare nga Porta e Lartë dhe nga Fuqitë e Mëdha të të drejtave të shqiptarëve mbi trojet e tyre dhe të përkatësisë së tyre etnike shqiptare, autonomia territoriale-administrative e Shqipërisë nën sovranitetin e Perandorisë Osmane do të shmangte, sa të ishte e mundur më shumë, rrezikun e copëtimit dhe të aneksimit nga shtetet fqinje. Organizimi i Shqipërisë si një njësi e veçantë shtetërore autonome, qoftë edhe brenda Perandorisë Osmane, do të mënjanonte gjithashtu rrezikun e identifikimit të saj me këtë Perandori, kur kjo të shthurej dhe zotërimet e saj të ndaheshin ndërmjet shteteve ballkanike.
Rilindja, edhe pse ishte në thelb një lëvizje ideore, karakterizohej gjithashtu nga veprime të armatosura të shtresave më të gjera të popullsisë kundër sundimtarëve osmanë. Rilindësit më të përparuar e vlerësuan lëvizjen e armatosur si një mjet të domosdoshëm për të siguruar të drejtat kombëtare dhe për çlirimin e vendit. Këto lëvizje të armatosura, që ndoqën njëra-tjetrën, gjatë shek. XIX dhe fillimit të shek. XX, nisën me kryengritjet kundër reformave të Tanzimatit në vitet 30-40 e vazhduan deri te kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912, që çuan në Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë.

Forcat shoqërore të lëvizjes kombëtare
Rilindja Kombëtare ishte një lëvizje e re, e cila shënoi një etapë më të lartë, në krahasim me lëvizjet e mëparshme çlirimtare, edhe nga përbërja e forcave shoqërore që e udhëhoqën atë. Në periudhën e feudalizmit në krye të lëvizjeve çlirimtare qëndronin krerë feudalë ose fshatarë. Meqenëse atëherë vendi ishte i ndarë në njësi politiko-administrative të veçanta, pa lidhje me njëra-tjetrën dhe ku krerët hynin shpeshherë në konflikt me njëri-tjetrin, lëvizjet kundër zgjedhës së huaj bëheshin, si rregull, në emër të një njësie politiko-administrative të veçantë dhe synonin çlirimin e kësaj njësie e jo të të gjitha trojeve shqiptare. Edhe kërkesat e tyre ekonomike e politike ishin të kufizuara dhe me karakter lokal.
Ndryshe ndodhi në epokën e Rilindjes, kur lëvizja çlirimtare i kapërceu caqet lokale e krahinore, krijoi të gjitha kushtet e domosdoshme për bashkimin e forcave më të ndryshme shoqërore të kombit shqiptar rreth një programi dhe një qëllimi të vetëm.
Zhvillimi i ekonomisë së re të tregut solli ndryshime në strukturën shoqërore të vendit. U formua borgjezia kombëtare si një forcë e re shoqërore, e cila, në kushtet e një zhvillimi të dobët të kapitalizmit dhe të ruajtjes së mbeturinave të feudalizmit, ishte e lidhur edhe me pronën mbi tokën. Ajo përfaqësohej kryesisht nga tregtarët, zejtarët e pasur dhe pronarët e manifakturave, të punishteve e të fabrikave të para. Si një forcë që ishte e interesuar si për formimin e një shteti të bashkuar shqiptar, ashtu edhe për krijimin e kushteve për sigurimin e personit e të pronës dhe për zhvillimin e ekonomisë së tregut në përgjithësi, borgjezia, në radhë të parë intelektualët e dalë nga radhët e saj, luajtën një rol të rëndësishëm si në përpunimin e programit të lëvizjes kombëtare, ashtu edhe në drejtimin e saj.
Inteligjencia, e cila vinte jo vetëm nga radhët e borgjezisë, por edhe nga shtresat e tjera të popullsisë, zuri një vend të veçantë për nga roli i saj në lëvizjen kombëtare të periudhës së Rilindjes. Ajo luftoi e punoi për ngritjen dhe zhvillimin e arsimit kombëtar, për përhapjen e tij në popull, për lëvrimin e gjuhës e të kulturës shqiptare në përgjithësi, përpunoi idetë nacionale e ideologjinë e Rilindjes, programin kombëtar dhe mendimin politik shqiptar në të gjitha etapat e Rilindjes. Nga radhët e saj dolën edhe mjaft nga themeluesit e drejtuesit e organizatave kombëtare që udhëhoqën lëvizjen nacionale.
Në një vend si Shqipëria, ku bujqësia vijonte të mbetej sektori kryesor i ekonomisë, forcën më të madhe ekonomike e shoqërore e përbënin pronarët çifligarë, të lidhur me pronën mbi tokën, por edhe me ekonominë e tregut. Ndryshe nga pronarët e mëdhenj me origjinë feudale, që përfaqësonin një shtresë konservatore, e cila përgjithësisht mbështeste sundimtarët osmanë, çifligarët, edhe pse nuk kishin një fizionomi shoqërore homogjene, as pikëpamje politike të njëjta, ndjenin domosdoshmërinë e shndërrimeve ekonomike e politike në vend.
Përveç kësaj, çifligarët e rinj ishin të pakënaqur edhe nga paaftësia e Perandorisë Osmane për të mbrojtur tërësinë tokësore të vendit nga rreziku i copëtimit dhe i zhdukjes së shqiptarëve si komb, rrezik që filloi t’u kanosej, sidomos duke filluar nga mesi i shek. XIX. Grupe të veçanta të kësaj force shoqërore u përfshinë në programin kombëtar shqiptar dhe luajtën një rol të dukshëm në lëvizjen nacionale shqiptare në epokën e Rilindjes, kurse mjaft intelektualë, të dalë nga gjiri i kësaj shtrese çifligarësh, përqafuan idetë e reja, u bënë pionierë e ideologë të Rilindjes.
Për bashkimin politik të të gjitha forcave shoqërore të kombit, krahas rrezikut të jashtëm, ndikoi edhe një faktor tjetër, me karakter politik dhe ekonomik, siç ishte zbatimi i reformave (i Tanzimatit) në vitet 30-40 të shek. XIX. Tanzimati, krahas ndryshimeve në marrëdhëniet agrare, në administratë dhe në legjislacionin e Perandorisë Osmane, solli për shqiptarët dy rrjedhoja: zëvendësimin e drejtuesve të administratës lokale (që vinin nga paria shqiptare) me funksionarë turq, të cilët u vendosën në krye të administratës civile e ushtarake të Shqipërisë, dhe shtimin e shtypjes ekonomike e kombëtare mbi popullsinë. Të dy këta faktorë e zgjeruan bazën shoqërore të lëvizjes kombëtare
Forcën kryesore njerëzore e luftarake të lëvizjes kombëtare të periudhës së Rilindjes e përbënin, si edhe në lëvizjet e mëparshme çlirimtare, fshatarësia dhe vegjëlia qytetare, të cilat përfaqësonin shumicën dërrmuese të popullsisë. Një vend të veçantë zinin në këtë lëvizje fshatarët pronarë e malësorët, që ishin edhe forca kryesore më e gjerë e lëvizjes kombëtare. Fshatarët pronarë, që përfaqësonin 5/6 e popullsisë agrare, i ndien më tepër se çdo shtresë tjetër pasojat rrënimtare të centralizimit të pushtetit perandorak osman dhe, njëlloj si forcat e tjera shoqërore, rrezikun e pushtimit të tokave të tyre nga shtetet fqinje dhe pasojat e politikës së këtyre shteteve për copëtimin e atdheut. Prandaj ata morën pjesë aktive në luftën kundër sundimtarëve të huaj osmanë, si edhe për mbrojtjen e tërësisë territoriale të vendit.
Prej tyre doli edhe pjesa më e madhe e kurbetlinjve, të cilët, duke u kthyer nga vendet e mërgimit, ku kishin qenë në kontakt me idetë e përparuara të kohës, luajtën një rol të rëndësishëm në formimin më të shpejtë politik të bashkatdhetarëve, si nëpërmjet shoqërive të shtypit patriotik të mërgimit, ashtu edhe me qëndrimet e tyre të herëpashershme në atdhe. Me fshatarët bashkoheshin zejtarët e tregtarët e vegjël të qyteteve, që ishin të afërt nga gjendja ekonomike me ta.
Lëvizja kombëtare, me objektivat e saj themelorë, me luftën për çlirimin e Shqipërisë nga robëria e huaj dhe për ruajtjen e tërësisë së territoreve të saj, ishte një front i gjerë, i cili bashkoi shumicën dërrmuese të forcave shoqërore të vendit. Edhe udhëheqja e lëvizjes kombëtare nuk i takoi një force të vetme shoqërore. Në krye të saj dolën përfaqësues të borgjezisë, të inteligjencies, të çifligarëve (të bejlerëve) me prirje atdhetare, elementë të veçantë të parisë, klerikë atdhetarë, përfaqësues të fshatarësisë etj. Nga radhët e gjithë këtyre forcave dolën një varg i tërë mendimtarësh (që vinin sidomos nga inteligjencia), që u bënë udhëheqës ideologjikë, kulturorë e politikë, ndërsa nga grupet e tjera shoqërore dolën organizatorë dhe drejtues politikë e ushtarakë të lëvizjes kombëtare.

Karakteri demokratik dhe antifeudal i Rilindjes
Lëvizja Kombëtare Shqiptare e periudhës së Rilindjes pati përgjithësisht tipare demokratike e antifeudale, sepse drejtohej kundër ideologjisë së prapambetur mesjetare të sundimtarëve osmanë dhe kundër administratës së tyre shtypëse. Përgjithësisht programi politik i Rilindjes frymëzohej nga parimet demokratike të revolucioneve të Evropës Perëndimore, në të cilat disa nga mendimtarët rilindës kishin qenë pjesëmarrës të drejtpërdrejtë.
Lufta kundër zgjedhës nacionale osmane për krijimin e një shteti të pavarur, që përbënte synimin themelor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ishte në vetvete një masë demokratike, e cila i dha asaj një përmbajtje të përgjithshme demokratike. Përmbushja e këtij objektivi do t’i hapte rrugën zhvillimit ekonomik e kulturor të vendit. Përveç kësaj, lëvizja kombëtare drejtohej kundër një force të caktuar shoqërore, kundër parisë gjysmëfeudale turko-osmane (me sulltanin në krye), që kishte pushtetin politik dhe shtypte e mbante të robëruar popullin shqiptar e ata joturq në tërësi. Kjo luftë, që i shkaktoi goditje të njëpasnjëshme gjithë sistemit ekonomik e politik gjysmëfeudal osman, e dobësoi atë dhe sundimin e tij në Ballkan, i dha lëvizjes së Rilindjes Shqiptare një karakter antifeudal.
Por, në një kuptim më të gjerë, fryma antifeudale e demokratike shfaqet në gjithë përmbajtjen e Rilindjes Shqiptare, në ideologjinë dhe në programin e saj, në lëvizjen kulturore, në luftën për lirinë e shkollës e të shkrimit shqip dhe në kërkesat programatike të organizatave kombëtare e të kryengritjeve shqiptare, që synonin ta fusnin vendin në rrugën e përparimit ekonomik e kulturor.
Megjithatë, Rilindja Shqiptare nuk doli nga suazat e lëvizjes kombëtare, ajo synonte të zgjidhte në radhë të parë çështjen nacionale dhe nuk arriti të merrte, si në vendet e tjera të Ballkanit, karakter agrar, të shtronte për zgjidhje edhe çështjen e tokës. Për këtë ndikuan një varg faktorësh, të cilët nuk ishin të pranishëm në vendet fqinje të Ballkanit. Në këto vende (në Serbi, në Greqi e në Bullgari) klasa e çifligarëve feudalë osmanë shtypte ekonomikisht e politikisht popujt e tyre, jo vetëm me anën e pushtetit politik, por edhe si pronare e pjesës më të madhe të tokave. Për më tepër, ajo ishte me fe myslimane, ndërsa popujt e shtypur ishin të krishterë. Kështu që në këto vende konflikti nacional ndërmjet sunduesve osmanë dhe popujve të robëruar u mpleks edhe me atë shoqëror ndërmjet fshatarësisë së shtypur e çifligarëve turq, si edhe me kontradiktën fetare ndërmjet fshatarit të krishterë e çifligarit mysliman. Të tria këto kontradikta u shkrinë në lëvizjen kombëtare të këtyre popujve në një të vetme dhe i dhanë asaj në të vërtetë, megjithëse jo në mënyrë të shprehur, edhe karakter agrar.
Lëvizja Kombëtare Shqiptare u zhvillua në rrethana të tjera shoqërore dhe në një kuadër tjetër fetar. Në Shqipëri çifligarët ishin me kombësi shqiptare dhe në pjesën më të madhe me fe myslimane, pra me të njëjtën fe që kishte shumica e popullsisë së vendit. Për më tepër, një pjesë e tyre u përfshi në lëvizjen kombëtare. Përveç kësaj, edhe rrethet borgjeze, që morën pjesë në lëvizje, pjesërisht ishin vetë pronarë tokash dhe si rrjedhim bashkëpunuan me çifligarët. Nga ana tjetër, shumica e fshatarëve, që u rreshtuan në luftën për çlirimin kombëtar, ishin fshatarë të lirë individualë të zonave malore e kodrinore. Ata nuk ishin nën varësinë social-ekonomike të pronarëve çifligarë, por vuanin nga shtypja e shtetit osman. Prandaj, këta fshatarë individualë u ngritën kundër kësaj shtypjeje të rëndë ekonomike e politike të Portës së Lartë, kundër politikës së egër fiskale, kundër shërbimit të detyrueshëm e të gjatë ushtarak, kundër shpërdorimeve të qeveritarëve dhe të derebejve që bashkëpunonin me ta për çlirimin e vendit. Fshatarësia, në përgjithësi, i drejtoi armët edhe kundër çifligarëve e parisë gjysmëfeudale, por në ato raste kur këta bashkëpunuan hapur me sunduesit osmanë dhe me ushtrinë e tyre që dërgohej për shtypjen e kryengritjeve.
Në zbehjen e konflikteve sociale dhe të luftës për tokën ndikoi edhe një faktor tjetër i natyrës politike. Në kushtet kur në Shqipëri sundonte një regjim mesjetar e despotik pushtues, me tiparet më të shëmtuara të dhunës ekonomike e politike (siç ishin taksat e rënda, diskriminimi politik, që arrinte deri në mohimin e vetëqenies së kombit shqiptar, ndalimi i mësimit të gjuhës amtare shqipe në shkolla, mungesa e të drejtave më elementare njerëzore, madje edhe masakrimi i popullsisë shqiptare me anën e ekspeditave ndëshkimore), dilnin në plan të parë kontradiktat nacionale midis popullit shqiptar dhe sundimtarëve osmanë. Në këto rrethana nuk mund të shtroheshin për zgjidhje problemet ekonomiko-shoqërore të luftës kundër shtypjes gjysmëfeudale, duke përfshirë edhe çështjen agrare, të tokës; kështu Rilindja mori tërësisht karakterin e një lëvizjeje që duhej të zgjidhte, në radhë të parë, çështjen më të mprehtë politike, atë kombëtare, të zhdukte robërinë osmane, duke krijuar një shtet autonom ose të pavarur shqiptar. Si rrjedhim, aspiratat ekonomiko-shoqërore të fshatarëve dhe posaçërisht ato për tokën nuk u përfshinë në programet e Rilindjes.
Megjithatë, lufta e fshatarësisë dhe e vegjëlisë së qytetit kundër sistemit të rëndë shtypës ekonomik e politik osman dhe në radhë të parë kundër taksave e detyrimeve të tjera, kundër diskriminimit në lëmin politik, të arsimit e të kulturës, kishte karakter shoqëror e antifeudal. Kjo e përforcoi edhe më shumë kontradiktën kombëtare dhe i dha përmasa të gjera bazës sociale të lëvizjes rilindëse.

Iluminizmi
Iluminizmi ka qenë një lëvizje e borgjezisë evropiane në periudhën e përgatitjes dhe të kryerjes së revolucioneve të shek. XVIII-XIX. Ai drejtohej kundër rendit feudal dhe kulturës së tij, kundër obskurantizmit mesjetar e të gjitha formave të ideologjisë së prapambetur dhe përpiqej për përhapjen e arsimit e të diturisë. Jehona e këtij iluminizmi të vendeve evropiane, ashtu si ajo e ideve të mëdha të Revolucionit francez të 1789-s dhe të revolucioneve të 1848-s që tronditën Evropën, u ndie edhe në Shqipërinë e atëhershme, u pasqyrua në ideologjinë dhe në programin e Rilindjes Shqiptare. Shumë nga udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (në mënyrë të veçantë ideologët e Rilindjes) ishin frymëzuar nga këto ide përparimtare të revolucioneve evropiane dhe patën nxjerrë mësime prej tyre. Të panumërt ishin gjithashtu shqiptarët, madje edhe disa nga rilindësit e njohur, që kishin marrë pjesë në revolucionet kombëtare të shteteve fqinje, në ato grek, rumun e serb, si edhe në revolucionet e vendeve të Evropës. Këta u bënë të ndërgjegjshëm se idetë e këtyre revolucioneve duhej të përhapeshin e të përqafoheshin edhe nga shqiptarët.
Rilindja shënoi një hapje ndaj kulturës përparimtare botërore nga më të mëdhatë që kishte njohur kultura shqiptare deri atëherë. Ishte koha kur kombi shqiptar vendosi lidhje më të dendura me idetë dhe kulturën përparimtare të popujve të tjerë, përfitoi nga thesari i kulturës së Perëndimit dhe sidomos nga Rilindja Evropiane, nga iluminizmi i saj. Pikërisht nën ndikimin e këtyre faktorëve të rinj u formuan mendimtarët, ideologët dhe iluministët shqiptarë të epokës së Rilindjes.
Përhapja e dijeve, e arsimit dhe e kulturës kombëtare, që përbënte një nga drejtimet kryesore të Rilindjes e të iluminizmit shqiptar, vlerësohej nga mendimtarët rilindës si një nevojë që shtronte zhvillimi ekonomik, shoqëror e kulturor i vendit, si një kusht i domosdoshëm i përparimit material e shpirtëror të kombit shqiptar. Rilindësit e kuptuan këtë nevojë historike dhe iluminizmi i tyre i shërbente plotësimit të kësaj kërkese të shoqërisë shqiptare. Përhapja e kulturës dhe e arsimit kombëtar do të ndihmonin në emancipimin e popullit shqiptar nga fanatizmi, prapambetja, intoleranca e nga dasitë fetare, të mbjella nga sundimtarët osmanë.
Por iluminizmi shqiptar kishte disa tipare dalluese në krahasim me atë të vendeve të tjera, duke përfshirë këtu edhe vendet fqinje, që diktoheshin nga gjendja e kombit shqiptar në Perandorinë Osmane dhe nga politika e saj diskriminuese. Duke zbatuar parimin fetar në përcaktimin e përkatësisë etnike të popullsisë, qeveria osmane nuk e njihte kombësinë shqiptare, të cilën e ndante, sipas besimit fetar, në tri pjesë, që ajo i quante të ndryshme: myslimane, ortodokse dhe katolike. Si pasojë, sipas sistemit mesjetar e obskurantist të “miletit” (të kombësisë), të vendosur nga sulltanët osmanë, për turqit myslimani shqiptar, si i çdo kombi tjetër, ishte turk, ortodoksi grek e katoliku latin (italian).
Në përputhje me këtë parim, që mohonte qenien e shqiptarëve si një komb i vetëm, Porta e Lartë nuk lejoi të hapeshin në Shqipëri shkolla shqipe, por vetëm shkolla turke, greke, italiane ose austriake. Në qoftë se Turqia pranoi të hapej ndonjë shkollë e veçantë shqipe, këtë e bëri kur ishte e detyruar ose kur ia kërkonte interesi i çastit, madje priste rastin që t’i mbyllte ato. Prandaj, përhapja e arsimit dhe e kulturës kombëtare u bë një nga çështjet themelore të Rilindjes ndryshe nga ç’ndodhi, p.sh., në tokat greke e të kombeve të tjera ballkanike të Perandorisë Osmane, ku popullsisë i njihej e drejta të arsimohej në gjuhën e vet. Në këto kushte iluminizmi shqiptar nuk mund të mbetej thjesht një lëvizje kulturore. Iluminizmi e veçanërisht lëvizja për shkollën e për kulturën shqiptare mori karakter politik, sepse drejtohej kundër ideologjisë së prapambetur obskurantiste, ku përfshiheshin edhe ato ide konservatore klerikale, që mbështeteshin në interpretimin qëllimkeq të dogmave të veçanta të doktrinave fetare të të gjitha besimeve. Ajo drejtohej edhe kundër politikës tradicionale të asimilimit e të turqizimit të shqiptarëve, që ndiqte prej shekujsh Perandoria Osmane. Me karakterin e saj kombëtar shkolla dhe përgjithësisht kultura e Rilindjes u mbyllte dyert rrymave ideologjike shkombëtarizuese ngado që të vinin.
Shkolla kombëtare që kërkonin rilindësit e që kishte për qëllim arsimimin në gjuhën shqipe, duhej të ishte laike, të bëhej një vatër kulture, që të plotësonte nevojat e zhvillimit ekonomik e shoqëror të vendit dhe, njëherazi, një vatër e atdhetarisë dhe e bashkimit kombëtar të shqiptarëve. Rrjedhimisht, kërkesat për shkollën dhe për letërsinë shqipe nuk kishin karakter thjesht kulturor. Iluminizmi shqiptar kishte edhe një karakter politik, u bë armë e fuqishme e luftës çlirimtare. Gërshetimi i shumanshëm i veprimtarisë kulturore-arsimore me veprimtarinë politike përbën një nga veçoritë e iluminizmit të Rilindjes Shqiptare dhe të lëvizjes kombëtare të asaj periudhe. Në fazën e fundit të saj, nga gjithë pjesët përbërëse të kulturës shqiptare, mori përparësi zhvillimi i kulturës politike, që u dha tonin dhe frymën patriotike gjithë përbërësve të tjerë. Me rritjen e ngarkesës politike të kulturës në fundin e shek. XIX dhe në fillimin e shek. XX u forcua roli i shtypit dhe sidomos i publicistikës, jo vetëm me numrin e madh të botimeve brenda e jashtë vendit, por edhe me përmbajtjen kryesisht atdhetare. Fryma patriotike u ndje edhe në letërsinë artistike, duke i dhënë asaj një angazhim më të madh e më të drejtpërdrejtë në lëvizjet e mëdha politike të kohës, në luftën për çlirimin kombëtar.
Duke përhapur në popull arsimin dhe përgjithësisht kulturën në gjuhën shqipe e me frymë atdhetare, rilindësit synonin të shpejtonin zgjimin e tij kombëtar, të ndihmonin në ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes politike dhe të arrinin aftësimin e shqiptarëve për një jetë shtetërore të pavarur. Kjo lëvizje u bë pjesë e pandarë e luftës për çlirimin kombëtar dhe pati jo vetëm ushtarët, por edhe dëshmorët e saj. Me këtë mision të shkollës e të kulturës shqiptare shpjegohet edhe lufta që u bënë atyre dhe atdhetarëve rilindës Porta e Lartë, Patrikana greke e qarqet shoviniste të shteteve fqinje, të cilat shihnin tek ato një pengesë të fortë për politikën dhe për planet e tyre aneksioniste ndaj trojeve shqiptare.

Çështja fetare
Si rrjedhojë e pushtimit dhe e sundimit katërshekullor osman, shqiptarët hynë në historinë moderne të ndarë në tri besime të ndryshme fetare: krahas feve të mëparshme ortodokse e katolike, të cilat i ruajti një pjesë e popullsisë, u shtua edhe ajo myslimane, së cilës i përkiste tashmë shumica e shqiptarëve.
Shek. XIX bashkë me këtë ndarje fetare të popullsisë trashëgoi edhe peshën e rëndë të politikës teokratike të sulltanëve osmanë, që vinte shenjën e barazimit midis fesë e kombësisë dhe e trajtonte popullin shqiptar, me tri besime, të ndarë në tri kombësi të ndryshme. Kësaj politike i bënë jehonë Patrikana greke e Stambollit, si dhe qarqet drejtuese të shteteve fqinje e kishat e tyre respektive. Jeta shpirtërore (ndërgjegjja fetare) e besimtarëve shqiptarë sundohej nga tri institucione fetare, tri shkolla dhe tri kultura të huaja. Këto institucione klerikale vareshin nga tri qendra universale të huaja, nga Halifati sulltanor, Patrikana fanariote dhe Papati roman, prej të cilave asnjëra nuk e përkrahte idenë e një shteti kombëtar shqiptar.
Por ndryshe nga disa vende të tjera ballkanike, popullsia shqiptare nuk u nda në aq kombësi sa edhe fe. Ndërgjegjja fetare nuk e errësoi dhe nuk e mbuloi asnjëherë ndërgjegjen e kombësisë shqiptare. Udhëtarët e huaj të shek. XIX kanë vënë në dukje se, ndërsa nga pikëpamja fetare në përgjithësi ishte hapur një hendek midis ortodoksit, katolikut e myslimanit të të njëjtit komb, te popullsia e Shqipërisë mbizotëronte ndjenja e kombësisë. Ndërmjet elementëve të feve të ndryshme të vendit u ruajtën lidhjet shpirtërore, ekonomike e shoqërore, madje edhe lidhjet familjare. Me këtë shpjegohet prania e sinkretizmit fetar të përfaqësuar nga “laramanët” (të krishterët e fshehtë), përhapja e gjerë e bektashizmit me doktrinat e tij liberale dhe fakti që Shqipëria nuk njohu asnjëherë grindje e luftëra fetare.
Megjithëse popullsia shqiptare i pati bërë ballë kësaj trysnie qindravjeçare dhe, siç shkruante udhëtari anglez Th. S. Hjugs (Th. S. Hughes) në vitin 1820, e ruajti të paprekur ndjenjën e kombësisë së vet, ndarja në tri fe të ndryshme e sidomos varësia e tyre nga institucione të huaja klerikale dhe politika e përçarjes fetare, e ndjekur ndaj shqiptarëve, e vështirësuan bashkimin e popullit shqiptar dhe u bënë pengesë në luftën e tij kundër zgjedhës së huaj për çlirimin kombëtar. Përveç kësaj, Porta e Lartë, Patrikana greke prej nga vareshin kishat ortodokse të Shqipërisë, si dhe fuqitë e tjera të huaja u përpoqën t’i përdornin fetë në Shqipëri si një mjet që i shërbente politikës së tyre. Rrjedhojat negative, që vinin nga kjo ndarje fetare e shqiptarëve, mund të shihen si një nga faktorët (pas atyre ekonomiko-shoqërorë), që përcaktuan ritmet disi të ngadalshme të procesit të emancipimit politik dhe të zgjimit kombëtar të shqiptarëve.
Ndarja e popullsisë në tri besime dhe politika e përçarjes fetare që ndiqej ndaj saj, nuk mund të mos shtronte përpara Lëvizjes Kombëtare Shqiptare disa detyra të veçanta, që nuk i ka njohur ajo e vendeve të krishtere ballkanike. Feja e përbashkët, krahas ideve kombëtare, ishte një faktor që i afronte shpirtërisht elementët përbërës të këtyre popujve ballkanikë dhe që shpejtoi bashkimin e tyre kombëtar në luftën çlirimtare kundër sundimtarëve osmanë, të cilët ishin myslimanë. Meqë popullsia e këtyre vendeve i përkiste të njëjtit besim fetar, udhëheqja e lëvizjes së tyre përfitoi nga antagonizmi fetar me sundimtarët osmanë për ta përdorur kishën si forcë ideologjike dhe agjitatore në lëvizjen çlirimtare. Ndërsa në Shqipërinë e shek. XIX, kur popullsia ishte e ndarë në tri besime të ndryshme fetare dhe kur 3/4 e saj ishte myslimane, domethënë kishte të njëjtën fe me sundimtarët osmanë, nuk mund të bëhej fjalë për këtë antagonizëm, të shtruar në rrafsh fetar.
Në këto kushte bashkimi i shqiptarëve në luftën çlirimtare do të arrihej jashtë fesë, mbi fenë dhe vetëm i mbështetur në parimin e kombësisë. Rrjedhimisht lufta për afirmimin e parimit të kombësisë, që ishte e përbashkët për të gjitha lëvizjet kombëtare ballkanike, pati në Shqipëri veçoritë e saj, u ngrit jo vetëm jashtë fesë, por u drejtua njëherazi kundër identifikimit të përkatësisë fetare të elementëve të ndryshëm të popullsisë shqiptare me atë kombëtare dhe e zhveshi ndarjen fetare nga petku politik. Rilindësit bënë një punë këmbëngulëse e të vështirë për të kapërcyer dasitë fetare dhe politikën përçarëse të sundimtarëve osmanë e të Patrikanës së Stambollit, që identifikonin fenë me kombësinë. Ata luftuan gjithashtu kundër çdo orvatjeje për ta shndërruar ndarjen fetare në përçarje politike-fetare.
Rilindja Kombëtare u ndesh edhe me konceptet fetare mbi kombin. Ideologjisë së panislamizmit, të panortodoksizmit etj., që kishte gjetur mbështetje edhe në disa qarqe çifligare e borgjeze turkomane e grekomane shqiptare dhe që identifikonte fenë me kombësinë, ajo i kundërvuri iluminizmin e racionalizmin e vet e, në radhë të parë, konceptin mbi kombin shqiptar si një kategori e veçantë historike, që ishte një dhe i pandarë, megjithëse u takonte tri besimeve fetare, e që dallohej nga kombet e tjera.
Iluministët e vendosën Rilindjen Kombëtare në një platformë të përparuar, bashkëkohëse dhe jashtëfetare, në parimin e kombësisë, të shqiptarisë. Parimi “Feja e shqiptarit është shqiptaria”, që përshkon një literaturë të tërë politike e artistike të periudhës së Rilindjes, ishte pa dyshim afetar, por jo antifetar, një parim politik, që synonte bashkimin e shqiptarëve, pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare. Ky koncept i shqiptarisë si feja e shqiptarëve pushtoi gjatë epokës së Rilindjes mendjet e zemrat e shqiptarëve, duke u bërë një forcë ideore, që bashkoi shpirtërisht e mendërisht shqiptarët në luftën për çlirimin kombëtar.

Tradita historike
Rilindja trashëgoi nga shekujt e mëparshëm një pasuri të çmuar historiko-kulturore, me vlera morale e politike, mbi të cilën ajo u mbështet dhe të cilën e zhvilloi më tej në një rrafsh të ri, me një platformë të re ideologjike e politike. Ajo iu drejtua historisë dhe e përdori këtë trashëgimi për të afirmuar të drejtën e popullit shqiptar për të jetuar i lirë e i pavarur. Rilindësit i kthyen sytë nga e kaluara historike, jo vetëm pse kombi shqiptar, ashtu si kombet e tjera, merr prej andej burimin e tij, por edhe për t’i vënë provat e lashtësisë së tij në shërbim të detyrave që qëndronin para lëvizjes kombëtare: për të rritur krenarinë e bashkatdhetarëve në luftën e vështirë për çlirimin kombëtar, për të ndihmuar në ngritjen e ndërgjegjes së tyre kombëtare, për të forcuar më tej individualitetin e shqiptarëve si komb dhe bashkimin e tyre përballë sundimtarëve osmanë, për t’u dhënë një mbështetje historiko-shoqërore kërkesave kombëtare dhe për të tërhequr vëmendjen e opinionit publik të huaj ndaj çështjes shqiptare. Rilindësit e përdorën historinë si një mjet të fuqishëm në shërbim të kësaj çështjeje, si edhe për të hedhur poshtë pohimet e atyre shteteve, të cilët, për të arritur më lehtë synimet e tyre ekspansioniste ndaj Shqipërisë, ua mohuan shqiptarëve historinë. Rilindësit u kapën sidomos pas origjinës së lashtë të shqiptarëve dhe pas epokës së Skënderbeut. Në rastin e parë ata u përpoqën të argumentonin e të përhapnin tezën mbi origjinën pellazgjike ose ilire të popullit shqiptar dhe të provonin me këtë se shqiptarët janë ndër banorët më të vjetër të Ballkanit, autoktonë dhe zotër të ligjshëm të truallit të vet, të cilin askush nuk kishte të drejtë ta prekte. Në rastin e dytë, duke evokuar e duke pasqyruar gjerësisht në letërsi epokën e Skënderbeut, luftën e tij ngadhnjimtare kundër ushtrive të Perandorisë së fuqishme Osmane, rilindësit synonin të afirmonin vitalitetin e popullit shqiptar, aftësinë e tij për t’u bashkuar politikisht dhe të drejtën për të formuar shtetin e vet kombëtar.
Historisë i janë drejtuar edhe rrethet politike të vendeve fqinje, sidomos pas formimit të shteteve kombëtare. Qarqet politike serbe evokuan Perandorinë e Stefan Dushanit të shek. XIV, ato greke Perandorinë Bizantine dhe ato bullgare Perandorinë Mesjetare të Borisit e të Simeonit. Sipas tyre, shtetet serb, grek e bullgar ishin trashëgimtarë të perandorive përkatëse mesjetare dhe rrjedhimisht kishin “të drejtën historike” të shtriheshin në kufijtë e dikurshëm. Mirëpo asnjë nga këto perandori nuk shtrihej në gjithë Ballkanin ose në pjesën më të madhe të tij, të banuar si në të kaluarën edhe në shek. XIX nga popuj të ndryshëm, që ishin zotër të trojeve ku jetonin. Rrjedhimisht synimi për t’i rikrijuar ato, që ishte shprehje e politikës ekspansioniste të këtyre shteteve, cenonte rëndë interesat e popujve ballkanikë, ndërsa, në rastin e shqiptarëve, çonte në pushtimin e territoreve të tyre etnike, amtare, ose në copëtimin e tyre. Orvatjet për përmbushjen e këtyre synimeve u bënë shkak për luftëra ndërmjet vetë vendeve ballkanike.
Përdorimi i traditës historike nga Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk kishte prirje të tilla ekspansioniste. Shqiptarët nuk kishin formuar në të kaluarën ndonjë perandori, së cilës t’i referoheshin mendimtarët e veprimtarët rilindës. Epoka më e ndritur, të cilën e evokuan rilindësit, ishte ajo e Skënderbeut. Por kufijtë e shtetit të lirë e të pavarur shqiptar, të krijuar prej tij në shek. XV shtriheshin në toka shqiptare, madje nuk i përfshinin të gjitha këto toka; ky shtet lindi dhe qëndroi në truallin shqiptar dhe zhvilloi, derisa u shtyp, një luftë mbrojtëse kundër agresionit osman.
Ndryshe nga ai i vendeve fqinje ballkanike, historicizmi i Rilindjes Shqiptare, argumentimi i karakterit historik të përkatësisë etnike të trojeve shqiptare, shërbeu si mbështetje për bashkimin politik të shqiptarëve dhe të territoreve të banuara prej tyre jo vetëm në të kaluarën, por edhe në periudhën më të re, në shek. XIX.

Faktori ndërkombëtar
Lufta për çlirimin kombëtar, për formimin e një shteti të bashkuar shqiptar, ashtu si në vendet e tjera të Ballkanit, edhe në Shqipëri nuk mund të zhvillohej jashtë ndikimit të Fuqive të Mëdha dhe të raporteve ndërkombëtare të kohës.
Në shek. XIX Fuqitë e Mëdha e kishin vënë Perandorinë Osmane nën ndikimin e tyre, ishin bërë tanimë një faktor i dorës së parë që përcaktonte fatin e saj dhe të zotërimeve të saj duke përfshirë edhe ato ballkanike. Të bindura tanimë përfundimisht se kjo Perandori po shkonte drejt shembjes së pashmangshme, këto shtete punonin për të forcuar më tej ndikimin në zotërimet e saj dhe mbi shtetet që do të dilnin pas rrënimit të saj. Në këto rrethana, si lëvizjet kombëtare, ashtu edhe procesi i formimit të shteteve nacionale, nuk mund të zhvilloheshin në mënyrë të pavarur dhe jashtë ndikimit e vullnetit të Fuqive të Mëdha. Ashtu si këto lëvizje, edhe ajo kombëtare shqiptare, ishin bërë pjesë e marrëdhënieve ndërkombëtare. Zgjidhja e çështjes kombëtare në këto vende përcaktohej në një shkallë të konsiderueshme nga këto marrëdhënie ndërkombëtare.
Kështu, edhe pse patën shpërthyer në Serbi kryengritja e parë më 1804 dhe e dyta më 1815, ndërsa në Greqi e në Rumani më 1821, këto vende u çliruan nga robëria osmane vetëm pas disfatës që Turqia pësoi në Luftën ruso-turke të viteve 1828-1829, kur, sipas traktateve të paqes ndërmjet Rusisë e Perandorisë Osmane, u njoh autonomia e principatës serbe dhe e Malit të Zi, u përforcua autonomia e principatave të Vllahisë e të Moldavisë dhe u njoh pavarësia e Greqisë, e cila u sanksionua edhe me Traktatin e Londrës të Fuqive të Mëdha më 1830. Edhe Bullgaria, ndonëse u përfshi më 1876 nga një lëvizje kryengritëse kundër robërisë osmane, u shpall si principatë autonome (pjesa veriore e saj) dhe si njësi shtetërore nën vasalitetin e sulltanit, me emrin Rumelia Lindore (pjesa jugore), pas shpartallimit të Perandorisë Osmane në Luftën ruso-turke të viteve 1877-1878 dhe pas Traktatit të Shën-Stefanit dhe atij të Berlinit më 1878.
Rol vendimtar ka pasur faktori i jashtëm edhe në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, si dhe në fatin e çështjes shqiptare në përgjithësi. Por, ndryshe nga vendet e tjera të Ballkanit, ndërhyrjet e këtij faktori në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare të periudhës së Rilindjes kanë qenë, me ndonjë përjashtim, me rrjedhoja negative për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Asnjë nga Fuqitë e Mëdha nuk e mori nën sqetull çështjen shqiptare dhe nuk u angazhua për zgjidhjen e saj. Ky qëndrim mospërfillës, madje edhe opozitar i shteteve evropiane ndaj çështjes kombëtare shqiptare, që do të vazhdonte edhe pas Rilindjes, ndonëse ka qenë diktuar nga interesat e tyre të njohur politikë dhe strategjikë në Ballkan dhe veçanërisht në Shqipëri, si edhe nga synimi për të ruajtur ekuilibrin ndërmjet tyre, ka qenë përcaktuar edhe nën ndikimin e faktorit fetar. Dihet se afria e besimit fetar ka nxitur jo vetëm Rusinë, ku identifikimi populist i kombit me fenë ishte më i spikatur (“rus” kishte kuptimin “kristian” - i krishterë), por edhe Fuqitë e tjera të Mëdha evropiane të përkrahnin lëvizjen kombëtare të popujve të krishterë të Ballkanit. Ndërkaq, lëvizja kombëtare e popullit shqiptar, shumica e të cilit i përkiste fesë myslimane, përgjithësisht nuk ka gëzuar një përkrahje të tillë edhe kur ka përjetuar kulmet e saj, madje të atilla që rrallë mund të ndeshen edhe në vendet e tjera të Ballkanit, siç kanë qenë periudha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881) dhe ajo e Kryengritjes së Përgjithshme të vitit 1912.
Por edhe Fuqitë e Mëdha, ndonëse përgjithësisht i sinkronizonin veprimet e tyre kur ndërhynin në Perandorinë Osmane dhe posaçërisht në Shqipëri, nuk kanë mbajtur gjithnjë e të gjitha të njëjtin qëndrim ndaj çështjes shqiptare. Janë të njohura sidomos qëndrimet e veçanta të Austro-Hungarisë, e cila, edhe pse kur ishte fjala për ndërhyrjet në Perandorinë Osmane vepronte si një nga gjymtyrët më të rëndësishme të koncertit të shteteve evropiane, punonte njëherazi për të nxitur zhvillimin kulturor të shqiptarëve, që e shihte si një mjet për forcimin tek ata të ndjenjave kombëtare. Kjo politikë diktohej, pa dyshim, nga interesat e saj ekonomikë e politikë në Shqipëri, si vend me një pozicion të rëndësishëm në Adriatik, nga synimi i Vjenës për të shfrytëzuar për këta interesa Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Në pragun dhe sidomos gjatë luftërave ballkanike (1912-1913) Austro-Hungaria nisi të përkrahte në fillim idenë e vendosjes së një administrimi autonom në Shqipëri e më pas, në periudhën e përgatitjes së Shpalljes së Pavarësisë, atë të një shteti kombëtar shqiptar.
Ndërhyrja e faktorit të jashtëm në çështjen shqiptare ka qenë e shumëfishtë: krahas Fuqive të Mëdha në lëvizjen shqiptare ndërhynin jo vetëm me mjete propagandistike e diplomatike, por edhe me agresionin e hapur ushtarak, edhe shtetet fqinje (Serbia, Greqia dhe Mali i Zi). Duke filluar nga vitet 30 të shek. XIX, këto shtete ndiqnin një politikë ekspansioniste për pushtimin e tokave shqiptare. Në këto kushte Rilindja Shqiptare u detyrua ta drejtonte tehun e luftës njëherësh në dy fronte: kundër sunduesve osmanë për çlirimin kombëtar dhe kundër lakmive shoviniste të shteteve fqinje, të cilat përkraheshin nga Fuqitë e Mëdha, sidomos nga Rusia, për mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë. Lufta në dy fronte, me dy objektiva, përbënte një veçori të lëvizjes shqiptare të epokës së Rilindjes, e cila e bënte atë të dallohej nga lufta që zhvilluan kombet e tjera të Ballkanit në shek. XIX. Megjithatë, kjo veçori nuk i përjashtoi aspak shqiptarët e lëvizjen e tyre kombëtare nga fronti i përbashkët i qëndresës së popujve të Ballkanit kundër zgjedhës shekullore osmane, gjatë së cilës u treguan të gatshëm për të bashkëpunuar me popujt fqinj të Gadishullit Ballkanik dhe dhanë një kontribut të çmuar.
Pasojat e ndërhyrjeve të jashtme Shqipëria i ndjeu tepër rëndë. Brenda 40 vjetëve të fundit para Shpalljes së Pavarësisë (1912), Fuqitë e Mëdha dhe sidomos shtetet fqinje ballkanike, që përkraheshin prej tyre, ndërhynë, madje edhe me mjete ushtarake, dy herë në çështjen shqiptare: në vitet 1878-1881, kur iu kundërvunë Lidhjes së Prizrenit dhe kërkesave të vazhdueshme të saj për një shtet autonom shqiptar dhe kur me vendimet e Kongresit të Berlinit gjymtuan rëndë territoret shqiptare, si dhe më 1912-1913, kur edhe pse e njohën shtetin e pavarur, të porsashpallur shqiptar, i shkëputën atij më shumë se gjysmën e territoreve dhe të popullsisë, që ua aneksuan shteteve fqinje.

Periodizimi i lëvizjes kombëtare
Epoka e Rilindjes dhe lëvizja kombëtare që u zhvillua gjatë saj përbëjnë një proces unik e tërësor. Megjithatë, sikurse është pranuar në historiografinë shqiptare, ajo ndahet në disa periudha ose faza.
Faza e parë fillon në vitet 30 të shek. XIX dhe vijon deri në vitet e shpërthimit të Krizës Lindore, më 1876-1877. Kjo është periudha e ndryshimeve të rëndësishme në jetën ekonomiko-shoqërore, politike e kulturore të vendit, e konsolidimit të procesit të formimit të shqiptarëve si komb. Në këtë fazë nis të përvijohet mendimi politik i Rilindjes, i ideologjisë dhe i programit të saj, që u përpunua nga ideologët e parë të Rilindjes. Përpjekjet për afirmimin e kombit shqiptar nëpërmjet lëvrimit e përhapjes së kulturës dhe të arsimit shqip u shoqëruan me një zhvillim të tillë të kulturës kombëtare të paparë deri atëherë, që në kushtet, në të cilat ndodhej Shqipëria asokohe, e pati qendrën e vet më shumë në kolonitë shqiptare të mërgimit, por edhe brenda vendit. Në këtë fazë të lëvizjes kombëtare u formulua, ndonëse jo në mënyrë të plotë, edhe kërkesa e organizimit autonom të trojeve shqiptare. Kjo periudhë karakterizohet gjithashtu nga një varg kryengritjesh të popullsisë fshatare e qytetare që shpërthyen në vitet 30-40 dhe që vazhduan thuajse pa ndërprerje deri në fillimin e Krizës Lindore, më 1876-1877. Epoka e re historike në të cilën u zhvilluan u dha atyre tipare të reja, karakteristike për lëvizjet çlirimtare të Rilindjes.
Faza e dytë përfshin vitet 1878-1881, kur në kushtet e Krizës Lindore, një element i rëndësishëm i së cilës ishte edhe Lëvizja Kombëtare Shqiptare, u shënua një kthesë e rëndësishme në zhvillimin e saj, u krijua organizata mbarëshqiptare – Lidhja e Prizrenit. Lidhja dhe udhëheqësit e saj përpunuan programin më të plotë politik të lëvizjes kombëtare për mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë që kërcënohej nga monarkitë fqinje, për bashkimin e të gjitha trevave shqiptare në një shtet autonom kombëtar. Në këtë fazë, nën drejtimin e Lidhjes së Prizrenit dhe të udhëheqësve të saj më të vendosur, u bë përpjekja e parë për të sendërtuar me rrugën e luftës së armatosur programin e lëvizjes kombëtare, për të themeluar shtetin kombëtar shqiptar. Nga kjo fazë çështja shqiptare u bë një realitet objektiv në politikën ballkanike të Fuqive të Mëdha, një element i pandarë i kombinacioneve të tyre diplomatike në Ballkan dhe në Evropë.
Faza e tretë e lëvizjes kombëtare shtrihet nga vitet 1881 dhe mbyllet më 1908, me revolucionin e turqve të rinj. Në këtë periudhë Lëvizja Kombëtare Shqiptare, edhe pse nuk njohu pika të atilla kulmore, siç ishin vitet e Lidhjes së Prizrenit, erdhi duke u rritur, si nga pikëpamja cilësore, me zhvillimin e mëtejshëm të mendimit politik e të kulturës, ashtu edhe nga organizimi i saj. Në vitet e para pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit mori hov lufta për shkollën dhe kulturën kombëtare, u hodhën themelet e shkollës kombëtare, u zhvillua letërsia shqipe, u zgjerua publicistika shqiptare, zhvilloi veprimtarinë e vet një varg i tërë shkrimtarësh, mendimtarësh e publicistësh, që krijuan vepra, të cilat vunë themelet e letërsisë dhe të kulturës së sotme shqiptare. Në këtë periudhë zgjerohet më tej veprimtaria patriotike e kolonive shqiptare të mërgimit, që dhanë një kontribut të çmuar në lëvizjen kombëtare. Vitet e fundit të shek. XIX shënuan një ngritje të re të lëvizjes për autonominë e Shqipërisë, që u shpreh në dy drejtime kryesore: së pari, në përgatitjen e një vargu memorandumesh, peticionesh e traktatesh politike (ku spikat vepra “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhetë?”), me të cilat u pasurua më tej programi politik i Rilindjes për formimin e shtetit kombëtar, për organizimin e kushtetutën e tij; së dyti, në themelimin e një organizate të re mbarëshqiptare, të Lidhjes së Pejës (1899-1900), që mori përsipër të vazhdonte, në kushtet e reja, misionin historik të Lidhjes së Prizrenit. Themelimi i komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe veprimtaria e tyre (1905-1908) ishte dëshmi e ngritjes së mëtejshme të shkallës së organizimit të lëvizjes kombëtare në këtë fazë. Ndonëse vazhdoi të zhvillohet në mënyrë të pavarur, me interesat e saj të veçanta, Lëvizja Kombëtare Shqiptare u bashkua me atë të turqve të rinj dhe u bë një faktor i rëndësishëm për fitoren e Revolucionit xhonturk të vitit 1908.
Faza e katërt (1908-1912) hapet me fitoren e Revolucionit xhonturk dhe mbaron me Shpalljen e Pavarësisë të Shqipërisë më 28 Nëntor 1912. Kjo është periudha e rritjes së lëvizjes politiko-kulturore (më 1908-1910) dhe e kryengritjeve të mëdha shqiptare kundër sundimit osman në vitet 1910-1912, të cilat dallohen si nga përmasat e shkalla më e lartë e organizimit, ashtu edhe nga programi politik autonomist që parashtruan. Lëvizja kombëtare u bë në këto rrethana një faktor i rëndësishëm ndërkombëtar, ndërsa kryengritjet shqiptare të viteve 1910-1912 e dobësuan pushtetin osman në Ballkan dhe i hapën rrugën shkatërrimit të tij përfundimtar pas luftërave ballkanike të viteve 1912-1913.
Kryengritjet, sidomos ajo e përgjithshme e vitit 1912, përgatitën truallin për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, që ishte një fitore e madhe historike me të cilën mbyllet epoka e Rilindjes Kombëtare. Por, i shpallur në vitet e luftërave ballkanike dhe për shkak të vendimeve të padrejta të Konferencës së Londrës të Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha (1912-1913), shteti i pavarur shqiptar nuk arriti të bashkojë, siç ishte përcaktuar në platformën politike të Rilindjes, të gjitha trojet e Shqipërisë, pjesa më e madhe e të cilave mbeti jashtë kufijve të tij, nën robërinë e shteteve fqinje, të Serbisë, të Malit të Zi e të Greqisë. Në këto rrethana çështja kombëtare shqiptare mbeti e pazgjidhur përfundimisht, duke u kthyer në periudhat më pas në një problem i lëvizjes për çlirimin kombëtar të asaj popullsie shqiptare që mbeti në ato shtete dhe duke u bërë njëherazi një faktor që ndikoi fuqishëm në marrëdhëniet e shtetit shqiptar me këto vende fqinje.

[Laberia]

K R E U II

ZHVILLIMI EKONOMIK DHE SHOQËROR I SHQIPËRISË
GJATË SHEK. XIX - FILLIMI I SHEK. XX

1. TROJET SHQIPTARE

Shtrirja e trojeve shqiptare
Gjatë çerekut të dytë të shek. XIX, me gjithë disfatat e shpeshta që kishte pësuar në të kaluarën, Perandoria Osmane zotëronte ende territore të gjera në Lindjen e Afërme, në Gadishullin Arabik, në Afrikën Veriore dhe në Gadishullin Ballkanik. Brenda këtyre territoreve banonin afërsisht 33 milionë banorë. Në Evropën Juglindore Perandoria Osmane kishte humbur territore të rëndësishme (Hungarinë, Kroacinë, Besarabinë etj.). Veç kësaj, pak kohë më parë Greqia kishte fituar pavarësinë kombëtare në një pjesë të territoreve të saj, ku banonin rreth 850 mijë frymë. Më 1840 në viset ballkanike, të cilat ndodheshin ende nën kontrollin e Perandorisë Osmane, banonin rreth 10,5 milionë frymë. Prej tyre, Mali i Zi, Serbia, Vllahia e Moldavia, me gjithsej 4,8 milionë frymë, kishin fituar autonominë nën suzerenitetin e sulltanit?. Viset e tjera (me gjithsej 5,8 milionë banorë), përfshirë edhe trojet shqiptare, ndodheshin nën sundimin e plotë të Perandorisë Osmane.
Si edhe më parë, popullsia e Perandorisë përbëhej nga një mori kombësish, të cilat ndryshonin nga gjuha, nga feja, nga zakonet dhe nga mënyra e jetesës. Shteti osman vijonte të mos e pranonte konceptin e kombësisë. Duke qëndruar e lidhur pas konceptit teokratik mesjetar, që e identifikonte kombësinë me fenë, Porta e Lartë vazhdoi t’i ndante shtetasit e vet, pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike, në “myslimanë”, në “rumë” (ku përfshinte ortodoksët), në “latinë” (ku përfshinte katolikët etj.) dhe në “jahudi” (çifutë). Ajo nuk u kishte dhënë asnjëherë rast atyre të deklaronin të paktën gjuhën e tyre amtare, as kur bëhej regjistrimi i popullsisë. Për këtë arsye qeveria turke nuk e shpalli ndonjëherë numrin e popullsisë së saj sipas përbërjes kombëtare, rrjedhimisht as numrin e banorëve të kombësisë shqiptare.
Qysh në pjesën e parë të shek. XIX, me lindjen e lëvizjeve kombëtare të popujve ballkanikë, filloi interesimi i qarqeve të ndryshme evropiane për strukturën etnike të Perandorisë Osmane. Por, nga mungesa e të dhënave zyrtare të sakta, autorë të ndryshëm shpallën njoftime që binin në kundërshtim ndërmjet tyre, ndërsa qarqet politike greke, serbe e bullgare, të cilat, për të përligjur pretendimet e tyre ndaj territoreve shqiptare, filluan t’i konsideronin shqiptarët ortodoksë në jug si grekë, në veri si serbë, në lindje si bullgarë, kurse shqiptarët myslimanë të këtyre viseve herë si turq, herë si grekë, si serbë a si bullgarë të islamizuar dhe pastaj të shqiptarizuar.
Megjithatë, një shumicë studiuesish dhe udhëtarësh të huaj, të cilët gjatë shek. XIX e njohën nga afër strukturën etnike të Gadishullit të Ballkanit, vunë në dukje se, me gjithë sundimin katërshekullor osman, popullsia shqiptare e ruante gjithnjë të paprekur identitetin e kombësisë së vet. Këtë identitet nuk e kishte cenuar as kthimi i shumicës së shqiptarëve në fenë islame, as politika turke e diskriminimit fetar kundrejt shqiptarëve të krishterë, as fryma e dasisë fetare që qendrat e huaja kishtare kishin përhapur në Shqipëri. Sikurse shënonte udhëtari anglez Xh. K. Hobhauz (J. C. Hobhouse), i cili e vizitoi Shqipërinë më 1809, shqiptarët e tri besimeve nuk e quanin veten, siç ndodhte me popullsitë e tjera të Perandorisë, as “myslimanë”, as të “krishterë”, por në radhë të parë me emrin e tyre etnik “shqiptarë”.
Shqiptarët banonin në të njëjtat troje ku kishin jetuar gjatë gjithë historisë së tyre, në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Në mes të shek. XIX trojet e tyre mbulonin një sipërfaqe prej rreth 75 mijë kilometra katrorë. Ato shtriheshin: në veri deri në Tivar, në Podgoricë, në Rozhaj e në Novi Pazar (Pazari i Ri), në verilindje deri në Nish, në Leskovc e në Vranjë, në lindje deri në Kumanovë, në Shkup e në Manastir, në jug deri në Konicë, në Janinë e në Prevezë. Brenda kësaj treve banonin 1 800 000-1 900 000 frymë.
Megjithatë, si pasojë e kushteve historike që njohu Gadishulli Ballkanik gjatë sundimeve shekullore romake, bizantine, bullgare, serbe dhe osmane, në disa vende të trojeve shqiptare, kryesisht në ato periferike, kishin depërtuar si kolonistë edhe pjesëtarë të kombësive të tjera. Prania e këtyre kombësive nuk ishte e njëllojtë kudo. Nga kjo pikëpamje treva shqiptare ndahej në dy zona të mëdha: në trungun etnik, ku shqiptarët përbënin shumicën absolute të popullsisë, dhe në brezin anësor, ku shqiptarët përbënin pakicën e saj, krahas popullsive të tjera. Me gjithë ngushtimin që kishte pësuar gjatë shekujve mesjetarë, trungu etnik përfshinte, në mesin e shek. XIX, viset e Gegërisë (ku bënte pjesë edhe Kosova) dhe të Toskërisë (ku përfshihej edhe Çamëria), me një sipërfaqe prej rreth 52 mijë kilometra katrorë, me rreth 1 300 000 frymë, shumica e të cilëve qenë shqiptarë?. Së bashku me banorët shqiptarë të brezit anësor, numri i popullsisë shqiptare arrinte në atë periudhë në rreth 1 500 000 frymë. Në brezin anësor, me një sipërfaqe prej 23 mijë kilometra katrorë dhe me një popullsi e cila sipas burimeve të ndryshme arrinte në rreth 500 000-600 000 frymë, përveç shqiptarëve, kishte popullsi malazeze në veriperëndim (Podgoricë, Shpuzë, Zhabjak, Moraçë), boshnjake në veri (Kolashin, Rozhaj, Novi Pazar), serbe në verilindje (Vranjë, Leskovc, Nish), maqedone në lindje (Shkup, Perlep, Manastir) dhe greke në jug (Artë, Prevezë, Janinë)??. Në kushtet e lindjes së lëvizjeve kombëtare ballkanike, kjo rrethanë u shfrytëzua nga qarqet nacionaliste të vendeve të Ballkanit dhe nga Fuqitë e Mëdha, që i përkrahnin ato për të realizuar lakmitë e tyre shoviniste. Pasojat negative të kësaj politike, e cila filloi të shfaqej qysh në vitet 40 të shek. XIX, i ndjeu në radhë të parë popullsia shqiptare.

Struktura ekonomike dhe shoqërore e viseve shqiptare në vitet 30-40
Në çerekun e dytë të shek. XIX viset shqiptare, me gjithë përparimin që ishte dukur në zhvillimin e ekonomisë në periudhën e mëparshme, karakterizoheshin ende nga prapambetja e theksuar dhe ruanin gjithnjë tiparet e një vendi agrar të prapambetur. Shumica dërrmuese e popullsisë merrej, si edhe më parë, me bujqësi e blegtori. Në fshat banonin, ku më shumë e ku më pak, rreth 87% të banorëve të këtyre viseve.
Shqipëria ishte e begatë nga natyra, kishte mjaft toka pjellore, siç ishin: fusha e Zadrimës, tokat e Rrafshit të Dukagjinit, të Fushë-Kosovës, të Gjilanit, trevat bregdetare fushore midis Shkodrës e Durrësit që bashkëkohësit i quanin “të shkëlqyera, të vaditura nga shumë rryma uji”, fushat midis Tiranës dhe Elbasanit etj. Në juglindje shtrihej fusha pjellore e Korçës. Toka pjellore gjendeshin edhe në pellgun Strugë-Ohër-Resnjë. Për pjellorinë e tyre shquheshin edhe fushat e Delvinës, të Pargës, të Paramithisë, të Margëllëçit, të Filatit etj. Pjelloria e luginës së Dropullit kishte tërhequr vëmendjen e agjentëve konsullorë e ushtarakë anglezë, francezë dhe austriakë. Në trevën e Çamërisë dhe në ndonjë vend tjetër merreshin dy prodhime në vit. Toka të përshtatshme për bujqësi kishte edhe në trevat malore në Guci, në luginat e Mirditës, në Malin e Sharrit, në viset kodrinore të Drenicës, të Podgorit, të Pejës, në Lugun e Drinit në viset malore midis Lezhës, Krujës, Durrësit dhe Elbasanit, që në mjaft raste ishin punuar më mirë se në viset fushore.
Megjithatë ekonomia bujqësore karakterizohej nga një prapambetje e theksuar. Në viset e Shqipërisë së Ulët Bregdetare sipërfaqe të mëdha tokash qëndronin të përmbytura nga ujërat. Por edhe në fushat jomoçalore sipërfaqe të mëdha të tokave bujqësore, ndonëse mjaft pjellore, rrinin të papunuara, pasi, për shkak të zotërimit të pronave të mëdha çifligare, popullsia fshatare në këto fusha ishte shumë e pakët. Përqindja më e madhe e popullsisë fshatare ishte përqendruar në viset e brendshme.
Kudo toka punohej kryesisht me parmendën e drunjtë të pajisur me një plor hekuri dhe të tërhequr nga penda e qeve ose e buajve. Parmenda me rrota përdorej aty-këtu vetëm në zonën e Shkodrës. Si në Ballkan, ashtu edhe në Shqipëri plehërimi sistematik i tokave ende nuk njihej. Tokat plehëroheshin vetëm rastësisht me pleh organik. Sipërfaqen më të madhe nën kulturë për çdo ekonomi agrare e kishte Kosova. Rendimentet në bujqësi ishin shumë të ulëta. Rendimentet më të larta siguroheshin nga misri, i cili zinte në gjithë Perandorinë Osmane vendin e parë në kulturat bujqësore. Si drithëra buke pas misrit vinin gruri, thekra dhe elbi. Orizi kultivohej në disa vise të Shqipërisë së Ulët Bregdetare (në fushat e Tiranës, të Ishmit, të Shkumbinit, të Kavajës e të Shkodrës). Ndër bimët industriale vendin e parë e zinte duhani, i cili kultivohej kudo; liri, kërpi dhe meli mbilleshin në sasira të kufizuara; pambuku kultivohej vetëm në trevën e Tiranës, të Maliqit e të Devollit. Në Shqipërinë Bregdetare kishte ullinj me shumicë, aq sa vaji së bashku me duhanin zinin vendin e parë ndër artikujt bujqësorë që eksportoheshin nga Shqipëria. Vreshtaria ishte mjaft e përhapur si në fushë, ashtu dhe në malësi. Në Shqipëri njiheshin në përgjithësi të gjitha perimet që kultivoheshin në Perandorinë Osmane. Më të përhapurat ishin fasulja, thierza, qepa, lakra, preshi e kungulli. Fshatarët kudo merreshin me rritjen e bletëve, në disa vise gjithashtu me kulturën e mëndafshit.
Krahas bujqësisë një vend të rëndësishëm në ekonominë e vendit zinte, si edhe më parë, blegtoria. Madje në disa vende ajo ishte dega kryesore e ekonomisë. Blegtoria përbëhej kryesisht nga dhentë e dhitë dhe më pak nga bagëtitë e trasha. Një pjesë e mirë e fushave të Shqipërisë, si ajo e Ulqinit, Zadrima dhe Bregu i Matit, shfrytëzoheshin më shumë si kullota dimërore sesa si toka bujqësore. Bjeshkët kryesore të Kosovës, si Podgori, Rugova, Juniku, Jezeri e sidomos Sharri, të pasura me kullota e me lirishte pyjore, ushqenin një numër të madh bagëtish të imëta, kurse fushat e Kosovës e të Pollogut dalloheshin për numrin e madh të tufave të bagëtive. Udhëtarëve të huaj u kishte tërhequr vëmendjen pasuria e madhe në bagëti të imëta e të trasha e fushës së Myzeqesë. Treva midis Strugës, Pogradecit, Voskopojës, Korçës, Kolonjës, Konicës, si edhe krahina e Labërisë shquheshin gjithashtu për zhvillimin e blegtorisë. Në Shqipëri ishte zhvilluar edhe rritja e shpendëve, një pjesë e të cilëve eksportohej në viset më të ngrohta; në vendet ku mbillej mani rritej krimbi i mëndafshit.
Nuk kishte pothuajse asnjë ekonomi fshatare pa ekonominë ndihmëse blegtore. Madje, në disa vise malore, mjaft familje fshatare të ardhurat kryesore i siguronin nga blegtoria. Në blegtori, ashtu si edhe në bujqësi përdoreshin mjete e metoda të prapambetura.
Sikurse fshati, edhe qyteti nuk ishte shkëputur ende nga prapambetja ekonomike. Përqindja e ulët e popullsisë qytetare (rreth 13% e popullsisë së vendit) pasqyronte shthurjen me ritme të ngadalshme të ekonomisë natyrore në fshat dhe sundimin e plotë të prodhimit zejtar në qytet. Në fund të viteve 30 qytetet më të rëndësishme në trevën e katër vilajeteve? ishin Manastiri (35 000 banorë), Shkodra (25 000 banorë), Janina (25 000 banorë), Prizreni (20 000 banorë) dhe Shkupi (15 000 banorë). Vinin pastaj Gjirokastra (10 000 banorë), Peja (10 000 banorë), Prishtina (10 000 banorë), Elbasani (8 000 banorë), Berati (8 000 banorë), Ohri (8 000 banorë), Tirana (7 000 banorë), Gjakova (7 000 banorë), Tetova (5 000 banorë), Korça (5 000 banorë), Dibra (4 000 banorë), Kruja (4 000 banorë), Preveza (4 000 banorë) etj. Në të gjitha qytetet zotëronte ekonomia e vogël zejtare. Edhe tregtia zhvillohej me vështirësi për shkak të rrjetit të prapambetur të komunikacionit. Në këto vise edhe rrugët e karrove e të qerreve nuk ishin të mjaftueshme. Transporti i brendshëm kryhej kryesisht me kafshë barre. Në Janinë, në Shkodër, në Prizren, në Manastir, në Berat e gjetkë ishin shfaqur prej disa dhjetëvjeçarësh më parë punishte të tipit manifakturor, por ato ende nuk ishin çliruar nga normat tradicionale esnafore.
Edhe përsa i përket strukturës shoqërore të popullsisë, viset shqiptare ruanin ende tiparet e shoqërisë feudale, ndonëse tashmë në shthurje të shpejtë. Grupimin kryesor shoqëror në ekonomi e formonin, si edhe më parë, feudalët çifligarë së bashku me funksionarët e lartë të aparatit burokratik dhe shtresat e sipërme të klerit, të cilët përfaqësonin rreth 0,2% të popullsisë së vendit. Veç kësaj, edhe pse sistemi i timareve u hoq në fillim të viteve 30, një pjesë e feudalëve i ruante ende pozitat ekonomike të mëparshme. Krahas bejlerëve çifligarë, të cilët zotëronin sipërfaqe të mëdha tokash të punueshme e të papunueshme, sundonin ende feudalët derebej, spahinjtë e timareve dhe bajraktarët e malësive.
Në radhët e prodhuesve të fshatit zotëronin gjithashtu shtresat e mëparshme - fshatarët pronarë, të cilët formonin gjithnjë shumicën dërrmuese të popullsisë agrare (84-86%). Por, sado që zyrtarisht ishin çliruar nga sistemi i timareve, ata ndodheshin gjithnjë nën varësinë e derebejve, të spahinjve ose të bajraktarëve. Pjesën tjetër të popullsisë agrare (14-16%) e përbënin fshatarët pa tokë, bujq e argatë, të cilët vazhdonin të mbeteshin nën varësinë ekonomike të bejlerëve çifligarë.
Në katet e larta të popullsisë qytetare qëndronin, si edhe në shekullin e kaluar, krerët e esnafëve dhe reshperët e mëdhenj së bashku me aparatin burokratik dhe me ulematë. Pjesën dërrmuese (afërsisht 76-80%) të popullsisë qytetare e formonin zejtarët e thjeshtë dhe tregtarët e vegjël. Pjesën tjetër (afërsisht 20-24%) e përbënin shtresat e ulëta, të zhveshura nga çdo lloj pasurie, të cilat formonin vegjëlinë qytetare (kallfët, çirakët, shegertët, muratorët, druvarët dhe punëtorët e ndryshëm të krahut).
Politika obskurantiste që Perandoria Osmane kishte ndjekur për katër shekuj me radhë, jo vetëm e kishte lënë vendin me një rrjet arsimor shtetëror të prapambetur, por kishte krijuar një situatë mbytëse edhe për ngritjen e shkollave private të arsimit të përgjithshëm. Porta e Lartë kishte nxitur vetëm zhvillimin e arsimit fetar (islamik në turqisht, ortodoks në greqisht dhe katolik në italisht). Megjithatë edhe numri i shkollave fillore e fetare turke (mektebeve dhe medreseve) ishte shumë i kufizuar, kurse ai i shkollave fetare të krishtera edhe më i pakët. Brenda katër vilajeteve, ku bënin pjesë viset shqiptare, kishte vetëm një shkollë të mesme të arsimit të përgjithshëm - gjimnazi greqisht “Zosimea” në Janinë. Si rrjedhim, në vitet 40 gati 98% e popullsisë ishte analfabete. Madje në shumicën dërrmuese të fshatrave nuk kishte asnjë njeri të shkolluar, qoftë edhe me arsim të ulët, fillor.
Shkaktare kryesore e kësaj prapambetjeje të përgjithshme ishte vetë Perandoria Osmane, e cila me regjimin e saj feudal-ushtarak kishte penguar për shekuj me radhë zhvillimin e lirë ekonomik e kulturor të vendit. Ndonëse gjatë njëqind vjetëve të fundit ekonomia natyrore kishte hyrë në rrugën e shthurjes dhe vendin e saj po e zinte ekonomia e tregut, qarqet sunduese osmane vazhdonin të ruanin regjimin e vjetruar politik feudal, absolutizmin sulltanor me karakter teokratik mesjetar, që nuk u përshtatej kushteve të reja historike. Jeta politike në Shqipëri ndodhej ende nën zgjedhën e derebejve, të funksionarëve parazitarë dhe të ulemave fanatikë, të cilët, ndryshe nga feudalët çifligarë, ishin të shkëputur nga sfera e prodhimit dhe e shkëmbimit. Ata i nxirrnin të ardhurat e tyre kryesisht duke grabitur popullsinë me anën e dhunës ose arkën e shtetit me anën e posteve qeveritare. Si rrjedhim i dhunës, i grabitjes, i arbitraritetit e i pasigurisë, ekonomia e viseve shqiptare ndodhej në një amulli të theksuar. Për këtë arsye, punishtet e para manifakturore që kishin filluar të lindnin nëpër qytete qysh në dhjetëvjeçarët e fundit të shek. XVIII mbetën në hapat fillestarë nuk u kthyen në industri të mirëfillta kapitaliste. Edhe pronësia tokësore çifligare, e cila gjithashtu ishte rritur qysh në shek. XVIII, në vend që të përvetësonte, siç ishte e natyrshme, format e ekonomisë së tregut, ishte gozhduar në qerthullin e marrëdhënieve feudale.

Ndryshimet administrative. Organizimi i vilajeteve
Pasi shtypi qëndresën e feudalëve separatistë provincialë, Porta e Lartë nuk e rimëkëmbi më sistemin e vjetër administrativ të ejaleteve, i cili ishte përmbysur në viset shqiptare qysh në gjysmën e dytë të shek. XVIII, pjesërisht nga anarkia feudale që pushtoi këto vise dhe kryesisht nga ekzistenca relativisht e gjatë e pashallëqeve të Shkodrës e të Janinës. Vendin e ejaleteve e zunë pashallëqet, të cilat u ndërtuan mbi parimet centraliste. Për të mos u dhënë mundësi guvernatorëve provincialë që të forcoheshin politikisht dhe ekonomikisht, njësitë e reja administrative ishin shumë më të vogla se ejaletet e dikurshme. Në krye të pashallëqeve tani u emëruan si guvernatorë pashallarë të karrierës ushtarake, të pajisur me grada sipas sistemit evropian.
Në kuadrin e kësaj reforme administrative, territoret me popullsi shqiptare u ndanë, në fillim të viteve 30, midis 9 pashallëqeve (pashallëqet e Manastirit, të Janinës, të Shkodrës, të Prizrenit, të Pejës, të Prishtinës, të Shkupit, të Vranjës e të Leskovcit). Kryengritjet që shpërthyen në gjysmën e parë të viteve 30 e detyruan Portën e Lartë t’i krijonte përsëri më 1836 njësitë e mëdha administrative e sipas kësaj reforme, viset me popullsi shqiptare u ndanë midis 3 ejaleteve: në ejaletin e Manastirit, guvernatori i të cilit, me titullin “valiu i Rumelisë”, tani kishte në administrim pashallëqet e Manastirit, të Shkodrës, të Prizrenit dhe të Pejës; në ejaletin e Sofjes, me në krye një mareshal (myshir), nën vartësinë e të cilit hynë gjithashtu pashallëqet e Prishtinës, të Shkupit, të Vranjës, të Leskovcit e të Nishit; në ejaletin e Janinës, me në krye një vezir, në kufijtë e të cilit hyri, përveç trojeve jugore shqiptare, edhe pashallëku i Thesalisë. Më 1846, pashallëku i Shkodrës dhe ai i Prizrenit u shkëputën nga valiu i Rumelisë (nga ejaleti i Manastirit) dhe formuan një njësi administrative më vete, me emrin ejaleti i Shkodrës, i varur drejtpërdrejt nga Stambolli.
Me qëllim që ta forconte më tej pushtetin qendror dhe të rriste kontrollin e vet në provinca, Porta e Lartë ndërmori më 1864 një reformë tjetër administrative, sipas së cilës vendin e ejaleteve e zunë vilajetet, me në krye një vali (guvernator). Edhe vilajetet u ndanë si dikur ejaletet në sanxhakë, në kaza e në nahije. Vilajeti u pajis me një aparat burokratik të plotë. Në mënyrë të veçantë ky aparat kishte për detyrë të vilte taksat për shtetin, të nxirrte rekrutët për ushtrinë dhe të suprimonte venomet tradicionale. Sipas shembullit të shteteve evropiane, nën urdhrat e valiut qëndronte Mexhlisi, d.m.th. këshilli administrativ i vilajetit, nga i cili vareshin drejtoritë e ngarkuara për sektorë të veçantë të administratës (drejtoria e financës, e vakëfeve, e ekonomisë, e arsimit etj.). Repartet ushtarake të vilajetit me komandantin e tyre me gradë, sipas rastit, gjeneral divizioni ose gjeneral armate, tani vareshin drejtpërdrejt nga sulltani nëpërmjet shtatmadhorisë së përgjithshme të ushtrisë osmane. Krahas tyre kishte një varg organesh të tjera, siç ishin ato gjyqësore dhe zyrat e sheriatit, të cilat në disa vise mbetën përsëri në fuqi, ato të xhandarmërisë e të policisë, të cilat vareshin drejtpërdrejt nga valiu.
Një strukturë administrative pak a shumë të njëllojtë kishte edhe sanxhaku me kazanë.
Vilajetet nuk u krijuan menjëherë. Madje disa prej tyre u suprimuan dhe u rikrijuan përsëri më vonë. Veç kësaj, edhe kufijtë e tyre administrativë nuk qenë të qëndrueshëm. Shpeshherë krahina të tëra shkëputeshin nga një vilajet dhe futeshin nën vartësinë e një vilajeti tjetër.
Trojet shqiptare u prekën pjesërisht nga reforma e re administrative më 1867 me krijimin e vilajetit të Selanikut, i cili përfshiu disa krahina të Shqipërisë Lindore (rrethet e Matit, të Dibrës, të Strugës, të Pogradecit e të Korçës). Dy vjet më vonë, më 1869, u krijua vilajeti i Shkodrës, në kufijtë e të cilit hynë, përveç viseve të Shqipërisë Veriore, edhe krahinat e Matit, të Dibrës, të Prizrenit, të Gjakovës etj. Më 1873 kufijtë e vilajetit të Shkodrës u ngushtuan në favor të një vilajeti të ri, të vilajetit të Prizrenit, i cili përfshiu gjithë Kosovën së bashku me sanxhakët e Dibrës, të Shkupit e të Nishit. Gjatë kësaj kohe edhe ejaleti i Janinës u kthye në një vilajet.
Megjithatë, ndryshimet më të shpeshta dhe më të thella harta e vilajeteve i pësoi gjatë viteve të Krizës Lindore (1875-1878). Në mënyrë të veçantë vilajeti i Kosovës, qendra e të cilit kaloi nga Prizreni në Prishtinë, pësoi ndryshime të rëndësishme në shtrirjen e vet territoriale pothuajse çdo vit, në ndonjë rast edhe dy herë në vit. Kështu, për shembull, më 1875 ai shtrihej vetëm në viset e Kosovës, kurse dy vjet më vonë nën juridiksionin e tij u përfshi një territor i gjerë, që nga Dibra deri në Nish. Po ashtu ndodhi edhe me vilajetin e Shkodrës, i cili, pasi u suprimua më 1875, u riorganizua më 1877 jo si vilajet, por si ejalet, me një territor gati dy herë më të vogël se ai që kishte katër vjet më parë. Në të njëjtën kohë, vilajeti i Manastirit, i cili u krijua për të parën herë më 1875, dy vjet më vonë u suprimua duke hyrë në juridiksionin e vilajetit të Selanikut.
Pavarësisht nga këto ndryshime të thella dhe të shpeshta, trojet shqiptare mbetën më tepër të ndara midis katër vilajeteve. Veç kësaj, në secilin nga këto vilajete u përfshinë edhe kombësi të tjera: në vilajetin e Kosovës popullsi shqiptare, serbe e maqedone, në atë të Manastirit popullsi shqiptare, maqedone e greke, në vilajetin e Janinës popullsi shqiptare, greke dhe vllehe, kurse në atë të Shkodrës popullsi shqiptare e malazeze. Megjithatë, shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë në çdonjërin prej tyre dhe në të katër vilajetet të marra së bashku. Më shumë se kurdoherë tani që në Ballkan kishin marrë hov të madh lëvizjet për çlirim kombëtar, qëllimi që ndiqte Porta e Lartë me këtë politikë administrative ishte t’i mbante të përçara popullsitë joturke të Perandorisë, duke i vënë në grindje kombësitë e ndryshme të një vilajeti dhe duke penguar bashkimin politik të popullsisë së një kombësie të vetme, që ishte e shpërndarë në vilajete të ndryshme.
Harta administrative e Perandorisë Osmane në Gadishullin Ballkanik u bë pak a shumë e qëndrueshme vetëm pasi kaloi tallazi i Krizës Lindore. Por edhe tani trojet shqiptare mbetën të copëtuara midis katër vilajeteve. Madje, një pjesë e trungut etnik (krahina e Ulqinit) dhe disa vise të brezit anësor (krahinat e Podgoricës, të Shpuzës, të Vranjës, të Leskovcit e të Nishit) tani mbetën jashtë Perandorisë Osmane, pra jashtë katër vilajeteve, pasi u aneksuan nga Mali i Zi dhe nga Serbia në vitet 1878-1880. Më 1888 ndarja e katër vilajeteve në sanxhakë dhe e sanxhakëve të tyre në kaza, ndarje e cila mbeti në fuqi deri në fund të sundimit osman, ishte në këtë mënyrë:

Vilajetet Sanxhakët dhe kazatë
vilajeti i
Shkodrës 1. Sanxhaku i Shkodrës (kazaja e Shkodrës, e Tuzit, e Lezhës, e Pukës, e Mirditës, e Krujës)?.
2. Sanxhaku i Durrësit (kazaja e Durrësit, e Kavajës, e Shijakut, e Tiranës).
vilajeti i Kosovës 1. Sanxhaku i Shkupit (kazaja e Shkupit, e Kumanovës, e Kaçanikut, e Shtipit, e Radovishtës, e Koçanës, e Kratovës, e Peçevës, e Egri-Palankës).
2. Sanxhaku i Prizrenit (kazaja e Prizrenit, e Lumës, e Tetovës).
3. Sanxhaku i Pejës (kazaja e Pejës, e Gjakovës, e Gucisë, e Beranës, e Tërgovishtës).
4. Sanxhaku i Prishtinës (kazaja e Prishtinës, e Mitrovicës, e Vuçiternës (e Vushtrisë), e Gjilanit, e Preshevës).
5. Sanxhaku i Pazarit të Ri - Novi Pazari (kazaja e Pazarit të Ri, e Senicës, e Kolashinit, e Akovës, e Novi Varoshit, e Prepoljes).
vilajeti i Manastirit 1. Sanxhaku i Manastirit (kazaja e Manastirit, e Ohrit, e Follorinës, e Kërçovës, e Përlepit).
2. Sanxhaku i Korçës (kazaja e Korçës, e Starovës, e Bilishtit, e Oparit, e Kolonjës, e Kosturit, e Hurupishtit).
3. Sanxhaku i Elbasanit (kazaja e Elbasanit, e Çermenikës, e Peqinit, e Gramshit).
4. Sanxhaku i Dibrës (kazaja e Dibrës, e Radomirës, e Matit, e Rekës).
5. Sanxhaku i Selfixhesë (kazaja e Selfixhesë, e Kozhanit, e Naseliçit, e Lapsishtit, e Grebenesë, e Kajlarit, e Elasonës).
vilajeti i Janinës 1. Sanxhaku i Janinës (kazaja e Janinës, e Leskovikut, e Konicës, e Filatit, e Ajdonatit, e Mecovës).
2. Sanxhaku i Gjirokastrës (kazaja e Gjirokastrës, e Tepelenës, e Përmetit, e Himarës, e Delvinës, e Pogonit).
3. Sanxhaku i Beratit (kazaja e Beratit, e Vlorës, e Myzeqesë, e Mallakastrës, e Skraparit, e Tomorricës).
4. Sanxhaku i Prevezës (kazaja e Prevezës, e Margëllëçit, e Paramithisë, e Lorosit).

Popullsia që banonte në territoret e 4 vilajeteve ishte më 1850, afërsisht 1 700 000 banorë, kurse më 1912 rreth 2 354 000 banorë*. Kjo rritje shumë e ngadalshme (40% brenda 60 vjetëve) përcaktohej nga niveli ekonomik e shoqëror shumë i prapambetur i vendit, konkretisht nga përqindja e lartë e vdekshmërisë së fëmijëve, nga epidemitë e shpeshta që pllakosnin Turqinë, nga mesatarja e ulët e moshës së popullsisë dhe nga mërgimi i dendur që pushtoi këto vise pas mesit të shek. XIX.
Për nga numri i banorëve katër vilajetet kishin dallime të ndjeshme ndërmjet tyre. Gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit të sundimit osman, popullsinë më të madhe e kishte vilajeti i Kosovës, i cili kishte në të njëjtën kohë edhe numrin më të madh të popullsisë shqiptare. Pastaj vinin me radhë vilajeti i Manastirit, i Janinës dhe i Shkodrës. Sipas statistikave zyrtare osmane të vitit 1912 popullsia e të katër vilajeteve ishte afërsisht kjo:

Vilajetet Popullsia Popullsia shqiptare %
vilajeti i Kosovës 909 700 258 900 61,4 %
vilajeti i Manastirit 694 800 375 900 54,1 %
vilajeti i Janinës 559 700 330 800 59,1 %
vilajeti i Shkodrës 190 000 186 500 98,2 %
gjithsej 2 354 200 1 452 100 61,7 %

Sipas përllogaritjeve të përafërta, përbërja etnike e popullsisë së katër vilajeteve të marra bashkërisht (pa sanxhakun e Selfixhesë) ishte më 1912:

shqiptarë …………………..
maqedonë ………………….
grekë………………………..
serbë ……………………….
turq ………………………..
vllehë ………………………
të ndryshëm……………….. 1 452 100 frymë
317 500 “
170 000 “
163 900 “
130 400 “
117 400 “
2 200 “ 61,7 %
13,5 %
7,3 %
6,9 %
5,5 %
5,4 %
0,1 %
2 354 200 frymë 100 %

Raporti i shqiptarëve kundrejt kombësive të tjera ndryshonte nga njëri vilajet në tjetrin. Në vilajetin e Shkodrës shqiptarët përfaqësonin 98,2 %, kurse malazezët 0,6 %, të tjerët 2 %. Në vilajetin e Janinës, kundrejt shqiptarëve që zinin 59,1 %, grekët mbulonin 29,4 %, vllehët 10,4 %, të tjerët 1,1 %. Në vilajetin e Kosovës, ku qe përfshirë edhe pjesa lindore e Maqedonisë, me shumë pak banorë shqiptarë (kazatë e Shtipit, të Radovishtës, të Koçanës, të Kratovës, të Peçevës, të Kriva-Palankës), shqiptarët përfaqësonin 61,4 %, kurse serbët 16,2 %, maqedonët 13,3 %, turqit 9,1 % (pa sanxhakun e Shkupit, në vilajetin e Kosovës, shqiptarët përfaqësonin 79,1 %. Në vilajetin e Manastirit, pas shqiptarëve që zinin 54,1 %, vinin maqedonët 27,3 %, vllehët 7,4 %, turqit 5,8 %, serbët 2,1 %, të tjerë 0,1 %.
Shpërndarja e popullsisë shqiptare nuk ishte e njëllojtë as në 16 sanxhakët e katër vilajeteve. Në 11 sanxhakë shqiptarët përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë, nga 62,2 % në atë të Prevezës deri në 98 % në atë të Shkodrës. Këta sanxhakë ishin: i Shkodrës, i Elbasanit, i Durrësit, i Beratit, i Dibrës, i Pejës, i Prizrenit, i Prishtinës, i Gjirokastrës, i Korçës dhe i Prevezës. Në katër sanxhakët e tjerë, raporti i shqiptarëve me popullsitë e tjera ishte i tillë: në atë të Novi Pazarit shqiptarët përbënin gjysmën e popullsisë; në atë të Shkupit shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë vetëm në kazanë e Shkupit dhe në qytet; në sanxhakun e Manastirit po ashtu shqiptarët kishin shumicën vetëm në kazanë e qendrës dhe në qytetin e Manastirit; në sanxhakun e Janinës shqiptarët përbënin shumicën në pjesën perëndimore të tij; në sanxhakun e Selfixhes shqiptarët nuk çonin peshë.
Me këtë strukturë etnike, katër vilajetet perëndimore të Turqisë Evropiane merrnin kështu, si bashkërisht ashtu dhe veçanërisht, karakterin e vilajeteve shqiptare. Mbi këtë bazë lindi platforma e rilindësve, të cilët kërkonin përfshirjen e tyre brenda shtetit të ardhshëm shqiptar. Megjithatë, atdhetarët përparimtarë, duke qenë më objektivë, pranonin që brenda kufijve të Shqipërisë mund të mos përfshiheshin kaza të veçanta pa popullsi shqiptare.

[Laberia]

2. ZHVILLIMI I EKONOMISË SË TREGUT NË QYTET

Ekonomia qytetare. Shthurja e esnafeve
Në çerekun e dytë të shek. XIX, në qytetet shqiptare mbisundonte ende prodhimi i vogël i mallrave. Masën dërrmuese të popullsisë qytetare (afërsisht 76-80%) e përbënin si dhe më parë zejtarët dhe tregtarët e vegjël. Në shumicën e rasteve zejtarët ua shisnin ende konsumatorëve prodhimet e tyre pa ndërmjetësinë e tregtarëve. Çdo zejtar kishte punishten e vet të vogël. Masën më të madhe e përbënin zejtarët, të cilët kishin të angazhuar në punishten e tyre një kallfë dhe një çirak. Punishtet me dy a më tepër kallfë ishin të pakta.
Në qytetet kryesore të vendit ekzistonin pak a shumë po ato degë prodhimi që ishin zhvilluar gjatë shekujve të kaluar dhe në mënyrë të veçantë gjatë shek. XVIII. Të tilla ishin zejtaritë që merreshim me përpunimin e metaleve (armëtarë, farkëtarë, kovaçë, bakërxhinj, kazanxhinj, teneqexhinj etj.). Shkodra, Prizreni, Elbasani dhe Peja ishin gjithnjë të përmendura për prodhimin e stolive prej ari e argjendi. Një masë e konsiderueshme e zejtarëve merrej me prodhimin dhe zbukurimin e artikujve të veshmbathjes (tabakët, shajakxhinjtë, rrobaqepësit, xhokaxhinjtë, opingarët etj.). Kishte pastaj një numër të madh zejtarësh të degëve të ndryshme, të cilët prodhonin artikuj ushqimorë (furrxhinj, sheqerxhinj, gjellbërës, kafexhinj, vajxhinj) ose merreshin me përpunimin e lëndës së drurit (marangozë, tavanxhinj, sëndukxhinj, vozaxhinj, çibukxhinj, drugdhendës, qerrexhinj etj.). Dyqanet ose punishtet e zejtarëve, ishin gjithnjë të grumbulluara në një lagje më vete - në çarshi a në pazar - të veçuara nga lagjet e banuara të qytetarëve. Gjithashtu çarshitë ose pazaret ruanin akoma tiparet e mëparshme. Brenda tyre, dyqanet dhe punishtet zejtare të një dege prodhimi ishin të rreshtuara në të njëjtën rrugë.
Në vitet 30-40 qëndronin gjithnjë në këmbë organizatat esnafore të zejtarëve. Formalisht çdo esnaf e ruante ende monopolin e prodhimit të vet. Askush nuk kishte të drejtë të hapte një punishte të re zejtare pa lejen e këshillit të esnafit. Në përgjithësi, esnafët vazhdonin sipas traditës të caktonin çmimin e shitjes së artikujve që prodhonin zejtarët e tyre. Megjithatë disiplina e vjetër esnafore kishte filluar prej kohësh të shkelej. Ku më shumë e ku më pak, zejtarët nuk i respektonin më rregullat e dikurshme në lidhje me sasinë, cilësinë dhe çmimin e artikujve që prodhonin për treg. Monopoli esnafor i prodhimit kishte pësuar një goditje të rëndë dhe në një drejtim tjetër. Në disa lloje zejesh, zejtarët kishin fituar të drejtën të shisnin prodhimet e tyre edhe në viset e tjera. Madje, në disa raste, nën presionin e zejtarëve, Porta e Lartë kishte filluar ta hiqte krejtësisht monopolin esfanor për një varg prodhimesh. Qysh në vitin 1841, sulltan Abdyl Mexhiti, me një ferman perandorak drejtuar gjithë ejaleteve, hidhte poshtë lutjen e esnafit të opingarëve të zonës së Përmetit, të cilët kërkonin ta ruanin më tej monopolin e prodhimit të tyre, mbasi ky pretendim, siç thuhej në ferman, ishte në kundërshtim me sistemin e Tanzimatit.
Pasojat e zhvillimit të ekonomisë monetare ishin ndier në mënyrë të veçantë në radhët e esnafëve, të tregtarëve apo të tyxharëve, siç quheshin në atë kohë. Disiplina esnafore në gjirin e tyre ishte shthurur qysh në shek. XVIII. Reshperët e mëdhenj, të cilët kishin dalë nga radhët e borgjezisë tregtare, ishin pasuruar sidomos me veprimtarinë tregtare që zhvillonin me tregun e huaj. Rreth mesit të shek. XIX, reshperët e mëdhenj, si pronarë të kapitalit tregtar monetar, mund të mateshin, për nga fuqia ekonomike, me çifligarët e vendit. Të tillë reshperë kishte në të gjitha qytetet e rëndësishme, por masa e tyre kryesore ishte përqendruar në Shkodër, ku disa firma tregtare e vazhdonin veprimtarinë e tyre qysh nga shekulli i kaluar. Firmat e mëdha shkodrane shquheshin për rrezen e gjerë të veprimtarisë tregtare në të cilën hynin jo vetëm Shqipëria Veriore, Qendrore dhe Verilindore (Kosova), por edhe treva e Malit të Zi, madje edhe pjesa veriore e Maqedonisë. Reshperët e Shkodrës kishin agjenci tregtare në Durrës, Tiranë, Prizren, Pejë, Ulqin, Tivar, Shkup, kurse rreth 60 firma shkodrane kishin agjentë ose korrespondentë tregtarë në Trieste, prej nga ata lidheshin me tregun evropian. Në radhë të dytë vinin tregtarët e Beratit, të cilët kishin agjensi ose korrespondentë të tyre në Durrës e Vlorë, kurse jashtë vendit në Trieste, Korfuz e Maltë. Reshperët ushtronin edhe veprimtarinë kamatare dhe valutore (kambiste). Megjithatë, si kudo në Perandorinë Osmane, edhe në viset shqiptare funksionin ekonomik kryesor borgjezia reshpere e kryente si ndërmjetëse midis tregut të brendshëm dhe tregut të jashtëm, duke u varur kryesisht nga tregu i huaj.
Zhvillimi i pandërprerë i ekonomisë monetare, i cili mori një hov të madh sidomos gjatë viteve 40 e 50, e shpejtoi ritmin e shthurjes së esnafëve. Nën nxitjen e kërkesave të qytetarëve e të fshatarëve për prodhimin e qytetit, regjimi i vjetër esnafor mori nga vetë zejtarët dhe tregtarët vendas goditjen përfundimtare. Komisionet lokale, të cilat për hir të traditës vazhdonin në çdo kaza të caktonin akoma çmimet javore të prodhimeve qytetare e fshatare, u suprimuan përfundimisht gjatë viteve 50. Më 1861 u hoq zyrtarish me dekret perandorak edhe privilegji i fundit që u kishte mbetur organizatave esnafore, e drejta e lejes për ushtrimin e zejeve, e cila tani kaloi në kompetencë të organeve shtetërore lokale. Organizatat esnafore vazhduan të ekzistonin edhe më vonë, por tani ato nuk e kryenin më funksionin ekonomik që kishin gëzuar, si institucione të rendit feudal, gjatë shekujve të kaluar. Tani esnafët morën pamjen e organizatave shoqërore dhe ndikimi tradicional, që ato ushtronin akoma mbi zejtarët dhe tregtarët, erdhi përherë e më tepër duke u dobësuar.
Si përfundim, qysh gjatë viteve 40 punishtet zejtare u kthyen në njësi ekonomike në pronësi të plotë të mjeshtrave zejtarë, të pavarura nga disiplina esnafore. Me shthurjen dhe pastaj me heqjen e esnafeve u hap përfundimisht rruga e konkurrencës së zejtarëve dhe e tregtarëve në fushën e çmimeve. Më parë në qytetet kryesore, dhe pastaj në tregjet e vogla, filloi të vepronte lirisht ligji i vlerës, lëvizja e çmimeve sipas ofertës dhe kërkesës, lufta për të ulur koston dhe për të shtuar prodhimin. Kështu në tregun shqiptar filluan dalngadalë të vepronin ligjet e ekonomisë së tregut.

Zhvillimi i mëtejshëm i tregut të brendshëm
Mbisundimi për një kohë të gjatë i ekonomisë natyrore dhe i regjimit të timareve që mbështetej në të e kishte vonuar së tepërmi zhvillimin e tregut të brendshëm shqiptar. Deri një shekull më parë lidhjet e fshatit me qytetin ishin shumë të dobëta. Në treg shkonin kryesisht prodhimet fshatare, të grumbulluara në formën e rentës feudale nga ana e spahinjve. Gjithashtu nevojat e fshatarëve për prodhimet zejtare të qytetit ishin të pakëta, sepse këto nevoja ata i plotësonin brenda ekonomisë së tyre individuale. Veç kësaj, sa kohë sundonte regjimi i timareve, nevojat, që u lindnin herë pas here fshatarëve për tokë suplementare, ata i siguronin me anën e tokave “vakante” që ndodheshin brenda timarit, të cilat spahiu i dikurshëm ua jepte pa ndonjë vështirësi me tapi, mbasi këto sillnin rritjen e të ardhurave edhe për vetë spahiun.
Por qysh gjatë shek. XVIII, me shthurjen e vazhdueshme të regjimit të timareve, mundësia për të zgjeruar bashtinën individuale mori fund për fshatarët, sepse tokat “vakante” filluan të binin në duart e bejlerëve çifligarë. Fshatarët e vegjël, që mbetën me toka të pakëta, u detyruan ose të vendoseshin në çifligjet e bejlerëve feudalë, ose të kërkonin burime jetese suplementare. Meqenëse zgjedhja feudale në çifligje ishte shumë e rëndë, fshatarët e varfër përpiqeshin me çdo kusht t’i shmangeshin kthimit të tyre në bujq-çifçinj. Por edhe nëpër qytete, fronti i punës ishte shumë i kufizuar qoftë për nivelin jo aq të zhvilluar të ekonomisë monetare, qoftë për pengesat që vinin nga regjimi feudal esnafor. Për këto arsye, deri në vitet 40, burimet suplementare të jetesës fshatarët e vegjël i siguronin, në një masë të kufizuar, me anën e mercenarizmit, kurse shumica e tyre dërrmuese me anën e një veprimtarie të dytë ekonomike. Këtë veprimtari suplementare ekonomike ata e zhvillonin brenda ose jashtë fshatit, brenda ose jashtë sferës bujqësore. Për fshatarët e vegjël që zotëronin pak dynymë tokë shpeshherë të ardhurat nga veprimtaria suplementare zinin vendin e parë në buxhetin e varfër të familjes. Sipas veprimtarisë së dytë që zhvillonin, fshatarët e varfër kishin fituar tiparet e reja social-ekonomike. Një pjesë e tyre ishte kthyer në paraqendarë - fshatarë, të cilët pjesën e tokës që u nevojitej e merrnin me qira nga pronarët çifligarë duke u kthyer kështu në gjysmëpronarë dhe gjysmëbujq. Një pjesë tjetër qe kthyer në argatë (fshatarë gjysmëpronarë e gjysmëpunëtorë), të cilët largoheshin gjatë disa muajve të vitit nga toka e tyre e pamjaftueshme dhe punonin me mëditje pranë ekonomive të tjera bujqësore, si druvarë, shataxhinj, lamaxhinj, kosaxhinj, belaxhinj, kazmaxhinj, sharrëxhinj etj. Krahas tyre në fshatin shqiptar kishte edhe fshatarë-zejtarë, të cilët pranë ekonomisë së vogël bujqësore organizonin brenda në familje një punishte të vogël zejtare për prodhime artikujsh të caktuar të destinuar për treg?. Kishte më në fund edhe një kategori tjetër banorësh të fshatit, fshatarët-kurbetlinj, të cilët nevojat e tyre i plotësonin me të ardhurat që një ose dy nga anëtarët e familjes u dërgonin nga kurbeti qytetar, brenda ose jashtë vendit, ku ata qëndronin për periudha të gjata dhe punonin si punëtorë, si zejtarë ose si tregtarë.
Diferencimi i radhëve të fshatarësisë tregonte se ekonomia natyrore, mbështetja e rendit feudal, tashmë kishte hyrë në rrugën e shthurjes së shpejtë. Masa të konsiderueshme fshatarësh kishin filluar të shisnin në treg jo vetëm prodhimet e tyre bujqësore, blegtorale, zejtare, por në mjaft raste, siç ndodhte me argatët ose kurbetlinjtë, edhe fuqinë e tyre të punës.
Heqja e regjimit feudal-ushtarak, sanksionimi i pronësisë tokësore çifligare, lënia e lirë e çmimeve të tregut, rritja e vazhdueshme e peshës së taksave dhe vendosja e shërbimit të gjatë ushtarak e shpejtuan më tej procesin e varfërimit të fshatarëve. Ky varfërim e rriti numrin e prodhuesve të vegjël, të cilët, për të siguruar burime të tjera jetese, ishin gati të shisnin kudo fuqinë e tyre të punës. Si rrjedhim, pas viteve 40, zhvillimi i tregut të brendshëm të fuqisë punëtore u krye me ritme më të shpejta.
Tani që mundësitë për të rritur tokën pa blerje u prenë dhe kërkesat fiskale shtetërore u shtuan, fshatarët u detyruan t’i kushtonin më tepër kujdes edhe shfrytëzimit të ekonomisë së tyre. Kjo solli rritjen, ndonëse me ritme të ngadalshme, të prodhimit bujqësor dhe të kontaktit të fshatarëve me tregun. Pas viteve 40 fshatarët filluan të vinin gjithnjë e më shpesh në qytet për të shitur prodhimet e tyre. Tani atyre u nevojiteshin të holla më tepër se më parë për të paguar taksat shtetërore që erdhën duke u shtuar, qoftë për të blerë artikuj industrialë për të cilat tani kishin nevojë më tepër se më parë.
Zgjerimi i lidhjeve të fshatit me qytetin i dha gjithashtu hov prodhimit zejtar. Hov morën sidomos zejtaritë që përpunonin prodhimet e fshatarëve (lëkurë, lesh, li, pambuk, mëndafsh, ullinj, duhan), po edhe zejtaritë që prodhonin artikuj për fshatin (vegla, enë, veshje, mbathje, pajime të ndryshme). Kjo solli rritjen e numrit të zejtarëve dhe të tregtarëve. Nga viti 1842 në vitin 1888 numri i punishteve zejtare dhe i dyqaneve tregtare në qytet u rrit: në Shkodër nga 2 600 në 3 500, në Prizren nga 950 në 1 560, në Korçë nga 480 në 840, në Berat nga 680 në 820, në Elbasan nga 580 në 730, në Tiranë nga 610 në 720, në Tetovë nga 450 në 610, në Prishtinë nga 380 në 530 etj. Një rritje të tillë patën të gjitha qytetet e vendit duke përfshirë këtu edhe qytetet e vogla (për shembull, brenda të njëjtës periudhë numri i dyqaneve u rrit në Përmet nga 84 në 188, në Gostivar nga 40 në 97, në Starovë nga 45 në 85, në Peqin nga 48 në 96, në Tepelenë nga 15 në 45 etj.). Veç kësaj, në çdo krahinë fushore ose malore lindi tregu lokal ku fshatarët vinin çdo javë, ditën e pazarit, për të shitur prodhimet e tyre dhe për të blerë sendet e nevojshme. Disa nga këto qendra të vogla, të cilat në vitet 40 e ruanin akoma karakterin e fshatit, si Fieri, Lushnja, Ballshi, Këlcyra, Frashëri, Kukësi, Shijaku, tani kishin me dhjetëra dyqane zejtarie e tregtie.
Depërtimi me ritme më të shpejta i ekonomisë monetare në fshat u pasqyrua gjithashtu me rritjen e marrëdhënieve të shkëmbimit me vendet e huaja. Brenda 50 vjetëve (që nga viti 1842 deri në vitin 1892) lëvizja tregtare u rrit afërsisht katër herë. Si dhe më parë, ajo filloi të zhvillohej kryesisht me anën e detit. Numri i anijeve që preknin skelat shqiptare erdhi gjithnjë duke u rritur. Nga rreth 160 ngarkesa e shkarkesa anijesh në vit që kryheshin në mesin e shekullit, numri i tyre arriti, në fund të shekullit, në rreth 400. Nga interesi që paraqisnin tani viset shqiptare për tregun evropian, anijet e shoqërive të mëdha të lundrimit të Austrisë e të Italisë, siç ishin “Llojdi”, “Pulia” (Puglia), “Adria” filluan të frekuentonin rregullisht, një herë, pastaj dy herë dhe më tutje tri herë në javë skelat e Shëngjinit, të Durrësit, të Vlorës e të Sarandës. Madje qysh në vitet 50 e 60 edhe familjet reshpere shkodrane Daragjati, Bianki dhe Muzhani blenë me fondet e tyre anije me avull, me të cilat kryenin lundrime tregtare të rregullta midis skelave shqiptare dhe skelave të Adriatikut. Një zhvillim relativisht të madh mori gjatë kësaj periudhe edhe lëvizja tregtare me viset e brendshme të Gadishullit Ballkanik, e cila, edhe pse kryhej gjithnjë me karvane kuajsh, kishte përsëri leverdi për tregun e brendshëm shqiptar. Lidhjet gjithnjë e më të shpeshta të fshatit me tregun i tregon sidomos rritja e vëllimit të artikujve bujqësorë e blegtoralë, nga rreth 6 milionë franga ari më 1850 në afërsisht 12 milionë franga ari më 1898, që eksportoheshin nga skelat shqiptare në tregjet evropiane. Atë e tregon gjithashtu lista gjithnjë në rritje e artikujve që importoheshin nga tregjet e huaja, të cilat vinin nga jashtë ose në gjendje të gatshme (vajguri, sheqer, kafe, pëlhura, vegla, armë, llamba, sapunë, kinkaleri etj.) ose si lëndë e parë dhe përpunoheshin nga zejtarët vendas (hekur, çelik, plumb, kallaj, zink, lëkurë, stofë etj).
Zhvillimi i tregut të brendshëm solli si kudo edhe në Shqipëri nevojën e veprimeve më të lehta financiare dhe të lëvizjes më të shpejtë të mallrave. Nën ndikimin e këtyre nevojave, filluan të ngrihen dhoma e tregtisë, gjykata tregtare, zyra postare dhe agjenci lundrimi. Qysh në vitet 80, Banka Perandorake Osmane çeli degë të saj në qendrat e katër vilajeteve, të cilat nga ana e tyre krijuan korrespondentë bankarë në qytetet e tjera të vendit. Në të njëjtën kohë u ngritën në të gjitha qendrat e sanxhakëve dhe të kazave degë ose arka të Bankës Bujqësore osmane (Ziraat Bankasi), të cilat kryenin edhe veprime krediti. Gjithashtu krijuan agjenci në Shkodër, në Durrës e në Vlorë edhe disa nga shoqëritë e mëdha të sigurimeve të Triestes e të Venedikut. Nga 2 shtete të huaja që kishin më 1840 konsullata në viset shqiptare (Franca, Anglia), në fund të shek. XIX kishin konsullatat e tyre në këto vise 9 shtete (Franca, Anglia, Austria, Italia, Rusia, Greqia, Serbia, Rumania, Mali i Zi). Që nga pjesa e fundit e shek. XIX, nën presionin e kërkesave të reshperëve shqiptarë, u dukën edhe hapat e parë në ndërtimin e rrugëve të komunikacionit, nga të cilat patën një farë interesi rrugët e qerreve që lidhën Shkodrën me Lezhën e Shëngjinin, Tiranën me Durrësin e Kavajën, Sarandën dhe Gjirokastrën me Janinën, Manastirin me Korçën dhe Janinën, Elbasanin me Kavajën e Durrësin. Gjatë viteve 70 u ndërtua gjithashtu hekurudha Selanik-Shkup-Mitrovicë, e cila kalonte përmes viseve të Kosovës.
Shthurjen gjatë kësaj periudhe me ritme më të shpejta të ekonomisë natyrore dhe zhvillimin e mëtejshëm të tregut të brendshëm e tregon më në fund ngritja e dyqaneve tregtare dhe e punishteve zejtare nëpër fshatrat e vendit. Në vitet 40 të tilla dyqane jashtë qyteteve ishin shumë të rralla, gjë që ndodhte pjesërisht edhe nga pasiguria që sundonte në këto vise. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX, edhe pse pasiguria nuk u likuidua plotësisht, numri i tyre erdhi vazhdimisht duke u rritur, në mënyrë të veçantë në ato krahina të Shqipërisë së Jugut ku ekonomia monetare kishte depërtuar me ritme më të shpejta se gjetkë. Sipas njoftimeve zyrtare turke, në vitet 80 kishte jashtë qyteteve: në kazanë e Korçës me 168 fshatra 1 175 dyqane, në atë të Beratit me 175 fshatra 360 dyqane, në kazanë e Përmetit me 140 fshatra 340 dyqane, në atë të Gjirokastrës me 62 fshatra 240 dyqane, në atë të Delvinës me 130 fshatra 140 dyqane, në kazanë e Vlorës me 64 fshatra 45 dyqane, në atë të Tepelenës me 61 fshatra 35 dyqane. Rrjeti i dyqaneve u ngrit, ndonëse me përpjestime më të vogla, edhe në vise të tjera të vendit. Për shembull, po atë vit kishte: në kazanë e Peqinit me 97 fshatra 80 dyqane, në atë të Dibrës së Epërme me 142 fshatra 76 dyqane, në kazanë e Dibrës së Poshtme me 38 fshatra 25 dyqane, në kazanë e Elbasanit me 97 fshatra 20 dyqane, në atë të Matit me 33 fshatra 15 dyqane, në atë të Gramshit me 66 fshatra 5 dyqane etj.
Shtrirja e rrjetit të tregtisë në fshat i dha një shtytje të madhe forcimit të lidhjeve ekonomike midis tregjeve lokale dhe qyteteve kryesore, njëkohësisht edhe midis vetë qyteteve kryesore të vendit. Me gjithë pengesat që vinin nga vështirësitë e komunikacionit dhe nga pasiguria e qarkullimit, qendrat kryesore ekonomike të vendit tashmë u lidhën me njëra-tjetrën ose drejtpërdrejt, ose tërthorazi, duke u kthyer në hallka të veçanta të tregut të brendshëm kombëtar. Si rezultat i këtij zhvillimi, gjatë kësaj periudhe u formua bashkësia e jetesës ekonomike në viset shqiptare.

Punishtet manifakturore dhe fabrikat e para
Zhvillimi i ekonomisë monetare dhe shthurja e disiplinës esnafore i dhanë një shtytje shtimit të prodhimit të punishteve zejtare. Ky proces pushtoi sidomos punishtet zejtare të këpucëve, të opingave, të lëkurëve, të shajakëve, të qilimave, të armëve, të argjendarisë, të qëndistarisë etj. Rreth mesit të shek. XIX në Shkodër, Prizren, Berat, Elbasan, Korçë e gjetkë kishte mjaft punishte ku punonin 5 deri 10 krahë pune, madje në disa prej tyre deri në 15 krahë pune. Në këto punishte procesi i prodhimit vijoi të kryhej, si edhe më parë, me po ato vegla dore, por tani mori një përmbajtje të re social-ekonomike. Si trajtimi i krahëve të punës, ashtu dhe shitja e prodhimeve të tyre, nuk vareshin më nga disiplina esnafore, por nga ligjet e tregut të lirë. Kallfa dhe çiraku i djeshëm u kthyen në një shitës të “lirë” të krahut të tyre të punës, kurse mjeshtri zejtar në një pronar i plotë i mjeteve të prodhimit. Si rrjedhim, pas viteve 40 në gjirin e punishteve të mëdha zejtare filluan të lindnin, ku më parë e ku më pas, elementet e para të marrëdhënieve të ekonomisë së tregut.
Por në punishtet e mëdha zejtare të kësaj periudhe mbeti për disa kohë në fuqi ndarja e mëparshme e punës. Procesi i kooperimit të thjeshtë hyri me vështirësi në gjirin e tyre. Megjithatë, nën nxitjen e konkurrencës së lirë, që u zhvillua gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX, qoftë midis prodhimeve të zejtarëve lokalë, qoftë midis tyre dhe prodhimeve evropiane, nga radhët e borgjezisë tregtare dolën nisma për të ngritur punishte manifakturore me një bazë teknike më të përparuar se ajo e punishteve zejtare. Filluan të duken makineritë e para të sjella nga jashtë për punimin e lëndës së parë vendase. Nga vitet 70 të shek. XIX lindën elementet e para të industrisë me motor, u ngritën ndërmarrjet industriale të mekanizuara (fabrikat), që punonin me fuqi motorike. Por këto ndërmarrje kishin më shumë pamjen e punishteve të zgjeruara me disa makina. Të tilla qenë për shembull flandrat për përpunimin dhe endjen e mëndafshit, që tregtari shkodran Filip Parruca solli qysh në vitin 1860 nga Italia, filatura mekanike me avull që sollën nga jashtë afërsisht në atë kohë vëllezërit Bianki në Shkodër, makinat e dorës për përpunimin e gajtanëve ose çarqet për prodhimin e shiritave, që disa pronarë punishtesh sollën gjithashtu nga jashtë pak vite më vonë. Por ndërmarrjet më të rëndësishme të industrisë në Shkodër ishin fabrika e sapunit (e ndërtuar nga Stefan Bianki dhe Engjëll Çoba, e cila prodhonte afër 180 tonë sapun në vit), fabrika e makaronave, ajo e brezave, e tisazhit, e cigareve (ku punonin mbi 100 punëtore), fabrika e tullave, mullinjtë e blojes me fuqi motorike, shtypshkronja, fabrika e uthullës dhe e verës, një kantier i vogël për ndërtimin e riparimin e barkave, furra moderne Hofman etj. Në Ulqin ishin ngritur kantieret e ndërtimit të anijeve, në njërin prej të cilëve punonin deri në 50 punëtorë.
Në qendrat e tjera të vendit lindën gjithashtu ndërmarrjet e para industriale për përpunimin e artikujve të konsumit, si fabrika mielli, vaji, sapuni, të pëlhurave, të cigareve, të lëkurës, të tisazhit etj. Më 1870 u ndërtuan në Korçë dy furra moderne për prodhimin e gëlqeres, një mulli drithi me kapacitet bluarjeje 150 kv në 24 orë, një fabrikë miellit etj. Në fundin e shek. XIX u ndërtuan në Prishtinë dy fabrika mielli dhe disa mullinj me motorë, ndërsa në viset e tjera të vilajetit të Kosovës u ngritën një fabrikë sapuni, një sharrë mekanike për përpunimin e drurit (me kapital shqiptaro-gjerman), fabrika e birrës, e miellit, e tullave dhe e tjegullave; në Tetovë ishte ngritur fabrika e gajtanit, 15 punishte për prodhimin e pëlhurave dhe fabrika e miellit (e ndërtuar nga një firmë hungareze); në Prizren dhe në Plevlje kishte dy fabrika të tjera gajtani. Në Durrës ishte ngritur një sharrë mekanike (që i përkiste një shoqërie franceze) dhe disa mullinj me fuqi motorike; në Vlorë ishte ngritur industria nxjerrëse e bitumit të Selenicës, kriporja, një poçeri (ku punonin më shumë se 100 punëtorë), disa fabrika të kohës për prodhimin e vajit; në Elbasan ishin ndërtuar dy presa moderne dhe një makinë hidraulike për prodhimin e vajit, një fabrikë sapuni, fabrika e duhanit dhe ajo e miellit; në Gjirokastër ishte ngritur fabrika e përpunimit të lëkurës; në Kavajë kishte kripore, punishte të qeramikës, dy mullinj me fuqi motorike; në Prevezë u ngrit një fabrikë sapuni etj.
Gjatë kësaj periudhe u dukën edhe investimet e huaja, të cilat u kufizuan vetëm në sferën e shfrytëzimit të minierave dhe të pyjeve. Qysh më 1875 Shoqëria angleze “Mejers” (Mayers) mori për shfrytëzim minierat e serës në Selenicë; më pas (më 1891) këtë koncesion e mori nga Shoqëria “Mejers”, një shoqëri frënge, e formuar në Paris posaçërisht për shfrytëzimin e kësaj miniere (Société des bitumes de Selenitza). Më 1904 Shoqëria italiane “Firpo e Berberis” mori për shfrytëzim pyjet e Thumanës afër Durrësit dhe solli këtu sharra mekanike moderne. Më 1910 Shoqëria tjetër italiane “Vismara” filloi, gjithashtu, me anën e sharrave moderne shfrytëzimin e pyjeve të Mirditës. Në vitet e fundit të sundimit osman u ngritën nga investitorë të huaj një fabrikë makaronash në Shkodër, një fabrikë vaji në Vlorë etj.
Ngritja e fabrikave, sado që u krye me ritme të ngadalshme, tregonte se Shqipëria kishte hyrë në rrugën e lindjes së ndërmarrjeve kapitaliste. Megjithëse me një teknikë më të përparuar, të gjitha këto fabrika kishin pa përjashtim një kapacitet të vogël prodhimi dhe secila kishte një numër të kufizuar punëtorësh, madje disa prej tyre më pak se punishtet e mëdha zejtare. Pesha e prodhimit të tyre industrial, së bashku me atë të punishteve manifakturore, zinte një vend fare të parëndësishëm kundrejt prodhimit që dilte nga duart e zejtarëve të vegjël, të cilët mbushnin si edhe më parë tregjet lokale të vendit. Veç kësaj, megjithëse borgjezia reshpere zotëronte fonde monetare të mëdha dhe ndonëse kishte një treg të lirë krahësh pune, as fabrikat e reja, as punishtet manifakturore nuk e rritën më tej prodhimin dhe nuk u kthyen në industri moderne. Për më tepër, disa prej tyre e pushuan pas disa kohësh veprimtarinë ekonomike. Arsyeja kryesore e zhvillimit shumë të ulët të prodhimit industrial kapitalist në Shqipëri qe varfërimi me ritme shumë të shpejta që i shkaktuan tregut të brendshëm, nga njëra anë sistemi fiskal parazitar i sunduesit osman, nga ana tjetër vërshimi i pandalshëm i mallrave të huaja të vendeve të zhvilluara të Evropës.
Çdo vit me miliona groshë mblidheshin në formë taksash nga Shqipëria dhe merrnin rrugën e Stambollit, ndërsa në vend shpenzoheshin shuma tepër të pakëta vetëm për mbajtjen e administratës shtetërore. Kështu, për shembull, në vitin 1888, sipas të dhënave të salnamesë osmane për vilajetin e Manastirit, nga tre sanxhakët shqiptarë të këtij vilajeti (sanxhakët e Korçës, të Elbasanit dhe të Dibrës) shuma e taksave të vjela ishte 13,8 milionë groshë, kurse pjesa e shpenzuar në vend vetëm 3,7 milionë groshë. Po kështu ndodhte edhe në viset e tjera. Sipas salnamesë turke për vilajetin e Janinës, në vitin 1900 në sanxhakët e Gjirokastrës, të Beratit e të Prevezës u grumbulluan atë vit 16,4 milionë groshë dhe u shpenzuan në vend vetëm 2,7 milionë groshë. Kjo grabitje e vazhdueshme, e cila bëhej në kurriz të shtresave të gjera të popullsisë, që ishin pothuajse të vetmit kontribuesë të buxhetit turk dhe konsumatorë kryesorë të prodhimeve industriale, solli si pasojë dobësimin e vazhdueshëm të tregut të brendshëm shqiptar.
Faktori tjetër që shpuri në dobësimin e tregut të brendshëm shqiptar ishte konkurrenca e mallrave evropiane, të cilat në bazë të kapitulacioneve hynin në Shqipëri me një tagër tepër të ulët doganor. Si rrjedhim i këtyre faktorëve, prodhimi i punishteve zejtare e manifakturore lokale, duke mos qenë në gjendje t’i bënte ballë konkurrencës së prodhimeve industriale të huaja, hyri në një krizë të rëndë, e cila e çoi në një rënie të vazhdueshme. Goditjen e parë e pësuan prodhimet e tekstileve, siç qenë tekstilet e linjta, të leshta dhe të mëndafshta. Me vërshimin e mallrave të huaja, eksportimi i këtyre prodhimeve nga Shqipëria u ndërpre, madje këto prodhime filluan të mos gjenin treg as brenda vendit. Si pasojë, filandrat dhe makineritë, që u sollën në vitet 60-80 në Shkodër, në Korçë e në Berat për prodhimin e tekstileve të leshta e të mëndafshta filluan të mbylleshin njëra pas tjetrës. Në fillim të shek. XX jetonte ende prodhimi i vogël i grave shtëpiake (shajaku në Korçë e në Berat, mëndafshi në Tiranë e në Shkodër), por edhe këtu ky prodhim ishte në rënie të plotë. Për të njëjtat arsye, rënia që ishte shfaqur qysh më parë në prodhimin e armëve të zjarrit (pushkë, kobure, fishekë) tani u thellua më tej. Pas mesit të shek. XIX zejtarët armëtarë, që mbushnin ende pazaret e Shkodrës, të Prizrenit dhe të Elbasanit nuk i prodhonin më të gjitha pjesët e armëve. Disa prej tyre, siç qenë për shembull tytat e pushkëve e të kobureve, filluan t’i sillnin nga jashtë. Por edhe kjo nuk vijoi gjatë. Me vërshimin në Shqipëri të armëve martina, më të lira dhe më moderne, prodhimi vendas i pushkëve e i kobureve, me gjithë traditat e lashta, ra përfundimisht, derisa u zhduk fare gjatë çerekut të fundit të shek. XIX. Gjatë kësaj periudhe filloi të binte edhe zejtaria e tabakëve, e cila gjithashtu nuk qe më në gjendje t’i konkurronte nga çmimi lëkurët e regjura në fabrikat moderne evropiane. Këtë fat pësuan edhe degë të tjera, siç qenë zejtaritë e argjendarëve, të remtarëve, të drugdhendësve etj.
Nga ana tjetër, me vërshimin e mallrave të huaja dhe me rrënimin e punishteve të vendit, u përmbys raporti që ekzistonte më parë në bilancin e tregtisë së jashtme të viseve shqiptare. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX vëllimi i mallrave të importuara nga tregjet evropiane erdhi duke u rritur. Në listat e tyre tani bënin pjesë edhe artikuj të cilët më parë prodhoheshin nga zejtarët shqiptarë, madje edhe artikuj të cilët më parë figuronin në listat e mallrave që eksportonte Shqipëria (fije mëndafshi, fije pambuku, stofra të leshta, pëlhura mëndafshi, enë shtëpiake, lëkurë të punuara, shuall e këpucë, armë e barut, brava e gozhdë, feste e breza, kazma e lopata etj.). Për më tepër, në listën e mallrave që tani eksportoheshin nuk figuronin më si dikur artikuj të përpunuar dhe aq më pak mallra të gatshme, por vetëm bagëti të imëta e të trasha, shumë pak prodhime bujqësore dhe kryesisht lëndë të para në gjendje natyrore (lesh, lëkurë, duhan, ullinj, dyllë i papunuar etj.). Diferenca midis importimeve dhe eksportimeve erdhi kështu vazhdimisht duke u rritur. Në fund të shek. XIX vlefta e mallrave të importuara nga skelat bregdetare ishte tri herë më e madhe se ajo e mallrave të eksportuara (më 1898 nga skelat e Shqipërisë u importuan mallra me një vleftë prej 34 milionë franga ari, kurse vlefta e mallrave të eksportuara ishte rreth 12 milionë franga ari). Ky deficit i theksuar që vazhdoi me dhjetëra vjet e varfëroi edhe më shumë pasurinë monetare të vendit. Shterrimin e plotë të kësaj pasurie e frenuan deri në një farë shkalle vetëm dërgesat periodike valutore të kurbetlinjve (emigrantëve) shqiptarë, që punonin në vise të huaja dhe që i kishin lënë familjet në Shqipëri.
Karakteri parazitar i administratës osmane dhe konkurrenca tregtare e shteteve evropiane, duke varfëruar sistematikisht pasurinë monetare vendase, e dobësuan thellësisht fuqinë blerëse të masave popullore dhe krijuan kështu një situatë mbytëse për zhvillimin e industrisë kombëtare shqiptare. Për këtë arsye trojet shqiptare mbetën deri në fund të sundimit osman pa asnjë industri të zhvilluar.
Më 1912 në trojet e trungut etnik shqiptar kishte, përveç punishteve manifakturore, shumë pak fabrika të vogla me motorë:

Mullinj drithi ……………………. 26 njësi
Fabrika vaji ……………………... 4 “
Fabrika sapuni ………………….. 2 “
Fabrika lëkurësh ………………... 2 “
Fabrikë tisazhi ………………….. 1 “
Fabrika cigaresh ………………... 2 “
Fabrikë makaronash ……………. 1 “
Shtypshkronja …………………... 5 “
Sharra mekanike ………………... 7 “
50 “

Të gjitha këto fabrika kishin pa përjashtim një kapacitet shumë të kufizuar prodhimi. Numri i punëtorëve të këtyre njësive ishte gjithashtu fare i vogël. Në secilën prej tyre punonin 3-15 punëtorë dhe fare rrallë mbi 16 punëtorë, kurse numri i tyre i përgjithshëm llogaritej në disa qindra punëtorë. Si përfundim, marrëdhëniet karakteristike për ekonominë e tregut në u dukën Shqipëri jo aq në rritjen e ndërmarrjeve moderne kapitaliste, por kryesisht në veprimin e ligjeve të ekonomisë së tregut.

Struktura shoqërore e qyteteve
Ekonomia e re e tregut, që lindi në Shqipëri gjatë shek. XIX solli ndryshime në strukturën shoqërore të qyteteve. Por për shkak të ruajtjes së strukturës shtetërore feudale të Perandorisë Osmane, e cila qëndronte në fuqi vetëm në saje të dhunës, qytetet shqiptare nuk u çliruan dot nga zgjedha e shtresës së vjetër feudale sunduese. Përfaqësuesit kryesorë të saj, funksionarët e lartë të administratës shtetërore, shtresat e sipërme të klerit islamik dhe feudalët e fuqishëm derebej, të shkëputur si edhe më parë nga sfera e prodhimit, vijuan të grabisnin popullsinë dhe arkën e shtetit me anën e dhunës, të arbitraritetit, të mashtrimit dhe të spekulimeve. Për këtë arsye ata nuk ishin aspak të interesuar për ta ndryshuar strukturën ekonomike, shoqërore e politike të Perandorisë Osmane. Në kushtet e reja të krijuara nga veprimi i ligjeve ekonomike kapitaliste, karakteri parazitar i tyre u bë më i theksuar. Nga pjesëtarët e klasës së vjetër sunduese qenë prekur vetëm krerët e feudalizuar të esnafeve, të cilët, me heqjen e monopolit esnafor, humbën bazën e tyre ekonomike, si rrjedhim burimin e pushtetit të tyre të dikurshëm. Deri në vitet 60 ata vazhduan të bënin pjesë në shtresat e larta të popullsisë qytetare, vetëm për hir të traditës shekullore ose përkrahjes politike që Porta e Lartë u detyrua t’u jepte për të shuar trazirat e shkaktuara prej tyre.
Borgjezia tregtare, sidomos reshperët e mëdhenj, me rritjen e mëtejshme të tregtisë grosiste, u fuqizuan më shumë. Me krizën që shkaktoi ndër prodhuesit shqiptarë vërshimi i mallrave të huaja, edhe burimi tjetër i fitimit të tyre, fajdeja, erdhi gjithashtu duke u rritur (në vitet 80 në tregun e Shkodrës fajdeja kapte normalisht 50-60%). Në qytetet e pajisura me garnizone ushtarake reshperët nxorën fitime të mëdha edhe nga kontratat për furnizimin e ushtrisë me ushqime, veshmbathje e pajime të ndryshme. Në tregjet kryesore të vendit ata futën nën varësinë e tyre shumë nga zejtarët e vegjël dhe nga gratë shtëpiake, të cilat tani përpunonin lëndën e parë vendase të grumbulluar prej reshperëve dhe të destinuar për eksport (lesh, lëkurë, mëndafsh, bimë, fruta etj.). Reshperët u pajisën me anije lundrimi (12 anije deri më 1912) dhe përqendruan në duart e tyre kapitale tregtare e monetare të mëdha. Por kjo pjesë e borgjezisë, në kushtet e arbitraritetit të administratës osmane dhe të zhvillimit të dobët të tregtisë, nuk arriti të kalonte kapitalet e saj nga sfera e qarkullimit në atë të prodhimit, mbeti e lidhur deri në fund të sundimit osman me veprimtarinë tregtare e kamatare, duke i akorduar kredi edhe vetë financës shtetërore lokale. Veç kësaj, me hyrjen gjithnjë e më shumë të tokës në sferën e qarkullimit të mallrave, një pjesë e tregtarëve u bënë njëkohësisht pronarë çifligjesh, duke u kthyer kështu në një borgjezi reshpero-çifligare.
Forca e re shoqërore që lindi në këtë kohë, borgjezia industriale, për shkak të klimës mbytëse që sundoi për zhvillimin e ekonomisë së tregut, sidomos pas viteve 70, pati deri në fund të sundimit osman një peshë të parëndësishme.
Me zhvillimin e ekonomisë së tregut filloi të shfaqej në viset shqiptare edhe një shtresë tjetër shoqërore, punëtorët, bërthamën e së cilës e përbënin mëditësit e thjeshtë që punonin në fabrikat, minierat, kriporet, anijet, sharrat dhe punishtet e ndryshme. Por në radhët e kësaj shtrese shoqërore hynin edhe prodhuesit e tjerë të qytetit, siç ishin kallfët, çirakët, shegertët, muratorët, qiraxhinjtë, hamejtë, druvarët, prodhuesit e vegjël të pazarit e të shtëpisë që punonin për reshperët e mëdhenj dhe, së bashku me ta, shtresa e të papunëve. Punëtorët e të gjitha kategorive punonin pa përjashtim deri 14 orë në ditë dhe merrnin një pagë shumë të ulët, që shpesh jepej në formën e qesimit. Deri në fund të sundimit osman nuk doli asnjë legjislacion që të mbronte të drejtat më elementare të punëtorëve.
Me gjithë pasojat që pati për prodhimim e vogël vërshimi i mallrave të huaja, masën dërrmuese të popullsisë së qyteteve e formonin, si edhe më parë, zejtarët e tregtarët e vegjël. Edhe pse disa nga zejtaritë e vjetra u zhdukën nga pazaret e qyteteve ose ishin në rënie të plotë, forcimi i vazhdueshëm i lidhjeve të fshatit me qytetin u dha mundësi zejtarëve që merreshin me veshmbathjet fshatare t’i shpëtonin rrënimit ekonomik (zejtarët që prodhonin tirqe, shallvare, poture, kallca, opinga, breza, qeleshe etj.). Veç kësaj, në disa degë të prodhimit zejtar artikujt evropianë nuk arritën ta konkurronin prodhimin vendas, i cili shitej më lirë se prodhimi i huaj (prodhimet e remtarëve, të farkëtarëve, të poçarëve, të saraçëve, të këpucëtarëve etj.). Më në fund, rritja e kërkesave të vetë popullsisë qytetare solli në disa fusha shtimin e numrit të zejtarëve (rrobaqepës, marangozë, furrxhinj, sheqerxhinj, sahatçinj etj.). Zhvillimi i tregut të brendshëm, vërshimi i mallrave të huaja dhe zhvillimi i jetës qytetare sollën nga ana e tyre rritjen e mëtejshme të dyqaneve të tregtarëve të vegjël dhe të lokaleve të shërbimit social (hotele, hane, restorante, pijetore etj.). Por rritja e numrit të zejtarëve të vegjël nuk tregonte aspak lulëzimin e tyre ekonomik. Sikurse shënonte një udhëtar i huaj, që kaloi në Shqipëri më 1910, shumica e zejtarëve ishte e zhytur në varfëri të thellë dhe qëndronte në dyqanet e veta vetëm sepse nuk gjente punë tjetër.
Megjithëse ekonomia feudale ishte shthurur, sundimtari osman vijonte ta ruante të paprekur sistemin politik e shtetëror feudal. Ndërsa zhvillimi ekonomik e shoqëror i vendit kërkonte shkëputjen e viseve shqiptare nga grabitja sistematike e huaj, sundimtari osman përpiqej ta forconte më tej shtypjen e vet shekullore në Shqipëri.

[Laberia]

3. DEPËRTIMI I EKONOMISË SË TREGUT NË FSHAT

Rritja dhe copëzimi i pronës çifligare
Në fillim të viteve 40 timari feudal turk zyrtarisht nuk ekzistonte më në Perandorinë Osmane. Ai ishte suprimuar me ligj nga Porta e Lartë qysh në vitin 1834. Në të vërtetë, timari ishte zhdukur nga tokat më pjellore të viseve shqiptare, të cilat kishin hyrë në sistemin e çifligut, përpara se të hiqej zyrtarisht. Timari qëndronte ende vetëm në fshatrat me toka buke të pakëta, por edhe këtu zotëruesit e tyre, spahinjtë, në shumicën e rasteve ishin kthyer prej kohësh në feudalë-derebej. Si të tillë ata i ruanin pozitat sunduese vetëm në saje të përkrahjes që u detyrua t’u jepte sulltani me anën e sistemit të “harxheve”. Sipas këtij sistemi, feudalët spahinj gëzonin të drejtën në kohë lufte të rekrutonin kundrejt “harxheve” (shpërblimeve) mercenarë për në luftë dhe në kohë paqeje të vilnin, kundrejt një shume të caktuar, taksat shtetërore brenda timarit të tyre.
Megjithatë, pas vitit 1834 spahinjtë nuk u ngjanin atyre të shekujve të kaluar, pasi tani nuk e gëzonin tesarrufin (zotërimin) mbi tokat e fshatarit. Si rrjedhim ata e kishin humbur zotërimin feudal mbi tokën. Por edhe pse e humbën tesarrufin, spahinjtë derebej, duke u mbështetur në forcat e tyre të armatosura dhe në përkrahjen e Portës së Lartë, vijuan të ushtronin pushtet mbi fshatarët e zonës së tyre.
Për të njëjtat arsye Porta e Lartë nuk preku as bajraktarët e krahinave malore të veriut. Ata vijuan të gëzonin si në kohë lufte, ashtu edhe në kohë paqeje po ato detyra dhe po ato të drejta që kishin pasur gjatë shekullit të kaluar. Megjithatë, në viset malore të Veriut, për shkak të mbeturinave ende të gjalla të normave fisnore, dhuna dhe arbitrariteti i bajraktarëve nuk morën përpjesëtime aq të mëdha, sa ato të derebejve në viset e tjera të vendit.
Me heqjen e sistemit të timarit dhe me njohjen zyrtarisht të pronësisë private mbi tokën, pronësia çifligare u njoh ligjërisht nga shteti osman. Bejlerët çifligarë fituan të drejtën jo vetëm ta administronin, por edhe ta zgjeronin lirisht pronën e tyre, e cila për më tepër hyri nën mbrojtjen e dretpërdrejtë të Perandorisë Osmane. Madje Porta e Lartë, shumicën e çifligjeve që ua kishte konfiskuar dikur feudalëve të dënuar si kryengritës, në radhë të parë Ali pashë Tepelenës, Ibrahim pashë Vërlacit, Ibrahim bej Alltunit, Osman bej Kryekuqit, i shpalli pronësi private shtetërore, duke e kthyer kështu vetë Perandorinë Osmane në një pronare të madhe çifligare. Të drejtën e pronësisë e fituan edhe institucionet fetare islamike e të krishtera. Si rrjedhim, me likuidimin e pronësisë feudale-ushtarake, ajo feudale-çifligare u bë forma kryesore e pronësisë tokësore, mbi të cilën tani mbështetej shteti feudal turk.
Në vitet 40 çifligjet kapnin në viset e katër vilajeteve rreth 700 mijë hektarë ose rreth 55 për qind të tokave të punueshme. Por shpërndarja e tyre nuk ishte e njëjtë kudo. Në krahinat e vilajetit të Janinës çifligjet zinin rreth 70 për qind të tokave të punueshme, në viset e vilajetit të Shkodrës rreth 60 për qind, në të Manastirit rreth 52 për qind dhe në viset e Kosovës rreth 40 për qind.
Pronësia çifligare nuk ishte rritur njësoj as brenda secilit vilajet. Ajo ishte shtrirë kryesisht në viset fushore, aty ku ndodhej pjesa më e madhe e tokave të punueshme. Nga të dhënat për ejaletin e Janinës del, se më 1850 në rrethet e sotme të Fierit dhe të Lushnjës të gjitha fshatrat pa përjashtim (184 fshatra) ishin kthyer në çifligje. Në disa vise të tjera të ejaletit, si në rrethin e Pogonit, pronësia çifligare zinte 93 për qind të fshatrave, në atë të Paramithisë 91 për qind, në atë të Filatit 64 për qind, në kazanë e Delvinës 58 për qind, në atë të Gjirokastrës 35 për qind, në atë të Vlorës 29 për qind, në krahinën e Mallakastrës 20 për qind, në kazanë e Përmetit 12 për qind, kurse në kazanë e Tepelenës 9 për qind. Brenda ejaletit të Janinës kishte gjithashtu vise, siç ishte kazaja e Skraparit dhe ajo e Tomoricës me 43 fshatra, të cilat nuk e njihnin fare institucionin e çifligut.
Shumica dërrmuese e pronës çifligare, rreth 76 për qind e sipërfaqes së saj, ishte në pronësi private të bejlerëve feudalë, mjaft nga të cilët e kishin grumbulluar me grabitje gjatë dyqind vjetëve të kaluar. Gjatë viteve 40 ajo ndodhej e përqendruar ende në duart e pak familjeve feudale, që të gjitha me origjinë shqiptare. Disa prej tyre zotëronin sipërfaqe të mëdha jo vetëm në viset shqiptare, por edhe në krahinat e tjera të Turqisë Evropiane: p.sh., familja e Skyfterajve të Libohovës zotëronte rreth 28 000 ha tokë në Toskëri, në Çamëri e në Thesali, kurse ajo e Begollajve të Pejës rreth 22 mijë ha në Kosovë, në Bosnjë e në Serbi. Pronarë të mëdhenj feudalë, të cilët zotëronin çifligje në viset shqiptare, ishin Kokatët e Delvinës (rreth 18 000 ha), Gjinollët e Prishtinës (rreth 16 000 ha), Toptanët e Tiranës (rreth 15 000 ha), Dërrallat e Tetovës (rreth 12 000 ha), Rrotullat e Prizrenit (rreth 10 000 ha), Bushatllinjtë e Shkodrës (rreth 8 500 ha), Okllapajt e Gjilanit (rreth 8 000 ha), Alizotët e Gjirokastrës (rreth 7 500 ha) etj.
Pas bejlerëve feudalë, vendin e dytë si pronar latifondist e zinte vetë shteti osman, i cili zotëronte rreth 20 për qind të pronës çifligare. Pjesa dërrmuese e çifligjeve shtetërore, rreth 105 000 ha (afërsisht 75 për qind e sipërfaqes së tyre), ndodhej në vilajetin e Janinës, kurse pjesa tjetër ishte e shpërndarë në vilajetet e Manastirit, të Shkodrës dhe të Kosovës.
Institucionet fetare myslimane, të cilat zinin vendin e tretë, zotëronin rreth 4 për qind të sipërfaqes së përgjithshme çifligare. Afërsisht gjysma e tyre ndodhej në vilajetin e Janinës, kurse në vilajetet e tjera çifligjet vakëfore ishin shumë të copëzuara.
U rritën edhe zotërimet tokësore të kishave ortodokse e katolike. Në vitet 60-70 të shek. XIX 23 kisha e manastire zotëronin rreth 1 300 ha tokë të punueshme dhe pyje.
Me gjithë shtrirjen e madhe të pronësisë çifligare numri i bujqve të vendosur nëpër çifligje ishte i vogël në krahasim me mundësitë e shfrytëzimit të saj. Në të vërtetë, ndërsa çifligjet zinin rreth 55 për qind të tokave të punueshme, në këto toka punonin rreth 25 për qind të familjeve fshatare. Më shumë se 2/3 e tokave çifligare ishin lënë djerr. Kështu në fushën e Myzeqesë në 184 fshatra qenë vendosur vetëm 2 616 familje bujqish çifçinj.
Me përfshirjen e tokës në sferën e qarkullimit të mallrave, vlefta e saj si burim të ardhurash për pronarin erdhi vazhdimisht duke u rritur. Kjo pati pasoja të thella në fushën e pronësisë tokësore.
Te bejlerët çifligarë, të cilët nuk iu përshtatën kushteve të reja që u krijuan me zhvillimin e ekonomisë monetare, përfshirja e tokës në sferën e tregtisë solli copëzimin e saj në duart e trashëgimtarëve të ndryshëm dhe pastaj shitjen e saj pjesë-pjesë. Ky proces, i cili vijoi deri në fund të sundimit osman, dobësoi, si pronarë çifligarë, mjaft nga familjet e vjetra feudale të vendit, siç ishin Kokatët, Skyfterajt, Alizotët, Delvinajt, Toptanët, Bushatllinjtë etj.?
Përkundrazi, familjet feudale, të cilat u lidhën me ekonominë çifligare, i pushtoi lakmia për të shtënë në dorë toka bujqësore. Si rrjedhim, çifligjet e tyre u rritën me ritme të shpejta. Kjo rritje u bë me rrugë të ndryshme. Njëra prej tyre ishte rruga e vjetër e përvetësimit të tokave shtetërore “vakante”, siç quheshin tokat e mbetura prej kohësh të papunuara. Kjo ndodhi sidomos në fushat e Shqipërisë së Ulët, ku të ashtuquajturat toka vakante zinin sipërfaqe të mëdha. Me anën e ryshfeteve mjaft pronarë të rinj siguruan pa ndonjë vështirësi, nga administrata e korruptuar osmane, tapitë përkatëse, duke u kthyer kështu në pronarë të këtyre tokave.??
Rrugë tjetër e rritjes së pronës çifligare ishte shtënia në dorë e tokave të fshatarëve të vegjël nga ana e bejlerëve të pasur. Kjo mënyrë, e cila ishte zbatuar edhe më parë, gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX mori një përhapje më të madhe. Shumë fshatarë të vegjël i humbën tokat e tyre ngase i shitën për të shlyer borxhet e rënda ose u konfiskuan me anë gjyqi nga kreditorët. Ata që përfituan më shumë nga shitja e këtyre qenë jo vetëm bejlerët e mëdhenj (Toptanët, Vrionët, Vlorajt, Vërlacët, Biçakçinjtë), por edhe mjaft bejlerë të dorës së dytë, të cilët me këtë mënyrë u kthyen në pronarë të mëdhenj (Vokopolat, Bonotët, Hamzarajt, Resulajt etj.).
Prirja për të grabitur tokat pushtoi edhe feudalët derebej. Zakonisht, pasi vinin njërën këmbë në një fshat, bejlerët derebej e vijonin dhunën përpara syve të administratës shtetërore derisa e kthenin fshatin në çiflig, duke u kthyer kështu dhe ata vetë në pronarë çifligarë. Me anën e këtij sistemi pronësia çifligare u shtri jo vetëm në viset e ulëta, por edhe në krahinat e brendshme, si në rrethet e Korçës, të Kolonjës, të Dibrës, të Matit, të Kukësit etj., ku më parë kjo pronësi njihej pak ose nuk njihej fare.
Bejlerët çifligarë i rritën pronat e tyre duke blerë gjithashtu çifligjet që vinin në shitje feudalët e ndryshëm. Veç kësaj, bejlerët çifligarë përfituan edhe në kurriz të çifligjeve shtetërore, të cilat Porta e Lartë i vinte në shitje sa herë ndodhej në vështirësi financiare, sidomos çifligjet që ndodheshin të shpërndara andej-këtej si ishuj të rrethuar nga fshatra të lira. Të tilla ishin kryesisht çifligjet shtetërore të kazave të Delvinës, të Përmetit, të Mallakastrës, të Tepelenës, të Korçës, të Lezhës, të Shkodrës, të cilat në pjesën e tyre më të madhe fundi i sundimit turk i gjeti çifligje private. Çifligjet private u rritën edhe në kurriz të çifligjeve sulltanore me anën e dhuratave që sulltan Abdyl Hamiti II u jepte herë pas here bejlerëve shqiptarë ose në formë shpërblimi për shërbime në favor të pallatit, ose në formë prike kur martoheshin me gratë e haremit perandorak.
Si rrjedhim i këtij zhvillimi në krye të pronarëve të mëdhenj çifligarë qëndronin më 1912 familjet e Vrionëve me 16 300 ha, e Toptanëve me 13 500 ha, e Vlorajve me 13 000 ha, e Dërrallave me 8 500 ha, e Vërlacëve me 7 500 ha, e Kryezinjve me 7 500 ha, e Dinove me 6 500 ha, e Dragave me 6 000 ha, e Biçakçinjve me 5 400 ha dhe një numër i madh bejlerësh pak të njohur në mesin e shek. XIX, por që tani kishin grumbulluar me mijëra hektarë tokë, si Resulajt në Lushnjë (4 500 ha), Bonatët në Peqin (4 500 ha), Vokopolajt në Lushnjë (3 000 ha), Risiliajt në Vlorë (2 000 ha), Shaskat në Vlorë (2 000 ha) etj. Megjithatë, në radhët e tyre, krahas rritjes së pronës çifligare, veproi gjithashtu, nëpërmjet së drejtës së trashëgimisë, copëzimi i saj. Kështu, për shembull, më 1912 pronat e Vrionëve qenë ndarë, ndonëse në mënyrë jo të barabartë, në 9 pronarë, ato të Toptanëve në 8, të Biçakçinjve në 8, të Vlorajve në 4 e kështu me radhë.
Copëzimi i pronësisë çifligare me anën e shitjes dhe të trashëgimisë shkaktoi, veç të tjerave, diferencimin ekonomik të çifligarëve, pasi pranë pronarëve të mëdhenj u rrit numri i pronarëve çifligarë të mesëm e të vegjël. Por radhët e tyre u rritën më shumë me pronarë të ndryshëm që nuk kishin origjinë feudale, pasi tokat që shitën fshatarët e varfëruar, madje edhe një pjesë e tokave që shitën vetë feudalët çifligarë, ranë ku më shumë e ku më pak, në duart e tregtarëve të qyteteve e të fshatarëve të pasur, të cilët në këtë mënyrë u kthyen në çifligarë të vegjël e të mesëm. Madje, ndonjëri prej tyre u bë çifligar i madh, si Iljaz Qoku (Dibër), Milto Shallvari (Durrës), Jaho Çiniu (Gjirokastër), Muhamet Abazi (Gjirokastër), të cilët më 1912 zotëronin rreth 4 000 ha secili. Kjo kategori e re çifligarësh me origjinë jofeudale u shfaq pothuajse në të gjitha krahinat e vendit, në mënyrë të veçantë në rrethet e Shkodrës, të Korçës, të Gjirokastrës, të Elbasanit, të Tiranës e të Vlorës.
Gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX u rritën edhe çifligjet vakëfore, kryesisht në kurriz të pronës çifligare shtetërore (12 fshatra të Myzeqesë u kthyen në vitet 80 nga pronësi shtetërore në pronë çifligare vakëfore).
Por krahas rritjes së pronës çifligare u zhvillua edhe procesi i kthimit të saj në pronë fshatare. Ky proces u krye me anën e blerjes së tokave çifligje nga ana e fshatarëve, të cilët u bënë pronarë të mesëm e të vegjël (siç ndodhi, për shembull, në një pjesë të tokave të Kokatëve, të Alizotëve, të Toptanëve, të Skyfterajve) ose nga bujqit çifçinj, të cilët me sakrifica të mëdha u kthyen në pronarë të vegjël (siç vepruan, për shembull, bujqit e çifligjeve Drenovë e Boboshticë në Korçë, Kapinovë e Vertenik në Berat, Levan e Visokë në Mallakastër, Labovë e Glinë në Gjirokastër, Qilarisht e Bodar në Përmet etj.).
Si rrjedhim, sipërfaqja e pronës çifligare filloi të ulej vazhdimisht. Më 1912 ajo ishte në të katër vilajetet bashkërisht rreth 620 mijë ha, pra rreth 100 mijë ha më pak se më 1840. Ulja u duk në të katër vilajetet: në vilajetin e Janinës nga 240 mijë ha në 228 mijë ha, në atë të Kosovës nga 216 mijë ha në 184 mijë ha, në atë të Manastirit nga 202 mijë ha në 160 mijë ha, kurse në vilajetin e Shkodrës nga 55 mijë ha në 48 mijë ha. Më 1912 prona çifligare përfaqësonte në gjithë Shqipërinë rreth 45 për qind të tokës së punueshme*.
Si pasojë e këtij procesi ndryshoi edhe raporti ndërmjet tri kategorive të pronës çifligare. Më 1912 prona private zinte 81 për qind, prona shtetërore 15 për qind dhe prona vakëfore 4 për qind të sipërfaqes tokësore çifligare. Veç kësaj, prona private çifligare tani nuk ishte më aq e përqendruar si në vitet 40 në duart e pak familjeve feudale. Pjesa më e madhe e saj tani ishte e pjesëtuar në duart e disa mijëra pronarëve çifligarë të mesëm e të vegjël me origjinë pjesërisht feudale, pjesërisht borgjeze.
Si përfundim, edhe pse prona çifligare zinte ende një sipërfaqe të madhe (rreth 45 për qind të tokës së punueshme), ajo nuk e ruante karakterin e pronësisë feudale. Fakti që toka kishte hyrë përfundimisht në sferën e qarkullimit të mallrave dhe se sipërfaqja çifligare rritej ose pakësohej kryesisht me anën e parasë, tregonte se prona çifligare tashmë kishte fituar tiparet e pronës borgjeze.

Marrëdhëniet agrare brenda çifligjeve
Deri në vitet 40 çifligjet e katër vilajeteve ruanin ende, në vijat e tyre të përgjithshme, tiparet themelore të çifligjeve feudale, pak a shumë ashtu siç ishin formuar gjatë shekujve të kaluar. Në gjirin e tyre ekonomia natyrore ishte shthurur me ritme më të ngadalshme se në fshatrat joçifligje të vendit. Pothuajse të gjitha karakterizoheshin nga prapambetja e theksuar e teknikës bujqësore. Secili bujk ishte i pajisur me një ngastër toke, në të cilën ai kishte ngritur ekonominë e vet. Kafshët e punës së bashku me veglat e tjera të prodhimit ishin pothuajse kudo pronë e fshatarit çifçi. Edhe pse juridikisht quhej si ortak me pronarin, çifçiu në të vërtetë ndodhej në vartësinë e plotë të feudalit të fuqishëm çifligar. Marrëdhëniet ndërmjet çifçinjve dhe çifligarit vijonin të ndërtoheshin sipas traditës mbi bazën e së tretës, të gjysmës dhe të qesimit, të praktikuara pothuajse në të gjitha pronat çifligare. Nga mesi i viteve 60 të shek. XIX filluan të përpiloheshin edhe kontrata qiraje me shkrim, dukuri që erdhi duke u shpeshuar. Këto marrëdhënie mbështeteshin tani, në ligjin agrar të vitit 1858, sipas të cilit fshatarët mbaheshin si qiramarrës të thjeshtë dhe juridikisht të lirë, ndërsa ndarja e prodhimit vijoi të bëhej siç kishte qenë para Tanzimatit. Nga këto sisteme, më i përhapuri vijoi të ishte ai i së tretës. Madje, krahas të tretës së prodhimit ose të qesimit në natyrë që i jepte pronarit, bujku ishte ngarkuar prej kohësh edhe me detyrimin e angarisë, të cilin kanunametë e vjetra nuk e kishin lejuar. Si rrjedhim, detyrimet e fshatarit çifçi ndaj çifligarit e ruanin karakterin e mëparshëm të detyrimit joekonomik.
Zhvillimi ekonomik e shoqëror që u duk në viset shqiptare gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX dhe viteve të para të shek. XX preku jo vetëm karakterin e pronësisë çifligare, por edhe regjimin e brendshëm të çifligjeve. Zhvillimi i tregut të brendshëm, rritja e popullsisë qytetare dhe zgjerimi i marrëdhënieve tregtare me viset e huaja e përfshiu me ritme të shpejta në sferën e qarkullimit të mallrave edhe prodhimin bujqësor të çifligjeve. Meqenëse në tregun shqiptar çmimet e prodhimeve bujqësore pësonin ndryshime të theksuara nga një stinë në tjetrën, pronarët çifligarë vijonin ta kërkonin rentën në natyrë dhe jo në të holla, sepse, duke e grumbulluar drithin në verë për ta shitur në dimër, ata nxirrnin fitime më të mëdha. Kështu bejlerët pronarë filluan të ktheheshin edhe në tregtarë hambarxhinj. Lidhja e prodhimit të çifligut me tregun ndikoi në ekonominë e bujkut çifçi, sepse ky tani filloi të detyrohej nga çifligari që të kultivonte ato kultura bujqësore, të cilat kishin leverdi tregtare për atë. Në këto rrethana, pas mesit të shek. XIX ekonomia natyrore u shthur në gjirin e çifligjeve me ritme të shpejta.
Veç kësaj, disa çifligarë filluan të praktikonin jo sistemin e së tretës, por atë të qesimit (sasi e caktuar drithi që bujku detyrohej t’i jepte feudalit pavarësisht nga prodhimi i korrur). Sistemi i qesimit ishte në interes të çifligarit, sepse me anën e tij renta vjetore ishte e sigurt. Veç kësaj ai ia linte pronarit përherë shtegun të hapur për t’ia rritur bujkut më tej detyrimin. Në të vërtetë, aty ku ky sistem u zbatua, masa e detyrimit u rrit kohë pas kohe. Nga 2,5 deri në 3 kv drithë për ha që ishte më 1880, ai arriti në 4 deri 5 kv drithë për hektar më 1912, sasi kjo e madhe po të merret parasysh teknika e prapambetur e bujqësisë dhe rendimentet e ulëta të prodhimit. Veç kësaj, ky sistem e detyronte bujkun ta dorëzonte sasinë e caktuar të drithit edhe në vitet me korrje të këqija, gjë që sillte rrënimin e tij ekonomik. Për këto arsye shumica e bujqve nuk e pranoi sistemin e qesimit, prandaj ai nuk u shtri në të gjithë vendin, por u kufizua vetëm në disa çifligje të viseve të ulëta.
Depërtimi i vazhdueshëm i ekonomisë së tregut në fshat pati edhe pasoja të tjera për fshatarët-bujq. Një pjesë e vogël e tyre arriti me sakrifica ta blinte tokën dhe të kalonte në radhët e fshatarësisë pronare. Megjithatë, numri i fshatarëve bujq nuk u pakësua, sepse radhët e tyre shtoheshin vazhdimisht me fshatarë të vegjël, të cilët, duke mos i bërë ballë varfërimit ekonomik, shisnin tokat e tyre dhe hynin si bujq nëpër çifligje. Si rrjedhim, në vitin 1912 fshatarët bujq përfaqësonin afërsisht 18% të popullsisë fshatare.
Duke mos i bërë dot ballë rritjes së kërkesave të çifligarit dhe lëvizjes stinore të çmimeve, ekonomia e shumicës së tyre filloi të lëkundej. Bujqit filluan të merrnin gjithnjë e më shumë borxh. Meqë nuk ishin në gjendje t’i shlyenin ato, bujqit e varfëruar filluan të shisnin kafshët e tyre të punës. Për ta mbajtur në këmbë ekonominë e tyre, u detyruan të merrnin me qira nga pronari së bashku me tokën e bukës edhe pendën e qeve?. Numri i këtyre bujqve punëtorë (gjysmatarë ose qesimtarë) që ishin jo vetëm pa tokë, por edhe pa veglat kryesore të punës (qetë), erdhi vazhdimisht duke u rritur. Më 1912 çifligjet pa të tillë bujq ishin shumë të rralla. Në disa raste ata formonin brenda çifligut edhe pakicën (për shembull, në çifligun Rreth afër Durrësit kishte 15 bujq pa pendën e qeve dhe 28 bujq me kafshët e punës). Po kishte dhe çifligje ku ata formonin shumicën dërrmuese (në çifligun Kullë afër Shijakut kishte atë vit 44 bujq pa kafshët e punës dhe vetëm 6 bujq me pendën e qeve).
Në disa raste varfërimi i fshatarëve bujq shkoi edhe më tej. Disa prej tyre, të mbetur pa kafshë pune dhe të zhytur në borxhe, nuk qenë në gjendje ta mbanin në këmbë ekonominë e tyre individuale. Prandaj jo vetëm si individë, por edhe si familje u kthyen në argatë të thjeshtë, punëtorë të përhershëm bujqësorë.
Në kushtet e zhvillimit të ekonomisë monetare dhe të vendosjes së pronësisë private të tokës, detyrimi që i jepte pronarit çifligar jo vetëm bujku i varfëruar (gjysmatari), por edhe ai që zotëronte ende veglat kryesore të prodhimit (tretari) pushoi së qeni formë e rentës feudale. Në të dy rastet ai mori karakterin e qirasë së tokës, kurse fshatari bujk rentar, gjysmatar ose qesimtar atë të një qiramarrësi të thjeshtë. Për më tepër si të tillë ata i njohu edhe Ligji i tokës (Eraz-i Kanuni) i vitit 1858, me të cilin fiksoheshin marrëdhëniet e reja agrare në Perandorinë Osmane. Në të vërtetë, nëpër çifligjet e Shqipërisë filloi të përhapej gjithnjë e më shumë praktika e “marrëveshjeve” ndërmjet bujkut e çifligarit në lidhje me kushtet e punës dhe me format e detyrimit. Sipas vendeve këto “marrëveshje” përsëriteshin çdo 1, 2 ose 5 vjet, madje në vitet e fundit të sundimit osman, në disa raste, ato filluan të fiksoheshin me shkrim. Nevoja që kishte bujku për tokë dhe pozita e tij e ulët shoqërore, i jepte mundësi pronarit çifligar t’i diktonte atij kushte të rënda, të kërkonte, krahas të tretës a qesimit, edhe disa ditë pune angari ose dhurata të ndryshme në bagëti, shpendë, vezë etj. Megjithatë, në kushtet e krijuara pas mesit të shek. XIX, nënshtrimi i bujkut nuk rridhte nga vartësia e tij ligjore ndaj feudalit, por nga nevoja e jetës, nga po ajo nevojë që e shtynte punëtorin të pranonte mëditjen që i diktonte pronari i fabrikës. Pra, qiraja që bujku tani i jepte pronarit filloi të vishej me karakterin e detyrimit ekonomik.

Lindja e borgjezisë agrare
Tërheqja e tokës në sferën e qarkullimit të mallrave, lidhja e prodhimit bujqësor të çifligut me tregun, pjesëmarrja e çifligarëve në veprimet tregtare dhe aspirata e tyre për investime në fushën e industrisë i futi pronarët çifligarë në rrugën e borgjezimit.
Shprehja më e thjeshtë e borgjezimit të pronarëve feudalë ishte prirja që pushtoi çifligarët për të përqendruar në duart e tyre së bashku me tokën edhe veglat kryesore të punës. Përqendrimi i qeve, i farës e i banesës së bujkut në duart e çifligarit ishte një lloj investimi që pronari i tokës bënte në fushën e prodhimit, të cilin nuk e njihte rendi feudal. Si rrjedhim, përballë bujkut që zotëronte vetëm krahët e punës, qëndronte çifligari si zotërues i tokës, i mjetit kryesor të prodhimit dhe i veglave kryesore të punës, që e bënin atë të afërt me një pronar kapitalist.
Borgjezimi i pronarëve çifligarë u shpreh edhe në forma më të përparuara. Me qëllim që të rritnin të ardhurat nga të tretat ose nga qesimi, disa bejlerë çifligarë filluan të nxitnin përdorimin nga fshatarët çifçinj të një teknike më të përparuar në bujqësi. Interesimi për farë dhe për fidanë më të mirë filloi, me sa dihet, qysh në vitet 40. Në vitet 60 Kahreman bej Vrioni solli nga jashtë jo vetëm farë të zgjedhur, por edhe plugje të hekurta, kurse nipi i tij, Azis pashë Vrioni, u përpoq të përhapte gjerësisht në çifligjet e veta kulturën e orizit e të duhanit. Po këto nisma mbetën në mes të rrugës. Shfrytëzimi i bujqve ishte aq i egër, sa varfëria e thellë, në të cilën ata ishin zhytur, nuk u jepte asnjë mundësi për ta çuar ekonominë e tyre sadopak përpara. Për këtë arsye deri në fund të sundimit osman përdorimi i plugut të hekurt mbeti shumë i kufizuar dhe rendimentet në bujqësi tepër të ulëta.
Lakmia për të siguruar fitime sa më të mëdha nxiti edhe te bejlerët prirjet për të kaluar në qeverisjen e drejtpërdrejtë të pronave të tyre. Duke zgjedhur tokën më të mirë të çifligjeve, bejlerët shpërngulën në toka të tjera bujq çifçinj dhe i zëvendësuan me familje bujqish argatë, të cilët nuk kishin as ekonomi individuale, as kafshë pune, as shtëpi banimi. Ata punonin si mëditës të thjeshtë në tokën e pronarit çifligar me veglat e punës të pronarit dhe nën varësinë e tij ekonomike. Lindën kështu mbi truallin e pronësisë çifligare fermat bujqësore me elementet e marrëdhënieve kapitaliste.
Të tilla ferma bujqësore u dukën gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX pothuajse kudo ku kishte latifunde çifligare. Madje, në ndonjë rast pronarët e tyre bënë përpjekje të mëtejshme për t’i kthyer ato në ferma bujqësore moderne. Qysh në vitet 80 Syrja bej Vlora pruri në fermën e vet, që organizoi në Skroftinë (Vlorë), disa bujq arbëreshë nga Italia për të përhapur kulturën e patates dhe pak më vonë një grup teknikësh hungarezë për të administruar me sistemin borgjez të qeverisjes tokat e tre çifligjeve (Frakull, Çerven, Ferras, gjithsej 1 600 ha). Por në kushtet e regjimit anakronik osman, të prapambetjes së theksuar të vendit, të mungesës së plotë të rrugëve dhe të prirjes së bejlerëve pronarë për të siguruar fitime sa më të mëdha me investime sa më të pakëta, as fermat bujqësore nuk u zhvilluan më tej. Në të tilla rrethana bejlerët pronarë parapëlqyen t’i depozitonin kapitalet e tyre monetare nëpër bankat e huaja dhe të vijonin t’i administronin çifligjet, si edhe më parë, pa bërë investime me peshë. Kështu, për shembull, më 1912, në çifligun e Mifolit (Vlorë), pronë e Xhemil bej Vlorës, nga 21 familje bujqish vetëm 2 qenë familje argatësh; në çifligun Rreth (Durrës), pronë e Esat pashë Toptanit, nga 48 familje bujqësh vetëm 5 qenë familje argatësh etj. Madje disa bejlerë pronarë nuk merreshin fare me qeverisjen e drejtpërdrejtë të çifligjeve të tyre. Si rrjedhim, qeverisja e drejtpërdrejtë kapitaliste e çifligjeve nga bejlerët pronarë u frenua menjëherë, sapo filloi të duket në truallin e Shqipërisë. Pavarësisht nga kjo, pronarët çifligarë filluan të humbisnin dalëngadalë fizionominë e mëparshme që kishin si pronarë feudalë dhe të përvetësonin, ndonëse me vështirësi, tiparet e një borgjezie çifligare, të lidhur me metodat e vjetra të shfrytëzimit të fshatarëve bujq.
Në të njëjtën kohë, diferencimi ekonomik që veproi pas mesit të shek. XIX në gjirin e çifligjeve, krijoi mundësinë që punën e çifçinjve të kthyer në argatë ta shfrytëzonin edhe fshatarët bujq, të cilët për hir të rrethanave të veçanta kishin një ekonomi individuale më të konsoliduar. Këto familje të veçuara bujqish filluan të merrnin me qira nga çifligari toka të tepërta për t’i punuar pjesërisht me anëtarët e familjes dhe pjesërisht me bujqit argatë. Më 1912 kjo dukuri vërehet në shumë çifligje, për të cilat ka njoftime deri diku të hollësishme. Sipas të dhënave të këtij viti, disa bujq kishin deri 3 nganjëherë edhe më shumë argatë të përhershëm të pajtuar me rrogë vjetore, përveç argatëve stinorë, të cilët i pajtonin me pagë ditore gjatë periudhës së mbjelljeve e të korrjeve. Edhe pse nuk ishin pronarë të tokës që qeverisnin, ata pushuan së qeni fshatarë çifçinj, përderisa përdornin në ekonominë e tyre individuale punën e të tjerëve dhe siguronin nga puna e tyre të ardhura të mëdha. Si të tillë këta qiramarrës të thjeshtë përvetësuan dalëngadalë tiparet e fermerit bujk.
I njëjti proces ndodhi gjatë kësaj kohe edhe në radhët e fshatarësisë pronare. Tokat që shitën fshatarët e vegjël të rrënuar ekonomikisht nuk ranë të gjitha në duart e bejlerëve çifligarë. Pjesërisht ato u blenë nga elementë të veçuar që dolën prej radhëve të fshatarëve, të cilët u kthyen në pronarë të pasur. Kështu, nga procesi i diferencimit ekonomik që pushtoi vendin pas viteve 40 të shek. XIX, numri i fshatarëve të pasur pothuajse u pesëfishua. Në fillim tokat e tepërta ata ua jepnin me qira fshatarëve bujq ose fshatarëve - paraqendarë, duke u kthyer në çifligarë të vegjël. Por me kohë disa fshatarë të pasur filluan të praktikonin në tokat e tyre punën e argatëve të përhershëm a stinorë. Kështu, në periudhën e fundit të sundimit osman, krahas qiramarrësve lindën në fshatin shqiptar, si rrjedhim i zhvillimit të ekonomisë së tregut në bujqësi, edhe fshatarët e pasur.
Fshatarët e pasur dhe fermerët bujq së bashku me pronarët çifligarë të fermave ishin kategori të reja shoqërore, të cilat fshati shqiptar nuk i njihte më parë. Ato lindën në kushtet e shthurjes së mëtejshme të ekonomisë feudale dhe të zhvillimit të shpejtë të ekonomisë monetare. Por, nga ana tjetër, ato lindën në kushtet e varfërisë dhe të prapambetjes së thellë, ku e kishte lënë vendin sundimi i gjatë osman. Për këtë arsye pronarët e fermave, fermerët bujq dhe fshatarët e pasur mbetën të vjeguar pas formave të prapambetura të qeverisjes bujqësore dhe nuk patën asnjë nxitje për të përvetësuar metodat e teknikën e përparuar të ekonomisë kapitaliste. Megjithatë ata përbënin borgjezinë agrare, sepse tipari i tyre themelor ishte përdorimi i punës së fshatarëve argatë, të cilët në këtë periudhë përfaqësonin mëditësit e fshatit.

Fshatarët pronarë
Me heqjen e regjimit të timareve (vitet 30) ndryshoi edhe gjendja e fshatarëve pronarë. Me këtë masë në kategorinë e fshatarëve pronarë u përfshinë ata fshatarë që kishin ruajtur tapitë deri në prag të reformave centralizuese dhe të Tanzimatit. Tani ata nuk ishin më, de jure, raja të spahiut, sepse ligjërisht nuk ndodheshin më nën vartësinë e tij feudale. Formalisht fshatarët e mesëm e të vegjël u kthyen në fshatarë të lirë dhe ligjërisht u njohën pronarë të tokës së tyre, të cilën tani mund ta shitnin, ta jetërsonin dhe ta hipotekonin lirisht.
Megjithatë, fshatarët me tokë nuk u bënë plotësisht të lirë, pasi vendin e marrëdhënieve të mëparshme me feudalin spahi tani e zunë marrëdhëniet me shtetin feudal osman, i cili i grabiste me anën e feudalëve derebej, të sipërmarrësve të taksave (myltezimëve) e funksionarëve të administratës. Ata u njohën juridikisht si zotërues privatë të tokës mirie, ndonëse patën ende disa pengesa fiskale për përdorimin e lirë të saj.
Pozitat e fshatarëve pronarë të mesëm e të vegjël u tronditën jo vetëm nga rritja e vazhdueshme e taksave shtetërore (taksë mbi tokën, mbi banesën, mbi prodhimin, mbi bagëtinë, mbi shpendët, për bletët, për mullirin, për rrugën, për shërbimin ushtarak, abuzimet e shumta etj., por edhe nga veprimi i ligjeve të ekonomisë së tregut në fshat (sidomos nga luhatja e theksuar stinore e çmimeve). Tronditjen e ndjenë sidomos fshatarët pronarë të vegjël, të cilët për shkak të të ardhurave të pakëta nga toka bujqësore ishin të detyruar të blinin çdo vit drithë me të hollat që nxirrnin nga veprimtaria e tyre suplementare. Por me vërshimin e mallrave të huaja dhe me konkurrencën e prodhimit të qyteteve, të ardhurat e tyre nga kjo veprimtari erdhën duke u pakësuar. Si rrjedhim, varfëria i detyronte fshatarët të merrnin borxhe nga fajdexhinjtë. Afatet e borxheve mbaronin zakonisht në kohën e korrjeve ose të vjeljeve. Për të shlyer borxhin fshatari detyrohej të shiste drithin në verë kur çmimet ishin të ulëta dhe ta blinte në pranverë kur ato ishin më të larta. Me forcimin e administratës perandorake osmane pas mesit të shek. XIX, pesha e taksave shtetërore në kurriz të masave fshatare erdhi duke u rritur. Barrë e rëndë u bë edhe shërbimi i gjatë ushtarak për popullsinë myslimane ose taksa e shërbimit ushtarak për popullsinë e krishterë. Për t’i bërë ballë varfërimit të vazhdueshëm, pronarët e vegjël filluan të shisnin kafshët e punës dhe pastaj bagëtitë e imëta, të cilat ose ranë në duart e fshatarëve të pasur dhe mbetën përsëri në vend ose u blenë nga reshperët e mëdhenj për t’u eksportuar. Me thellimin e tij të mëtejshëm, ky proces po e detyronte fshatarin e varfëruar të shiste më në fund edhe tokën. Megjithatë, numri i tyre nuk u pakësua. Madje u rrit për arsye të pjesëtimit të familjeve midis djemve të fshatarit, kurse për shkak të shitjeve sipërfaqja u pakësua. Kështu gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX dhe fillimit të shek. XX, në viset e katër vilajeteve shtresa e fshatarëve pronarë u rrit (nga afërsisht 220 mijë familje më 1840 në rreth 280 mijë familje më 1912), por si përqindje në krahasim me popullsinë fshatare u pakësua (nga rreth 84% më 1840 në rreth 79% më 1912). Kjo qëndresë e fshatarësisë së vogël vetëm në një masë të vogël qe rrjedhojë e hapjes së tokave të reja nga fondi i kujrisë ose nga prona e përbashkët e fshatit. Kryesisht ajo u arrit në saje të mërgimit të krahëve të tepërta të familjes së fshatarit.

Kurbeti
Mërgimi, që u zgjerua në këtë periudhë, pati diku karakter stinor, diku karakter shumëvjeçar; një pjesë mërgonte brenda vendit, kurse shumica jashtë Shqipërisë. Sidoqoftë mërgimi i fshatarëve në masën dërrmuese u bë pa e shpërngulur familjen nga fshati dhe pa e prishur ekonominë e vogël bujqësore.
Fshatarët shqiptarë e shfrytëzonin edhe më parë mërgimin stinor. Por përmasat e tij ishin mjaft të kufizuara në krahasim me valën e madhe të mërgimit stinor që pushtoi vendin gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX dhe pjesës së parë të shek. XX. Numri i të mërguarve është vështirë të përcaktohet qoftë edhe afërsisht, pasi fshatarët e varfër largoheshin për disa muaj nga vendi i tyre pa lënë gjurmë në dokumentet e kohës. Pasi përfundonin mbjelljet dhe vjeljet e vjeshtës, zakonisht në fillim të nëntorit mijëra krahë pune linin familjet e shkonin jo vetëm nëpër qytetet e katër vilajeteve shqiptare, por deri thellë në Greqi, në Serbi e në Bullgari, pa përjashtuar Stambollin e fshatrat rreth e rrotull kryeqytetit turk. Ky mërgim stinor vazhdonte deri në fillim të pranverës, kur fshatarët e mërguar ktheheshin me kursimet e domosdoshme për të mbuluar bilancin pasiv të ekonomisë së tyre bujqësore.
Edhe mërgimi shumëvjeçar nuk ishte i panjohur për fshatarësinë shqiptare. Madje me të tillë fshatarë, të cilët mërgimin shumëvjeçar e kthenin brenda në Shqipëri në mërgim të përhershëm, ishin rritur edhe vetë qytetet e vendit. Por deri në fund të shek. XVIII mërgimi ekonomik jashtë trojeve shqiptare bëhej kryesisht në drejtim të Stambollit. Vetëm nga fundi i shek. XVIII e sidomos nga fillimi i shek. XIX u dukën mërgimet shumëvjeçare në vende të tjera të huaja, siç ishin Rumania, pastaj Egjipti dhe pak më vonë Greqia ose Serbia. Megjithatë, kurbeti ekonomik shumëvjeçar mori një karakter masiv të paparë vetëm pas mesit të shek. XIX. Ai përfshiu edhe shtresat e ulëta qytetare, megjithatë pjesën dërrmuese të kurbetlinjve e përbënin gjithnjë fshatarët e vegjël.
Mërgimi shumëvjeçar preku sidomos fshatarët e varfër të Shqipërisë së Jugut, sepse në këto vise ekonomia monetare kishte depërtuar më thellë se gjetkë. Për disa dhjetëvjeçarë qyteti që tërhoqi më shumë kurbetlinj qe përsëri Stambolli. Në vitet 80 Stambolli kishte rreth 60 mijë shqiptarë të ardhur nga të katër vilajetet. Ai u bë qyteti me popullsi më të madhe shqiptare edhe kundrejt qyteteve të Shqipërisë. Duke tërhequr njëri-tjetrin shqiptarët vijuan të mërgonin gjithashtu në Egjipt e në Rumani, ku u vendosën jo vetëm nëpër qytete, por edhe nëpër fshatrat e luginës së Nilit e të Danubit. Sipas njoftimeve që jep P. Kabue (P. Caboué), në fund të sundimit osman kishte në Egjipt rreth 30 mijë e në Rumani rreth 10 mijë shqiptarë, të cilët merreshin me zejtari, me tregti dhe me bujqësi. Nga radhët e tyre ishte formuar edhe një shtresë tregtarësh të pasur. Nga vitet 70 kurbetlinjtë shqiptarë filluan të çanin rrugën nëpër vende të tjera të panjohura për ta më parë. Njëri prej tyre ishte Rusia, ku mërguan me qindra veta, kryesisht fshatarë të krahinave juglindore. Më vonë, në vitet 90, në Rusi shkuan me qindra punëtorë për ndërtimin e hekurudhës transiberiane, të cilët pastaj u vendosën me punë të ndryshme në Odesë, në Vladivostok, në Irkutsk e gjetkë. Me fitoren e autonomisë së Bullgarisë (1878), shumë kurbetlinj fshatarë u vendosën nëpër qytetet e saj, sidomos në Sofje, në Filipopol e në Vranë duke formuar këtu brenda një kohe të shkurtër një koloni prej 2 mijë shqiptarësh. Në përpjesëtime të vogla kurbetlinjtë rrahën edhe vise të tjera të huaja, si Austrinë, Italinë etj. Në periudhën e fundit të sundimit osman vendi që tërhoqi pjesën më të madhe të kurbetlinjve shqiptarë qe kontinenti amerikan dhe kryesisht Shtetet e Bashkuara. Të mërguarit e parë shqiptarë zbritën në SHBA në fillim të viteve 80, kurse vala e madhe e këtij mërgimi filloi në fund të shek. XIX. Më 1912 në ShBA numëroheshin rreth 40 mijë kurbetlinj shqiptarë, pothuajse të gjithë me origjinë nga Shqipëria e Jugut. Në fillim kurbetlinjtë fshatarë u grumbulluan njëri pas tjetrit në Boston Mass, në Nju-Jork dhe në Sen-Lui (Saint-Louis), ku formuan edhe lagje me shqiptarë, por pastaj u vendosën edhe në vise të tjera të ShBA-së, deri në brigjet e Paqësorit. Një pjesë e vogël e kurbetlinjve u vendosën në shtete të tjera të kontinentit amerikan (Kanada, Argjentinë etj.).
Fshatarët që shkuan në kurbet lanë pas tyre familje të varfëruara. Për të blerë navllon (biletën e udhëtimit detar) ata u detyruan të shisnin kafshët e punës dhe të hynin në borxh. Po edhe atje ku vajtën i prisnin kushte të vështira jetese. Duke mos e njohur gjuhën e huaj dhe duke mos pasur ndonjë profesion, ata u detyruan të kryenin punët më të rënda. Zakonisht shkonin në kurbet që të ktheheshin pas dy ose tre vjetësh dhe, pasi të qëndronin disa muaj pranë familjeve të tyre, të niseshin përsëri. Por shpesh herë ata qëndronin në mërgim për periudha shumë të gjata, disa harroheshin fare në dhe të huaj. Kështu kurbeti u bë një plagë shoqërore për masat fshatare dhe qytetare.
Mërgimi stinor a shumëvjeçar ndikoi në ekonominë e vendit në dy drejtime: nga njëra anë, duke i dhënë mundësi fshatarit të vogël të përballonte deri diku nevojat familjare, e ngadalësoi procesin e rrënimit të tyre të plotë ekonomik; nga ana tjetër, dërgesat periodike të kurbetlinjve, të cilët erdhën duke u shtuar derisa arritën në vitet e fundit të sundimit osman afërsisht 14-16 milionë franga ari në vit, e frenuan deri në një farë shkalle asfiksinë e plotë që po i shkaktonte ekonomisë së vendit grabitja fiskale e Stambollit dhe vërshimi i mallrave të huaja.

Malësorët e Veriut
Trevat shqiptare nuk u zhvilluan të gjitha njëlloj nga pikëpamja ekonomike e shoqërore. Në përshtatje me kushtet historike e natyrore, disa nga krahinat e thella malore u zhvilluan me ritme më të ngadalshme se viset që kishin një truall bujqësor relativisht më të pasur. Prapambetja më e theksuar dukej sidomos në malësitë e Mbishkodrës, të Dukagjinit, të Mirditës, të Pukës dhe të Gjakovës, në të pesë “Malet e Mëdha”, siç quheshin ato në shek. XIX.
Marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore në këto zona rregulloheshin sipas së drejtës zakonore të trashëguar nga shekujt e kaluar. Megjithatë, asnjëra nga këto malësi nuk ndodhej në stadin e rendit fisnor, qoftë dhe në shpërbërje e sipër. Jo vetëm në çdo “mal” (krahinë), por edhe në çdo fshat, madje në shumicën e rasteve edhe në çdo lagje, banonin familje që nuk kishin lidhje gjaku ndërmjet tyre. Baza e organizimit fisnor - pronësia e përbashkët mbi fondin e tokave bujqësore - ishte zhdukur. Prona private mbi tokat e bukës ishte vendosur prej disa shekujsh. Kjo pronë ishte sanksionuar në mënyrë të theksuar edhe në të drejtën zakonore, me të gjitha tiparet e saj kryesore, siç janë shitja, blerja, jetërsimi. Në kanunin e Lekë Dukagjinit, që është mbledhur nga Shtjefën Gjeçovi në fund të shek. XIX, prona private ishte shpallur e shenjtë, e paprekshme. Edhe në rast se një familje shpërngulej nga fshati, thuhet në kanun, “po s’e shiti trollin e tokën, ashtu do t’i rrijë e nuk ka tager (të drejtë - shën. i aut.) kush me ngulë mbi to”. Paprekshmëria e tokës garantohej me norma të veçanta nga kanuni. Kufijtë e pronave nuk mund të prekeshin, as mund të lëvizeshin: “me luejt kufinin, - thuhet në kanun, - asht nji si me luejtë me eshtent’e të dekunve”. Gjurmët e pronësisë së përbashkët të fisit mbi tokën e bukës dhe dukuria e ndarjes së herëpashershme të tokave ndërmjet anëtarëve të fisit qenë zhdukur krejtësisht.
Toka blihej e shitej, ajo trashëgohej pa ndonjë pengesë. Jo vetëm toka, por edhe radha e ujitjes dhe e mullirit mund të shitej. Toka u shitej edhe kushërinjve më të afërt, gjë që shpreh edhe më shumë konsolidimin e pronës private mbi tokën.
Institucioni i pronës private mbi tokën dhe mbi veglat e punës kishte sjellë në gjirin e malësorëve të krahinave të veriut të gjitha pasojat e diferencimit të popullsisë. Shumë malësorë kishin humbur pronat e tyre dhe ishin kthyer në bujq ose argatë, të cilët shfrytëzoheshin nga pronarët e pasur të tokave. Këta të fundit tokat i jepnin me qira ose merrnin pranë ekonomive të tyre punëtorë mëditës, rrogëtarë me pagë vjetore ose argatë me pagë ditore nga radhët e malësorëve të varfëruar, që i kishin humbur a i kishin shitur pronat e tyre. Figurën e pronarit të pasur të tokave dhe atë të fshatarit bujk pa tokë e gjejmë të pasqyruar edhe në kanunin e maleve. “Bulg, - thuhet në kanun, - thirret njaj, i cili hinë me punue tokën e njaj zotnije”. Një varg normash rregullonin marrëdhëniet ekonomike ndërmjet pronarit e bujkut; detyrimi i bujkut (qiraja) caktohej edhe këtu sipas marrëveshjes së “lirë”: “Gjithçka të mbjellë bulgu në tokë të zotnis do ta ndajë me zotnin mbas vendimit qi të kenë ba”. Edhe këtu shkalla e shfrytëzimit ishte shumë e lartë, deri në gjysmën e prodhimit. Në kanun thuhet: “Në se e pastë bulgu gjan’ e zotnis përgjymës, kashti i rrin bulgut e me pleh do të plenohen tokët. Mundin e puntoris e njeh bulgu”.
Në këto vise malore ka pasur edhe bujq, të cilët detyroheshin të merrnin me qira së bashku me tokën edhe kafshët e punës. Në kanun bëhet fjalë edhe për kushtet e marrjes së kafshëve të punës me qira, për të cilat bujku i paguante pronarit 1,50 kv kur e dimëronte vetë kaun dhe 2,25 kv kur e dimëronte pronari. Këtë qira ai do t’ia paguante pavarësisht nëse e shfrytëzonte ose jo në punë kaun e parmendës. Duhet shtuar këtu se, me gjithë kushtet e rënda në të cilat ishte vënë, bujku i këtyre krahinave të prapambetura nuk e njihte angarinë. Ai ishte i ngarkuar me korrjen, shirjen, zhveshjen e misrit, por vetëm në tokën e tij. Në rast se pronari e mblidhte vetë misrin, bujku, thuhet qartë në kanun, nuk kishte detyrë për zhveshjen e misrit, por vetëm t’ia mbartte pranë kullës pronarit.
Një tjetër figurë shoqërore, që tregonte diferencimin e malësorëve të varfër, qe dalja edhe atje në shesh e rrogtarit (e fshatarit argat). Në kanun bëhet fjalë për normat që rregullonin marrëdhëniet ndërmjet rrogtarit e punëdhënësit. Atje thuhet shprehimisht se rrogtari “po s’eci mbas andes së zotnis, ky mund t’a dajë...”.
Me toka shumë të pakëta, burimi kryesor i jetesës së malësorëve të varfër ishte blegtoria. Në të vërtetë, para mesit të shek. XIX këto vise qenë shumë të pasura me blegtori. Familjet malësore kishin tufa bagëtish, të cilat numëronin me qindra ose me disa dhjetëra krerë të imëta e të trasha. Kjo gjendje e dikurshme pasqyrohej edhe në kanunin e Lekës, sidomos aty ku bëhet fjalë për gjobat e ndryshme. Gjobat me 10 kokë bagëti qenë të zakonshme; por kishte gjoba edhe më të mëdha, si për shembull, për një vrasje 100 deshë e një ka. Në një vend tjetër të kanunit thuhet: “Ma e ulta giobë mbrrin në nji dash e ma e nalta nuk mund të kalojë mbi njiqind desh”.
Përveç blegtorisë, burim tjetër të ardhurash për malësorët ishin shpërblimet në të holla që merrnin për shërbimet e tyre si mercenarë. Mercenarizmi ishte për këto krahina një dukuri e diktuar nga kushtet e sundimit osman, nga varfëria e thellë ekonomike dhe nga pamundësia për të siguruar të ardhura me anë të punës. Blegtoria, bujqësia dhe mercenarizmi kishin krijuar deri në mesin e shek. XIX njëfarë ekuilibri në bilancin e ekonomisë familjare të këtyre malësorëve.
Por gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX ky ekuilibër u prish. Me përgjithësimin e shërbimit të detyrueshëm ushtarak, të ardhurat nga mercenarizmi u prenë. Me centralizimin e pushtetit perandorak, Porta e Lartë filloi të kërkonte taksa edhe nga malësorët e varfër. Veç kësaj, duke mos qenë shumë larg Shkodrës, Gjakovës e Pejës, edhe këto krahina të veçuara filluan të ndienin ndikimin e marrëdhënieve të tregut. Qoftë për të siguruar bukën e vitit, qoftë për të paguar taksat shtetërore, fshatarët malësorë, filluan të merreshin me veprimtari suplementare ekonomike, grumbullonin katran, gështenja, lëndë, dru, të cilat i shisnin në Shkodër. Por edhe kjo nuk i shpëtoi nga varfërimi. Me anën e kryengritjeve të shpeshta ata i shpëtuan për njëfarë kohe pagesës së taksave shtetërore. Me keqësimin e vazhdueshëm të gjendjes ekonomike, malësorët filluan të shitnin edhe bagëtitë, e vetmja pasuri me peshë që kishin. Brenda disa dhjetëvjeçarëve pasuria blegtorale e këtyre viseve ose u pakësua nga shitja në tregjet e qyteteve, ose u përqendrua në duar të disa familjeve të pasura malësore. Si kudo edhe këtu fenomeni i borxheve u përhap me ritme shumë të shpejta. Gjendja e tyre në mjerim të vazhdueshëm i shtynte fajdexhinjtë të kërkonin kamatë të madhe, duke shkelur e duke lënë mënjanë dispozitat e kanunit të Lekë Dukagjinit, të cilat e ndalonin fajdenë.
Mërgimi stinor nuk la pa prekur as fshatarët e varfër të këtyre malësive, të cilët filluan të largoheshin gjatë disa stinëve nga fshati për të kërkuar punë në vende të ndryshme, sidomos në Shkodër. Ky mërgim që u përhap me shpejtësi krijoi edhe këtu një kategori malësorësh, të cilët për të jetuar u detyruan të shitnin fuqinë e tyre të punës si mall.
Diferencimi shoqëror solli edhe këtu konflikte ndërmjet vegjëlisë e bajraktarëve të viseve malore. Këto konflikte janë pasqyruar në kanun, megjithëse jo aq qartë për shkak të mbledhjes dhe të kodifikimit jo të plotë. “Po u çue një katund, - thuhet në kanun, - për me u ngrefë luftë Krenvet, Strapleqvet e Vogjlis së Flamurit, nën të cilin gjindet, atbotë do të bahet me dije Dera e Gjomarkut në za të së cilës do të çohen edhe Flamujt tjerë e nën prirje të kësaj Dere do të msyhet katundi i dalun dore, edhe i biejn në mend me ndëshkime giobësh, me të nxjerrun prej vendit, a edhe me të grime katundisht, në pastë ba kush ndo’i faj për të grim”.
Megjithatë në malësitë e Veriut kishte akoma mbeturina të largëta të marrëdhënieve patriarkale e fisnore. Të tilla ishin kujtimi i fisit dhe kujria e fisit, karakteri patriarkal i familjes dhe rendi i trashëgimisë së pronës, rendi i shitjes së tokave dhe norma e martesave, zakoni i gjakmarrjes dhe kuvendi i fisit.
Në viset malore të Shqipërisë së Veriut ruheshin ende gjurmët e barazisë së vjetër fisnore, megjithëse kishin filluar të përforcoheshin privilegjet e bajraktarëve, e sidomos të familjes së Gjonmarkajve në Mirditë. Gjurmët e barazisë së dikurshme ruheshin vetëm në të drejtën e shprehur. Kështu, për shembull, në kanun thuhej se “gjithsa djelm të lejn, njihen të mirë e nuk veçohen njeni prej tjetrit”; “Kanunet qi ven një katund me Pleq e Vogjli për vedi... as Flamuri e as Dera e Gjonmarkut nuk mund t’ua luej”.

Struktura shoqërore e fshatit në fund të sundimit osman
Në kushtet e krijuara pas viteve 40, erdhën duke u ndryshuar si fizionomia e shtresave të shoqërisë agrare, ashtu edhe marrëdhëniet ndërmjet tyre.
Në radhë të parë këto ndryshime prekën feudalët si kategori shoqërore. Me heqjen e sistemit të timareve, feudalët spahinj nuk përbënin më, si në të kaluarën, mbështetjen kryesore të sundimit osman. Tani që humbën tesarrufin, nga i cili buronte pushteti i tyre feudal, mjaft spahinj u shndërruan në feudalë derebej ose u bënë funksionarë të administratës. Këta feudalë derebej, duke u mbështetur krejtësisht në dhunën e hapur dhe duke përfituar nga dobësia e pushtetit qendror, vijuan njëri pas tjetrit të kthejnë mjaft fshatra të lira në fshatra çifligje, duke u bërë pronarë çifligarë. Megjithatë figura e derebeut nuk u zhduk nga fshati shqiptar. Deri në fund të sundimit osman shtresa e feudalëve derebej, edhe pse erdhi duke u zvogëluar, vazhdoi të shtypte dhe të shfrytëzonte fshatarët e lirë.
Me heqjen e sistemit të timareve, vendin kryesor në grupimin sundues të shoqërisë agrare e zunë bejlerët çifligarë, pesha e të cilëve në jetën ekonomike e shoqërore të vendit erdhi duke u rritur.
Pronarët e mëdhenj me origjnë feudale, të lidhur pas metodave të vjetra të përdorimit të punës së bujqve, nuk kishin interes për ta ndryshuar strukturën shoqërore e shtetërore të Perandorisë, për më tepër ata ishin kundër reformave të reja osmane. Si të tillë ata formonin një koalicion të përbashkët me shtresat e tjera konservatore të vendit, të cilat bënin gjithashtu pjesë në radhët e parisë sunduese, siç ishin shtresat e larta të hierarkisë klerikale dhe funksionarët e lartë të administratës perandorake osmane.
Të tjerët, çifligarët e prirur për metodat e organizimit kapitalist të çifligjeve, kërkonin zbatimin e reformave shtetërore në dobi të ekonomisë së tyre çifligare. Veçanërisht të interesuar për të ashtuquajturin evropianizim të Turqisë ishin pronarët e mëdhenj të tokave, të cilët synonin t’i investonin kapitalet e tyre jo vetëm në fushën bujqësore, por edhe në sferën industriale, duke u bërë kështu jo vetëm pronarë çifligjesh, por edhe pronarë fabrikash?. Me një bazë të tillë ekonomike këta bejlerë çifligarë kishin një fizionomi shoqërore të dyfishtë: si pronarë tokash ata kishin pika takimi me bejlerët feudalë, si veprimtari ekonomike anonin kryesisht nga borgjezia reshpere, në ndonjë rast edhe nga borgjezia industriale.
Shprehje e depërtimit të ekonomisë së tregut në bujqësi ishte lindja e një force të re në shoqërinë fshatare, e borgjezisë agrare (fshatarët e pasur dhe fermerët bujq). Por në rrethanat e përqëndrimit të fondit kryesor të tokës në duart e bejlerëve çifligarë, borgjezia agrare, e lindur nga radhët e fshatarëve pronarë, dhe e bujqve çifçinj nuk pati kushte të favorshme zhvillimi. Për këtë arsye, ashtu si borgjezia industriale, edhe ajo mbeti deri në fund të sundimit turk në hapat e saj fillestarë si klasë, shumë e pakët në numër dhe tepër e dobët nga pesha ekonomike.
Në radhët e popullsisë së fshatit pjesën më të varfër e përfaqësonin bujqit çifçinj dhe fshatarët argatë. Në mënyrë të veçantë fshatarët argatë tani kishin marrë krejtësisht tiparet e punëtorëve të fshatit, pasi ata nuk kishin tanimë ekonomi individuale. Megjithatë, si fshatarët argatë, ashtu edhe bujqit çifçinj, në kushtet e atëhershme, nuk e shikonin shpëtimin e vet te zbatimi i ndonjë reforme agrare si ato që u bënë në vendet e tjera të Evropës, por te pajisja e tyre me tokë me anë të blerjes dhe me rrugë individuale.
Deri në fund të sundimit osman pjesën dërrmuese të popullsisë agrare e formuan fshatarët pronarë, kurse në radhët e tyre fshatarët e vegjël. Edhe pse pronarë të tokës që punonin, fshatarët e vegjël ishin aq të varfër, sa nuk mund të siguronin jetesën pa punuar jashtë ekonomisë së tyre brenda ose jashtë vendit.
Sikurse qyteti, ashtu edhe fshati shqiptar karakterizohej në fund të sundimit osman nga një kompleks i tërë kontradiktash. Ndërsa fondi kryesor i tokave të punueshme (rreth 45 %) ishte në duart e pronarëve çifligarë, prodhuesit fshatarë që punonin në këto toka (bujqit dhe argatët) përfaqësonin afërsisht 18% të popullsisë agrare. Së bashku me malësorët fshatarët e vegjël e të mesëm përbënin rreth 65% të popullsisë agrare, kurse pesha e prodhimit të tyre bujqësor ishte, për shkak të tokave të pakëta që zotëronin, (rreth 25%) shumë e ulët kundrejt prodhimit global bujqësor. Edhe pse jeta ekonomike e fshatit ecte drejt ekonomisë së tregut, mungonin kushtet e domosdoshme për zhvillimin e borgjezisë agrare. Shumica dërrmuese e popullsisë agrare nuk kishte fare marrëdhënie ekonomike me ekonominë e tregut. Nga ana tjetër, baza ekonomike e feudalizmit ishte shthurur përfundimisht, ndërsa në Perandorinë Osmane vijonte të ruhej struktura shtetërore feudale. Po ashtu edhe bejlerët çifligarë, ndërsa mbanin nën shtypje ekonomike fshatarët bujq e fshatarët argatë, linin pa shfrytëzuar një pjesë të mirë të tokës së punueshme, u hiqnin fshatarëve të vegjël mundësinë të pajiseshin me toka për të cilat kishin nevojë dhe pengonin zhvillimin e lirë të borgjezisë agrare.

[Laberia]

K R E U III

LËVIZJA KOMBËTARE SHQIPTARE NË VITET 30-70
TË SHEK. XIX


1. FILLIMET E LËVIZJES KOMBËTARE

Gjendja në Shqipëri pas reformave të para centralizuese osmane
Zhvillimi i lëvizjes kombëtare në vitet 30-40 të shek. XIX përkon me periudhën e reformave të para centralizuese, që filluan të ndërmerreshin në Perandorinë Osmane në vitet 30. Me këto reforma, në mënyrë të veçantë me likuidimin e sistemit të timareve, dhe me njohjen ligjërisht të pronës private mbi tokën (më 1834), si edhe me masat për riorganizimin e sitemit administrativ, ushtarak dhe të taksave, Porta e Lartë synonte ta fuste vendin në rrugën e evropianizimit, të forconte pushtetin qendror, të rimëkëmbte fuqinë e Perandorisë, e cila ishte dobësuar së tepërmi nga prapambetja ekonomiko-shoqërore, nga sistemi shtetëror anakronik, thellësisht shtypës e parazitar, dhe nga kryengritjet e vazhdueshme të popujve të shtypur.
Reformat filluan të zbatoheshin në Shqipëri qysh në vitet 30. Ato i dhanë një goditje të rëndë në radhë të parë shtresës së vjetër feudale-ushtarake, e cila, si kudo edhe në Shqipëri, kishte filluar të shthurej dhe ishte dobësuar shumë nga ekspeditat osmane të viteve 1822-1831. Një pjesë e krerëve feudalë që ishin aktivizuar në kryengritjet u asgjësua, të tjerë u internuan dhe ata që mundën të shpëtonin mërguan jashtë vendit, ndërsa pronat e tyre u shpallën çifligje shtetërore. Reforma agrare u dha mundësi të ngriheshin e të forcoheshin çifligarëve të rinj, pronarë privatë të tokave, të lidhur me Portën e me politikën e saj centralizuese.
Dobësimi i klasës feudale shqiptare i dha mundësi borgjezisë, të përfaqësuar nga tregtarët dhe pronarët e punishteve zejtare e të manifakturave të merrte pjesë më me gjallëri në jetën ekonomike e politike të vendit.
Reformat e para centralizuese u quajtën të pamjaftueshme, prandaj Mustafa Reshit pasha, pasi mori edhe pëlqimin e sulltanit të ri, Abdyl Mexhitit, që sapo kishte hipur në fron, përgatiti projektin e reformave, të njohura me emrin Tanzimat. Ato u shpallën nga Mustafa Reshit pasha me dekretin perandorak (Hati Humajun) të 3 nëntorit 1839, që mban emrin “dekreti i Gjylhanesë”. Me këtë akt shpalleshin këto reforma: garantohej paprekshmëria e jetës, e nderit dhe e pasurisë për të gjithë shtetasit osmanë, pa dallim feje; hiqej konfiskimi i pasurisë për ata që paditeshin në gjykatë dhe fëmijët e tyre nuk privoheshin nga e drejta e trashëgimisë së pasurisë; vendosej ndarja dhe mbledhja e rregullt e taksave dhe hiqej sistemi i sipërmarrjes së tyre (iltizami); futej shërbimi i rregullt ushtarak dhe shkurtohej afati i tij; shërbimi i regullt (nizami) do të zgjaste 4-5 vjet, ndërsa ai rezervist (redifi) 7 vjet.
Po të vlerësohet në përgjithësi, Tanzimati ishte një orvatje që ndërmorën qarqet qeveritare osmane për ta shpëtuar Perandorinë e tyre nga humnera ku po rrukullisej dhe për ta rimëkëmbur atë mbi baza të reja, sipas shembullit të shteteve evropiane. Prandaj Tanzimati është vlerësuar nga bashkëkohësit dhe nga studiues të sotëm si një përçapje që Perandoria Osmane po bënte për t’u shkëputur nga e kaluara e saj mesjetare-feudale dhe për të hyrë në rrugën e shndërrimit në një shtet modern.
Por gjithë këto masa ishin gjysmake dhe nuk mund të ndodhte ndryshe në kushtet kur Perandoria Osmane nuk ndërmori reforma rrënjësore për të ndryshuar sistemin e saj ekonomik të prapambetur gjysmëfeudal dhe regjimin politik mesjetar absolutist. Në të vërtetë reformat u katandisën në disa arnime borgjeze, që nuk mund ta ndryshonin gjendjen në Perandori. Megjithatë, nëse edhe këto masa gjysmake ishin të dobishme për Perandorinë Osmane, sepse mund të ndikonin në forcimin e sistemit të saj të centralizuar, në aftësinë për të përballuar lëvizjet çlirimtare dhe ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha, ato nuk qenë të mira për Shqipërinë dhe shqiptarët, të cilët nuk e gjykuan Tanzimatin me syrin e klikës sunduese sulltaniste, por me logjikën e popullit të shtypur, jo nga pozitat e Portës së Lartë, por nga interesat e kombit të shtypur e të robëruar dhe të aspiratës së tij për ta ndryshuar këtë gjendje. Shqiptarët e vlerësuan Tanzimatin, jo në prizmin e fuqizimit të Perandorisë, por në këndvështrimin e vetëqeverisjes së Shqipërisë, jo sipas zhurmës së deklaratave të bujshme, por nga rezultatet e tij praktike dhe nga rrjedhojat që pati për popullin shqiptar.
Në të vërtetë Tanzimati nuk u dha shqiptarëve asnjë të drejtë kombëtare, nuk i njohu as si komb më vete, nuk dha asnjë mundësi për vetëqeverisje, madje ua mohoi përsëri të drejtën më elementare njerëzore për të shkruar dhe për të mësuar në shkolla gjuhën amtare. Ai i detyroi shqiptarët t’i nënshtroheshin administratës së huaj burokratike, shërbimit të rëndë e të detyrueshëm ushtarak, rriti më shumë peshën e taksave, që edhe deri atëherë ishte e rënduar dhe përgjithësisht çoi në keqësimin e gjendjes së tyre ekonomike e politike, në forcimin e zgjedhës nacionale turke mbi ta. Ato reforma, në dukje me karakter evropian, që u shpallën edhe nën trysninë e Fuqive të Mëdha (si barazia e gjithë shtetasve, gjithnjë si osmanllinj), nuk u vunë asnjëherë në jetë dhe nuk mund të realizoheshin pa ndryshime rrënjësore në sistemin ekonomik e politik të Perandorisë Osmane, të cilat sulltanët osmanë nuk ishin në gjendje t’i bënin.
Me zbatimin e reformës në fushën administrative, pushteti civil u nda nga ai ushtarak dhe qeverisja e vendit, që deri atëherë bëhej nga feudalët vendas, kaloi në duart e një aparati burokratik të centralizuar. Porta e Lartë nuk kishte më besim te funksionarët shqiptarë. Përvoja e viteve të kaluara kishte treguar se ata ishin të prirur drejt qeverisjes së krahinave në mënyrë autonome e drejt shkëputjes së plotë nga vartësia e Perandorisë Osmane. Prandaj ajo filloi zëvendësimin e tyre shkallë-shkallë me nëpunës të huaj. Në fillim u zëvendësuan qeveritarët e sanxhakëve shqiptarë, kadinjtë, myftinjtë, veçanërisht në ato krahina ku kishin shpërthyer përsëri lëvizje kryengritëse, që sapo ishin shtypur me armë. Kështu, në mjaft sanxhakë e sidomos në Shqipërinë e Jugut pushteti kaloi nga duart e qeveritarëve shqiptarë në ato të funksionarëve turq.
Administrata e re përbëhej nga nëpunës të huaj që nuk e dinin gjuhën e vendit dhe nuk i njihnin zakonet e traditat e popullit shqiptar. Meqenëse do të qëndronin në këto poste një periudhë të caktuar dhe meqë një pjesë e nëpunësve ose nuk paguheshin rregullisht ose duhej të siguronin rrogën nga të ardhurat lokale, ata përpiqeshin të grabisnin me të gjitha mënyrat popullsinë me anë taksash e gjobash, pa u përmbajtur as në përdorimin e forcës. Përveç kësaj, praktikohej gjerësisht ryshfeti, pa të cilin nuk mund të kryhej asnjë punë. Ai u jepej si nëpunësve të thjeshtë, ashtu edhe funksionarëve të organeve më të larta të Perandorisë Osmane. Edhe sistemi i mbledhjes së taksave me anë të iltizamit (sipërmarrjes), megjithëse u krijua një aparat i veçantë nëpunësish të financave, në praktikë nuk u hoq, por mbeti në fuqi për një kohë të gjatë, sepse u leverdiste funksionarëve të lartë të shtetit, që përfitonin e pasuroheshin me këto lloj spekulimesh.
Ndërsa në një varg qendrash administrative u grumbulluan me shumicë nëpunësit e huaj turq, disa zona, si Tiranën, Matin, Lezhën, Ulqinin, etj., Porta e Lartë i la, në vitet 40, ende në duart e oxhakëve të vendit, të cilët i paguanin arkës shtetërore në Stamboll një shumë të përgjithshme vjetore, të nxjerrë nga detyrimet në krahinat që administronin.
Krahas reformës administrative, Porta e Lartë mori masa për të vënë në jetë reformën ushtarake, e cila parashikonte çarmatimin e popullsisë dhe krijimin e një ushtrie të rregullt. Në kuadrin e krijimit të kësaj ushtrie, Veziri i Madh, Mehmed Reshid pasha, që ishte ngarkuar me zbatimin e reformave në Shqipëri, filloi të rekrutonte ushtarë të rregullt (nizamë) nga mosha 15 deri në moshën 30-vjeçare. Të rekrutuarit bënin jetë kazerme dhe stërviteshin sipas rregullave të ushtrive evropiane. Ata e kryenin shërbimin ushtarak larg vendit të vet në kushte shumë të vështira. Vetëm një pjesë e tyre mund të kthehej e gjallë dhe pa u gjymtuar nga shërbimi i gjatë ushtarak në dhe të huaj. Më të shumtë ishin ata që vdisnin nga abuzimet e intendentëve, nga mungesa e ushqimit dhe e veshmbathjes dhe nga epidemitë, sesa ata që vriteshin në luftë.
Shërbimi rezervist (redif) bëhej zakonisht në vendlindjen e rezervistëve. Kjo u jepte atyre mundësi që në një kohë të caktuar, krahas shërbimit ushtarak, të merreshin edhe me bujqësi e me blegtori.
Reforma ushtarake u shoqërua edhe me tatime e taksa të reja “të jashtëzakonshme”, që shërbenin për ushqimin dhe për veshjen e ushtarëve nizamë. Por edhe kjo reformë nuk u zbatua kudo dhe menjëherë. Ushtria e rregullt u vendos në qytete, ku mbaheshin garnizone ushtarake. Në Manastir dhe në Janinë u grumbulluan forca të mëdha, me anë të të cilave Porta ushtronte një trysni të vazhdueshme mbi trevat shqiptare.
Ndërsa nga njëra anë Stambolli organizonte ushtrinë e rregullt, nga ana tjetër vazhdonte të përdorte repartet e parregullta, të rekrutuara nga krerë feudalë e bajraktarë midis malësorëve për t’i dërguar në frontet e luftës me shtete të tjera ose për të shtypur kryengritjet brenda e jashtë Shqipërisë. Në këto raste Porta e Lartë synonte jo vetëm të përfitonte nga ndihma e tyre ushtarake, por edhe t’i largonte nga Shqipëria ku zienin kryengritjet e t’i neutralizonte këto forca të rrezikshme për të.
Me reformat e periudhës së Tanzimatit Porta e Lartë u kishte njohur kombësive të Perandorisë Osmane të drejtën të merrnin arsim në gjuhën amtare në shkollat publike. Por ajo vijonte të barazonte kombësinë me fenë. Kështu, myslimanët e Perandorisë, midis të cilëve edhe shqiptarët, ajo vazhdoi edhe pas kësaj t’i quante “turq”, ndërsa ortodoksët, qofshin këta shqiptarë, bullgarë, serbë a vllehë, i quante “grekë” ose “rumë” dhe i kishte lënë nën administrimin fetar e kulturor të Patrikanës greke të Stambollit. Si kombësi më vete quheshin edhe katolikët ose “latinët” e Perandorisë.
Shqiptarëve të ndarë në myslimanë, ortodoksë e katolikë, duke mos bërë pjesë në një bashkësi të vetme fetare dhe duke mos u njohur kështu si një kombësi më vete, nuk u jepej mundësia të lëvronin lirisht gjuhën e tyre amtare. Ata detyroheshin të kishin arsimin sipas fesë së tyre turqisht, greqisht ose italisht. Në përputhje me këtë politikë, pas shpalljes së dekreteve të Tanzimatit në Shqipëri u rrit numri i shkollave në gjuhë të huaj. Shkolla shtetërore fillore dhe qytetëse (ruzhdie) në gjuhën turke u hapën në krahina të ndryshme të vendit; në Shqipërinë e Jugut u rrit edhe numri i shkollave laike në gjuhën greke për popullsinë ortodokse, të cilat ishin nën mbikqyrjen e peshkopëve grekë, ndërsa në veri, ndonëse më pak, u rrit numri i shkollave katolike që drejtoheshin nga kleri ose nga disa mësues privatë në Shkodër. Megjithëse përhapnin njohuri të dobishme dhe ndihmonin në arsimimin e një pjese të fëmijëve, këto shkolla, përveç atyre që drejtoheshin nga mësues privatë, përshkoheshin nga një frymë fanatizmi dhe intolerance fetare, nuk shërbenin për afirmimin kombëtar të shqiptarëve të feve të ndryshme, por nxisnin dasinë fetare dhe u shërbenin politikës së shteteve që i mbanin ato dhe synimeve të tyre për asimilimin e shqiptarëve.
Reformat, formalisht, parashikonin barazinë e shtetasve pavarësisht nga feja e tyre. Por në të vërtetë paria sunduese feudale osmane vijoi ta ruante pozitën e saj të privilegjuar kundrejt popullsisë së krishterë. Pabarazia juridike e popullsisë së krishterë shprehej, përveç të tjerave, në pagimin e një takse të veçantë për gjithë meshkujt e krishterë mbi 12 vjeç (xhizje).
Vetë sulltani e rrethi i tij familjar, si edhe përfaqësuesit e tjerë të klasës feudale osmane, nxirrnin përfitime duke shkelur parimet e shpallura nga reformat dhe duke ruajtur praktikën e vjetër të abuzimeve, siç ishte veçanërisht shitja e posteve qeveritare. Sulltani e familja e tij ruajtën në Shqipëri për një kohë të gjatë një varg privilegjesh feudale. Kështu, një pjesë e mirë e të ardhurave të sanxhakut të Ohrit, ku përfshiheshin krahina të tëra shqiptare, vijuan t’i shkonin si të ardhura private sulltanes-nënë, kurse sulltanit i shkonin të ardhurat nga qiraja e Bezistenit? në pazarin e Shkodrës dhe nga shitja e së drejtës së peshkimit po në këtë qytet. Madje, gabelët (arixhinjtë) e Myzeqesë edhe pas shpalljes së reformave vazhduan të quheshin të gjithë skllevër të sulltanit dhe shërbimet e tyre u shiteshin për vit (nga ana e tij) të interesuarve kundrejt një shume të caktuar.

Fillimet e ideologjisë e të kulturës kombëtare
Reformat shtuan pakënaqësinë e shtresave më të ndryshme të popullsisë ndaj sundimtarëve osmanë dhe acaruan më tej kontradiktat kombëtare dhe ekonomiko-shoqërore me ta.
Këtë gjendje shpirtërore të popullsisë dhe aspiratat e saj i shprehën në dokumente të rëndësishme e në vepra shkencore e artistike ideologët dhe shkrimtarët e parë të Rilindjes, si Naum Veqilharxhi (1797-1854), Jeronim de Rada (1814-1903) etj. Kjo veprimtari synonte, me anën e përhapjes së ideve e të kulturës kombëtare, të forconte ndërgjegjen kombëtare të popullit shqiptar dhe bashkimin e tij mbi ndarjet fetare e krahinore në luftë për lirinë, për tërësinë territoriale dhe për zhvillimin demokratik të shoqërisë shqiptare.
Prapambetja e përgjithshme e Shqipërisë dhe shtypja ekonomike e politike osmane bënë që ideologjia e kultura kombëtare të zhvilloheshin me vështirësi e në përmasa të kufizuara brenda vendit. Ato gjetën kushte më të përshtatshme zhvillimi jashtë atdheut, në kryeqytetin e Perandorisë, në Stamboll, në Itali, në shtetet ballkanike etj. Në këto vende kishin filluar të përhapeshin idetë e Revolucionit francez (1789-1794), i cili, si një revolucion i fuqishëm demokratik, i kishte dhënë një goditje të rëndë regjimit feudal absolutist e ideologjisë së tij në Evropë dhe kishte shpallur e kishte përhapur idetë e mëdha të lirisë e të kombësisë. Këto ide kishin gjetur mishërimin e tyre edhe në revolucionet çlirimtare në Serbi, në Greqi e në Rumani. Idetë e reja kishin ndikuar mbi intelektualë dhe tregtarë shqiptarë që u njohën me to në qytete të ndryshme të Evropës dhe filluan luftën kundër ideologjisë mesjetare-klerikale të Perandorisë teokratike të sulltanëve-kalifë e të Patrikanës ortodokse të Stambollit, si dhe kundër zgjedhës kombëtare të sundimtarëve osmanë.
Idetë kombëtare u bënë jehonë kryengritjeve popullore kundër Tanzimatit, por nuk arritën ende në këtë periudhë të formuloheshin në mënyrë të plotë në një program tërësor politik të lëvizjes kombëtare. Ato u shprehën jo aq në traktate politike, në memorandume ose nëpërmjet shtypit, sesa në vepra letrare e në studime për popullin shqiptar, për historinë, gjuhën e kulturën e tij. Me shkrimet e tyre rilindësit e parë luftuan për të shtuar dashurinë për vendin, për të ngritur më tej ndërgjegjen kombëtare të popullit, duke lartësuar traditat e mëdha patriotike të së kaluarës e sidomos të epokës së Skënderbeut dhe kulturën e pasur popullore; ata i kushtuan një kujdes të veçantë gjuhës amtare e shkollës shqipe si mjete jo vetëm për të nxjerrë vendin nga errësira mesjetare, por edhe për të afirmuar individualitetin e vetëqenien kombëtare të shqiptarëve.
Naum Veqilharxhi formuloi idetë e para për rrugët e çlirimit të kombit shqiptar. Si iluminist e atdhetar i shquar punoi për të përhapur diturinë e shkollën kombëtare në Shqipëri, të cilat i quante mjete të rëndësishme për emancipimin dhe bashkimin kombëtar të shqiptarëve. Jeronim de Rada, nga arbëreshët e Italisë, e ripunoi “Milosaon” i ndikuar drejtpërdrejt nga lëvizjet kryengritëse të viteve 30. Ai dalloi tek ato etapën e re që shënuan për lëvizjen çlirimtare të popullit shqiptar dhe nxori prej tyre përfundimin se tanimë “erdhi dita e Arbrit”, që tingëllonte si një thirrje për t’i nxitur shqiptarët të vijonin luftën kundër sundimtarëve të huaj.
Kthesa që shënuan kryengritjet e viteve 30-40 në lëvizjen çlirimtare shqiptare gjeti pasqyrim edhe në krijimtarinë e shkrimtarit arbëresh Vinçenc Dorsa, i cili shkruante, më 1847, se Shqipëria kishte hyrë tanimë në epokën e Rilindjes dhe se ajo besonte që do të çlirohej së shpejti.
Duke e kuptuar rolin e madh të përdorimit të gjuhës amtare për zhvillimin e vendit, rilindësit i dhanë rëndësi mësimit e shkrimit të saj dhe përhapjes së arsimit shqip me një alfabet të përbashkët. Duke u nisur nga mendimi shkencor se gjuha është e para ndër shenjat themelore dalluese të kombit, me njësimin e alfabetit ata synonin njësimin e gjuhës, që do të çonte në forcimin e njësisë kombëtare. Prandaj rilindësit e parë, si dhe të tjerët që i pasuan, ishin ideologë të çlirimit kombëtar e mësues dhe hartuan vepra shkencore e letrare si edhe tekste shkollore.

Tiparet e reja të lëvizjeve çlirimtare kundërosmane
Me zbatimin e Tanzimatit u vendos mbi popullin shqiptar shtypja e drejtpërdrejtë dhe e egër e sundimtarëve osmanë. Administrata burokratike e përbërë nga nëpunës me kombësi të huaj, grabitqarë e të pangopur, detyrimet e rënda fiskale, shërbimi i rregullt dhe i zgjatur ushtarak, gjyqet e korruptuara etj., e rëndonin zgjedhën kombëtare dhe e shtonin shtypjen ekonomike e politike mbi pjesën më të madhe të popullsisë.
Fshatarësia dhe vegjëlia e qyteteve duhej të përballonin detyrime e taksa të rënda që vendoste administrata e re, abuzimet e nëpunësve osmanë, si dhe mashtrimet e spekulimet e sipërmarrësve të të ardhurave shtetërore, në një kohë kur ekonominë e popullsisë myslimane e dëmtonte edhe shërbimi shumëvjeçar ushtarak, që i rrëmbente krahët më të aftë për punë.
Me administratën e re u ndesh edhe fshatarësia e disa zonave malore, që gëzonte të drejta vetëqeverisjeje të fituara me luftë. Mosnjohja e këtyre të drejtave dhe orvatjet për të zbatuar sistemin tatimor e rekrutimin e detyruar ushtarak u sillnin këtyre krahinave një shtypje e shfrytëzim ekonomik që nuk e kishin njohur më parë.
Nga reforma prekeshin edhe shtresa të tjera të popullsisë: spahinjtë e dikurshëm dhe krerët e esnafëve, të cilët kishin humbur të drejtat e privilegjet që u siguronte sistemi i mëparshëm feudal-ushtarak; një pjesë e bajraktarëve, e kapedanëve dhe e bylykbashëve, të cilët nuk e gëzonin më të drejtën e rekrutimit të ushtarëve me rrogë që u sillte fitime; çifligarët e goditur nga Porta si dhe ata që ishin lidhur me tregun kërkonin zhvillimin e tij dhe ishin të pakënaqur nga pengesat burokratike të administratës së re; pjesa më e madhe e borgjezisë, që u zhgënjye shumë shpejt nga reformat të cilat, jo vetëm nuk vendosën rregullin e qetësinë e dëshiruar dhe nuk zhdukën pengesat e brendshme për zhvillimin e lirë të tregtisë e të industrisë së tregut kombëtar, por edhe e bënë atë objekt të abuzimeve grabitqare të administratës së re.
Si pasojë, pakënaqësia ndaj reformave përfshiu shtresat më të ndryshme shoqërore, pjesën më të madhe të popullsisë. Kjo pakënaqësi erdhi duke u rritur shkallë-shkallë me orvatjet që bëri Porta e Lartë për të zbatuar reformat në Shqipëri dhe u shndërrua në kryengritje të armatosura që vijuan njëra pas tjetrës për disa dhjetëra vjet. Në këto kryengritje morën pjesë pothuajse të gjitha forcat e grupet shoqërore të popullsisë. Lufta mori karakter ballor, që dëshmonte për ndryshime në përmasat e në organizimin e saj. U krijua kështu një front i gjerë kundërosman, i cili përbënte tiparin kryesor të kthesës që ishte bërë në luftën çlirimtare të popullit shqiptar.
Pas goditjeve ekonomike e politike që krerët feudalë shqiptarë pësuan në vitet 1822-1831, ata nuk qenë më në gjendje as të organizonin dhe as të udhëhiqnin kryengritjet kundër sundimit osman. Në udhëheqje të lëvizjes kryengritëse, gjatë viteve 30-40, krahas krerëve çifligarë dolën përfaqësues të borgjezisë qytetare e të fshatarësisë. Ky ishte një tipar tjetër i ri që dëshmonte për ndryshimet cilësore të ndodhura në zhvillimin e luftës së armatosur.
Ndryshime thelbësore ndodhën edhe në përmbajtjen e në karakterin e kërkesave të kryengritjeve të fillimeve të Rilindjes Kombëtare, të viteve 30-40 të shek. XIX. Lufta për të përjashtuar nga zbatimi i politikës së centralizmit burokratik viset shqiptare shprehte në fakt kërkesën për njohjen e kombësisë shqiptare si kombësi më vete, për trajtimin e veçantë të Shqipërisë në kuadrin e Perandorisë dhe për administrimin e saj nga njerëzit e vendit, që nënkuptonte synimin për vetëqeverisje në shkallë kombëtare e jo më lokale-krahinore. Kurse në rastet, qoftë edhe të veçanta, siç ishte ai i Kryengritjes së Dervish Carës të viteve 1843-1844 e ndonjë tjetër, kur kryengritësit i referoheshin shembullit të organizimit të shteteve fqinje, shpreheshin haptazi pretendimet për autonominë e vendit të tyre.
Forcat e shtresat e ndryshme shoqërore u jepnin këtyre kërkesave përmbajtje të ndryshme. Në lëvizje u aktivizuan edhe ato shtresa, të cilat kishin humbur privilegjet e pozitat që gëzonin në sistemin feudal-ushtarak e që synonin t’i rifitonin ato. Lëvizja e tyre kishte karakter të kufizuar e konservator, sepse synonte ta kthente vendin prapa, në të kaluarën. Por pjesa më e madhe e popullsisë që mori pjesë në kryengritjet përbëhej nga masat qytetare e fshatare, të cilat në administrimin e vendit nga shqiptarët shihnin çlirimin e tyre nga zgjedha e rëndë kombëtare e administratës së huaj burokratike osmane dhe nga shtypja e egër e saj.
Këto kërkesa nuk arritën, në ato vite, të formuloheshin në mënyrë të përcaktuar, në formën e një programi të vetëm dhe të paraqiteshin në emër të të gjithë popullit shqiptar, sepse mungonte një udhëheqje e formuar politikisht dhe një organizatë a një qendër e vetme drejtuese, që të bashkërendonte lëvizjet e veçanta, t’i shkrinte ato në një lëvizje të përgjithshme e t’i jepte asaj një program të përbashkët kombëtar. Megjithatë, siç është pranuar me të drejtë nga historiografia e sotme shqiptare, kërkesa më e shpeshtë e këtyre kryengritjeve për një status të veçantë të trojeve shqiptare, duke i dalluar e duke i veçuar nga territoret e tjera të Perandorisë Osmane, përmbante në “embrion”, në formulimin e saj fillestar, kërkesën e administrimit autonom të Shqipërisë, të autonomisë territoriale-administrative të saj, duke ua lënë atë në dorë “krerëve” të vendit.
Kryengritjet kundër shtypjes kombëtare patën në fillim karakter lokal, por, meqenëse shpërthyen pothuajse në të njëjtën kohë e për të njëjtat shkaqe, drejtoheshin kundër një armiku të përbashkët dhe kishin kërkesa të njëllojta. Ato u shndërruan dora-dorës në kryengritje të gjera të fuqishme duke përfshirë krahina të tëra të vendit. Për herë të parë u bënë përpjekje për kapërcimin e kornizave lokale dhe për organizimin e një kryengritjeje të përgjithshme (më 1834), që shprehte prirjen e popullit shqiptar drejt bashkimit. Gatishmëria e bashkëpunimi ndërmjet vatrave të veçanta të kryengritjeve dhe solidariteti ndërmjet popullsisë së trevave të ndryshme, tregonin se procesi i bashkimit të popullit shqiptar kishte hedhur rrënjë të qëndrueshme.
Ndryshime u vunë re edhe në aspektin organizativ të kësaj lufte. Dolën në skenë forma organizative demokratike dhe më të kohës. Me zgjerimin e luftës, për të përballuar forcat e mëdha armike dhe për të bashkërenduar veprimet luftarake u organizuan kuvende, besëlidhje, pleqësi dhe këshilla të kryengritësve, disa nga të cilat, ndonëse kishin qenë edhe më parë, morën përmbajtje të re. Krahas përfaqësuesve të parisë çifligare, në to merrnin pjesë tani edhe përfaqësues të shtresave më të gjera të popullsisë, të vegjëlisë qytetare e fshatare, të pronarëve të vegjël të tokave, kryepleq e nëpunës të vegjël, shumica e të cilëve ishin pak të njohur. Përveç kësaj, besëlidhjet e kapërcyen karakterin e ngushtë lokal dhe në disa raste morën karakter ndërkrahinor, siç ishin Besëlidhja e nëntë krahinave të Shqipërisë së Jugut e viteve 1833-1834, Këshilli i Përkohshëm në Shkodër (1833-1835), Kuvendi i Madh Ndërkrahinor i Mesaplikut (1847), i cili, duke krijuar Lidhjen Kombëtare Shqiptare dhe organin e saj Komitetin Kombëtar, mund të shihet si një organizëm që synonte të merrte karakterin e një forumi me përmasa kombëtare.
Një rol gjithnjë e më të dukshëm filluan të luanin në këto kryengritje qytetet e sidomos ato kryesore, si Shkodra, Berati, Prizreni, Gjakova, Shkupi e Elbasani, të cilat u bënë qendra të rëndësishme të këtyre lëvizjeve. Kjo dëshmonte për peshën gjithnjë e më të madhe që filluan të kishin qytetet në jetën ekonomike e politike të vendit.
Të zhvilluara në kohën, kur te shqiptarët ishte formuar tanimë një vetëdije politike e kombëtare, kryengritjet e viteve 30 e 40 nuk mund të mos merrnin tipare të reja, nacionalçlirimtare. Dëshmi e kësaj vetëdijeje të shqiptarëve ishte edhe përkrahja që ata u dhanë revolucioneve nacionale në Principatat Rumune dhe në Greqi, në vitet 20, në të cilat dhanë një kontribut të çmuar. Mjaft e gjerë ishte pjesëmarrja e shqiptarëve të kolonisë së Rumanisë dhe jo vetëm e atyre, por edhe e të tjerëve të ardhur nga Shqipëria, e veçanërisht nga trevat e saj jugore, në kryengritjen që shpërtheu në Principatat Rumune në vitin 1821. Disa prej tyre kishin marrë pjesë edhe në Revolucionin serb të vitit 1815. Është një fakt i njohur, tanimë, se Naum Veqilharxhi, një nga personalitetet më të shquara të Rilindjes Shqiptare, mori pjesë në kryengritjen e vitit 1821 në Vllahi dhe në Moldavi qysh në fillim të saj, ndihmoi në organizimin e revoltës dhe ishte i pranishëm, si komandant ushtarak, gjatë disa veprimeve luftarake që u zhvilluan kundër forcave osmane. Rol të veçantë, si organizator dhe komandant ushtarak, në kryengritjen e vitit 1821 në Principatat Rumune luajti iluministi tjetër i njohur shqiptar, Konstandin Duka.
Shqiptarët përbënin një forcë të rëndësishme luftarake në trupat e eteristëve*, të komanduar nga princi grek Aleksandër Ipsilanti, si edhe në ato të rumunit Tudor Vladimiresku që luftuan trimërisht në radhët e kryengritësve të drejtuar nga komandantët shqiptarë, Haxhi Prodani e kapiten Mihallaqi. Të shumtë ishin shqiptarët që u vranë në betejat që u zhvilluan gjatë kësaj kryengritjeje e sidomos në atë të Skulenit, pas së cilës trupat e tyre u hodhën në lumin Pruth. Edhe masakra që ushtria osmane ndërmori në Bukuresht ndaj forcave kryengritëse, në gusht të vitit 1821, ishte drejtuar kundër shqiptarëve që morën pjesë në revoltën kundërosmane.
Shqiptarët u bashkuan me kryengritjen e Principatave Rumune jo si mercenarë, por si luftëtarë që ishin të ndërgjegjshëm se, duke kontribuar në çlirimin e popullit rumun nga sundimtarët osmanë, të cilët mbanin të robëruar gjithë popujt e Ballkanit, do të jepnin ndihmesën e tyre edhe në çështjen e çlirimit kombëtar të popullit shqiptar. Pikërisht pse vepruan si një forcë e ndërgjegjshme politikisht në aktet e kryengritjes së Principatave Rumune, shqiptarët përmenden krahas grupeve të tjera etnike që morën pjesë në lëvizje. Edhe frymëzuesit e lëvizjes, eteristët, në thirrjen që u drejtuan shqiptarëve, grekëve, vllahomoldavëve, bullgarëve, serbëve, maqedonëve etj. qysh në fillim të kryengritjes u kujtonin atyre se kjo luftë bëhej për çlirimin e gjithë popujve të Ballkanit dhe njëherazi të atdheut të tyre, se është atdheu i tyre i robëruar ai që u bën thirrje të ngrihen kundër sundimtarëve të huaj osmanë.
Shqiptarët ishin, gjithashtu, një forcë aktive me rol të veçantë si në përgatitjen e kryengritjes greke të vitit 1821, ashtu edhe në zhvillimin e revolucionit në përgjithësi. Nëse Ali pashë Tepelena me veprimet e tij ushtarake kundër ushtrive osmane u dha dorë eteristëve të shpërthenin kryengritjen në mars të vitit 1821, shqiptarët (arvanitët), krahas grekëve, ishin nismëtarë të kësaj kryengritjeje. Qysh në mars të vitit 1821 u bashkuan me Revolucionin grek fshatra të tëra shqiptare (arvanite) të Atikës. Kryengritësit shqiptarë, të udhëhequr nga fshatari i thjeshtë Melet Vasili nga Atika (i quajtur Haxhimeleti), marshuan në fundin e marsit drejt Athinës, e detyruan garnizonin osman të mbyllet në Akropol dhe çliruan Athinën. Përgjithësisht gjatë fazës së parë të Revolucionit grek arvanitët, dhe jo vetëm ata, por edhe shqiptarët e trevave të Shqipërisë, duke përfshirë edhe ata myslimanë, u bënë figura qendrore e ngjarjeve dhe e veprimeve luftarake të kryengritësve. Kryengritësit e Peloponezit, grekë e shqiptarë (arvanitë), të komanduar nga Kolokotroni, arritën të merrnin qytetin e Tripolicës, për çlirimin e të cilit patën luftuar pesë muaj me radhë, vetëm pasi shqiptarët myslimanë hynë në marrëveshje me ta dhe dezertuan në masë nga ushtria osmane. Pati edhe mjaft shqiptarë myslimanë, ndërmjet të cilëve njihen Mustafa Gega, Bajram Lapi, Avdi Gega etj., të cilët jo vetëm dezertuan nga ushtria osmane, por morën pjesë në veprimet luftarake të Revolucionit grek. Është i njohur gjithashtu kontributi i luftëtarëve suliotë, të udhëhequr nga Marko Boçari, të cilët gjatë periudhës së parë të Revolucionit grek mbajtën barrën kryesore të luftës në Greqinë kontinentale. Edhe sundimtari i pashallëkut të Shkodrës, Mustafa pashë Bushatlliu, duke kundërshtuar urdhrin e sulltanit, braktisi, në vitin 1823, luftimet në Misolongjin e rrethuar, nuk pranoi të marshonte drejt Athinës për të shtypur kryengritjen dhe u kthye me ushtrinë e tij në Shkodër. Shpërthimi i rrethimit të Misolongjit nga grekët më 1823 u arrit, krahas të tjerave, edhe nga ndihmesa e shqiptarëve që dezertuan në masë nga ushtria osmane. Këto dezertime të shqiptarëve myslimanë nga ushtria do të përsëriteshin edhe në rrethimin e dytë të Misolongjit, në vitin 1825.
Po kështu, pjesa më e madhe e feudalëve shqiptarë të Toskërisë nuk pranoi të bashkëpunonte me Portën e Lartë në shtypjen e kryengritjes greke. Ata i kumtuan të dërguarve të Stambollit se do të hynin në ushtrinë osmane vetëm në qoftë se do të rrezikoheshin territoret e Shqipërisë Jugore. Për shkak të këtij qëndrimi të shqiptarëve dështoi fushata ushtarake osmane kundër Revolucionit grek në shkurt-qershor të vitit 1821. Dështuan gjithashtu përpjekjet që Hurshid Pasha bëri në vitin 1822, pas vrasjes së Ali pashë Tepelenës, për të mobilizuar shqiptarët në ushtrinë osmane dhe për t’i hedhur ata kundër Revolucionit grek. Dezertimi i ushtarëve shqiptarë vazhdoi edhe gjatë fushatës së Ibrahim Pashës së Egjiptit kundër Revolucionit grek në vitin 1827. Megjithatë, qysh në periudhën e Revolucionit grek, shqiptarët u ndeshën me qëndrimet shoviniste të udhëheqësve grekë ndaj tyre dhe territoreve të Shqipërisë. Ndërsa popullsia myslimane shqiptare iu nënshtrua atëherë masakrave nga forcat ushtarake të Revolucionit grek.
Pjesëmarrja e shqiptarëve në revolucionet në Principatat Rumune e në Greqi dhe kontributi që dhanë ato në luftën për çlirimin e popujve rumun e grekë ishin dëshmi jo vetëm e ndjenjave miqësore ndaj popujve fqinjë, por edhe dëshmi e aspiratave të tyre liridashëse. Këto aspirata dëshmojnë njëherazi se shqiptarët, si popull, po hynin në epokën e re të Rilindjes me një vetëdije të përcaktuar politike, me ideale kombëtare e çlirimtare, të cilat nuk mund të mos shfaqeshin edhe në kërkesat, në synimet, në shkallën e organizimit dhe përgjithësisht në karakterin e kryengritjeve të viteve 30-40 të shek. XIX.

[Laberia]

2. KRYENGRITJET KUNDËROSMANE NË VITET 30-40

Kryengritjet e vitit 1833
Reformat centralizuese të qeverisë osmane, që filluan të zbatoheshin në Shqipëri me dërgimin e nëpunësve civilë dhe ushtarakë turq, hasën në qëndresën e popullsisë shqiptare që nisi me moszbatimin e urdhrave për t’u shndërruar më pas në kryengritje të armatosur.
Pas dy kryengritjeve lokale, që shpërthyen në fillim të vitit 1833 në Kolonjë e në Dibër dhe që u shtypën nga qeveria turke, kryengritja mori një shtrirje të gjerë të panjohur në periudhat e mëparshme në zonën Berat-Vlorë-Delvinë-Çamëri.
Qeverisja arbitrare e Emin Pashës, i biri i Mehmet Reshit pashës, e mbështetur në një terror, si dhe orvatjet për zbatimin e reformës ushtarake ishin shkaqet e drejtpërdrejta që e kthyen pakënaqësinë e popullsisë në një kryengritje që u shtri në krejt Shqipërinë e Jugut. Në fillim të korrikut 1833 ngritën krye banorët e Tepelenës, të cilët shtinë në dorë qytetin. Kryengritja, që udhëhiqej nga Balil Nesho, u shtri në krahinat e Gjirokastrës e të Delvinës. Për shtypjen e saj Stambolli dërgoi forca të shumta osmane, të komanduara nga Emin Pasha. Shumica e kryengritësve u vendos në Qafën e Peshkëpisë, ndërsa pjesa tjetër, e organizuar në çeta të vogla, u vendos gjatë rrugës për në Peshkëpi. Goditjet që këto çeta u dhanë forcave osmane dhe dezertimi i shumë ushtarëve shqiptarë, të rekrutuar me forcë, e vështirësuan gjendjen e qeveritarit osman. Por këtij i erdhi në ndihmë peshkopi ortodoks i Drinopojës (i Gjirokastrës), i cili, duke njohur mirë pozicionet e kryengritësve, i kaloi forcat osmane nëpër një grykë tjetër. Të papërgatitur për sulmin e befasishëm, kryengritësit luftuan me trimëri dhe, pasi lanë shumë të vrarë, u tërhoqën në fshatin Luzat, ku i shkaktuan Emin Pashës një shpartallim të plotë.
Të nxitur nga kjo fitore, u hodhën në kryengritje edhe banorët e qyteteve të Beratit e të Vlorës. Duke nisur si një kryengritje fshatare, ajo brenda një kohe të shkurtër u kthye në një lëvizje të të gjithë popullsisë, gjeti mbështetje të fortë në banorët e Beratit, të cilët rrethuan kështjellën. Kryengritja përfshiu gjithashtu krahinat e Tomoricës, të Skraparit e të Kurveleshit. Një pjesë e kryengritësve shkuan në ndihmë të forcave që kishin rrethuar kështjellën e Beratit, kurse pjesa tjetër zuri grykat e rrugët nga pritej të vinte ushtria osmane. Rrezja e kryengritjes u përhap në krahinat e Delvinës e të Çamërisë. Jehona e saj u ndje edhe në Shqipërinë e Mesme. Me kërkesën e banorëve të Elbasanit një pjesë e kryengritësve u hodh nga Berati në atë krahinë për t’i ndihmuar ata në luftën kundër administratës osmane.
Në këto rrethana Porta e Lartë, me shpresë se kryengritësit do të shpërndaheshin, e largoi Emin Pashën nga Shqipëria e Jugut. Por në mesin e shtatorit të 1833-it, nën goditjet e fuqishme të kryengritësve, ra kështjella e Beratit. Në qytetin e çliruar të Beratit, kuvendi i përfaqësuesve të të gjitha krahinave kryengritëse miratoi dy kërkesa themelore: t’u ngarkohej shqiptarëve drejtimi i krahinave kryengritëse dhe të uleshin detyrimet ndaj shtetit, duke zbritur në atë masë që paguhej në kohën kur pashallëku i Beratit qeverisej nga feudali shqiptar, Ahmet Kurt pasha.
Shtrirja e gjerë e kryengritjes, që fillonte nga Skrapari e Kurveleshi, në Myzeqe e në Vlorë e deri në Çamëri, e detyruan Portën e Lartë të hiqte dorë përkohësisht nga rekrutimi i ushtarëve nizamë, të shpallte amnistinë dhe të lejonte vendosjen e disa shqiptarëve si qeveritarë në kazatë e Beratit, të Vlorës, të Tepelenës, të Gjirokastrës e të Përmetit dhe emërimin e të tjerëve si komandantë në garnizonet e kështjellave të Beratit, të Gjirokastrës etj. Kjo ishte një fitore e rëndësishme e kryengritjes, por jo e plotë. Të paformuara politikisht dhe me një udhëheqje pa përvojë, forcat kryengritëse u shpërndanë, duke besuar se do të plotësoheshin të gjitha kërkesat e tyre.
Po në vitin 1833 lëvizja kryengritëse përfshiu edhe Shqipërinë e Veriut. Vatra kryesore e saj u bë Shkodra, qyteti më i zhvilluar i vendit. Zbatimi i reformës ushtarake, abuzimet dhe grabitjet e administratës së re shkaktuan pakënaqësi te popullsia qytetare. Por shtresat e pasura të krishtera të qytetit, sipas porosisë së dhënë nga emisarët austriakë, që u kërkonin të mos bashkoheshin me popullsinë myslimane, nuk u përfshinë në lëvizje. Më 10 prill të vitit 1833 u dha kushtrimi për mbylljen e dyqaneve në tregun e Shkodrës. Rreth 4 000 veta të armatosur nga popullsia e qytetit dhe nga malësorët përreth zunë sheshin e qytetit. Në emër të kryengritësve një delegacion i dërguar nga ata kërkoi që veziri Ali Namik pasha të hiqte dorë nga zbatimi i reformave, nga dhuna e grabitjet dhe të vendoseshin rregullat që kishin qenë në fuqi në kohën e qeverisjes së vendit nga Mustafa pashë Bushatlliu. Por thelbin e këtyre kërkesave e përbënte synimi për një qeverisje autonome të krahinës së Shkodrës. Duke parë fuqinë e revoltës dhe për të fituar kohë, qeveritari, Ali Namik pasha, premtoi se do të merrte parasysh kërkesat e të revoltuarve. Ndërkohë ai mori masa për shtypjen e saj. Më 7 gusht të vitit 1833 ai dërgoi një repart ushtarësh në tregun e qytetit për ta shtënë në dorë. Ky veprim çoi në përleshje të ashpra midis forcave osmane dhe njësive kryengritëse. Pabesia e qeveritarit e shtyti edhe popullsinë katolike të bashkohej me myslimanët. Pas kësaj lëvizja mori formën e një kryengritjeje. Më 8 gusht u organizua një kuvend, ku morën pjesë përfaqësues të lagjeve të qytetit. Kuvendi zgjodhi një Këshill të Përkohshëm, që riorganizoi forcat vullnetare dhe caktoi një delegacion që do të shkonte në Stamboll për t’u ankuar në emër të popullsisë së Shkodrës kundër qeveritarit të sanxhakut. Kryengritja udhëhiqej nga një Këshill përfaqësues. Kjo ishte një formë e re organizimi që ndeshej për herë të parë në lëvizjen shqiptare. Këshilli përbëhej nga përfaqësues të parisë, të krerëve që ishin pasardhës të Bushatllinjve dhe të borgjezisë zejtare-tregtare të qytetit.
Ndërsa pritej përgjigjja nga Stambolli, Ali Namik pasha, duke thirrur në ndihmë edhe trupat që kishte mbledhur i biri në Ohër e në Elbasan, u orvat të shtypte me forcën e armëve kryengritjen qytetare. Mirëpo këto orvatje dështuan para qëndresës së forcave kryengritëse. Forcat osmane u thyen dhe u tërhoqën me disfatë para se të mbërrinin në Shkodër.
Kryengritja nuk gjeti ndonjë mbështetje te Fuqitë e Mëdha. Edhe qeveria austriake, ndonëse kishte marrë përsipër mbrojtjen e katolikëve, urdhëroi emisarin e saj në Shkodër që të mos pranonte asnjë kërkesë të kryengritësve. Vonesa e përgjigjes së Portës së Lartë u tregoi qartë kryengritësve se kërkesat e tyre mund të përmbusheshin vetëm me luftë e në bashkëpunim me krahinat e tjera të vendit. Përveç lidhjeve që ishin vendosur me malësorët e me krahinat përreth qytetit të Shkodrës, u bënë përçapje për të hyrë në bashkëpunim me viset e tjera shqiptare, në Shqipërinë e Mesme e të Jugut. Një delegacion u dërgua në Elbasan, ku banorët e qytetit, të ndihmuar edhe nga vullnetarët e ardhur nga Berati, mbanin të bllokuar qeveritarin e huaj.
E ndodhur para një lëvizjeje kryengritëse, që kishte përfshirë tokat shqiptare nga Shkodra deri në Çamëri dhe që krijonte përshtypjen e një kryengritjeje të përgjithshme, Porta e Lartë u detyrua të pushonte nga detyra Ali Namik pashën, të pezullonte përkohësisht zbatimin e reformave dhe të premtonte se do të paguante dëmet që u ishin shkaktuar shqiptarëve gjatë luftimeve. Më 2 dhjetor 1833 Ali Namik pasha, pas tre muajsh rrethimi, u detyrua ta lërë Shkodrën. Në vendin e tij u dërgua Hafëz Pasha. Ndërkaq, pasi zgjidhi konfliktin me Mehmet Aliun e Egjiptit, Porta e Lartë rifilloi orvatjet për të zbatuar me forcë reformat. Kjo u bë shkak për rigjallërimin e lëvizjes kryengritëse. I shoqëruar nga tetë regjimente të rregullta, Hafëz Pasha filloi të shkarkonte elementët kundërshtarë dhe t’i zëvendësonte me nëpunës të huaj, rriti taksat doganore për mallrat e importuara nga 2% në 5% dhe u orvat të zbatonte reformën ushtarake. Ndërkohë, edhe qeveritari i Shqipërisë së Jugut, Mehmet Hamdi pasha, kishte marrë urdhër të zbatonte reformën ushtarake në këto treva.

Përpjekjet për organizimin e një kryengritjeje të përgjithshme (1834-1835)
Kryengritjet në jug e në veri, me gjithë shtrirjen e gjerë, nuk arritën të vendosnin lidhje midis tyre dhe të siguronin qeverisjen e tokave shqiptare nga nëpunësit vendas. Ndërkohë Porta e Lartë, pasi zgjidhi konfliktin me Egjiptin, u orvat përsëri të zbatonte me forcë reformat. Kjo i dha shkak rifillimit të lëvizjes kryengritëse në Shqipëri.
Përvoja luftarake e vitit 1833 u tregoi udhëheqësve të kryengritjeve të veçanta në Toskëri dhe në Gegëri se rezultatet do të arriheshin në rast se do të organizohej një kryengritje e përgjithshme me një udhëheqje të vetme. Gjatë verës së vitit 1834 u shkëmbyen mendime ndërmjet përfaqësuesve të krahinave të ndryshme të vendit, pas të cilave u vendos të organizohej një kryengritje e tillë e përgjithshme dhe u hartua për këtë një plan i përgjithshëm operativ. Sipas këtij plani do të sulmohej në fillim kështjella e Beratit dhe, me të rënë ajo në duart e kryengritësve, gjysma e tyre, së bashku me forcat kryengritëse të Kavajës, të Tiranës e të Mirditës dhe me popullsinë e Shkodrës, do të sulmonin trupat e qeveritarit të Shkodrës, kurse gjysma tjetër, së bashku me kryengritësit e sanxhakut të Delvinës, do të sulmonin forcat e Mahmut Pashës, që kishte zëvendësuar Emin Pashën në Janinë. Ky ishte plani i parë operativ për një kryengritje të përgjithshme dhe përbënte një hap të rëndësishëm në luftën çlirimtare. Me këtë plan krerët e Shqipërisë bashkoheshin në një lidhje ushtarake mbarëshqiptare dhe merrnin në duart e tyre nismën për të vepruar bashkërisht.
Kryengritjen, ashtu siç ishte parashikuar, e filloi në vjeshtën e vitit 1834 popullsia e qytetit të Beratit, e cila rrëmbeu armët për të mbrojtur disa ushtarë që kishin ardhur me leje nga Stambolli e nuk dëshironin të ktheheshin në shërbimin ushtarak. Kryengritësit mbyllën qeveritarët në kështjellë dhe ftuan udhëheqësin e njohur të kryengritjeve të mëparshme, Tafil Buzin, për të drejtuar veprimet ushtarake. Ai sapo kishte dështuar përpara Tepelenës, së bashku me Shahin bej Delvinën, kur zbarkoi këtu nga Kreta për të organizuar një kryengritje dhe kishte pranuar amnistinë. Megjithatë, ai erdhi nga fshati i vet në Berat. Brenda një kohe të shkurtër rreth tij u grumbulluan 10 000 vullnetarë. Kryengritësit shtinë në dorë magazinat shtetërore të drithit, të cilin ia shpërndanë popullsisë.
Kryengritja u përhap shumë shpejt në krahinat e Vlorës, të Tepelenës, të Skraparit, të Tomoricës, të Mallakastrës, të Përmetit e të Beratit, në atë rreze si një vit më parë. Kjo dëshmonte për lidhje të forta ndihme e bashkëpunimi ndërmjet këtyre krahinave dhe për një ngritje të ndërgjegjes politike. Përfaqësuesit e shtatë krahinave u mblodhën në një kuvend në Berat, ku vendosën të formonin një Besëlidhje politike. Atë e drejtonte një pleqësi, e cila si një organ drejtues kolegjial bëri një ndarje pune ndërmjet anëtarëve të saj. Kryetar u zgjodh Abaz bej Lushnja nga familja e Ngurzajve. Tafil Buzi u ngarkua me drejtimin e veprimeve luftarake dhe për lidhjet me botën e jashtme, veçanërisht me Mehmet Aliun e Egjiptit. Ky i fundit interesohej gjallërisht për kryengritjet në Shqipëri, sepse i shihte si një faktor të rëndësishëm për dobësimin e fuqisë së Perandorisë Osmane, me të cilën prej kohësh ishte në konflikt. Besëlidhja nuk kishte vetëm karakter ushtarak e ndërkrahinor, por ishte edhe një organ qeverisës, i dalë nga lufta për të zëvendësuar administratën osmane. Udhëheqja e Besëlidhjes përbëhej nga krerë feudalë, përfaqësues të zejtarëve e të tregtarëve, të klerit e të fshatarësisë.
Në emër të kryengritësve, Pleqësia i paraqiti qeveritarit osman, Hamdi Pashës, kërkesat për të përjashtuar krahinat kryengritëse nga zbatimi i reformave centralizuese dhe për t’u njohur atyre një qeverisje autonome nga vetë shqiptarët. Kërkesat e Pleqësisë nuk u morën parasysh nga Porta e Lartë. Kjo i dha hov më të madh kryengritjes. Me nismën e Tafil Buzit, në Besëlidhje hynë edhe krahina e Sulovës dhe e Vërçës. Nga mesi i dhjetorit, pas 2 muaj lufte, kështjella e Beratit iu dorëzua kryengritësve. Aty u vendos një garnizon i ri i përbërë nga 100 ushtarë. Ata përfaqësonin në mënyrë të barabartë të nëntë krahinat e Besëlidhjes. Komandantët e forcave ushtarake të qytetit u zëvendësuan me kryengritës të dalluar për trimëri. U bë hapi i parë për sigurimin e vetëqeverisjes. Por plani i përgjithshëm operativ i kryengritjes së përgjithshme nuk u zbatua më tej. Porta e Lartë kishte marrë ndërkohë një varg masash për ta penguar realizimin e tij. Ajo u kishte premtuar krerëve dhe udhëheqësve të esnafëve se do të plotësonte kërkesat e tyre. Nga ana tjetër, Hafëz Pasha kishte përforcuar garnizonet e Durrësit e të Kavajës me një sasi të madhe topash e municionesh. Ai thirri në Shkodër mjaft pashallarë e bejlerë që kishin marrë pjesë në hartimin e planit operativ të kryengritjes dhe u premtoi se do të hiqte dorë nga zbatimi i reformave centralizuese. Këto masa shkaktuan lëkundje e përçarje në udhëheqjen e kryengritjes.
Në këto kushte, forcat kryengritëse, pasi morën kështjellën e Beratit, nuk u nisën kundër qeveritarit të Shkodrës, ndërsa popullsia e këtij qyteti nuk u ngrit kundër sundimtarit osman. Në ditët e para të janarit 1835 Pleqësia e Beratit, duke u besuar premtimeve të Hamdi Pashës, që miratoi ndryshimet e bëra në administratën lokale, nënshkroi me të një marrëveshje për shpërndarjen e forcave kryengritëse. Kjo shënoi një fitore të Besëlidhjes së nëntë krahinave kryengritëse të Shqipërisë së Jugut pasi u ndërprenë përsëri reformat centralizuese.
Në shkurt 1835 Hamdi Pasha, që tani ishte ngritur në postin e valiut të Rumelisë, ftoi mjaft krerë shqiptarë në Manastir, disa prej të cilëve i nisi në Stamboll, kurse të tjerët i shpërbleu. Vetëm Tafil Buzi nuk u paraqit dhe, kur qeveritari osman filloi të shkelte marrëveshjen, nisi përsëri kryengritjen. Rreth 6 000-8 000 kryengritës nën drejtimin e tij vunë nën kontroll zonën Vlorë-Berat. Këtë herë kryengritja nuk pati shtrirjen e mëparshme. Pasi dështoi në Berat e në Elbasan, ai iu drejtua Janinës në krye të disa qindra kryengritësve. Në afërsi të saj Tafil Buzi shpërndau një shpallje, me të cilën u bënte thirrje shqiptarëve të ngjeshnin armët për çlirimin e atdheut të tyre. Kërkesat kryesore ishin dy: dëbimi i nëpunësve dhe i ushtarëve turq nga territoret shqiptare dhe zbritja e taksave në masën e kohërave të mëparshme. Shpallja e Tafil Buzit ishte një nga proklamatat e para ku bëhej thirrje për çlirimin e atdheut. Këtu për herë të parë flitej në emër të të gjithë vendit dhe jo vetëm të krahinave kryengritëse. Në emër të kryengritësve ai i dërgoi një mesazh Mehmet Aliut të Egjiptit, me të cilin kërkonte përkrahjen e tij.
Jehona që gjeti shpallja brenda në vend dhe kërkesa e ndihmës së Mehmet Aliut, e shqetësuan qeverinë osmane. Me masa diplomatike ajo e detyroi Mehmet Aliun të mos i përgjigjej ftesës për ndihmë, ndërsa, nga ana tjetër, dërgoi kundër kryengritësve forca të shumta ushtarake. Pas një qëndrese të ashpër e të gjatë kryengritësit nuk ishin në gjendje t’i bënin ballë armikut. Më 2 maj 1835 Tafil Buzi u detyrua të pranonte amnistinë që i propozoi valiu i Rumelisë dhe të hiqte dorë nga lufta.
Po në maj 1835 shpërtheu një kryengritje e re në krahinën e Myzeqesë. Qindra fshatarë, nën drejtimin e Alush bej Frakullës, vunë dorë mbi çifligjet shtetërore dhe i shpallën pronë të tyre. Kryengritja u përhap nga Myzeqeja në krahinat e Vlorës, të Mallakastrës e të Tepelenës. Numri i kryengritësve arriti në 7 000 veta. Me kryepleqtë e krahinave kryengritëse u organizua një kuvend në fshatin Portëzë të Fierit, ku u formua një Besëlidhje e re. Ajo do të kishte një ushtri të përhershme me rrogë për mbrojtjen e krahinave të çliruara. Shpenzimet për mbajtjen e saj do të përballoheshin prej të ardhurave të çifligjeve shtetërore. Krahinat e besëlidhura do të drejtoheshin prej kryepleqve vendas dhe vetëm këta do të kishin të bënin, në emër të Besëlidhjes, me pushtetin qendor për të dorëzuar detyrimet ndaj shtetit. Me këto vendime të kuvendit synohej të realizohej një autonomi ndërkrahinore.
Mirëpo, kryengritja e Myzeqesë nuk pati sukses për shkak të dëmeve që i solli veprimtaria përçarëse e qeveritarëve osmanë e sidomos të paqëndrueshmërisë së agallarëve e të bejlerëve vendas, të cilët, kur Porta e Lartë u premtoi se nuk do t’i prekte interesat e tyre, lidhën me të një marrëveshje bindjeje dhe nënshtrimi.
Rënia e përkohshme e lëvizjes kryengritëse në Shqipërinë e Jugut dhe trysnia që ushtroi Stambolli, e shtynë qeveritarin e Shkodrës, Hafëz Pasha të rifillonte zbatimin e reformave centralizuese dhe të shkelte premtimet e dhëna. Ai hoqi nga aparati administrativ e ushtarak vendasit e padëshiruar, ngriti taksat doganore nga 2-5 për qind, vendosi taksa të reja “të jashtëzakonshme” dhe u orvat të zbatonte reformën ushtarake. Për të zbutur këto masa qeveria osmane i dërgoi në ndihmë një ushtri prej 10 000 vetash. Popullsia e Shkodrës nuk iu bind urdhrave të tij dhe kundërshtoi të gjitha orvatjet për të zbatuar reformat. Kështu filloi një kryengritje e re shumë më e madhe se simotrat e saj me qendër në Shkodër. Më 18 maj 1835 qeveritari osman zuri tregun, kurse regjimentet e ushtrisë së rregullt morën kodrat rreth qytetit. Po atë ditë ai urdhëroi të arrestohej Hamza Kazazi, ish-komandant i rojës së qytetit, i hequr nga detyra prej Hafëz Pashës. Krisma e pushkës së Hamza Kazazit ngriti në këmbë gjithë qytetin. Luftimet zgjatën atë ditë gjashtë orë dhe përfunduan me tërheqjen e forcave qeveritare, që lanë shumë të vrarë e të plagosur.
Qëndresën e qytetit e udhëhiqte Këshilli i Ri i Përkohshëm, ku bënin pjesë përfaqësues të borgjezisë tregtare (Haxhi Abdurrahmani e Kasem Hoxha), të mjeshtërve zejtarë (Hamza Kazazi e Dasho Shkreli), të çifligarëve (Hysen bej Bushati, Ali bej Bajrami dhe Jusuf Beu) dhe një përfaqësues i klerit të ulët islam (Haxhi Idrizi). Hamza Kazazi u ngarkua me drejtimin e veprimeve ushtarake. Këshilli i Përkohshëm njihet në literaturë edhe si qeveri provizore. Si në asnjë kryengritje tjetër, këtë herë u hartua një strategji e taktikë e qartë. Forcat kryengritëse u organizuan në bazë lagjesh dhe gjithmonë ishin në pozita sulmi. Me qytetarët shkodranë u bashkuan vullnetarë nga Postriba, Gjakova, Peja, nga Malësia e Mbishkodrës, Ulqini, Podgorica, nga krahinat e Mirditës, të Matit e të Dibrës. Qindra kryengritës nga Dibra e Mati iu përgjigjën planit operativ të kryengritjes së përgjithshme dhe zbritën në drejtim të Elbasanit. Kështu, kryengritja përfshiu gati gjithë Shqipërinë e Veriut. Gjenerali francez Kybjer, komandant i forcave të Mesdheut, e quante kryengritjen një revolucion, duke i dhënë kuptimin e një lëvizjeje me një shtrirje të gjerë dhe me synimin për të flakur zgjedhën osmane.
Në pamundësi për ta shtypur me forca ushtarake, Hafëz Pasha kërkoi të dinte kërkesat e kryengritësve, të cilat ia paraqiti një delegacion i dërguar prej tyre. Kryengritësit kërkuan largimin e Hafëz Pashës nga Shkodra, dorëzimin e kështjellës një shqiptari dhe anulimin e taksave të vendosura gjatë reformave centralizuese. Një nga emisarët francezë në Prevezë shkruante në ato ditë se kryengritësit pretendonin një pavarësi të plotë ose të formonin një shtet të ngjashëm me Serbinë.
Hafëz Pasha nuk mund të pranonte kërkesa të tilla, prandaj kërkoi ndihmën e Portës së Lartë. Kryengritësit thyen forcat osmane në përleshjet që u bënë më 23-24 maj, më 2 qershor, më 9 qershor, më 24 qershor dhe më 6 korrik 1835. Më 14 korrik kryengritësit thyen në Lezhë forcat e valiut të Rumelisë, me të cilin qenë bashkuar edhe disa pashallarë shqiptarë. Pas kësaj fitoreje kryengritja u shtri në të gjithë Shqipërinë e Veriut. Porta e Lartë u detyrua të dërgojë një ushtri të rregullt prej 30 000 vetash, një nga më të mëdhatë e asaj kohe, që u vu nën komandën e sekretarit të sulltanit, Vasaf Efendiut.
Në pritje të këtyre forcave, valiu i Rumelisë hyri në bisedime me kryengritësit për të mënjanuar ndeshjet e armatosura. Ai u dorëzoi atyre një dokument (ferman) të rremë, me të cilin sulltani gjoja pranonte kërkesat e tyre.
Por lufta e gjatë kishte dëmtuar shumë zejtarët e tregtarët shkodranë, që qenë gati të largoheshin prej saj. Pjesa më e vendosur e udhëheqjes së kryengritësve, si Haxhi Idris Boksi, Dasho Shkreli etj., e kuptuan kurthin dhe e vijuan luftën. Por në ndeshjen me ushtrinë osmane më 1 shtator 1835, në afërsi të Lezhës, kryengritësit u thyen dhe u detyruan të tërhiqen drejt Shkodrës. Nga kjo gjendje e vështirë ata nuk mundën t’i nxirrnin as kryengritësit dibranë e matjanë që godisnin nga prapa krahëve ushtrinë osmane, as thirrja e Tafil Buzit drejtuar popullit shqiptar për të mos furnizuar me ushqime ushtrinë osmane. Më 18 shtator 1835 ushtria osmane, që ishte nisur nga Lezha e Ulqini, hyri në qytetin e Shkodrës. Pjesa më e vendosur e kryengritësve u largua drejt zonave malore.
Për të mos e acaruar më tej gjendjen, Porta e Lartë bëri disa lëshime, e largoi Hafëz Pashën nga Shkodra dhe e zëvendësoi shërbimin e rregullt ushtarak me një taksë në të holla, ndërsa sanxhaku i Shkodrës u përjashtua nga zbatimi i reformave centralizuese deri në vitet 50. Por këto ishin vetëm disa fitore të pjesshme të kryengritësve, të cilët synonin vendosjen e një qeverisjeje autonome të vendit.
Edhe pse kryengritjet e viteve 1834-1835 përfshinë një pjesë të mirë të trevave shqiptare, ato nuk arritën të shndërroheshin në një kryengritje të përgjithshme, me një udhëheqje të vetme dhe me veprime të bashkërenduara. Arsyet duhen kërkuar jo vetëm në epërsinë ushtarake osmane, por edhe në papjekurinë politike të kryengritësve dhe sidomos në lëkundjet e mjaft prej krerëve feudalë e të bajraktarëve, që braktisnin luftën sa herë që Porta bënte disa lëshime ose premtonte të kënaqte interesat e tyre partikulariste.

Kryengritjet shqiptare të viteve 1836-1839
Edhe pse kryengritjet e viteve 1834-1835 u shtypën, gjendja në Shqipëri nuk u qetësua. Porta e Lartë ishte e vendosur të zbatonte reformat dhe priste rastin e volitshëm për të shkelur premtimet që u kishte bërë shqiptarëve. Por edhe shtresat e gjera të popullsisë shqiptare ishin të vendosura të mos i pranonin ato dhe barrën e rëndë që sillte zbatimi i këtyre reformave. Ndërkaq, përballë qëndresës së përgjithshne të shqiptarëve, Porta e Lartë u detyrua të ndërrojë taktikë, hoqi dorë nga zbatimi i menjëhershëm i reformave në të gjitha tokat shqiptare, duke i vënë në jetë pjesë-pjesë. Në të njëjtën kohë, para zbatimit të tyre, bëri për vete mjaft krerë feudalë të lëkundur. Në këto rrethana kryengritjet, edhe pse vazhduan pareshtur, nuk arritën të merrnin një shtrirje të gjerë, në rrafsh kombëtar, por mbetën të kufizuara në caqet lokale ose krahinore, që i dha mundësi Stambollit t’i shtypte më lehtë.
Në verën e vitit 1836 shpërtheu kryengritja në krahinën e Vlorës, e udhëhequr përsëri nga Tafil Buzi, por ajo nuk zgjati shumë. Pas një viti rifilloi në përmasa më të gjera në Myzeqe.
Qëndresa e armatosur u shtri edhe në trevat veriore të vendit, në Rrafshin e Dukagjinit, në Kosovë dhe në krahinën e Dibrës. Në vjeshtën e vitit 1836 popullsia shqiptare e krahinave të Bihorit e të Tërgovishtës nuk pranoi të regjistroheshin ushtarët rezervistë. Në fillim të vitit 1837 u ngrit popullsia e Matit, dëboi qeveritarin e huaj dhe e detyroi valiun e Rumelisë të risjellë atje Haxhi pashë Matin, të shkarkuar pas kryengritjes së Shkodrës.
Në qershor të vitit 1837 kryengritja e drejtuar nga Alush bej Frakulla përfshiu krahinën e Myzeqesë. Në ditët e para të qershorit 1837 kryengritësit u ndeshën me forcat osmane përpara qytetit të Beratit dhe i thyen ato. Kundër tyre u hodh Emin Pasha, me një ushtri prej 5 000 vetash, që mbërriti në fillim në Berat për të kaluar më pas në Myzeqe. Në një përleshje të pabarabartë në fshatin Frakull kryengritësit u mundën. Alush Frakulla me 150 veta u kapën dhe u dënuan me punë të detyruar. Megjithëse kryengritja u shtyp, Emin Pasha nuk guxoi të zbatonte reformën ushtarake.
Po në verën e vitit 1837 lëvizja kryengritëse u shtri në krahinat e Gjakovës, të Pejës, të Plavës e të Gucisë, ku shpërtheu qëndresa e armatosur kundër rekrutimit të ushtarëve nizamë e kundër taksave që shoqëronin reformat. Kryengritësit gjakovarë shpartalluan forcat qeveritare, shtinë në dorë qytetin e Gjakovës dhe shpallën vetëqeverisjen e krahinave të tyre. Kjo ishte një fitore e rëndësishme e kryengritësve, por në një zonë relativisht të kufizuar. Kjo u dha mundësi forcave osmane, të përkrahuara edhe nga krerë vendas, ta shtypnin lëvizjen brenda një kohe të shkurtër.
Më ndryshe u zhvilluan ngjarjet në krahinën e Dibrës e në atë të Prizrenit. Në vjeshtën e vitit 1837 rreth 8 000 kryengritës nga Dibra e Sipërme dhe e Poshtme iu kundërvunë përpjekjeve të Portës së Lartë për kufizimin e vetëqeverisjes lokale të kësaj krahine. Kryengritësit rrethuan qytetin e Dibrës së Madhe dhe mblodhën në katundin Krifcë Kuvendin e tyre, i cili kërkoi nga të dërguarit e valiut të Rumelisë zëvendësimin e një nëpunësi të huaj, të caktuar prej tij me një shqiptar si edhe garancinë për të mos dënuar asnjë kryengritës. Vendosmëria e kryengritësve e detyroi Portën e Lartë të pranonte kërkesat e tyre. Kështu në krahinën e Dibrave u ruajt tradita e qeverisjes prej nëpunësve vendas.
Në ditët e para të muajit gusht të vitit 1839 kryengritja përfshiu qytetin e Beratit, që varej atëherë nga sanxhaku i Vlorës. Qindra qytetarë sulmuan selinë e qeveritarit të Beratit, i cili mundi të shpëtojë duke u mbyllur në kala. Kryengritja u shtri në tërë krahinat e sanxhakut të Vlorës. Në Kuvendin që u mbajt në qytetin e Beratit përfaqësuesit e kryengritësve i paraqitën sulltanit të ri, Abdyl Mexhitit, në emër të të gjithë Shqipërisë së Jugut, kërkesën për vendosjen e një administrate civile e ushtarake shqiptare në të gjitha hallkat shtetërore. Si qeveritar i përgjithshëm i saj u propozua Ismail Pasha, nipi i Ali pashë Tepelenës dhe djali i Veli Beut. Kryengritësit mendonin se emri i mirë i kësaj shtëpie do të ndikonte në bashkimin e shqiptarëve dhe të tokave të tyre. Në shtator 1839 kryengritësit shtinë në dorë kështjellën. Në këto rrethana Porta e Lartë u detyrua të pezullojë përkohësisht reformat centralizuese.
Në mesin e shtatorit të vitit 1839 lëvizja kryengritëse u shtri në Prizren, banorët e të cilit rrëmbyen armët dhe e detyruan qeveritarin osman, Ismet Pashën, të largohej nga qyteti. Një delegacion i kryengritësve i kërkoi Portës së Lartë që të hiqte taksat e reja, t’u jepej fund grabitjeve, t’i njihej sanxhakut të Prizrenit një qeverisje autonome, duke e shkëputur njëkohësisht nga varësia e drejtpërdrejtë ushtarake nga qeveritari (myshiri-mareshali) i Rumelisë. Ky u orvat të përdorte mirditasit dhe kapedanin e tyre për të shtypur kryengritjen. Por mirditorët, tek të cilët ishte forcuar tanimë vetëdija politike, nuk pranuan të luftonin kundër vëllezërve të tyre. Porta e Lartë u detyrua që edhe në këtë sanxhak të ndërpriste zbatimin e reformave centralizuese.
Si rrjedhojë e kryengritjeve shqiptare të viteve 30 reformat centralizuese nuk u çuan deri në fund, mbetën në gjysmën e rrugës. Porta nuk arriti të zëvendësonte, në gjithë administratën lokale, nëpunësit vendas me turq. Krahina e Shkodrës u përjashtua nga reformat dhe mbeti kështu deri në mesin e atij shekulli. Reformën ushtarake Stambolli u orvat ta vinte në jetë në Shqipëri nëpërmjet ekspeditave të njëpasnjëshme ushtarake, që mobilizonin me forcë ushtarët nizamë e rezervistë, ndërsa reforma gjyqësore nuk arriti të zbatohej.

Kryengritja e Dervish Carës (1843-1844).
Qëndresa kundërosmane në Shqipërinë e Veriut
Në vitet 1843-1844 Kosova dhe trevat lindore shqiptare u bënë vatër e njërës prej kryengritjeve më të fuqishme kundërosmane të gjysmës së parë të shek. XIX, e cila, sipas emrit të udhëheqësit të saj, është quajtur Kryengritja e Dervish Carës.
Në Shqipërinë e Veriut reformat e Tanzimatit u shpallën zyrtarisht në vitin 1843. Shpallja e tyre shkaktoi një valë të re kryengritjesh që morën shtrirje të gjerë ndërkrahinore. Qendra kryesore të tyre mbetën qytetet. Zëvendësimi i funksionarëve shqiptarë me nëpunës të huaj dhe urdhri për rekrutimin e ushtarëve nizamë ishin dy shkaqet e drejtpërdrejta të shpërthimit të kryengritjeve në këtë zonë. Në verën e vitit 1843 ngritën krye banorët e Prizrenit, që dëbuan nëpunësit e rinj turq. Këtë ngjarje e ndoqën kryengritjet në Prishtinë e në Gjakovë. Ushtria osmane e përforcuar kundërveproi menjëherë dhe nuk e pati të vështirë t’i shtypte këto lëvizje lokale. Veprimet e ushtrisë u shoqëruan me terror e grabitje.
Kryengritja e Dervish Carës filloi në Shkup më 21 korrik dhe u zgjerua më shumë në gusht të vitit 1843, kur, me ardhjen e forcave osmane nën drejtimin e Hajredin Pashës, u shtuan përpjekjet për rekrutimin e ushtarëve të rinj. Kryengritësit hynë në konflikt të armatosur me ushtrinë osmane. Në nëntor kryengritësit çliruan Gostivarin, ndërsa në fillim të janarit 1844, pas luftimeve të ashpra, çliruan Tetovën. Këtu, si në Gostivar, u vendos pushteti i kryengritësve dhe shtabi i saj, me Dervish Carën në krye. Kryengritja, përveç Dervish Carës, udhëhiqej edhe nga komandantë të tillë, si Emin Xhambazi, Sulejman Toli (Tërnova), Selman Rogoçica, Emin Bojana, Ymer Presheva, Baba Feka, Sejdi Mexha, Bajram Vaksinca etj.
Në shkurt 10 000 kryengritës të armatosur hynë në Shkup, e çliruan atë, formuan këtu një Këshill të kryengritjes dhe përqendruan pushtetin në duart e veta.
Agjitatorë në vise të ndryshme të Kosovës, si në Vranjë e Leskovc, i bënin thirrje popullsisë të hidhej në luftë kundër pushtetit osman. Të tjerë ishin dërguar në krahinat fqinje për të siguruar mbështetjen e popullsisë së tyre. Udhëheqësit e kryengritjes u bënë thirrje që të ngriheshin kundër sundimtarëve osmanë edhe banorëve të krahinave të tjera të Shqipërisë, duke theksuar me këtë rast se ata duhej të bashkoheshin me kosovarët, sepse ishin vëllezërit e tyre.
Në fillim të shkurtit u çlirua Kumanova, ku me kryengritësit u bashkua edhe popullsia maqedone. Pas Kumanovës u çliruan Presheva, Bujanovci, Vranja, Gryka e Kaçanikut, Leskovci e viset e tjera veriore të Kosovës. Në muajt e parë të vitit 1844 kryengritja u përhap në Pejë, në Gjakovë, në Prizren e deri në Shkodër, ndërsa në pranverën e vitit 1844 kryengritja kishte përfshirë të gjitha trevat shqiptare, nga Manastiri e Ohri në jug deri në skajet veriore e verilindore të Kosovës, në të cilat shqiptarët vendosën pushtetin e tyre. Garnizonet ushtarake turke u detyruan të mbylleshin në kështjellat e qyteteve.
Shtrirja e kryengritjes dhe fitoret e saj në Kosovë e në Fushën e Pollogut ngjallën shpresa edhe në popullsinë e krahinave të tjera të vendit. Qeveria osmane i trëmbej përhapjes së saj të mëtejshme dhe shndërrimit në një kryengritje të përgjithshme shqiptare. Prandaj autoritetet osmane hynë në bisedime me udhëheqësit e kryengritjes. Gjatë bisedimeve kryengritësit i kërkuan Stambollit të anulonte ligjin për shërbimin e detyrueshëm ushtarak, të zëvendësonte funksionarët osmanë të pushtetit lokal, që nuk dinin gjuhën shqipe, me nëpunës shqiptarë dhe të njihte autonominë e Shqipërisë, në suazat e Perandorisë Osmane, ashtu siç ishte njohur autonomia e Serbisë më 1830.
Këto kërkesa nuk u pranuan nga Stambolli, prandaj bisedimet dështuan. Ndërkaq, Porta e Lartë, krahas përgatitjeve ushtarake për shtypjen e kryengritjes, shpalli edhe një amnisti për ata që do të dorëzonin armët dhe premtoi se nuk do të përdorej forca për rekrutimin e ushtarëve të rregullt. Me këto masa ajo synonte të ngjallte lëkundje në radhët e kryengritësve.
Porta e Lartë, nga njëra anë, premtoi se do të hiqte dorë nga nizamët e tatimet e reja, ndërsa, nga ana tjetër, filloi të sjellë forca të shumta që i përqendroi në Manastir. Për të shmangur kthimin e saj në një kryengritje të përgjithshme, me përmasa mbarëshqiptare, Porta e Lartë përqendroi në Manastir 32 000 ushtarë, të komanduar nga Omer Pasha, që më 18 maj kaluan në mësymje kundër kryengritësve dhe i detyruan ata të tërhiqeshin drejt Shkupit, Tetovës, Kumanovës e Karadakut (Malit të Zi) të Shkupit. Luftime të ashpra u zhvilluan në Grykën e Katllanovës nga 13-17 maj 1844. Përleshja më e përgjakshme ishte ajo që u bë më 18 maj në afërsi të Banjës së Katllanovës, në të cilën u vendos fati i kryengritjes në Fushën e Shkupit. Pas një qëndrese të fuqishme kryengritësit, të ndodhur përballë një ushtrie që kishte epërsi teknike, që përdori gjerësisht artilerinë, u detyruan të tërhiqeshin. Pas luftimesh të ashpra që vijuan edhe pas kësaj beteje, më 21 maj ushtria osmane, që kishte epërsi mbi kryengritësit, arriti të merrte Shkupin, ku bëri arrestime të shumta të pjesëmarrësve të kryengritjes, një pjesë e të cilëve u dërgua për t’u gjykuar në Stamboll.
Në maj-qershor ushtritë osmane të Omer Pashës, pas luftimesh të rrepta me kryengritësit, pushtuan Tetovën, Gostivarin, Kumanovën, Preshevën, Bujanovcin dhe Vranjën, ndërsa në mesin e korrikut morën të gjitha qendrat nga Kaçaniku deri në Prishtinë. Prej andej u hodhën për të shtypur qëndresën e kryengritësve në Prizren, në Pejë, në Gjakovë e në Shkodër, ku bënë arrestime të shumta. Kryengritësit kudo u bënë ushtrive osmane një qëndresë të ashpër, e cila qe më e fuqishme në Kërçovë, në Tetovë e në Gostivar. Me rivendosjen e pushtetit osman në këto qytete u arrestuan shumë udhëheqës të kryengritjes. Pas shtypjes së kryengritjes, në korrik 1844, Shqipëria, sipas dëshmive të bashkëkohësve, trajtohej më shumë si vend i pushtuar sesa si provincë e Perandorisë Osmane.
Pas përfundimit të kryengritjes në Kosovë e në Pollog, ushtria osmane, në vjeshtën e vitit 1844, u përqendrua në sanxhakun e Dibrës, popullsia e të cilit ishte hedhur në kryengritje kundër zbatimit të reformës ushtarake dhe anulimit të vetëqeverisjes lokale të krahinës. Por forcat e komanduara nga Rexhep pashë Tetova u thyen nga kryengritësit në fushën e Mavrovës. Pas këtyre ngjarjeve Stambolli hodhi në këtë krahinë ushtri të shumta, të komanduara nga Hajredin Pasha.
Përfaqësuesit e kryengritësve thirrën në nëntor 1844 kuvendin e tyre në Fushën e Gjoricës, që u drejtua nga Sheh Mustafa Zerqani. Në kuvend u vendos të mbroheshin të drejtat e autonomisë lokale, që popullsia gëzonte prej kohësh. Kuvendi i bëri thirrje për t’u bashkuar me kryengritësit dibranë edhe popullsisë së krahinave të Kosovës, të Mirditës, të Elbasanit e të Gjakovës, ku Porta po mblidhte forca për t’i hedhur kundër tyre. Gjatë muajit nëntor 1844 kryengritësit dibranë e matjanë, të komanduar nga Cen Leka, u zunë rrugën ushtrive osmane të komanduara nga Hajredin Pasha. Por përballë forcave numerikisht të shumta turke dhe të pajisura me artileri kryengritësit u tërhoqën në luginën e lumit Drin. Ndërkohë, Hajredin Pasha, për t’i përçarë shqiptarët, shpalli se të gjithë ata që do të dorëzonin armët, do të liheshin të lirë dhe se nuk do të rekrutonte nizamë. Ky premtim zuri vend te një pjesë e krerëve, por shumica e tyre e vazhdoi qëndresën. Luftime të ashpra, që zgjatën 5 ditë të tëra, u zhvilluan në nëntor në fshatin Gjoricë, ku krahas burrave luftuan edhe gratë e fëmijët. Ato përfunduan me humbje të mëdha për të dyja palët e sidomos për ushtrinë osmane. Megjithatë, falë epërsisë numerike e teknike, ushtria osmane, pas luftimesh të përgjakshme, i detyroi kryengritësit të tërhiqeshin nga pozitat e tyre. Për t’u hakmarrë forcat osmane dogjën fshatra të tëra, të braktisura nga fshatarësia, e cila largohej për t’i shpëtuar terrorit të egër të ekspeditës osmane.
Ndonëse kryengritja e sanxhakut të Dibrës u shtyp, Porta e Lartë u detyrua ta përjashtojë këtë krahinë nga reforma ushtarake deri në vitet 50 të shek. XIX, po ashtu si trevën e Shkodrës.
Lufta e vendosur e dibranëve pati jehonë në viset e tjera shqiptare. Në mesin e majit të vitit 1845 rreth 2 000 malësorë të krahinës së Gjakovës u ngritën kundër qeveritarit të saj dhe e detyruan atë të largohej nga qyteti për në Prizren. Kryengritja u përhap në viset malore të Rekës, të Bytyçit, të Gashit, të Tropojës dhe të Krasniqit, që u ngritën nën udhëheqjen e Binak Alisë dhe të Sokol Aramit. Rreth 8 000 kryengritës sulmuan në maj të atij viti qytetin e Gjakovës dhe e çliruan atë. Por valiu i Rumelisë hodhi kundër tyre ushtri të shumta dhe mjaft mercenarë, të rekrutuar nga viset malore të Shqipërisë së Veriut. Pas luftimesh të përgjakshme, që vazhduan mbi një muaj, kryengritja u shtyp. Mehmet Reshit pasha urdhëroi arrestimin e atyre që kishin marrë pjesë në kryengritje. Në të njëjtën kohë sulltani, për të qetësuar gjendjen, fali rreth 2 000 shqiptarë, të burgosur në Stamboll pas shtypjes së kryengritjeve të viteve të fundit.
Megjithëse ushtria osmane i shtypi kryengritjet shqiptare të këtyre viteve, Porta e Lartë, edhe pse e shpalli Tanzimatin, u detyrua ta ndërpriste edhe për disa vjet zbatimin e sistemit të ri në Shqipërinë Veriore.

Kryengritja e vitit 1847 në Shqipërinë e Jugut
Në Shqipërinë e Jugut Porta e Lartë e shpalli me bujë Tanzimatin (dekretin e Gjylhanesë) më 1845, në një ceremoni të organizuar në Janinë. Por kishte vite që vendi po i ndiente pasojat shkatërrimtare të ekspeditave ushtarake dhe të arbitraritetit të nëpunësve grabitqarë osmanë. Në sanxhakun e Beratit, të formuar rishtazi, që përfshinte edhe krahinat e Vlorës, të Mallakastrës, të Skraparit e të Përmetit, u ngarkua me detyrën e mytesarifit Hysen pashë Vrioni, çifligari më i madh i atyre trevave. Forca të rëndësishme ushtarake, një pjesë e të cilave udhëhiqeshin nga Hysen pashë Vrioni, filluan të përshkonin vendin duke çarmatosur popullsinë dhe duke nxjerrë me forcë taksa e nizamë. Një dëshmitar i kohës, Demir agë Vlonjati, tregon se, sapo afroheshin ekspeditat turke, të gjithë njerëzit iknin nga shtëpitë “sikur të kishte rënë murtaja”. Zbatimi me dhunë e me vrazhdësi i reformave, ndonëse në krye u bë vetëm në disa krahina, e kishte shtuar së tepërmi urrejtjen e masave popullore ndaj sundimtarëve osmanë dhe kishte përgatitur truallin për një kryengritje të re.
Duke e ndier këtë rrezik, qeveritarët osmanë i ftuan krerët e Toskërisë në Manastir për t’i bindur që të hiqnin dorë nga qëndresa e të pranonin Tanzimatin. Të njëjtën gjë bënë në Janinë me rreth 800 agallarë e koxhabashë të fshatrave, si edhe me përfaqësues të parisë së qyteteve e të institucioneve fetare. Ata zyrtarisht u dhanë autoriteteve osmane përgjigje pozitive, por në të vërtetë, siç doli më vonë, shumica kishte vendosur ta kundërshtonte me të gjitha mjetet sistemin e ri.
Për organizimin më të mirë të qëndresës, krerët e Shqipërisë së Jugut mblodhën kuvendin e tyre në Mesaplik të Vlorës, në qershor 1847, në të cilin morën pjesë përfaqësues nga mjaft krahina të Shqipërisë, kryesisht të asaj të Jugut. Shumicën dërrmuese në kuvend e përbënin përfaqësuesit e fshatarësisë. Kuvendi u shpreh kundër Tanzimatit dhe vendosi të mos jepeshin ushtarë, të mos paguheshin taksa të reja dhe të mos pranohej administrata e re osmane. Ai mori edhe vendime të tjera me rëndësi të madhe politike. Kuvendi e shpalli popullin shqiptar, myslimanë e të krishterë, një dhe të pandarë, bëri thirrje që të gjithë, pa përjashtim, të hidheshin në luftë kundër sundimtarëve osmanë dhe kërkoi që t’u sigurohej jeta, nderi e pasuria të gjithë shqiptarëve pavarësisht nga feja. Kuvendi porositi që forcat e armatosura shqiptare, të cilat do të mblidheshin në krahina të ndryshme, të mos i shkaktonin as dëmin më të vogël popullsisë dhe ushqimi i luftëtarëve të sigurohej nga taksat e vjetra që jepte vendi. Mbi këto baza u formua besëlidhja e përfaqësuesve të Shqipërisë së Jugut ose, siç u quajt, “Lidhja Kombëtare Shqiptare”. Lidhja formoi një komitet për drejtimin e veprimtarisë politike e ushtarake, në krye të të cilit u zgjodh Zenel agë Gjoleka nga Kurveleshi, i dëgjuar për trimërinë dhe për përvojën luftarake që kishte fituar në kryengritjet e viteve 30.
Kur në fillim të korrikut xhelepçinjtë erdhën në Kurvelesh për të mbledhur taksat e bagëtive, ata u pritën me armë nga popullsia. Zenel Gjoleka me 500 luftëtarë u drejtuan kundër Delvinës, qendër e administratës osmane, të cilën e çliruan. Kryengritja përfshiu gjithë Labërinë dhe brenda pak kohësh u përhap edhe në trevën e Çamërisë, të Përmetit dhe sidomos të Mallakastrës, ku fshatarët kryengritës zgjodhën si udhëheqës Rrapo Hekalin. Në të njëjtën kohë shpërthyen kryengritje në trevat veriore, në rrethet e Elbasanit, të Tiranës, të Matit, të Dibrës, të Plavës e të Gucisë.
Çifligarët vrionas mobilizuan të gjitha forcat e tyre dhe, të përkrahur nga reparte ushtarake turke, sulmuan Mallakastrën. Një betejë e ashpër që zgjati tri ditë u zhvillua në fshatin Greshicë. Kryengritësit, të cilëve u erdhën në ndihmë fshatarë nga Myzeqeja dhe nga krahina e Vlorës, i shpartalluan forcat armike dhe kapën të gjallë Isuf bej Vrionin me të vëllanë, që kryesonin ekspeditën; të dy i ekzekutuan në Qafën e Sinjës.
Pas kësaj fitoreje kryengritësit, rreth 1 000 veta, me Rrapo Hekalin në krye, iu drejtuan Beratit dhe e rrethuan. Pas disa ditë luftimesh qyteti ra në duart e tyre. Kryengritësit u përpoqën të merrnin kështjellën ku ishin strehuar qeveritarët turq e vendas, si edhe forcat turke, por u detyruan të tërhiqeshin nga zjarri i fortë i artilerisë. Për të mbajtur kalanë të rrethuar, në Berat u grumbulluan forca të reja të ardhura nga krahinat përreth, deri nga Dangëllia e Përmeti. Ndërkohë, forcat e shtuara të kryengritësve, të udhëhequra nga Zenel Gjoleka, po arrinin suksese të reja. Pasi shpartalluan një ushtri turke që vinte nga Janina, ata sulmuan Gjirokastrën dhe e rrethuan garnizonin në kala.
E shqetësuar nga këto humbje dhe nga përhapja e gjerë e kryengritjes, qeveria e Stambollit, e cila në fillim mendonte t’i bënte ballë kryengritjes me forcat që kishte në vend, mobilizoi trupa të reja, të cilat u përqendruan sidomos në Manastir e në Janinë për të asgjësuar vatrat më të rrezikshme të kryengritjes në jug. Qeveria turke zuri edhe brigjet detare, për të ndaluar ndihmën që mund t’u vinte kryengritësve nga Muhamet Aliu i Egjiptit. Për t’i ardhur në ndihmë garnizonit të rrethuar në Gjirokastër, u dërgua nga Thesalia një ushtri prej 3 000 vetash nën komandën e një feudali shqiptar, Shahin bej Kosturit. Por, që në përpjekjet e para me kryengritësit në jug të Gjirokastrës, forcat turke u thyen nga forcat shqiptare të udhëhequra nga Zenel Gjoleka.
Fitoret e kryengritësve bënë bujë në Shqipëri dhe jashtë saj. Jehona e tyre u ndie edhe në Kosovë, ku filluan të dukeshin shenjat e një lëvizjeje të re. Nëpunësit turq braktisnin në panik postet sapo dëgjonin për afrimin e kryengritësve. Udhëtari anglez E. Spenser, që udhëtonte në këtë kohë nëpër Shqipëri, shkruante: “Heroi i ditës kudo është Gjoleka”.
Për të siguruar suksesin e plotë të kryengritjes, Komiteti i Lidhjes u përpoq të gjente edhe një aleat të jashtëm. Për këtë qëllim ai iu drejtua Greqisë, marrëdhëniet e së cilës me Stambollin në këtë kohë ishin acaruar. Qeveria greke tregoi interesim të veçantë për kryengritjen shqiptare, jo vetëm sepse përpiqej t’i shkaktonte vështirësi Turqisë duke nxitur shqiptarët, duke u premtuar edhe ndihma materiale e financiare, të vijonin luftën, por edhe sepse synonte që ta vinte kryengritjen shqiptare në shërbim të saj për të realizuar lakmitë territoriale ndaj Shqipërisë së Jugut, që ishin shpallur zyrtarisht qysh më 1844 me të ashtuquajturën Megali Idea (Idea e Madhe). Këto qëllime ishin shkaku që bisedimet ndërmjet Zenel Gjolekës dhe kryeministrit grek J. Koletis nuk patën sukses.
Bisedimet shqiptaro-greke dhe rreziku që mund t’i vinte nga një aleancë e mundshme ushtarake ndërmjet kryengritësve e Greqisë e shtynë Portën e Lartë të vepronte më me vendosmëri për ta nënshtruar sa më parë Toskërinë. Sulltani i shpalli “fermanllinj” Zenel Gjolekën e pasuesit e tij. Një ushtri prej 15 mijë vetash u nis nga Manastiri në drejtim të Beratit.
Zenel Gjoleka e Tahir Çapari, në krye të 1 500 kryengritësve, më 28 gusht 1847 i dolën përpara ushtrisë osmane prej 5 000 vetash, që ishte nisur nga Janina. Pas përleshjes që zhvilluan me të në fshatin Dholan, në verilindje të Janinës, i shkaktuan asaj disfatë. Me këtë fitore para kryengritësve u hap rruga për në Janinë, të cilën mund ta merrnin edhe për shkak se garnizoni i qytetit përbëhej në shumicë nga ushtarë shqiptarë. Por marshimi i mëtejshëm i kryengritësve drejt Janinës u ndal për shkak të lajmit se forcat e tjera ushtarake osmane po përparonin nga Manastiri drejt Beratit e Mallakastrës. Zenel Gjoleka u hodh në Labëri, ku ishin drejtuar forcat e shumta osmane.
Kryengritësit e udhëhequr nga Rrapo Hekali goditën forcat ushtarake të komandantit të Rumelisë gjatë rrugës drejt Beratit, në afërsi të këtij qyteti. Sapo ushtria turke iu afrua qytetit, garnizoni i rrethuar doli nga kalaja dhe sulmoi kryengritësit në qytet. Duke u ndodhur midis dy zjarresh dhe përballë fuqive shumë më të mëdha, kryengritësit u tërhoqën nga qyteti në rrethet e tij dhe vijuan luftën të ndarë në çeta më të vogla e me sulme të befasishme.
Nga Berati ushtria osmane u hodh në Vlorë për t’u bashkuar me pjesën tjetër që kishte ardhur nga deti dhe për të ndarë forcat kryengritëse të Rrapo Hekalit nga ato të Zenel Gjolekës. Prej andej ushtria u drejtua për në Labëri, ku nuk hyri dot nëpërmjet Grykës së Kuçit, sepse aty ishin përqendruar kryengritësit e Zenel Gjolekës, por nga ana e Mesaplikut. Ushtria osmane dogji fshatrat Bolenë, Kuç, Kallarat etj.
Reparte të tjera ushtarake osmane zbarkuan në Himarë për t’u rënë kryengritësve prapa krahëve. Në kushte të tilla edhe Zenel Gjoleka i ndau kryengritësit në çeta më të vogla. Njëra prej tyre u ndesh me forcat osmane në fshatin Palavli, në fushë të Delvinës. Ndonëse luftuan me trimëri, kryengritësit u thyen përballë ushtrive të shumta armike.
Me shtypjen e kryengritjes në Shqipërinë e Jugut, trupat osmane përdorën gjerësisht terrorin mbi popullsinë, duke e vijuar ekspeditën ndëshkuese edhe gjatë dimrit 1847-1848. Ato mundën të shtinin në dorë udhëheqësit kryesorë të kryengritjes, si Rrapo Hekalin me të vëllanë Hamitin, Tahir Çaparin dhe mbi 1 000 luftëtarë të tjerë, të cilët i burgosën dhe i internuan. Rrapo dhe Hamit Hekali vdiqën në burg, ndërsa Zenel Gjoleka me një grup besnikësh u tërhoqën në Greqi, ku gjetën strehim. Ushtria turke arriti të shuante njërën pas tjetrës vatrat e qëndresës edhe në trevat e tjera. Qeveria osmane ndërmori atëherë zbatimin e sistemit të ri tanzimatist në Shqipërinë e Jugut.
Kryengritja e 1847-ës shënon një shkallë më të lartë të lëvizjeve çlirimtare kundër Tanzimatit si për nga përmbajtja, ashtu edhe për nga shtrirja e organizimi i saj. Ajo dallohet në radhë të parë për rolin aktiv të masave fshatare në drejtimin e saj. Kjo kryengritje luajti një rol të rëndësishëm për bashkimin e shqiptarëve si një tërësi etnike me interesa të përbashkëta, pavarësisht nga feja e krahina, ashtu siç ishte vendosur në kuvendin e Mesaplikut. Ideja e bashkimit u shpreh edhe në këngët popullore që iu kushtuan kryengritjes. Në një nga këto këngë poeti popullor i drejtohet Zenel Gjolekës me fjalët “sos lëfton për vete, / por për gjithë vilajete” dhe vë në dukje se udhëheqësi trim nuk lufton “as për mua, as për ti, / po për gjithë Shqipëri”. Duke folur për këtë kryengritje, Sami Frashëri vinte në dukje që ajo kërkoi bashkimin e të gjitha trojeve shqiptare në një Shqipëri autonome.
Në folklor gjejmë mjaft të dhëna edhe për karakterin shoqëror të kësaj kryengritjeje të drejtuar, ashtu si edhe të tjerat, kundër grabitjes nga shteti osman dhe nga feudalët e mëdhenj vendas. “Nizam e xhelepe s’ka / është vendi fukara”, thuhet në një këngë. Dhe në një memorandum, të hartuar nga krerët e lëvizjes më 15 gusht 1847, kryengritësit vinin në dukje se nuk kishte kush të përkujdesej për “fakir fukaranë”.

[Laberia]

3. IDEOLOGËT E PARË TË LËVIZJES KOMBËTARE

Krahas dukurive të reja politike e shoqërore të kryengritjeve kundërosmane të viteve 30-40, ku spikatën kërkesat për trajtimin e veçantë të Shqipërisë dhe për administrimin e saj nga njerëzit e vendit, lindi dhe u zhvillua në Shqipëri edhe ideologjia kombëtare. Shprehësit e parë më të shquar të ideve të reja u bënë Naum Veqilharxhi dhe Jeronim de Rada.

Naum Veqilharxhi dhe veprimtaria e tij në vitet 40
Naum Veqilharxhi (1797-1854) lindi në Vithkuq (rrethi i Korçës), që ishte një qytezë me zeje e tregti të zhvilluar dhe me një popullsi arsimdashëse. Që në moshë të re, para vitit 1806, ai shkoi në Vllahi, ku kishte një koloni të rëndësishme shqiptarësh. Më 1821 Naumi, bashkë me shqiptarë të tjerë, mori pjesë në kryengritjen e madhe popullore që shpërtheu në Vllahi kundër sundimit osman nën udhëheqjen e Tudor Vladimireskut.
Lufta që zhvilloi kundër sundimit osman në dhe të huaj ia shtoi dashurinë për vendlindjen. Duke punuar si avokat në Brailë të Rumanisë, ai u njoh me idetë përparimtare dhe u formua si iluminist. Këtu ai iu kushtua me mish e me shpirt çështjes së çlirimit kombëtar të atdheut të vet, Shqipërisë.
Naumi, i cili edhe në dokumentet vetjake në mërgim e cilësonte veten me kombësi shqiptare, kishte besim të patundur te populli shqiptar, në aftësitë e tij për t’u ndriçuar e për t’u çliruar dhe në të ardhmen e tij më të mirë. Ky besim buronte jo vetëm nga patriotizmi i flaktë dhe nga përvoja e njohuritë filozofike e historike që kishte fituar, por edhe nga realiteti i Shqipërisë, ku kryengritjet çlirimtare kundër sundimit osman pasonin njëra-tjetrën nga jugu në veri.
Si iluminist Naumi arriti në përfundimin se popullit shqiptar, të zhytur në padije, i duhej patjetër arsimimi në gjuhën amtare si mjet për ngritjen e ndërgjegjes dhe përparimin shpirtëror e material të tij, se pa zhvillim kulturor nuk mund të kishte çlirim politik të popullit. “Ka ardhur koha, - shkruante ai më 1846, - që t’i flakim të gjitha paragjykimet e vjetruara, ka ardhur koha që të mendohemi më me pjekuri dhe më me guxim të këmbejmë udhë, duke marrë këtej e tutje si shembull kombet e përparuara mbi tokë... Dhe duke synuar këtu, le të ecim pa u lëkundur, me guxim, me durim dhe me këmbëngulje”.
Nevoja për masa të frytshme e konkrete në fushën e arsimit në gjuhën shqipe ishte bërë veçanërisht e theksuar në vitet 40, me shtimin e numrit të shkollave të huaja që filluan të hapeshin në Shqipëri.
Naum Veqilharxhi u bë shprehës i atyre rretheve atdhetare shqiptare, brenda e jashtë vendit, të cilat e kuptuan rrezikun e madh që paraqisnin shkollat e huaja për bashkimin e popullit shqiptar dhe për çlirimin e tij kombëtar dhe që e ndien nevojën e ngutshme për të përhapur arsimin në gjuhën amtare. Prandaj ai kërkonte një shkollë të re, shqipe nga gjuha, racionaliste nga përmbajtja dhe masive nga shtrirja. Në kushtet e Shqipërisë së prapambetur rruga drejt këtij arsimi do të fillonte nga abetarja dhe për ta hartuar atë duhej përgatitur alfabeti shqip. Alfabetet latine, greke ose arabe, që ishin përdorur deri atëherë për shkrimin e shqipes, pa ndonjë përshtatje të veçantë, jo vetëm nuk jepnin plotësisht të gjithë tingujt e saj, por kishin marrë edhe ngjyrë fetare e ishin bërë përçuese ndikimesh politike të huaja. Naum Veqilharxhi mendonte se shqiptarët si komb i veçantë, me gjuhë të veçantë, duhej të kishin edhe alfabetin e tyre.
Me alfabetin e ri që sajoi qysh në vitet 20, duke huajtur edhe elemente nga alfabetet e tjera, ai kishte hartuar disa tekste; por këto, siç duket, për vështirësi teknike e mungesë mjetesh mbetën për dy dhjetëvjeçarë të pabotuara. Më 1844 Naum Veqilharxhi botoi në Rumani “Evetarin” e tij, një abetare e vogël e poligrafuar, e cila është abetarja e parë e gjuhës shqipe. Abetarja u shpërnda në krahinat jugore të Shqipërisë, në Korçë, në Përmet, në Berat, në Gjirokastër etj. Megjithëse alfabeti ishte i vështirë për t’u përvetësuar, abetarja ngjalli entuziazmin e bashkatdhetarëve. Në një letër, që i drejtohej autorit nga Korça më 22 prill 1845, e njoftonin se abetaret i kishin marrë “... me gëzim të madh dhe me kënaqësi”. Letra i bënte të ditur se paria e Korçës kishte vendosur të fillonte një fushatë për të ndihmuar Naum Veqilharxhin të blinte një shtypshkronjë dhe të hapte shkolla shqipe. “Mjaft për kaq kohë nën zgjedhën e paditurisë, - shkruanin patriotët korçarë. - Të shpresojmë se brenda një kohe të shkurtër arsimi do të shtrihet në mbarë atdheun tonë dhe në mbarë kombin tonë... Na dërgoni sa më shumë evetore, sepse bashkatdhetarët po kërkojnë pareshtur të gjejnë akoma nga kjo abetare”. Kjo pritje e ngrohtë e këto fjalë tregonin se nisma e Naum Veqilharxhit shprehte aspiratat e një shtrese të gjerë shoqërore brenda vendit, që ndiente nevojën për t’u arsimuar në gjuhën amtare si kusht i rëndësishëm për të çarë errësirën mesjetare dhe për t’i hapur atdheut rrugën e përparimit.
Për t’iu përgjigjur kërkesës së patriotëve korçarë, më 1845 Naum Veqilharxhi botoi një abetare të dytë me titull “Fare i ri evetar shqip”, shumë më të plotë se e para dhe me një parathënie të gjerë. Në këtë abetare Naumi bënte përpjekje serioze për ta vënë mësimin e shqipes mbi baza shkencore; ai e pasuroi gjuhën shqipe me një varg fjalësh e termash të kulturës e të shkencës. Abetaret e Naum Veqilharxhit luajtën një rol të rëndësishëm në Rilindjen Shqiptare, hodhën hapat e parë të arsimit në gjuhën shqipe.
Pas botimit të abetares së dytë Naum Veqilharxhi, me sa duket, u përpoq të krijonte një shoqëri kulturore shqiptare, e cila do të merrej me botimin në Rumani të librave në gjuhën amtare dhe me dërgimin e tyre në Shqipëri.
Naum Veqilharxhi ishte një mendimtar i shquar iluminist dhe hyri në histori edhe si ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Idetë e tij ai i shprehu në “Qarkoren”, hartuar në gjuhën greke, që u drejtoi nga Rumania, rreth mesit të viteve 40, bashkatdhetarëve ortodoksë në Shqipëri, në letrën e gjatë polemizuese dërguar nipit të vet, që i quante përpjekjet e të ungjit për çështjen shqiptare “himera” dhe në parathënien e abetares së vitit 1845. Këto janë dokumentet e para ideologjike e programatike të njohura deri më sot të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, të hartuara nga një përfaqësues i intelektualëve atdhetarë shqiptarë.
Naum Veqilharxhi nisej nga koncepti dialektik se, si në natyrë, ashtu edhe në shoqëri vepron ligji i zhvillimit, se në bazë të këtij ligji kalohet nga më e ulëta në më të lartën, nga e vjetra në të renë. “Asnjë komb nuk ka rënë nga qielli”, “...shoqëria, bashkëpunimi e ka bërë njerinë”. Fjalët e rënda që mund të thuheshin për shqiptarët, shkruante ai, “tregojnë një gjendje që shkëmbehet e nuk mbetet përjetë. Vetëm kafshët e kanë të përcaktuar fatin nga natyra. Njeriu zhvillohet nga të voglat duke përparuar”.
Në gjykimin e gjërave Naum Veqilharxhi vinte arsyen, të cilën, në kundërshtim me dogmatizmin mesjetar, e quante një mjet shumë të rëndësishëm që e ndante njeriun nga bota e kafshëve dhe e bënte zotin e të fshehtave të gjithësisë.
Sipas këtyre koncepteve filozofike Naumi trajtoi edhe çështjen shqiptare, historinë e kombit të vet dhe detyrat që qëndronin përpara vendit. Kombi shqiptar, theksonte ai, është krijuar në të njëjtën kohë me kombet e tjera, zë një vend të caktuar në tokë, ka karakter të veçantë, gjuhë e zakone të veçanta, shekujt e tij mitologjikë, heroikë, politikë e fetarë dhe ruan në gjirin e tij një thesar të madh kulturor. Të ndihmoje këtë komb të fitonte ndërgjegjen dhe të zhvillohej Naum Veqilharxhi e quante “një borxh ndaj vendlermit” (vendlindjes).
Shakun kryesor të gjendjes së mjeruar në të cilën ndodhej populli shqiptar ai e shihte te “pushtimet e shpeshta”, te “përmbysjet e gjithanshme”, te “ndryshimet politike”, te “dogmat fetare”, te “padija” dhe sidomos te “lënia pas dore e gjuhës sonë kombëtare dhe zëvendësimi i saj me një gjuhë të huaj...”. Faktor vendimtar për nxjerrjen e vendit nga kjo gjendje, Naum Veqilharxhi, si iluminist, quante përhapjen e arsimit e të kulturës në gjuhën amtare. “Ato kombe që mbetën në padije, - shkruante ai, - u shëmbëllejnë thjesht skllevërve...”, këto kombe “...vetëm atëherë mund të dalin nga gjendja e turpshme e mjerimit të tyre kur do të fillojnë të lëvrojnë gjuhën e tyre kombëtare...”.
Me këtë bindje dhe i ndërgjegjshëm për rrezikun që i vinte atdheut nga arsimi në gjuhë të huaj, Naum Veqilharxhi i ftonte bashkatdhetarët e tij të përhapnin arsimin dhe kulturën në gjuhën amtare. Ai u jepte zemër bashkatdhetarëve dhe i këshillonte të mos dëshpëroheshin nga gjendja e vajtueshme në të cilën ndodhej vendi i tyre. “Le të hedhim farën e mirë, - shkruante ai, - dhe me siguri vetë natyra e shenjtë e ngjarjeve do të ndihmojë për gjallërimin, mbirjen dhe rritjen e saj, pemët e bukura dhe shumë të ëmbla të së cilës do t’i korrë padyshim brezi i ardhmë...”.
Naum Veqilharxhi kërkonte që shkolla shqipe të ishte jo vetëm për të pasurit, por edhe për të varfrit dhe interesi i atdheut të vihej mbi interesin vetjak. Por ai nuk e prekte, veçse në mënyrë të papërcaktuar, çështjen e qëndrimit ndaj qeverisë osmane. Megjithëse kryengritjet çlirimtare në Shqipëri kishin paraqitur kërkesën e vetëqeverisjes së vendit, Naumi, me sa duket, mendonte që më parë duheshin shfrytëzuar kushtet e krijuara formalisht nga dekreti i Tanzimatit për të zhvilluar një veprimtari energjike në fushën e arsimit e të kulturës në gjuhën amtare, derisa të rritej ndërgjegjja kombëtare e të arrihej bashkimi i popullit në atë shkallë që të lejonte shtrimin e çështjes së marrëdhënieve politike me Turqinë.

Lëvizja e arbëreshëve të Italisë në përkrahje të çështjes kombëtare në vitet 30-40
Në kohën kur Naum Veqilharxhi zhvillonte veprimtarinë e vet në Rumani dhe krijonte lidhje me disa qendra të Shqipërisë së Jugut, në kolonitë arbëreshe të Kalabrisë dhe të Sicilisë në Itali filluan të dukeshin shenjat e para të një lëvizjeje në përkrahje të çështjes kombëtare shqiptare. Ngjarjet që po zhvilloheshin në këtë kohë në Shqipëri, kryengritjet e njëpasnjëshme, përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për arsimin dhe kulturën kombëtare tërhoqën vëmendjen e një vargu intelektualësh të dalë nga gjiri i kolonive arbëreshe. Arbëreshët nuk e kishin harruar vendin e të parëve dhe i ruanin të gjalla, veçanërisht në folklorin e tyre të pasur, traditat e mëdha të luftës për liri, si dhe gjuhën e doket që kishin marrë nga mëmëdheu.
Të nxitur nga dashuria për atdheun e të parëve dhe nën ndikimin e interesit që shfaqte në gjysmën e parë të shek. XIX shkenca gjuhësore evropiane për gjuhën shqipe, intelektualët arbëreshë filluan të merreshin me studimin e historisë, të folklorit dhe të gjuhës së këtyre kolonive, si dhe në përgjithësi me historinë e mëmëdheut të tyre të dikurshëm. Në kohën kur filluan të bëheshin hapat e parë të gjuhësisë krahasuese dhe u zbuluan lidhjet gjenealogjike të një vargu gjuhësh, studiuesi arbëresh Engjëll Mashi në vitet e para të shek. XIX dhe Josif Krispi e Gjon Skiroj në vitet 30 hodhën tezën e prejardhjes së popullit shqiptar nga pellazgët e të gjuhës së tij nga pellazgjishtja, gjuhë që mendohej se ishte folur nga banorët më të lashtë të Ballkanit e të Mesdheut. Teza e prejardhjes pellazgjike, si shprehje e lashtësisë së popullit shqiptar, zuri vend e u përhap shumë në qarqet shkencore dhe në opinionin e gjerë.
Po në këtë kohë filloi veprimtarinë e tij Jeronim de Rada (1814-1903) nga fshati Makje i Kalabrisë, i cili u bë një nga figurat më të shquara të letërsisë arbëreshe dhe të lëvizjes patriotike shqiptare. Qysh në veprën e tij të parë, poema “Këngët e Milosaos” (1836), shkruar në dialektin arbëresh, De Rada i dha letërsisë shqipe një nga veprat e saj më të bukura. Duke trajtuar edhe më tej tema historike, nga luftërat shqiptaro-turke të shek. XV, si p.sh., në poemën “Serafina Topia” (1843), poeti, i frymëzuar nga kryengritjet shqiptare, si dhe nga lëvizjet çlirimtare që zienin në Itali, në të cilat mori pjesë vetë, vinte në dukje traditat luftarake e liridashëse të popullit shqiptar. Me këto vepra ai u bënte të njohur bashkatdhetarëve dhe nëpërmjet përkthimit italisht gjithë botës historinë e lavdishme të popullit shqiptar. Me këtë intelektualët arbëreshë filluan të sendërtonin atë që e quajtën si detyrë të madhe ndaj mëmëdheut të tyre të lashtë: “të ringjallnin përpara opinionit publik ndjenjat e një kombi të lavdishëm, por të panjohur”, siç shkruante më 1847 në parathënien e veprës së vet “Mbi shqiptarët, kërkime dhe mendime”, studiuesi arbëresh Vinçenc Dorsa. Ai ia kushtonte veprën e vet “kombit të tij të përndarë e të përçarë, por një”. Me këtë Vinçenc Dorsa donte të theksonte se kolonitë arbëreshe e ndienin veten si “pjesë të pandara të një të tëre, të kombit shqiptar”.
Me gjithë kushtet e vështira, ndërmjet vatrave të veçanta të lëvizjes politike e kulturore shqiptare filluan të krijoheshin që herët lidhjet e para. Në vitin 1845 Naum Veqilharxhi dhe shqiptarët e tjerë të Bukureshtit e përgëzonin Jeronim de Radën me një letër për punimin e tij “Mbi hyjnitë e pellazgëve”, të botuar më 1843 në të cilën poeti përpiqej të shpjegonte se një varg emrash të mitologjisë greke në të vërtetë ishin shqip, sepse shpjegoheshin, sipas tij, me anë të shqipes së sotme dhe se pellazgët i kishin dhënë hua kulturës së lashtë greke një varg elementesh. Mendime të ngjashme në lidhje me prejardhjen pellazgjike të gjuhës shqipe të popullit shqiptar shfaqën edhe një varg albanologësh të huaj.
Këto mendime të De Radës dhe të albanologëve në lidhje me teorinë pellazgjike u përqafuan nga Naum Veqilharxhi dhe atdhetarë të tjerë shqiptarë. Ato luajtën një rol për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve dhe u përdorën për të vërtetuar autoktoninë e popullit shqiptar në trojet e veta dhe për të shtruar përpara opinionit ndërkombëtar njohjen e të drejtave të shqiptarëve si komb më vete.
Intelektualët arbëreshë ndiqnin me vëmendje ngjarjet që po zhvilloheshin në vitet 30-40 të shek. XIX në Shqipëri. Veprat e tyre jo vetëm u bënin jehonë këtyre ngjarjeve, por edhe, duke evokuar të kaluarën, ngrinin probleme të rëndësishme, si ato të luftës së armatosur për liri, të bashkimit të popullit shqiptar etj. Duke vënë në dukje rëndësinë e kryengritjeve që po ndodhnin në mëmëdheun e tyre të lashtë dhe duke i interpretuar ato si shenja të një kthese Vinçenc Dorsa i përshëndeste “këto kërcënime të vazhdueshme, inkursione, rebelime, mosbindje ndaj ligjeve, bashkimin e shpejtë nën flamurin e një kryetari dhe tërheqjen e vëmendjes që i bëjnë Portës së Lartë”. “Në këto fakte, unë lexoj, - vazhdonte ai, - përgatitjen e furtunës së afërme dhe agimin e ditës së kthjellët që do të vijë pas saj”. Dhe më poshtë: “Shqipëria beson se kjo ditë (e rilindjes së saj - shën. i aut.) është e afërme dhe besimi i vë asaj në lëvizje shpirtin për ta arritur. Ajo nuk flet veçse për rilindje...”.

[Laberia]

4. KUNDËRSHTIMI I PLANEVE EKSPANSIONISTE TË SHTETEVE FQINJE. SHQIPËRIA DHE KRIZA LINDORE E VITEVE 1853-1856

“Megali Idea” greke dhe “Naçertania” serbe
Kryengritjet për autonomi të viteve 30-40, si pjesë përbërëse dhe element aktiv i lëvizjes çlirimtare në Ballkan, e dobësuan sundimin e Portës së Lartë dhe krijuan kushte objektive për bashkëpunimin ushtarak të popujve të shtypur të gadishullit dhe për shpejtimin e çlirimit të tyre nga zgjedha osmane. Por ky bashkëpunim u minua nga politika ekspansioniste e Greqisë dhe e Serbisë.
Në vitet 40 shteti serb dhe ai grek nuk e kishin përfunduar ende bashkimin e tyre kombëtar. Një pjesë e territoreve me popullsi serbe e greke ndodhej ende nën sundimin osman. Për këtë arsye, një nga drejtimet e politikës së këtyre vendeve ishte ai i çlirimit të territoreve dhe i bashkimit të tyre me shtetet kombëtare përkatëse. Por, krahas këtij synimi të drejtë, te qeveritë greke e serbe që drejtonin këto shtete ishin shfaqur prirje të frymëzuara nga ide shoviniste, të cilat u zhvilluan e u shndërruan në një vijë themelore të politikës së tyre.
Në fillim të vitit 1844 kryeministri grek J. Koleti e formuloi dhe e shpalli zyrtarisht programin politik ekspansionist, i cili hyri në histori me emrin “Megali Idea” (“Megali Idhea” - “Ideja e Madhe”). Sipas këtij programi, Greqia si trashëgimtare e Bizantit duhej të shndërrohej në një shtet të madh me kryeqytet Stambollin (Konstandinopojën), ku do të bënin pjesë jo vetëm tokat greke, por edhe të gjitha territoret me popullsi ortodokse jogreke të Ballkanit, që kishin qenë nën Perandorinë Bizantine dhe vareshin fetarisht nga Patrikana e Stambollit. “Megali Idea” përfshinte në kufijtë e Greqisë së Madhe edhe tokat shqiptare. Me këtë projekt, në veri në fillim përfshihej në kufijtë e Greqisë gjithë Shqipëria, kurse pas viteve 60 caktohej si kufi verior herë lumi Drin, herë Shkumbini, ndërsa shovinistët më të moderuar grekë e çonin atë deri te lumi Vjosë.
Për realizimin e kësaj platforme qeveria greke parashikonte të hidhte në Shqipërinë e Jugut çeta të armatosura, të cilat do të provokonin kryengritje dhe do të përgatisnin truallin për aneksimin e këtyre territoreve nga Greqia. Ajo u orvat të shfrytëzonte për qëllimet e saj edhe kryengritjet shqiptare, sidomos ato të Shqipërisë së Jugut, siç ishte ajo e vitit 1847, kur kryeministri grek J. Koletis hyri në bisedime me Zenel Gjolekën, të cilat, për shkak të synimeve ekspansioniste të Athinës, dështuan.
“Megali Idea” greke gjeti një mbështetje të fuqishme te Patrikana ortodokse e Stambollit. Me formimin e shtetit grek, Patrikana e humbi dora-dorës karakterin ekumenik që kishte më parë dhe u kthye në një kishë greke, në një aleate e Greqisë. Kështu që kisha ortodokse dhe shkollat në gjuhën greke u kthyen në vatra për të helenizuar besnikët e nxënësit që i frekuentonin ato.
Po atë vit, më 1844, ministri i Serbisë I. Garashanin shpalli programin që do të vihej në themel të politikës serbe e që është i njohur në histori me emrin “Naçertanie” (“Projekt”). Edhe qarqet politike drejtuese të Serbisë, ashtu si ato të Greqisë, me pretekstin e çlirimit të tokave të sllavëve të jugut nga zgjedha osmane, synonin të krijonin një shtet të madh, që do të përtërinte perandorinë mesjetare të Stefan Dushanit. Në kufijtë e kësaj perandorie të re, sipas “Naçertanies”, do të hynin edhe viset e Shqipërisë së Veriut së bashku me Kosovën, që ministri serb e pagëzoi me emrin “Serbi e Vjetër”.
Të dyja programet kishin karakter shovinist dhe shprehnin aspiratat ekspansioniste të borgjezisë greke e serbe. Ato nuk e njihnin ekzistencën e kombit e të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe si pasojë kundërshtonin idenë e krijimit të shtetit shqiptar. Sipas këtyre programeve, tokat shqiptare ishin të destinuara të ndaheshin midis Greqisë dhe Serbisë.
Këto synime të shteteve fqinje, që ishin shfaqur edhe më parë, u shndërruan prej viteve 40 të shek. XIX në një politikë të përhershme zyrtare, pasojat e së cilës u ndien shumë shpejt në Shqipëri.

Lufta kundër “turkomanizmit” dhe “grekomanizmit”
Duke filluar prej viteve 50 Lëvizja Kombëtare Shqiptare bëri një luftë gjithnjë e më të ashpër kundër ideologjisë së panislamizmit, të propaganduar nga Porta e Lartë, dhe të panhelenizmit, të përhapur nga qarqet shoviniste të Athinës.
Qeveria e Stambollit ua mohonte kombësinë shtetasve myslimanë joturq të Perandorisë, të cilët i quante osmanllinj dhe ndiqte me këmbëngulje parimin, sipas të cilit Perandoria teokratike Osmane duhej të mbështetej mbi gjithë shtetasit myslimanë pa dallim.
Me qëllim që të përforconin pozitat e tyre në Shqipëri, të rrezikuara nga kryengritjet e vazhdueshme shqiptare dhe nga lëvizja e përgjithshme kryengritëse e popujve të tjerë ballkanas dhe për t’i lidhur sa më ngushtë masat e prapambetura të popullsisë myslimane shqiptare me fatet e Perandorisë, qeveritarët e Stambollit filluan të zhvillonin një fushatë me parulla panislamike për të nxitur fanatizmin e përçarjen fetare midis shqiptarëve. Ata dërguan në Shqipëri për këtë qëllim edhe klerikë myslimanë nga Anadolli e nga vende të tjera lindore. Këtij qëllimi i shërbenin edhe shkollat shtetërore turke që po ngriheshin në vitet 50-60 në Shqipëri, të cilat, edhe pse quheshin formalisht shkolla laike, pjesën më të madhe të programit e kishin me lëndë fetare islamike.
Kundërshtimi që i bënte Porta lëvizjes shqiptare gjente mbështetje te disa shtresa të caktuara të shoqërisë shqiptare, te “turkomanët”. Këta përbëheshin, në radhë të parë, nga elementët fanatikë të klerit mysliman shqiptar, si dhe nga një pjesë e feudalëve të vendit, të cilët pozitën e privilegjuar që kishin si funksionarë fetarë ose shtetërorë ia detyronin sulltanit dhe prandaj ishin të interesuar të mos prisheshin e as të prekeshin lidhjet me të. Ndër turkomanët bënin pjesë edhe disa elementë të borgjezisë së pasur qytetare, të cilët, jo vetëm nën ndikimin e parullave fetare islamike, por edhe si sipërmarrës shtetërorë e pjesëmarrës në spekulime të përbashkëta me funksionarët e Perandorisë, kishin interes të ruanin gjendjen ekzistuese, që u siguronte atyre një varg fitimesh. Qarqet e turkomanëve përpiqeshin të shfrytëzonin për qëllimet e tyre prapambetjen arsimore e kulturore të shtresave të gjera të popullsisë shqiptare, ndjenjat e tyre të natyrshme fetare islame dhe sidomos ndikimin mbi to të sulltanit si Kalif.
Kundërshtim të ashpër gjeti Lëvizja Kombëtare Shqiptare, si edhe ajo e disa popujve të tjerë ballkanas, edhe nga prirjet shoviniste të disa qarqeve të borgjezisë greke, që propagandonin “panhelenizmin” si armë ideologjike për të përgatitur realizimin e planit ekspansionist të “Idesë së Madhe”. Një rol të veçantë në këtë lëvizje luante edhe kleri i Patrikanës greke të Stambollit. Ideologjia panheleniste u mbështet edhe nga disa shtresa të caktuara të shoqërisë shqiptare, nga “grekomanët”, siç u quajtën përfaqësuesit e këtij orientimi, që vinin në radhë të parë nga një pjesë e tregtarëve ortodoksë të Shqipërisë së Jugut, që kishin lidhje me tregjet e Selanikut, të Korfuzit etj.
Dobësia e borgjezisë shqiptare si klasë e re dhe ndikimi i parullave fetare të përhapura me anë të kishës e të shkollave greke u bënë shkak që “grekomanët” të shihnin te borgjezia greke, e cila kishte krijuar shtetin e vet kombëtar, të vetmen mbështetje për t’u çliruar nga zgjedha osmane.
Protagonistët e “Idesë së Madhe” në Shqipëri u përpoqën të shfrytëzonin për qëllimet e tyre edhe dasitë fetare midis borgjezisë e fshatarësisë së krishtere shqiptare dhe bejlerëve çifligarë të vendit, që në shumicën dërrmuese ishin myslimanë, si edhe nevojën e madhe për arsim që kishte popullsia shqiptare, nevojë e cila, për mungesë shkollash në gjuhën shqipe, nuk kishte mundësi të plotësohej atëherë veçse në shkolla greqisht.
Duke luftuar kundër këtyre rrymave mendimtarët rilindës përpunuan platformën e vet, që u bë baza e veprimit të mëtejshëm politik-kulturor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Të nisur nga fakti se në bazë kriteresh objektive populli shqiptar, me gjithë ndarjen fetare, përbënte një komb më vete dhe si i tillë kishte një rrugë të veçantë të formimit historik që e shpinte në mëvetësinë e tij kulturore e politike, ideologët e lëvizjes kombëtare e drejtuan propagandën e tyre kundër përpjekjeve të “panislamistëve”dhe “panhelenistëve” për të bërë për vete politikisht, sipas parimit fetar, pjesë të veçanta të popullit shqiptar.
Një luftë të posaçme bënë ata, ndër të tjera, kundër tezave politike të panhelenistëve, që, duke i mbështetur synimet e tyre në teorinë pellazgjike, propagandonin se shqiptarët dhe grekët kishin origjinë të përbashkët, ishin pasardhës të pellazgëve nga gjuha e nga prejardhja dhe si rrjedhim ishin vëllezër, e arrinin kështu në përfundimin se shqiptarët duhej të shkriheshin jo vetëm nga pikëpamja kulturore, por edhe politikisht në gjirin e “helenizmit”.
Megjithatë, vështirësitë e krijuara nga një propagandë e tillë armiqësore ndaj kombit shqiptar, nuk i penguan Naum Veqilharxhin dhe aktivistët e tjerë të çështjes kombëtare të vijonin rrugën e nisur. Naum Veqilharxhi iu drejtua pasanikëve shqiptarë në Rumani, Vangjel Zhapës nga Labova e Lunxhërisë (Gjirokastër) dhe Apostol Arsaqit nga Hotova e Përmetit, të njohur si dhurues shumash të mëdha për qëllime mirëbërëse në Greqi, që të jepnin përkrahjen e tyre për të shtypur libra shkollorë në gjuhën amtare, të hartuar prej tij dhe për të hapur shkolla shqipe. Por Vangjel Zhapa doli kundër orientimit të pavarur të veprimtarisë arsimore shqiptare.
Kur po zhvillonte një veprimtari të dendur për çështjen shqiptare, Naum Veqilharxhi vdiq (në vitin 1854). Si fajtor për vdekjen e tij shqiptarët akuzuan në radhë të parë Patrikanën e Stambollit, e cila, për të ruajtur “unitetin” e fesë së krishterë që gjoja ishte vënë në rrezik nga veprimtaria e Naum Veqilharxhit, kishte nxitur Portën për të marrë masa kundër tij. Rrugën e veprimtarit të palodhur e vijuan shumë dishepuj, midis të cilëve edhe Thimi Mitkoja nga Korça.
Një rrugë të veçantë filluan të ndiqnin në këto vite disa intelektualë ortodoksë nga Shqipëria e Jugut e në radhë të parë Anastas Byku nga Lekli i Tepelenës (veproi në vitet 1859-1878). Duke u nisur nga bindja se pa përparim kulturor, pa lëvrimin e mësimin e gjuhës amtare populli shqiptar nuk do të kishte mundësi të zinte vendin që i përkiste midis popujve të tjerë, Anastas Byku botoi në vitet 1861-1862 në Lamia të Greqisë gazetën greqisht-shqip “Pellasgos”, kushtuar çështjes shqiptare. Të njëjtit qëllim i shërbente edhe abetarja e vogël me titull “Gramë për shqiptarët” (1861), në të cilën përdorej alfabeti greqisht për shkrimin e shqipes. Më tej Anastas Byku punoi për ngritjen e një rrjeti të gjerë shkollash fillore e të mesme në gjuhën shqipe, për të cilat u përpoq të fitonte përkrahjen financiare edhe të Vangjel Zhapës. Por Anastas Byku, ndonëse ishte për ruajtjen e karakterit të veçantë të popullit shqiptar, u shpreh kundër zhvillimit të tij të pavarur dhe për përfshirjen e tij në gjirin e helenizmit. Rrugën e Anastas Bykut e ndoqi në fillim të veprimtarisë së vet edhe Jani Vretoja nga Postenani i Leskovikut (1822-1900), si dhe Eftim Brandi nga Korça (veproi në vitet 1860-1880).
Mendimi i Anastas Bykut, i cili e vinte lëvizjen shqiptare në vartësi të synimeve të qarqeve panheleniste, u kundërshtua nga veprimtarët e lëvizjes shqiptare, midis tyre nga Thimi Mitkoja. Lufta që zhvillonte Lëvizja Kombëtare Shqiptare në fronte të ndryshme dëshmonte për rritjen e saj ideologjike. Mendimi i rilindësve, i formuar qysh në këtë kohë, në lidhje me rrugën e veçantë historike të popullit shqiptar, u bënte jehonë kërkesave të kryengritjeve popullore kundërosmane për autonominë e Shqipërisë. Me forcimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare filluan të diferencoheshin edhe radhët e rretheve borgjeze “turkomane” e “grekomane”, një pjesë e anëtarëve të të cilave u bashkua me të.

Kriza Lindore e viteve 1853-1856 dhe Shqipëria
Kryengritjet kundër Tanzimatit dhe sidomos kryengritja e madhe e vitit 1847 i kishin treguar Stambollit rrezikun që i kanosej Perandorisë nga një acarim i ri i gjendjes në Shqipëri në një kohë kur kishte filluar të rritej edhe lëvizja e përgjithshme për çlirimin kombëtar të popujve të Ballkanit dhe ishin acaruar kontradiktat e Fuqive të Mëdha lidhur me trashëgimin e “të sëmurit të Bosforit”, siç quhej tashmë Perandoria Osmane. Shqetësimi i Portës ishte shtuar edhe nga interesimi që kishin filluar të tregonin për Shqipërinë shtetet e reja ballkanike dhe nga orvatjet e tyre për t’i shfrytëzuar lëvizjet kundërosmane të shqiptarëve.
Në këto rrethana, kur mund të shpërthente një konflikt ndërkombëtar, Stambolli, duke dashur të kishte në krahun e vet forcën ushtarake të shqiptarëve, që e çmonte shumë, krahas zgjerimit të propagandës panislamike mori edhe disa masa për të ulur tensionin në marrëdhëniet me shqiptarët. Autoritetet osmane në Shqipëri u urdhëruan të mos përdornin përkohësisht forcën për të zbatuar reformat. Sulltani fali një varg krerësh të burgosur ose të internuar të kryengritjes, si dhe Zenel Gjolekën. Më 1849 kapedanit të Mirditës Bibë Doda iu dha titulli pashë dhe iu njoh e drejta që të merrte pjesë në luftë me një repart të vetin, të përbërë prej afër 10 mijë luftëtarësh. Si komandantë repartesh të çrregullta u njohën edhe feudalë të tjerë, të cilëve Porta u siguroi shpërblime e grada.
Nga ana tjetër, në Shqipëri kishte filluar të shtohej gjithnjë e më shumë shqetësimi i shkaktuar nga synimet ekspansioniste të shteteve fqinje, i cili e kishte rritur gatishmërinë e popullsisë për të mbrojtur trojet e veta. Këtë rrethanë u përpoq me të gjitha mënyrat ta shfrytëzonte qeveria osmane për të nxitur urrejtjen e shqiptarëve kundër vendeve fqinje dhe për të siguruar një bashkëpunim sa më të ngushtë me ta.
Një rast i tillë u paraqit më 1852, kur Turqia i shpalli luftë Malit të Zi duke marrë shkas nga disa ndryshime në formën e shtetit që kishte bërë princi i ri Danilo. Thirrjes së sulltanit për të marrë pjesë në luftë iu përgjigjën një varg krerësh feudalë dhe bajraktarë shqiptarë, midis tyre edhe Bibë Doda, Zenel Gjoleka etj., të cilët shkuan me repartet e tyre në ndihmë të ushtrisë osmane. Por lufta nuk i solli ndonjë përfitim Stambollit. Ndonëse u sulmua edhe nga Shqipëria e nga Hercegovina, Mali i Zi, me ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha, doli nga lufta i padëmtuar. Repartet shqiptare nga ana e tyre patën humbje të ndjeshme në njerëz, midis të tjerëve u vra edhe Zenel Gjoleka.
Përleshjet e përgjakshme në kufirin turko-malazez vijuan edhe pas luftës. Ato nxiteshin nga krerët e Malit të Zi për të përgatitur truallin për aneksimin e trojeve veriore të Shqipërisë. Por sulmet malazeze ndeshën në qëndresën e vendosur të popullsisë shqiptare të këtyre krahinave.
Në mesin e shek. XIX u acarua edhe më shumë rivaliteti ndërmjet Fuqive të Mëdha evropiane për ndikimin në vendet e Lindjes së Afërme. Në këtë kohë Anglia e Franca e kishin dëbuar pothuajse krejtësisht Rusinë e prapambetur nga tregjet e kësaj zone. Por Rusia nuk kishte hequr dorë nga synimi për të shtënë në dorë Ngushticat e Dardaneleve dhe vetë Stambollin, që të shtrinte kështu më tej praninë e saj në Lindjen e Afërme e në Ballkan. Ajo priste të krijohej një gjendje ndërkombëtare e përshtatshme për ta shembur Perandorinë e sulltanëve dhe për të arritur këto qëllime. Në projektet e saj për rregullimin e ardhshëm të Turqisë Evropiane, Rusia parashikonte krijimin e forcimin e shteteve të pavarura, sllave ose përgjithësisht të krishtere, të cilat do të ishin nën ndikimin e Rusisë. Por në këto projekte nuk figuronte Shqipëria. Qeveria cariste nuk parashikonte krijimin e një shteti shqiptar dhe prandaj qëllimisht i identifikonte shqiptarët myslimanë me turqit, ndërsa ata të krishterë ortodoksë me grekët.
Politika ruse e copëtimit të Perandorisë Osmane ndeshi në kundërshtimin e vendosur të fuqive perëndimore e në radhë të parë të Anglisë e të Francës. Këto fuqi vijonin të garantonin e të përkrahnin status quo-në dhe paprekshmërinë e Turqisë, sepse po e kthenin atë në një gjysmëkoloni të tyre dhe sepse me ruajtjen e Turqisë pengohej dalja e Rusisë në Mesdhe. Kur në korrik 1853 qeveria cariste i shpalli luftë Perandorisë Osmane (Lufta e Krimesë, 1853-1856), ajo u gjend shumë shpejt përpara një konflikti të madh, në të cilin Anglia e Franca dhe më vonë edhe Mbretëria e Sardenjës morën anën e Turqisë. Pas një vargu fitoresh fillestare të Rusisë në frontin e Danubit e në det, operacionet e aleatëve të Turqisë u përqendruan në gadishullin e Krimesë dhe prandaj konflikti mori emrin Lufta e Krimesë.
Duke pasur ushtritë e saj në brigjet e Danubit, Rusia u bëri thirrje popujve ortodoksë të Ballkanit të rrëmbenin armët kundër shtypësit shekullor. Duke shpresuar se me fitoren e Rusisë ortodokse do të përmirësohej gjendja e tyre, kësaj thirrjeje iu përgjigjën vullnetarë nga vende të ndryshme ballkanike, si edhe shqiptarë ortodoksë nga Shqipëria e Jugut.
Edhe Turqia nga ana e saj u përpoq të mobilizonte forcat shqiptare me parullën e mbrojtjes së fesë islame, por nuk arriti ndonjë sukses të madh. Ajo nuk mundi të nxirrte nga Shqipëria veçse pak nizamë. Nuk dhanë fryte të dukshme edhe përpjekjet e saj për të dërguar krerët shqiptarë me forcat e tyre në frontin rus. Shumica e tyre nuk pranoi të shkonte në një front kaq të largët, siç ishte fronti i Danubit dhe preferoi t’i mbante forcat gati në rastin e një sulmi të mundshëm nga Mali i Zi ose nga Greqia. Vetëm Bibë Doda me një numër mirditasish u nis për në front, por pas disa kohësh edhe ai u kthye në vendin e vet për shkak të mosmarrëveshjeve që lindën midis tij dhe komandantit turk, Omer Pashës.
Lufta e Krimesë nxiti Malin e Zi dhe Greqinë të ndërmerrnin veprime luftarake kundër Perandorisë Osmane. Mali i Zi ndërmori disa sulme në Hercegovinë e në tokat shqiptare dhe përgatiste një goditje kundër Tivarit. Por përballë qëndresës së vendosur të shqiptarëve dhe nën presionin e fortë të Austrisë e të Francës, princi Danilo u detyrua të hiqte dorë nga kjo ndërmarrje.
Më larg shkuan veprimet e Greqisë. Megjithëse Anglia e Franca nuk e lanë të hynte në luftë kundër Portës, qeveria greke organizoi çeta të shumta të komanduara nga oficerë të ushtrisë, të cilët u futën fshehurazi në Thesali dhe në krahinat e vilajetit të Janinës për të organizuar një kryengritje kundërosmane. Ata hynë edhe në krahina të Shqipërisë, duke bërë kështu një hap të parë drejt sendërtimit me forcën e armëve të “Megali Idesë”. Për këtë qëllim ajo u përpoq të shfrytëzonte urrejtjen e shqiptarëve ortodoksë kundër sundimtarëve osmanë dhe prandaj vuri në krye të lëvizjes figura të shquara të luftës për pavarësi me prejardhje arbëreshe ose nga Suli, si Theodhor Griva e Nikollë Zerva, të cilët do t’i jepnin kryengritjes në tokat shqiptare dukjen e një aleance greko-shqiptare.
Më 2 janar 1854, pasi shpallën “lirinë dhe pavarësinë” e gjithë provincave të “Greqisë së Vjetër”, udhëheqësit e kryengritjes, me parullën “perandori greke ose vdekje”, i ftuan banorët e këtyre krahinave të rrëmbenin armët. Kryengritësit arritën në fillim disa suksese në ato krahina ku nuk kishte ushtri të rregullt dhe ku vepronin disa feudalë shqiptarë me forcat e tyre lokale. Arta ra në duart e kryengritësve dhe një çetë e madhe andartësh?, e komanduar nga gjenerali Griva, arriti deri në Mecovë. Gjatë marshimit në viset e brendshme të vilajetit të Janinës, andartët grekë përdorën edhe forcën për t’i detyruar vendasit të bashkoheshin me ta, ndërsa në Filat persekutuan në prill të vitit 1854 disa familje shqiptare, midis të cilave edhe atë të Xhafer pashë Demit.
Por synimet aneksioniste të qeverisë greke bënë që shqiptarët t’i shmangeshin bashkëpunimit me ta dhe kryengritja të mos merrte karakter të përgjithshëm. Për më tepër, krerët shqiptarë të Jugut, ndër të cilët Çelo Picari, Halit bej Frashëri, Ahmet Çapari etj., duke njohur synimet pushtuese të Athinës, mobilizuan forcat e tyre dhe i thyen andartët grekë në krahinën e Artës dhe në Thesali. Nga ana tjetër, Anglia me Francën, pas protestave të Turqisë që e akuzoi Athinën për ndërhyrje në punët e brendshme të Perandorisë Osmane, e detyruan qeverinë e Athinës të hiqte dorë nga këto veprime, që ishin në dobi të Rusisë; si masë shtrënguese kundër saj, ato pushtuan me flotën e tyre Pireun, limanin kryesor të Greqisë.
Krizën e shkaktuar nga lufta ruso-turke e shfrytëzoi edhe Vjena për t’i shkëputur Portës së Lartë një varg koncensionesh dhe për të përforcuar pozitat në Shqipërinë e Veriut ku, në bazë të traktateve ndërkombëtare, ajo kishte fituar të drejtën e mbrojtjes së popullsisë katolike (i ashtuquaturi kultusprotektorat)??.
Me ndërhyrjen e Austrisë u kthye përsëri në Shkodër urdhri i jezuitëve, i dëbuar prej andej 11 vjet më parë. Me anë të një demonstrate detare përpara grykës së Bunës më 1853, Vjena e detyroi Portën të lejonte ngritjen e një seminari të jezuitëve. Disa vjet më vonë u themelua në Shkodër nën mbrojtjen e Austrisë edhe një kuvend françeskan. Nga ana tjetër, kapitali tregtar austriak po bëhej veçanërisht aktiv në Shqipëri dhe në trevat e tjera perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Kjo u pasqyrua edhe në shtimin e numrit të anijeve austriake që vinin në limanet shqiptare. Me forcimin e pozitave ekonomike e politike Austria fitoi në Shqipëri dhe në Ballkanin Perëndimor një pozitë të privilegjuar ndër Fuqitë e Mëdha.
Edhe Franca u përpoq të përforconte me këtë rast pozitat në Ballkan e të vinte nën ndikimin e saj princin Danilo të Malit të Zi dhe kapedanin e Mirditës Bibë Dodën.
Lufta e Krimesë mori fund në mars 1856 me nënshkrimin nga ndërluftuesit të Traktatit të Paqes në Paris. Në këtë Traktat u përfshinë edhe parimet themelore të Dekretit të ri perandorak (Hat-i Humajun), që sulltan Abdyl Mexhiti ishte detyruar të shpallte më 15 shkurt 1856 me shtytjen e drejtpërdrejtë të Anglisë e të Francës dhe që shënonte fillimin e periudhës së dytë të Tanzimatit. Ky dekret ritheksonte, përveç të tjerave, detyrimin e Portës së Lartë për t’u njohur popullsive të krishtere nën sundimin e saj disa të drejta administrative. Duke e përfshirë thelbin e Hat-i Humajunit në Traktatin e Paqes të Parisit (mars 1856), Anglia dhe Franca synonin t’i hiqnin Rusisë mundësinë që të ndërhynte në favor të këtyre popullsive dhe të vendosnin një kontroll të përbashkët mbi Perandorinë Osmane.

Shqipëria gjatë krizës ballkanike të viteve 60
Çështja e çlirimit dhe e bashkimit kombëtar të popujve ballkanas nuk gjeti zgjidhje as me Hat-i Humajunin dhe as me Traktatin e Paqes të Parisit të vitit 1856. Përkundrazi, me këtë Traktat, Anglia, Franca dhe Austro-Hungaria u bënë garante të tërësisë territoriale dhe të pavarësisë së Perandorisë Osmane. Popujt e shtypur të Ballkanit nuk u pajtuan me këtë përmbajtje të Traktatit të Parisit, që përbënte një pengesë në luftën e tyre për çlirimin nga robëria osmane.
Një varg kryengritjesh çlirimtare shpërthyen gjatë viteve 60 në Hercegovinë, në Bullgari etj. Vetëm përpjekjet e diplomacisë së Fuqive të Mëdha perëndimore dhe prirjet shoviniste të shteteve ballkanike e shmangën mundësinë e një lufte të përbashkët të popujve të shtypur të Ballkanit kundër Perandorisë së sulltanëve.
Porta e Lartë nga ana e saj bënte çmos që ta nënshtronte principatën e vogël të Malit të Zi, e cila i kishte shkaktuar asaj kaq telashe, kurse princi Danilo organizonte vazhdimisht provokacione në kufirin turko-malazez kundër viseve shqiptare, të cilat synonte t’i aneksonte. Popullsia e Shkodrës dhe viset kufitare në veri u shqetësuan nga sulmet e çetave malazeze drejt tokave shqiptare. Edhe qarqet patriotike të vendit, me Pashko Vasën, Zef Jubanin, Oso Kukën etj. në krye, arritën në përfundimin se shqiptarët duhej të ndërmerrnin veprime mbrojtëse kundër sulmeve malazeze.
Drejt qëndresës kundër Malit të Zi i nxiste shqiptarët edhe Porta e Lartë, që ishte e interesuar të përdorte në luftë forcat e tyre. Në fillim të vitit 1862 këto provokacione çuan në shpërthimin e një konflikti kufitar, të një lufte ndërmjet Malit të Zi dhe Perandorisë Osmane. Njësitë malazeze sulmuan kullat kufitare në drejtim të fshatit Vraninë, duke djegur dhjetëra shtëpi të shqiptarëve. Në këto rrethana, disa reparte vullnetarësh u nisën për në front. Në krye të tyre u vu Oso Kuka, që qe vendosur në Vraninë si komandant i forcave vullnetare, së bashku me M. Golemin, M. Begenë, I. Koplikun etj. Forcat vullnetare mbrojtën me vendosmëri një nga kullat kryesore kufitare në Vraninë.
Më 26 shkurt 1862, pas disa ndeshjesh paraprake, u zhvilluan luftime të rrepta kundër çetave malazeze në Kërnicë. Megjithëse pësuan humbje të mëdha, forcat vullnetare, me Oso Kukën në krye, qëndruan deri në fund, vendosën të mbronin vendin qoftë edhe me flijimin e jetës së tyre. I rrethuar në një kullë të ishullit të Vraninës (buzë liqenit të Shkodrës), Osoja, për të mos rënë në duart e malazezëve, u vuri zjarr fuçive të barutit dhe u hodh në erë bashkë me luftëtarë të tjerë shqiptarë, duke vrarë edhe kundërshtarët malazezë që sulmonin kullën. Akti i tij u bë një shembull vetëmohimi për mbrojtjen e trojeve shqiptare.
Në vitet 60 qeveritë e Serbisë e të Greqisë u aktivizuan përsëri për ndarjen e trojeve të Perandorisë Osmane në Gadishullin Ballkanik, ku përfshihej edhe Shqipëria. Qysh në vitin 1861 ato hynë në bisedime për një aleancë politiko-ushtarake kundër Turqisë. Në këto bisedime, të cilat nuk patën sukses, të dyja palët i jepnin rëndësi qëndrimit të shqiptarëve si për potencialin e tyre ushtarak që e çmonin shumë, ashtu edhe për faktin se territori i Shqipërisë do të formonte hallkën ndërlidhëse midis frontit jugor grek dhe atij verior serb. Sipas fjalëve të kryeministrit serb I. Garashanin, pjesëmarrja e shqiptarëve në luftë ishte një kusht i domosdoshëm për fitoren mbi Turqinë.
Një mendim të tillë kishin edhe shumë diplomatë rusë. Njëri prej tyre, M. Hitrov, duke vlerësuar gjendjen në Shqipëri, ku vihej re një pakënaqësi e përgjithshme jo vetëm në malësitë dhe në radhët e borgjezisë së qyteteve, por edhe midis bejlerëve e pashallarëve të prekur nga administrata e re, deklaronte më 1862: “Turqia jo vetëm nuk mund të shpresojë shumë në përkrahjen e shqiptarëve, por, përkundrazi, në disa kushte të caktuara, pikërisht këtu përgatitet mbarimi i saj i shpejtë. Çdo gjë varet nga kjo: A do të përgatitet Shqipëria me kohë për ngjarjet e ardhshme? A do t’i kushtohet asaj vëmendja e duhur?”.
Në gjendjen e krijuar në Gadishullin Ballkanik ndikuan edhe ngjarjet që kishin ndodhur në Italinë e afërt. Në vitet 1859-1861, si pasojë e një lëvizjeje të gjerë popullore, ishte realizuar, ndonëse akoma jo plotësisht, çlirimi dhe bashkimi i Italisë në një shtet. Një rol të rëndësishëm në këto ngjarje kishte luajtur demokrati revolucionar Xhuzepe Garibaldi. Në luftë me diplomacitë e Fuqive të Mëdha, Xh. Garibaldi mendonte të zgjidhte çështjen e çlirimit dhe të bashkimit kombëtar jo vetëm të Italisë, por të të gjitha kombeve të shtypura, veçanërisht të Evropës Juglindore e Lindore, me anë të një lëvizjeje të gjerë revolucionare të vetë popujve, të cilët, sipas tij, ishin aleatë dhe duhej të harronin urrejtjet, grindjet e paragjykimet kombëtare e fetare. “Çështja e lirisë është një e vetme, cilido që të jetë populli që e mbron. Kur ta kenë kuptuar të gjithë popujt këtë të vërtetë ..., atëherë mbretëria e despotizmit do të marrë fund përgjithmonë ... Kur të jetë përmbysur më në fund krenaria e Habsburgëve dhe të jetë dëbuar osmani barbar në shkretëtirat e tij, Adriatiku do të banohet në të dy brigjet prej popujsh të lirë, të denjë të duhen e të kuptohen si vëllezër ...”, deklaronte Garibaldi në një proklamatë të vitit 1862.
Vëmendja e revolucionarëve italianë u drejtua edhe nga Shqipëria. Arbëreshët e Sicilisë e të Kalabrisë, të cilët kishin luajtur një rol me rëndësi në lëvizjen për çlirimin dhe bashkimin kombëtar të Italisë dhe ishin të lidhur me Garibaldin, shërbyen në këtë rast si ndërmjetës për vendosjen e lidhjeve ndërmjet revolucionarëve italianë e shqiptarë.
Qendra kryesore për organizimin e bashkëpunimit ndërmjet Italisë dhe Ballkanit u krijua në Korfuz. Emisarët italianë filluan të përshkonin Shqipërinë dhe provincat e tjera ballkanike të Perandorisë Omane. Me kërkesën e shqiptarëve, Garibaldi filloi të dërgonte armë në Shqipëri. Ai parashikonte t’i zbarkonte forcat e veta diku në bregun e Shqipërisë dhe, duke u bashkuar me forcat vendase, të niste marshimin drejt veriut.
Kjo ekspeditë, sipas mendimit të revolucionarit të shquar italian, do ta ndihmonte popullin shqiptar, që ai e çmonte si popull trim, të fitonte lirinë dhe do ta vinte diplomacinë evropiane, që nuk ishte për një kryengritje, përpara një fakti të kryer.
Por diplomacia evropiane dhe vështirësitë e brendshme e penguan një zhvillim të tillë të ngjarjeve. Këtë lëvizje u përpoqën ta shfrytëzonin qarqet qeveritare italiane për shtrirjen e ndikimit të Romës në bregun lindor të Adriatikut, ndërsa qeveria greke me anën e saj shpresonte të realizonte “Idenë e Madhe”. Greqia dërgoi emisarët e vet në Thesali dhe në vilajetin e Janinës për të drejtuar veprimet e bandave të andartëve grekë në këto krahina. Përpjekjet e saj për të gjetur mbështetje te shqiptarët, që tanimë i njihnin synimet aneksioniste të Athinës, nuk dhanë rezultat, ndërsa komitetet greko-shqiptare, që arriti të ngrejë ajo më 1862, siç ishin ai i Janinës dhe i Durrësit, nuk u vunë në shërbim të politikës së Athinës. Komiteti i Durrësit, më 15 korrik 1862, doli botërisht me anën e një promemorjeje, drejtuar opinionit publik evropian, kundër synimeve të Athinës për aneksimin e Shqipërisë së Jugut, shpalli se shqiptarët, edhe pse çështja e tyre nuk po përkrahej nga diplomacia evropiane, ishin të vendosur të luftonin, nën flamurin e Skënderbeut për të çliruar atdheun e tyre.
Porta e Lartë, e alarmuar nga mundësia e një zbarkimi të garibaldinëve, mori masa ushtarake duke bllokuar me flotën e saj bregdetin shqiptar dhe duke lidhur një marrëveshje me Austrinë për të luftuar së bashku çdo lëvizje revolucionare në Ballkan.
Pas disfatës që pësoi Austria në luftën kundër Prusisë më 1866 dhe duke marrë shkas nga kryengritja e popullsisë greke të Kretës që shpërtheu po atë vit kundër zgjedhës osmane, Rusia filloi të bënte përsëri një politikë aktive në Ballkan. Duke synuar të vendoste ndikimin e saj në këtë zonë, diplomacia ruse kërkoi nga Porta njohjen e autonomisë së popujve të krishterë të Perandorisë.
Me memorandumet e kancelarit Gorshakov të datës 12 mars dhe 18 prill 1866, qeveria ruse, duke u bërë një kritikë të ashpër reformave të deriatëhershme centraliste, paraqiste një projekt për krijimin e katër provincave të mëdha autonome në Turqinë Evropiane, që do të kishin të drejta mjaft të gjera vetëqeverisjeje. Por projekti rus e mbështeste parimin e autonomisë mbi fenë e popullsisë. Asnjëra nga provincat nuk do të kishte karakter homogjen nga pikëpamja etnike. Shqipëria e Veriut dhe Kosova parashikohej të bashkoheshin me Bosnjën dhe Hercegovinën me popullsi sllave, kurse Shqipëria e Jugut me Thesalinë dhe me krahinat e vilajetit të Janinës.
Politika ruse përpiqej njëkohësisht të krijonte në Shqipëri edhe një vatër të dytë kryengritjesh pranë Kretës, për ta ashpërsuar edhe më tej krizën. Diplomatët rusë u vunë në lidhje me disa feudalë shqiptarë të pakënaqur; ndër ta ishte edhe Xhelal pashë Mati, i cili rronte në Stamboll nën vëzhgimin e Portës. Pashai shqiptar i premtoi Rusisë se do të mobilizonte forca të rëndësishme shqiptare për një kryengritje me kusht që të kishte përkrahjen financiare dhe politike të Rusisë. Qeveria ruse e vuri pashën e Matit në lidhje me qeverinë serbe, e cila e siguroi se do ta përkrahte në përpjekjet për t’u bërë sundimtar i pavarur i vendit të tij. Lidhje të tilla qeveria serbe krijoi edhe me disa krerë bajraktarë të Veriut e të Dibrës.
Meqë ndërhyrja energjike e Anglisë nuk e lejoi të merrte pjesë haptazi në konfliktin midis Portës dhe kretasve, qeveria greke filloi të hidhte andartë në Thesali dhe në vilajetin e Janinës. Qeveria e Athinës edhe kësaj radhe u përpoq të gjente mbështetje në viset e banuara nga shqiptarët. Por propaganda e saj, ashtu si edhe më parë, doli me parullën për formimin e një Greqie të Madhe, që kësaj here shtrihej “nga gjiri i Burgasit në Detin e Zi e deri në Shkodrën e Shqipërisë në detin Adriatik”, gjë që jo vetëm e bëri të pamundur çdo afrim me shqiptarët, por shkaktoi edhe kundërshtimin e vendosur të tyre.
Pas dështimit të bisedimeve serbo-greke të vitit 1861 dhe të nismave të tjera që u morën më 1862 e më 1863 për një luftë të përbashkët kundër Turqisë, qeveritë e Athinës e të Beogradit i rifilluan ato në janar të vitit 1867 dhe i përfunduan më 26 korrik të atij viti me një traktat të nënshkruar në qytetin austriak Vëslau dhe me një konventë ushtarake që u nënshkrua në Athinë më 28 shkurt 1868. Gjatë këtyre bisedimeve të dy palët hynë në pazarllëqe për ndarjen e territoreve dhe i trajtuan si plaçkë tregu sidomos tokat shqiptare. Qysh në fillim ato u morën vesh që Greqia nuk do ta kundërshtonte aneksimin nga Serbia të Bosnjës, të Hercegovinës dhe të Shqipërisë Veriore gjer në Durrës, kurse Serbia do të pranonte bashkimin e Thesalisë, të Epirit (ku përfshihej Shqipëria Jugore dhe e Mesme deri në Durrës), të Maqedonisë, të Thrakës dhe të ishujve të Egjeut me Greqinë. Këto ishin kërkesat e tyre maksimale që do të shërbenin si bazë për ndarjen territoriale pas fitores së luftës kundër Turqisë, kurse në traktat u përfshinë zyrtarisht kërkesa më të moderuara. Gjatë të gjitha bisedimeve, si edhe në dokumentet përfundimtare, shqiptarëve u kushtohej një vëmendje e veçantë. Të dy palët merrnin përsipër të punonin me të gjitha mjetet për t’i pasur ata me vete në rastin e konfliktit me Turqinë, d.m.th. për t’i hedhur shqiptarët në një luftë, fitorja e së cilës do të çonte në copëtimin e atdheut të tyre.
Megjithatë, këto projekte për ndarjen e Shqipërisë ndërmjet Serbisë e Greqisë nuk u realizuan në atë kohë. Ato do të ringjalleshin për t’u vënë në jetë gjatë Krizës Lindore të viteve 70 dhe luftës ruso-turke të 1877-1878-ës, që përfundoi me disfatën e plotë të Perandorisë Osmane.

[Laberia]

5. ACARIMI I MARRËDHËNIEVE TË SHQIPTARËVE ME
SUNDIMTARËT OSMANË DHE QËNDRESA NDAJ TYRE
(VITET 1850-1873)

Pasojat e Tanzimatit në Shqipëri
Qëndresa kundërosmane e popullsisë shqiptare, megjithëse nuk pati shtrirjen e kryengritjeve të dhjetëvjeçarëve të mëparshëm, nuk reshti as në vitet 50-60 të shek. XIX. Reformat që sulltani shpalli me Dekretin perandorak (Hat-i Humajun) të 18 shkurtit 1856, që shënoi fillimin e periudhës së dytë të Tanzimatit, nuk e përmirësuan gjendjen e popullsisë shqiptare dhe si rrjedhim nuk zhdukën truallin për shpërthimin e kryengritjeve të reja. Dekreti i ri ishte vazhdim i reformave të Aktit të Gjylhanesë (viti 1839), të cilat nuk arritën të viheshin në jetë. Ai shpalli përsëri barazinë e të gjithë shtetasve osmanë, myslimanë e të krishterë, sigurimin për të gjithë, pa dallim feje, të paprekshmërisë së personit, të nderit e të pasurisë; vendosi të formonte gjyqe të hapura, të ndalonte konfiskimin e pasurisë së të paditurve; të krijonte gjykata të përziera, të fuste të krishterët në këshillat administrative, në shërbimin shtetëror e në shkolla ushtarake; shpalli barazinë e shtetasve në pagesat e taksave, krijimin e buxhetit shtetëror, të sistemit bankar etj.
Zbatimi i këtyre reformave, të deklaruara me kërkesën e Fuqive të Mëdha, do të sillte ndryshime në jetën politiko-shoqërore të Perandorisë Osmane duke e afruar sistemin e saj shtetëror me atë të vendeve të Evropës. Por kjo Perandori, që mbeti në thelb një shtet me një regjim absolutist e teokratik të prapambetur dhe me një ekonomi gjysmëfeudale, nuk ishte në gjendje t’i vinte në jetë ato. Përveç masave për riorganizimin e administrimit të vendit dhe të ushtrisë, reformat e tjera mbetën në letër, ashtu si ato të 1839-ës. Kështu, megjithëse parashikonin trajtimin e barabartë të shtetasve, ato nuk sollën ndonjë përmirësim thelbësor në gjendjen e tyre, nuk siguruan barazinë e shpallur me bujë dhe nuk u dhanë të drejtat më elementare as shqiptarëve si komb, as edhe popujve të tjerë joturq. Ndryshime u bënë në përmirësimin e legjislacionit osman, që filloi të hartohej sipas shembullit të atij francez, si edhe në administrimin e vendit. Por ligjet e miratuara vijuan të mos zbatoheshin, ndërsa reforma në administratë synonte të forconte pushtetin e centralizuar osman mbi popujt e robëruar. Përveç kësaj, zbatimi i reformave u shoqërua, ashtu si në vitet 30-40 me rritjen e taksave dhe me vendosjen e detyrimeve të reja, që rëndonin sidomos mbi fshatarësinë dhe mbi vegjëlinë e qyteteve.
Rrjedhojat e reformave të reja u ndjenë edhe në Shqipëri. Prej mesit të viteve 50 dhe në vitet 60 u përforcua edhe më tej administrata e re dhe masat e saj shtypëse në trevat e ndryshme të vendit. Ndarja e re administrative e vitit 1864 në vilajete, si njësi më të vogla se ato të mëparshmet, e theksoi centralizimin e pushtetit osman. Në krye të nëndarjeve të vilajeteve, të sanxhakëve (prefekturave), të kazave (nënprefekturave) dhe të nahijeve (komunave) qëndronin tani nëpunës civilë të dërguar nga qendra, në shumicën e rasteve turq. Centralizimi burokratik i administratës nuk zbutej edhe pse, për të përmbushur premtimet e dekretit të ri perandorak të vitit 1856, Porta ishte e detyruar të krijonte pranë organeve lokale këshillat administrativë, të cilët mbetën krejtësisht formalë. Në një varg qytetesh qeveritarët osmanë nuk i pranonin fare të krishterët në mbledhjet e këshillave administrativë.
Porta e Lartë u përpoq të vinte nën kontrollin e drejtpërdrejtë të administratës së re edhe krahinat malore të Veriut. Si hallkë të ndërmjetme, në fund të viteve 50, Porta krijoi pranë valiut të Shkodrës një komision të Xhibalit (Malësisë), në të cilin u emëruan si anëtarë me rrogë përfaqësues nga secili prej 26 bajrakëve të vilajetit të Shkodrës. Si anëtarë të komisionit Porta caktoi edhe 26 bylykbashë nga paria feudale turkomane e Shkodrës, të cilët do të shërbenin si komisarë qeveritarë për bajrakët. Me anë të këtij komisioni qeveria shpresonte të kufizonte autonominë e zonave malore. Edhe pse veprimtaria e komisionit të Xhibalit u përqendrua në qytetin e Shkodrës dhe çdo orvatje për ta zgjeruar atë hasi në qëndresë të armatosur, qeveritarët osmanë bënë presion të vazhdueshëm mbi Malësinë duke e ngushtuar pak nga pak autonominë e saj.
Synimi kryesor i administratës së re turke ishte të siguronte pagesën e taksave dhe mbledhjen e rekrutëve nga të gjitha krahinat. Për të përballuar shpenzimet e mëdha që kërkonte mbajtja në këmbë e aparatit burokratik e ushtarak, për të vënë në vend të ardhurat fiskale të pakësuara me humbjet tokësore që kishte pësuar dhe, më në fund, për të paguar kamatat e huave ndërkombëtare, Stambollit nuk i mbetej tjetër rrugë veç asaj të shtrëngimit të darës së taksave. Kështu, shuma e taksave të nxjerra nga popullsia e Perandorisë, e cila më 1850 kishte qenë 2,5 milionë lira ari, më 1860 arriti në katër milionë dhe vijonte të rritej. Ministria e Financave, në caktimin e shumës së taksave që do të nxirreshin nga popullsia, nuk nisej nga gjendja e numri i kontribuesve, por nga nevojat e veta. Shtoheshin llojet e taksave, por rritej sidomos shuma e kërkuar. Veçanërisht e dëmshme ishte mënyra e nxjerrjes së taksave me anën e iltizamit. Me shitjen dhe rishitjen në ankand të së drejtës së mbledhjes së taksave myltezimëve më të vegjël, e dhjeta arrinte deri në një të pestën e prodhimit. Ajo vinte vazhdimisht duke u shtuar, për arsye se çdo vit për ofertat e blerjes merrej zakonisht si pikënisje maksimumi i arritur në vitet e kaluara.
Taksa e vergjisë, që paguhej për pasurinë e patundshme (shtëpi, kopshte, dyqane) dhe për disa kategori të caktuara të ardhurash, shtohej gjithashtu vazhdimisht. Më 1863, në sanxhakun e Ohrit, që përfshinte edhe një pjesë të Shqipërisë Juglindore, vergjia u shtua në krahasim me vitin e mëparshëm nga 350 000 në 420 000 groshë, domethënë 20 për qind.
Taksa e veçantë që paguanin të krishterët meshkuj prej 12 deri 60 vjeç për zëvendësimin e shërbimit ushtarak (bedel-i askerie) në qytetin e Shkodrës u shtua nga 45 000 groshë që ishte në vitet 30, në 100 000 më 1856.
Për të rritur të ardhurat, Porta përqendroi në duart e veta në formë monopolesh shtetërore tregtinë e një vargu artikujsh të përdorimit të përditshëm, siç ishin kripa, plumbi, duhani, baruti dhe peshku, duke i ngarkuar ato me taksa të veçanta.
Përveç taksave shtetërore, popullsia e qyteteve paguante edhe një varg taksash komunale, si taksën e peshimit në treg, taksën policore etj. Më në fund rëndonte mbi gjithë meshkujt (prej 16 deri në 60 vjeç), taksa e rrugës, detyrimi për katër ditë pune angari në vit bashkë me kafshët e punës, detyrim që kryhej edhe në viset më të largëta.
Shtimi i tatimeve, ngarkimi i çdo veprimtarie ekonomike me taksa të reja etj., e ngritën në vitet 1850-1870 koston e jetesës në mënyrë shumë të ndjeshme. Në këtë ndikoi edhe zhvleftësimi i vazhdueshëm i monedhës turke, e cila ra deri në 40-50 për qind të vlerës së saj, meqenëse qeveria nxirrte bankënota (kamje) pa pasur mbulesën e duhur në ar.
Pjesa më e madhe e shumave që nxirreshin nga Shqipëria dhe nga provincat e tjera shkonin në Stamboll për të kënaqur lakmitë e tepruara për të holla të sulltan Abdyl Azizit (1861-1876) dhe të oborrtarëve të tij. Por edhe kërkesat për të holla të funksionarëve të lartë të Portës në provinca nuk ishin të pakta. Ata i kënaqnin lakmitë me abuzime të drejtpërdrejta ose duke marrë pjesë si ortakë në spekulime. Këto abuzime nxiteshin edhe nga praktika e Portës, e cila me qëllim i ndërronte shpesh funksionarët e saj në provinca, sepse caktimi në funksionet e larta bëhej me anë “peshqeshesh” në të holla për sulltanin. Qeveritarit të një province, zakonisht, nuk i mjaftonin as dy vjet për të nxjerrë shpenzimet e këtij “peshqeshi” dhe për të rregulluar financat e veta; nga ana tjetër, ai ishte i detyruar të nxirrte shuma sa më të mëdha taksash nga provinca e tij për të ruajtur favorin e sulltanit. Prandaj ardhja e çdo funksionari të ri shënonte një katastrofë për provincën. Nga ndërrimet e funksionarëve të lartë e pësoi në mënyrë të veçantë vilajeti i Shkodrës, ku brenda 40 vjetëve (1831-1871) u emëruan 52 valinj.
Vilajeti i Janinës, që përfshinte, ndër të tjera, gjithë Shqipërinë e Jugut (me përjashtim të rrethit të Korçës e të Pogradecit), në vitet 60 paguante rreth 22 milionë groshë, nga të cilët shkonin në Stamboll më shumë se gjysma. Në fillim të viteve 70, shuma që paguante kjo krahinë kishte arritur në afër 30 milionë, nga të cilët dy të tretat shkonin në Stamboll.
Dërgimin në Stamboll të shumave të mëdha, që nxirreshin nga provincat, autoritetet osmane e motivonin me nevojën për të mëkëmbur një aparat shtetëror modern, për ndërtim rrugësh, për sigurimin e “rendit dhe të qetësisë” etj. Në të vërtetë vendi ishte mbushur me banda kusarësh, krerët e të cilëve binin shpeshherë në marrëveshje me vetë qeveritarët osmanë dhe feudalët vendas. Plaçkitjet e vrasjet ishin diçka e zakonshme jo vetëm në fshatra, por edhe në qytete e sidomos e pësonte popullsia e krishtere. Vetëm një pjesë e borgjezisë së pasur kishte mundësi t’u shpëtonte këtyre përdhunimeve, duke siguruar me pagesë “mbrojtjen” nga ana e konsullatës së ndonjë shteti evropian ose nga vetë kusarët. Edhe ajo pjesë e taksave që mbetej në vend nuk përdorej për qëllime prodhuese por, para së gjithash, për mbajtjen e aparatit parazitar burokratik.
Shfrytëzimi i egër feudal, shtypja dhe abuzimet e administratës së re, e keqësuan në kulm gjendjen ekonomike të popullsisë. Udhëtarë të huaj, që kanë kaluar nëpër Shqipëri gjatë viteve 1860-1875, kanë vënë në dukje se mjerimi i fshatarësisë në disa krahina ishte aq i madh, saqë, siç thoshte konsulli rus Trojanovski, “prindërit i çojnë fëmijët e tyre në pazar për t’i shitur. Edhe familje që kanë qenë dikur mirë, kanë rënë në gjendje lypësish”. “S’është aspak për t’u çuditur, - shkruante Jonin, një tjetër diplomat rus, - përse fshatari i mjerë, duke jetuar në një gjendje të tillë, humbi çdo shije dhe dëshirë për punë...”. Në këto kushte u rrit zemërimi e urrejtja kundër sundimtarëve osmanë dhe feudalëve turq, që thirreshin me emrin përbuzës “halldupë” (të trashë, të pangopur) ose “konjarë” (nga qyteti Konja i Anadollit, me kuptimin “njerëz të këqinj”).
Fshatarë të veçuar rrëmbenin armët, dilnin maleve dhe përpiqeshin të hakmerreshin kundër shtypjes së rëndë nga ana e organeve shtetërore. Lëvizja e “kaçakëve”, si shprehje e protestës shoqërore e kombëtare që njihej qysh shumë kohë përpara, mori përpjesëtime më të mëdha. Një shprehje të kësaj ndjenje të përgjithshme e jepte në vitin 1865 dervishi bektashi Ali me anë të një vjershe, e cila është një dëshmi e gjallë e patriotizmit popullor të kësaj kohe:
... Ky halldupi, ky konjari, bukën tonë po na ha, / Xhveshur, zbathur na ka lënë, lakuriq pa një para. / Gjithë halldupët pashallarë, të mëdhenj e si të zotë. / Shqipëtari s’ka të mbajë asnjë feste më kokë. / Gjynah, pra, nga perëndija të punojë shqipëtari / Dhe të hajë e të pijë e të bëjë rehat konjari ...

Revolta e popullsisë së Shkodrës më 1854
Gjendja e keqe ekonomike dhe abuzimet e papërmbajtura të administratës së re osmane në Shkodër i dhanë shkas shpërthimit në këtë qytet të një revolte të fuqishme të popullsisë.
Gjatë viteve 1851-1852, valiu i ri Masar Pasha ua dyfishoi të krishterëve të qytetit taksën “nizamie”, të përjashtimit nga shërbimi i detyrueshëm ushtarak, një pjesë të mirë të së cilës e merrte për vete. Protestat që popullsia bëri në Stamboll kundër këtij veprimi arbitrar nuk dhanë rezultat. Shpallja në Shkodër, në pranverën e vitit 1854, e një fermani të sulltanit për barazinë e të drejtave të nënshtetasve të krishterë me ata myslimanë, nuk e qetësoi gjendjen, sepse Masar Pasha dhe administrata e tij vijonin të grabisnin popullsinë. Përveç kësaj, një burim tjetër pasurimi për qeveritarët turq u bë spekulimi me tregtinë e drithit sidomos më 1854, kur zhvillohej Lufta e Krimesë (1853-1856) dhe vijonin konfliktet me Malin e Zi. Duke bashkëpunuar ngushtë me ta, sipërmarrësit e tregtarët e grumbullonin drithin dhe e shisnin me leverdi jashtë vendit. Pasoja e menjëhershme e këtij veprimi ishte ngritja e çmimeve të artikujve ushqimorë e sidomos e çmimit të drithit, që edhe në kohën e lëmit u dyfishua në vend që të ulej. Përveç mungesës së drithit gjendjen në Shkodër e keqësoi edhe më shumë detyrimi i popullsisë për të mbajtur me ushqime 20 mijë ushtarë osmanë që ndodheshin në kufirin turko-malazez. Shkodrës po i kanosej zija e bukës. Pakënaqësia e shtresave të varfra shpërtheu haptazi, kur në qytet ndodhën vdekjet e para nga uria. Më 7 gusht 1854 vegjëlia qytetare e udhëhequr nga Hasan Alia, klerik i ri që do të njihet më vonë me emrin Sheh Shamia, organizoi një mbledhje të gjerë, ku kërkoi ndalimin e eksportit të drithit, uljen e çmimeve dhe dënimin e spekulatorëve. Por valiu nuk mori asnjë masë. Të nesërmen, më 8 gusht, një turmë e madhe prej disa mijëra zejtarësh e punëtorësh të varfër vërshoi në treg, i cili u mbyll, ndërsa qeveritarët u detyruan të tërhiqeshin në kala. Demonstruesit hapën hambarët dhe ua shpërndanë drithin banorëve të varfër. Sheh Shamia dha shembullin duke hapur i pari hambaret e babait të vet. Një ditë më vonë, vegjëlia e armatosur organizoi një demonstratë të madhe dhe kërkoi largimin e valiut nga qyteti. Atëherë ndërhyri konsulli i Francës, i cili bëri çmos që të shpërndante të revoltuarit, duke vënë në dukje rrezikun që mund t’i vinte Shkodrës nga revolta për shkak të gjendjes së luftës dhe qëndrimit kërcënues të Malit të Zi.
Pas mbarimit të veprimeve ushtarake në kufirin me Malin e Zi, Porta e zëvendësoi Masar Pashën, dërgoi në Shkodër valiun e ri, gjeneralin Mustafa Pasha, me 10 000 ushtarë nizamë, që ndërmori arrestime në masë. Sheh Shamia mundi të largohej fshehurazi nga Shqipëria, kurse drejtuesit e tjerë të revoltës u internuan.Valiu ndaloi eksportimin e drithit nga qyteti i Shkodrës. Megjithatë, edhe pse kishte forca të shumta ushtarake, valiu nuk guxoi të zbatonte reformat e Tanzimatit në Shkodër.

Kryengritja e Dibrës dhe revolta e Shkodrës kundër Tanzimatit (1860-1861)
Në vitet 60 të shek. XIX marrëdhëniet ndërmjet sundimtarëve osmanë dhe popullsisë së Shqipërisë së Veriut u acaruan përsëri në një shkallë të tillë, sa shkaktuan shpërthimin e një vargu konfliktesh të reja të armatosura.
Pakënaqësia e popullsisë ndaj administratës së re dhe qëndresa kundër saj, që nuk ishin shuar dhe vijonin të shfaqeshin në forma të ndryshme, e kishte detyruar pushtetin osman që të vepronte në mënyrë të matur. Kur nga fundi i viteve 50 Porta e Lartë ndërmori veprime të reja për të shtrirë kudo, në Shqipërinë e Veriut, administratën e re dhe për të zbatuar me forcë reformat, ajo ndeshi përsëri në kundërshtimin e vendosur jo vetëm të malësorëve, por edhe të banorëve të qytetit të Dibrës, të Shkodrës e të qyteteve të Kosovës.
Në pranverën e vitit 1860 Porta filloi veprimet ushtarake në malësitë e Dibrës. Ajo gjeti atje kushte të favorshme për arritjen e qëllimeve të saj, sepse përfitoi nga konflikti që kishte shpërthyer ndërmjet dibranëve, i nxitur nga një pjesë e klerikëve fanatikë e konservatorë myslimanë të ritit synit. Këta i luftonin si heretikë të rrezikshëm bektashinjtë e Dibrës dhe udhëheqësin e tyre Sheh Fejzën nga Bulqiza, të cilët, ashtu si gjithë sekti i bektashinjve, ishin në konflikt me dogmat synite dhe me shtetin osman që i përkrahte ato. Në të vërtetë konflikti, që në pamjen e jashtme kishte karakter fetar, në thelb kishte të bënte me qëndrimin ndaj politikës së Portës së Lartë në Shqipëri. Kleri i lartë synit i Dibrës ishte vendosur përkrah qeverisë dhe reformave. Me qeverinë osmane ishin bashkuar edhe disa çifligarë e tregtarë të qytetit të Dibrës së Madhe, si dhe disa bajraktarë, ndërsa bektashinjtë mbanin anën e fshatarëve kryengritës. Në krye të tyre u vu Sheh Fejza, që punonte për të ngjallur në popull ndjenjën kombëtare, duke nxitur shkrimin e gjuhës shqipe dhe përpjekjet për një alfabet të veçantë të saj.
Në këto rrethana, ekspedita osmane, e komanduar nga Abdi Pasha, mundi të hynte pa pengesë në qytetin e Dibrës së Madhe. Vetëm krahina e Grykës së Madhe rroku armët. Në një ndeshje që u bë në fshatin Xixull, malësorët e kësaj zone, të udhëhequr nga Sheh Fejza, zhvilluan luftime të ashpra, por kryengritësit u thyen, ndërsa Sheh Fejza i plagosur ra rob. Shtypja e kryengritjes u shoqërua me nje terror të egër, u dogjën fshatrat që bënë qëndresë, si Xixulli e Bulqiza.
Qeveria osmane e shtriu me forcë zbatimin e reformave edhe në trevat deri atëherë të panënshtruara. Në qytetin e Dibrës së Madhe u vendosën funksionarë turq të ardhur nga Stambolli. Pas kësaj filloi rritja e taksave. Në vitin 1863 Porta merrte prej Dibrës 3 000 qese (1 qese = 500 groshë) në vend të një shume të përgjithshme vjetore prej 100 qesesh që kishte marrë që nga viti 1831.
Një problem shqetësues për Stambollin vijonte të ishte Shkodra me malësitë e saj të krishtere. Në fillim të viteve 60 reformat pothuajse nuk ishin zbatuar as në krahinën e Shkodrës, as edhe në qytet. Në vjeshtën e vitit 1860, administrata osmane, nën pretekstin e vendosjes së rendit publik, u orvat të bënte çarmatimin e popullsisë së qytetit e të zonës fushore dhe t’i hapte rrugë zbatimit të masave të tjera. Këto përpjekje ndeshën në kundërshtimin e vendosur të banorëve të Shkodrës, të cilët edhe pa këto veprime të reja ishin të pakënaqur nga politika fiskale e qeverisë dhe nga shpërdorimet financiare. Abuzime të mëdha bëri administrata lokale gjatë zbatimit të sistemit të ri tatimor. U morën nga tregtarët e zejtarët e Shkodrës pa pagesë mallra në vlerën prej 30 000 qesesh, ndërsa drejtori i financës së vilajetit të Shkodrës, Talat Beu, kishte përvetësuar në mënyrë të paligjshme 526 948 groshë. Popullsia e Shkodrës duhej të përgjigjej me mjete financiare për mbajtjen e ushtarëve në kufirin me Malin e Zi, sepse autoritetet lokale nuk ishin në gjendje të mbronin popullsinë civile nga cubat malazezë. Gjendja u rëndua edhe për shkak të prodhimeve bujqësore të këqija të vitit 1860. Në këto rrethana do të duhej vetëm një shkëndijë që pakënaqësia të kthehej në revoltë të hapur.
Në vjeshtën e vitit 1861 Porta filloi përsëri orvatjet për të zbatuar këtu reformat që kishin mbetur pezull. Gjithnjë me pretekstin se kërkonte vendosjen e rendit publik, Porta nisi të çarmatoste popullsinë e qytetit dhe të fushave, për t’i hapur rrugën zbatimit të masave të tjera, por ndeshi në kundërshtimin e shkodranëve, të cilët në çarmatosjen shihnin heqjen e çdo mundësie për t’u mbrojtur si nga grabitjet dhe zullumet e administratës, ashtu edhe nga sulmet e herëpashershme të Malit të Zi. Qytetarët e Shkodrës, duke qenë të armatosur, ngritën krye, mbyllën tregun, i detyruan forcat osmane të tërhiqeshin nga qyteti e të mbylleshin në kështjellë, prenë lidhjen telegrafike me Stambollin dhe e shpallën valiun, Abdi Pashën, të rrëzuar nga pushteti. Me qytetarët u bashkuan edhe malësorët. Ndonëse Abdi Pasha kishte pranë 12 batalione nizamësh, një regjiment kalorësie dhe disa mijëra ushtarë toskë, të rekrutuar për të mbrojtur kufirin me Malin e Zi, nuk guxoi të ndeshet me të revoltuarit, por kërkoi përforcime të reja, pesë batalione të tjera. Me ndërhyrjen e zëvendëskadiut turma, pasi iu premtua se Abdi Pasha do të jepte dorëheqjen, u shpërnda. Ndërkaq, qeveritari osman nuk pranoi të largohej. Ky qëndrim e acaroi edhe më shumë gjendjen në Shkodër.
Myslimanët e të krishterët e qytetit, të bashkuar, i dërguan sulltanit një memorandum ku shprehnin zemërimin e tyre kundër administratës së vendit, e cila, në emër “të rregullit e të rendit publik”, e rëndonte popullin me ngarkesa të reja fiskale. Vendi, deklaronin shkodranët, s’kishte as rrugë, as gjyqe të paanshme, as siguri nga kusarët që ishin turrur mbi të. Administrata nuk ishte në gjendje të mbronte vendin, jetën dhe pasurinë e banorëve nga sulmet e çetave malazeze, që sa vinin e bëheshin më të shpeshta.
Në kushtet kur edhe marrëdhëniet me Malin e Zi ishin të acaruara, Porta e Lartë u përpoq ta mbyllte sa më parë këtë konflikt. Për këtë dërgoi si komisar me kompetenca të plota Xhevdet Pashën, me prejardhje nga Korça, historian i njohur, autor i “Historisë së Perandorisë Osmane” në 12 vëllime (1764-1825). Me të mbërritur në Shkodër, Xhevdet Pasha lexoi urdhrin e kryeministrit për largimin e Abdi Pashës dhe për emërimin e Reshit pashë Misirit në vend të tij. Në saje të qëndrimit të matur Xhevdet Pasha mundi të vendoste përkohësisht qetësinë në qytetin e Shkodrës.
Krahas kësaj, duke njohur nga afër gjendjen dhe potencialin e madh ushtarak të popullsisë së Shkodrës në rast të një konflikti osmano-malazez, ai i rekomandoi Portës së Lartë që ta trajtonte Shkodrën më me kujdes e me vëmendje, por ajo nuk i mori parasysh këshillat e tij.
Por edhe pse këto kryengritje u shtypën përsëri, popullsia nuk u pajtua asnjëherë me politikën e egër të qeverisë osmane. Kjo e detyroi të dërgonte herë pas here ekspedita ushtarake kundër malësive të Shkodrës, të Prizrenit, të Gjakovës dhe të Dibrës, të cilat mbetën edhe më tej vatra të ndezura të qëndresës popullore.

Lëvizja e vitit 1862 në Mirditë
Qëndresa e vendosur që vijonte t’i bënte popullsia e Shkodrës dhe e malësive të saj politikës shtypëse të administratës së re osmane, frymëzoi një grup intelektualësh të rinj shkodranë, të cilët u vunë në lëvizje për t’i dhënë luftës çlirimtare kundërosmane një karakter më të organizuar. Ky grup përbëhej nga Zef Jubani, Pashko Vasa dhe nga disa klerikë katolikë atdhetarë, si abati i Mirditës Gaspër Krasniqi etj. Në nismën e këtij grupi ndikuan lëvizjet për çlirimin kombëtar që po zhvilloheshin në vendet fqinje e në Itali, si dhe kontaktet e revolucionarëve italianë me rrethet patriotike shqiptare. Ata ishin frymëzuar nga shembulli i bashkimit të territoreve italiane rreth krahinës së Piemontit, që çoi në formimin e shtetin të njësuar italian.
Sipas planit të hartuar nga grupi i intelektualëve shkodranë, kryengritja kombëtare shqiptare, që do të ishte njëherazi pjesë përbërëse e lëvizjes së përgjithshme kundërosmane në Ballkan, duhej të shpërthente në Mirditë në pranverën e vitit 1862 dhe prej këtej do të shtrihej edhe në malësitë e tjera. Për realizimin e këtij plani ata mbështeteshin në gatishmërinë për luftë që kishin prej kohësh popullsitë e armatosura të Malësisë, në rrethanat e krijuara nga gjendja e luftës me Malin e Zi, që i lidhte duart Perandorisë Osmane, si edhe në ndihmën që shpresonin të kishin nga Franca. Në të vërtetë, Napoleoni III prej disa kohësh kishte filluar t’i ndiqte me interes ngjarjet në Ballkan, me qëllim që ta rivendoste përsëri ndikimin e Perandorisë Franceze në Lindje. Në konfliktin malazezo-turk Franca përkrahu principatën e vogël, por nuk i kurseu as premtimet e ndihmat për Shqipërinë e veçanërisht për Mirditën, e cila, për numrin e bajrakëve, për potencialin luftarak më të madh dhe për ndikimin që kishte ndërmjet malësive të tjera, kishte tërhequr vëmendjen e perandorit francez.
Sipas mendimit të grupit shkodran, kapedani i Mirditës Bibë Doda duhej të ngrinte i pari flamurin e kryengritjes dhe të shpallte një principatë shqiptare autonome ose të pavarur, rreth së cilës më vonë mund të bashkoheshin edhe krahinat e tjera të vendit.
Pasi arriti t’i ndalonte malësorët të mos rekrutoheshin në repartet ndihmëse që kërkonte të ngrinte Porta, grupi i atdhetarëve shkodranë filloi të përgatiste truallin për kryengritjen. Por kapedani Bibë Doda, i cili si pasha merrte një rrogë të majme, u tremb nga zhvillimi i ngjarjeve dhe u tërhoq nga ndërmarrja. Kur ai, në pranverën e vitit 1862, duke plotësuar urdhrat e qeverisë, u mundua të rekrutonte disa reparte vullnetarësh, në Mirditë shpërtheu një konflikt i ashpër. Në këtë konflikt shumica e popullsisë u rreshtua kundër kapedanit, të cilin e akuzonte se donte të përfitonte në kurriz të saj, se edhe në fushatat e mëparshme kishte përvetësuar rrogat e vullnetarëve, se po i shpinte ata në një vdekje të sigurt etj. Në këto kushte ky u detyrua të largohej nga Mirdita dhe të kërkonte strehë e mbrojtje te valiu turk në Shkodër. Ndërkohë mirditasit sulmuan shtëpitë e pronat e kapedanit në Kallmet dhe u vunë zjarrin.
Njëkohësisht reparte të tjera ndërprenë rrugën Shkodër-Prizren. Gjendja u bë kërcënuese për Portën. Masa që mori ajo me arrestimin e abatit Gaspër Krasniqi, i cili ishte bërë udhëheqësi i lëvizjes në Mirditë, nuk e qetësoi, përkundrazi, e acaroi edhe më shumë gjendjen. Patriotët shkodranë nuk ngurruan të akuzonin Bibë Dodë pashën si “vrasës të popullit të tij” e qeverinë e sulltanit si “shtypëse të pamëshirshme të kombit shqiptar” dhe të vinin në dukje se Fuqitë e Mëdha, si Anglia e Austria, të cilat me politikën e tyre përkrahnin “një kufomë që quhet Turqi”, ndihmonin për të mbajtur edhe më tej popullsitë e Ballkanit nën zgjedhën e Perandorisë Osmane.
Me gjithë fillimet e mbara, kryengritja në Mirditë nuk mori hov. Fitoret e rëndësishme që korri ushtria turke kundër malazezëve në qershor 1862, armëpushimi i arritur në gusht të atij viti dhe dështimi i projekteve për kryengritjen e përgjithshme në Ballkan i hoqën lëvizjes mundësinë e zhvillimit të mëtejshëm. Për më tepër, kundër saj ndërhyri tani edhe diplomacia austriake, e cila e shihte me shqetësim gjithnjë më të madh zhvillimin e ngjarjeve në Shqipërinë e Veriut. Hovi i kryengritjes ra. Pas disa kohësh Bibë Doda u kthye përsëri në Mirditë si kapedan-pashë.
Me përpjekjet e përfaqësuesve të kulturuar të borgjezisë për t’u lidhur me lëvizjen popullore kundërosmane dhe për ta organizuar e për ta drejtuar atë bëhej një hap i ri në lëvizjen kombëtare. Por lëvizja u projektua në një zonë të ngushtë, të banuar vetëm nga popullsi katolike, pa lidhje me krahinat e tjera dhe për më tepër u zhvillua vetëm në Mirditë, në një nga krahinat më të prapambetura të vendit.

Qëndresa kundërosmane e viteve 1867-1873
Orvatjet që bënte herë pas here Porta e Lartë për të zbatuar Tanzimatin në zonat e panënshtruara të vendit, ku ruheshin venomet tradicionale ose për të vendosur taksa të reja, që rëndonin në mënyrë të veçantë popullsinë, shoqëroheshin me konflikte të njëpasnjëshme. Në vitet 1867-1868 Porta ndërmori ekspedita të reja kundër krahinave të Lumës dhe të Malësisë së Gjakovës. Por zaptiet (xhandarët) turq që vajtën për të nxjerrë taksa e rekrutë u pritën me pushkë dhe u dëbuan nga popullsia e udhëhequr nga krerët Binak Alia e Shaqir Curri. Një farë suksesi patën autoritetet turke në Mirditë pas vdekjes së Bibë Dodë pashës më 1868; ato larguan për në Stamboll trashëgimtarin e tij të mitur Prengën dhe vendosën një kajmekam nga gjiri i familjes së kapedanit të vdekur, si dhe dy batalione ushtarësh. Megjithatë, Porta nuk mundi ta thyente qëndresën e mirditasve, të cilët, duke kërkuar që kjo trashëgimi të respektohej sipas zakonit, e mbrojtën për një kohë të gjatë autonominë e tyre. Më 1873 atje shpërtheu kryengritja e disa muaj më vonë ajo u shtri edhe në Dukagjin. Ekspedita osmane shtypi egërsisht popullsinë, por duke mos mundur ta nënshtronte atë u detyrua të tërhiqej.
Në vitin 1869, shtypja e ushtruar nga organet e Portës shkaktoi revolta në qytetet Pejë, Gjakovë e Prizren. Lëvizja mori përpjesëtime të mëdha veçanërisht në Shkodër. Pakënaqësia e shkodranëve shpërtheu atëherë kur valiu vendosi tri taksa të reja, veçanërisht “karagjymrykun”. Tani fshatarët detyroheshin të paguanin 8 për qind të vleftës për çdo mall që çonin në qytet. Kjo taksë sillte shtrenjtimin e ndjeshëm të jetesës dhe dëmtonte veçanërisht shtresat e vegjëlisë. Me këtë rast borgjezia shkodrane paraqiti ankesat e vjetra kundër korrupsionit të valiut dhe të gjyqeve, si dhe kundër abuzimeve që bëheshin me monopolet shtetërore të kripës e të duhanit. Shkodranët dhanë kushtrimin dhe kërkuan ndihmën e malësorëve. Por autoritetet turke, duke nxitur fanatizmin fetar, ia dolën ta përçanin popullsinë qytetare dhe të largonin një pjesë të saj nga lufta. Megjithatë, malësorët i sulmuan forcat kryesore ushtarake që ishin përqendruar pranë qytetit në fushën e Shtojit, por pas një përleshjeje të ashpër me një armik më të madh në numër e të armatosur mirë, malësorët e pushuan zjarrin, duke lënë në fushën e luftës shumë të vrarë e të plagosur.
Po në vitin 1869 ndodhën turbullira në krahinën e Matit dhe në qytetin e Tiranës. Për shpërthimin e trazirave në Tiranë u bë shkak urdhri i qeverisë për të ndërtuar rrugën për në Durrës vetëm me shpenzimet e me punën e qytetarëve dhe të fshatarëve që ndodheshin buzë rrugës. Meqenëse paria feudale e qytetit e gjeti mënyrën për të shpëtuar nga çdo detyrim, e gjithë barra i mbeti vegjëlisë, e cila protestoi duke rrëmbyer armët, ndërsa zejtarët mbyllën dyqanet. Qëndresa nuk u ndërpre edhe pasi në përleshje me repartet ushtarake u vranë mjaft qytetarë dhe u internua një numër i madh udhëheqësish.
Më 1872 ushtria osmane që u dërgua në Dibër u thye me humbje mjaft të rënda. Të njëjtin fat patën orvatjet për të nënshtruar zonat malore të Kosovës në vitet 1872-1874. Në një letër të shkruar nga Prizreni në tetor 1873 thuhej se përballë ushtrisë së madhe turke, që po futej në Kosovë, shqiptarët nuk rrinin duarkryq. Ata, thuhej në letër, “dëshirojnë ta ndezin zjarrin dhe janë të vendosur të luftojnë e të qëndrojnë përballë ushtrisë turke pa marrë parasysh nëse do t’i ndihmojë ndokush ose jo. Ata kurrsesi nuk e pranojnë pushtetin turk dhe dëshirojnë të çlirohen nga ai”. Edhe në malësitë e Kosovës, ashtu si në malësitë e tjera të Shqipërisë së Veriut, autoritetet turke ushtronin një pushtet formal, duke e kufizuar veprimtarinë e tyre vetëm në qytetet dhe në afërsitë e tyre.
Megjithëse të kufizuara e shpeshherë spontane, këto konflikte ishin rrëke që çonin ujë në shtratin e lëvizjes së përgjithshme kombëtare dhe i jepnin peshë çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare.

[Laberia]

K R E U IV

MENDIMI POLITIK DHE KULTURA KOMBËTARE
NË VITET 50-70 TË SHEK. XIX

1. RRYMAT POLITIKE NË LËVIZJEN KOMBËTARE NË FUND
TË VITEVE 60 DHE NË FILLIM TË VITEVE 70

Në fund të viteve 60 u përpunua dhe u pasurua më tej mendimi politik kombëtar, u formuluan më qartë e në mënyrë të përcaktuar një varg kërkesash kombëtare në fushën ekonomike, politike e arsimore-kulturore, të cilat shprehnin nevojat e klasës së re, të borgjezisë dhe u përgjigjeshin njëherazi aspiratave të të gjithë popullit.
Pas shtypjes së kryengritjeve të viteve 40-60 kundër Tanzimatit, ku një rol të rëndësishëm luajtën qytetet kryesore të vendit, rrethet borgjeze i humbën shpresat se mund t’u vinte ndonjë ndihmë nga shteti osman për zhvillimin e tregtisë, të industrisë dhe për mbrojtjen nga depërtimi e konkurrenca e mallrave të huaja. Për më tepër, me zbatimin e reformave të Tanzimatit përfaqësuesit e borgjezisë shqiptare ishin përjashtuar pothuajse krejtësisht nga pozitat drejtuese në administratën e re. Përveç kësaj, dobësimi i Perandorisë Osmane po e bënte gjithnjë më të qartë se ajo nuk ishte në gjendje të mbronte territoret e saj nga orvatjet ekspansioniste të shteteve të tjera. Pikërisht këto lakmi të shteteve ballkanike fqinje, që u drejtuan në mënyrë të theksuar edhe ndaj tokave shqiptare, u bënë një faktor tjetër i rëndësishëm që shqetësonte forcat më të ndryshme shoqërore të vendit.
Qarqet borgjeze shqiptare ishin gjithashtu të interesuara të zhdukeshin anarkia dhe grabitjet sistematike që kryenin sunduesit osmanë në bashkëpunim me feudalët vendas. Përveç kësaj, ato ishin të pakënaqura nga shpenzimi joprodhues i shumave të mëdha që Stambolli nxirrte nga Shqipëria duke varfëruar fuqinë blerëse të tregut shqiptar, pa i dhënë vendit asgjë që të ndihmonte zhvillimin ekonomik.
Në këto kushte, në fund të viteve 60, ideologët e lëvizjes kombëtare i formuluan hapur e më gjerë kërkesat për zbatimin në Shqipëri të reformave që do t’i çelnin rrugën zhvillimit ekonomiko-shoqëror dhe politik të vendit. Një ndër këta ishte Zef Jubani nga Shkodra (1818-1880), bir i një tregtari dhe i një familjeje me tradita atdhetare. Mësimet e para i mori në Shkodër dhe i vijoi në shkollën e mesme tregtare në Maltë. Jashtë atdheut ai ra në kontakt, si dhe intelektualë të tjerë të rinj shqiptarë të kësaj kohe, me qarqet demokratike të vendeve të Evropës Perëndimore dhe veçanërisht të Italisë, ku u lidh ngushtë edhe me personalitet arbëreshe.
Zef Jubani formuloi për herë të parë kërkesat e borgjezisë së re shqiptare për reforma ekonomike, shoqërore e politike. Idetë e tij për gjendjen e Shqipërisë nën sundimin osman dhe për nevojën e reformave për përmirësimin e saj, Zef Jubani i parashtroi në mënyrë më të qartë në dy studime: “Gjendja aktuale e popullit të Shqipërisë së Veriut” dhe “Kundrime mbi gjendjen morale dhe mbi kulturën intelektuale të popullit shqiptar”, që u botuan më 1871 si hyrje e një përmbledhjeje këngësh popullore. Në ato vite ai i ishte kushtuar mbledhjes e studimit të folklorit shqiptar, për të cilin kishte bërë disa botime. Duke përshkruar, në dy studimet e mësipërme, gjendjen e vajtueshme ekonomike, shoqërore e kulturore ku e kishte lënë Shqipërinë sundimi i huaj, Zef Jubani vinte në dukje traditat pozitive të së kaluarës së popullit shqiptar, shprehte besimin në aftësitë e tij për të ecur përpara dhe bënte thirrje për bashkim e për të vënë të gjitha energjitë në shërbim të atdheut të robëruar.
Zef Jubani i kritikonte ashpër ligjet e padrejta, veprimet arbitrare, taksat e rënda, angaritë dhe gjykatat osmane, që drejtoheshin nga të paditur e që shkelnin drejtësinë. Ai dënonte qeveritarët osmanë, të cilët, gjoja për të luftuar zakonin barbar të hakmarrjes, përdornin mjete edhe më barbare. “Në këto kushte, - thoshte Jubani, - në Shqipëri nuk do të mund të zërë kurrë vend ideja e qytetërimit”.
Zef Jubani kërkonte që në Shqipëri të vendoseshin ligje të tilla që t’u siguronin barazinë politike gjithë banorëve të saj, pa marrë parasysh ndryshimet fetare, sepse shqiptarët “janë të një gjaku dhe janë të njëjtë për nga gjuha, për nga zakonet, për nga aspiratat”. Krahas ligjeve të përgjithshme të Perandorisë, ai kërkonte që të kishte edhe ligje të veçanta për Shqipërinë, të cilat të mbështeteshin edhe në traditat e mira të popullit të saj, “të nxjerra, - siç shkruante ai, - prej statutesh kombëtare nga më të mirat e më të përshtatshmet”. Ndërkaq, Zef Jubani shprehej në mënyrë të prerë kundër idealizimit të privilegjeve që kishte pasur dhe i ruante Malësia. Ruajtja e tyre donte të thoshte, sipas mendimit të tij, ruajtje e një gjendjeje arbitrariteti e barbarie. Ai kërkonte zbatimin e reformave që do të çonin në zhvillimin ekonomik të vendit; ishte për ndërtimin e rrugëve e të hekurudhave, për themelimin e “ndërmarrjeve publike”, për zhvillimin e lundrimit me avullore e të tregtisë, për shfrytëzimin e pasurive të vendit. Shqipëria, shkruante ai, kishte miniera të pashfrytëzuara, pyje shekullore, lëndë të çdo lloji, tokë me pasuri të begata natyrore, që, po të dinë të nxjerrin prej tyre dobi, mund t’i çojnë shqiptarët në mirëqenie.
Si iluminist i shquar, Zef Jubani mendonte se një rol të rëndësishëm për zhvillimin e aftësive të popullit shqiptar, për forcimin e ndjenjave të tij kombëtare dhe për përparimin e tij, duhej të luante shkolla kombëtare laike, me mësues vendas e jashtë çdo ndikimi fetar. Arsimi shqiptar duhej të përbëhej nga shkollat fillore, që duhej të çeleshin në çdo vend, nga gjimnazet në qytete, si edhe nga shkollat profesionale. Mësimin e gjuhës shqipe ai e quante shumë të nevojshëm për veprimtarinë e ndërmarrësve shqiptarë, sesa atë të turqishtes ose të italishtes, aq më tepër që shkollat në gjuhë të huaja e ftohnin ndjenjën kombëtare. Zef Jubani arriti në përfundimin e drejtë se përhapja e mësimit shqip nuk mund të arrihej pa një alfabet të vetëm të gjuhës shqipe dhe kundërshtonte ata që shkruanin vetëm me shkronjat latine ose greke. Krijimin e një alfabeti të përbashkët ai e quante një domosdoshmëri dhe shërbim të paharrueshëm për popullin shqiptar. Në shkrimet e tij në shqip ai përdori një alfabet të posaçëm me një sistem të ri shkronjash me bazë alfabetin latin dhe hartoi një gramatikë të thjeshtë të gjuhës shqipe.
Për të ngritur ndërgjegjen e krenarinë kombëtare të bashkatdhetarëve të tij, Zef Jubani, ashtu si rilindësit e tjerë, iu drejtua së kaluarës historike të shqiptarëve, shkroi një “Histori të jetës dhe të veprave të Gjergj Kastriotit”, që mbeti dorëshkrim e nuk mundi të shohë dritën e botimit. Zef Jubani e përshkruan Gjergj Kastriotin si një yll që ndrit e udhëheq popullin shqiptar edhe në kohët moderne, ndërsa trimëria e mençuria e tij simbolizonte virtytet e vetë popullit shqiptar. Kjo vepër është një kushtrim, një thirrje drejtuar shqiptarëve për luftë, për çlirimin e atdheut, duke ndjekur shembullin e Skënderbeut.
Ndonëse vinte në dukje me ngjyra të forta gjendjen e mjerueshme që karakterizonte Shqipërinë, Zef Jubani theksonte se nuk kishte arsye për t’u dëshpëruar, kishte besim në të ardhmen e saj, të cilën do ta siguronin vetë shqiptarët. Ai u drejtohej me zemërim të veçantë “reshperëve që s’bëjnë asgjë dhe presin, duke ndenjur me duar kryq, shpëtimin dhe qytetërimin e Shqipërisë nga kombet e huaja”, d.m.th. atyre përfaqësuesve të borgjezisë tregtare që e kishin lidhur fatin e vet politik me një shtet të huaj. “Unë nuk i besoj sinqeritetit të të huajve që na bëjnë një të mirë pa pasur një qëllim të dytë”, deklaronte Zef Jubani. Në këtë vështrim ai nuk shihte me sy të mirë as veprimtarinë e klerit të huaj katolik në Shqipërinë e Veriut, e cila u shërbente më shumë të huajve. Klerikët e huaj kishin përvetësuar këtu monopolin e arsimit e të kulturës dhe, siç theksonte ai, nuk ndihmonin në përparimin e popullit. Zef Jubani u shpreh edhe kundër pozitës mbizotëruese që mbante Austro-Hungaria në ekonominë e Shqipërisë, duke dëmtuar kështu interesat e borgjezisë shqiptare. Për shkak të këtyre qendrimeve u kritikua ashpër nga kleri katolik, që e quante atë “njeri të asnjë feje”, “... shumë të rrezikshëm nga çdo pikëpamje, sidomos në raportet politike”.
Duke kërkuar ligje, kode e institucione të veçanta, të përshtatshme për popullin shqiptar, i cili tashmë, sipas tij, ishte “formuar si një komb i bashkuar”, Zef Jubani shprehte heshtazi kërkesën e borgjezisë shqiptare për autonomi, d.m.th. për njohjen e interesave të veçanta të territorit që banohej nga kombi shqiptar dhe që dallohej nga territori i kombësive të tjera të Perandorisë Osmane.
Në një kohë me Zef Jubanin, në fundin e viteve 60, kur u acaruan marrëdhëniet ndërkombëtare në Ballkan, parashtruan mendimet e tyre për rrugët e shpëtimit të Shqipërisë edhe rilindës të tjerë, si Thimi Mitkoja (1820-1890), Preng Doçi etj. Ata shfaqën mendimin se kishte ardhur koha për një kryengritje të përgjithshme kombëtare dhe për shkëputjen e plotë të Shqipërisë nga Turqia.
Thimi Mitkoja lindi në qytetin e Korçës në një familje tregtare me tradita arsimore e kulturore. Ndoqi shkollën në gjuhën greke në Korçë. Veprimtaria tregtare më pas i dha mundësi të njihej me Vjenën, Triesten, Venedikun, Stambollin, Athinën, Bukureshtin etj. dhe të bjerë në kontakt me lëvizjet çlirimtare të popujve të Ballkanit e të Evropës. Në vitet 60 u vendos në koloninë shqiptare të Egjiptit, ku punoi për organizimin e lëvizjes patriotike dhe u përpoq për vllazërimin e mëmëdhetarëve jo vetëm në Egjipt, por edhe në vende të tjera.
Pikëpamjet e tij i shprehu në artikujt e botuar në shtypin e kohës, si edhe në letërkëmbimin me rilindësit e tjerë e me albanologë të huaj. Si iluminist ai i kushtoi kujdes të veçantë ngritjes së nivelit kulturor e politik të shqiptarëve. Ashtu si Naum Veqilharxhi, ai e quante lëvrimin e gjuhës shqipe një nga detyrat më të ngutshme të lëvizjes për çlirim kombëtar. Thimi Mitkoja punoi me përkushtim për të krijuar te bashkatdhetarët bindjen se gjuha shqipe është një nga gjuhët më të lashta të Ballkanit, më të bukurat dhe me aftësi shprehëse të pasur. Duke iu drejtuar historisë në trajtimin e çështjes së gjuhës shqipe, mbështeste tezën për origjinën pellazgjike të shqiptarëve, me të cilën desh të vërtetonte lashtësinë e tyre dhe të gjuhës shqipe. “Shqiptarët, - shkruante Thimi Mitkoja, - janë i vetmi komb autokton i gadishullit të Ballkanit…, një komb i lidhur me një gjuhë dhe histori të tijën”.
Thimi Mitkoja shënoi një kthesë edhe në fushën e ideve e në atë politike. Zhvilloi një veprimtari të gjerë për afirmimin e të drejtave kombëtare të shqiptarëve në opinionin publik ndërkombëtar. Ishte ithtar i kryengritjes së armatosur si mjet për çlirimin e popullit shqiptar. U bënte thirrje shqiptarëve “të rroknin armët për të rrëzuar tiraninë”. Ishte një ndër përkrahësit e idesë së lirisë dhe të pavarësisë së Shqipërisë. Kërkonte formimin e një shteti kombëtar shqiptar me ligjet e veta, që të ishte në marrëdhënie të mira me fqinjët dhe i pavarur prej askujt.
Por, nga ana tjetër, vetë Thimi Mitkoja mendonte në këtë kohë se shteti i ri shqiptar do të ishte tepër i dobët për t’u bërë ballë rreziqeve që i vinin nga jashtë dhe prandaj kërkonte që Shqipëria, duke ruajtur individualitetin e vet shtetëror, të formonte me fqinjën e saj në jug, me Greqinë, një lloj lidhjeje federative ose një mbretëri dualiste, sipas shembullit të Austro-Hungarisë. Thimi Mitkoja mendonte se ishte në interes të vetë Greqisë t’u respektonte shqiptarëve të gjitha të drejtat kombëtare në shtetin e tyre, për t’i pasur si aleatë kundër një zgjerimi territorial të Serbisë drejt jugut e veçanërisht në Maqedoni. Ky mendim, i cili përkrahej edhe nga disa qarqe arbëreshe, nënvleftësonte rrezikun që kërcënonte Shqipërinë për shkak të prirjeve ekspansioniste të qarqeve drejtuese të Greqisë që Thimi Mitkoja, me sa duket, nuk i njihte mirë. Vënia në jetë e kësaj ideje do të krijonte kushte shumë të favorshme për realizimin e planeve shoviniste të Athinës. Vetë Thimi Mitkoja pas disa vjetësh do të hiqte dorë nga kjo ide.
Edhe intelektualët arbëreshë, si dhe shkrimtarja përparimtare rumune me prejardhje të largët shqiptare, princesha Elena Gjika (1828-1888)?, që bashkëpunonte me ta, mendonin se kriza e krijuar në Ballkan duhej shfrytëzuar për një kryengritje shqiptare që do të lidhej me lëvizjet e tjera kryengritëse në Evropë. Për këtë qëllim grupi i arbëreshëve u vu në lidhje me ato qarqe demokratike përparimtare italiane dhe të Evropës Perëndimore në përgjithësi, të cilat mendonin se në Gadishullin Ballkanik vendin e Perandorisë Osmane që po shthurrej, duhej ta zinte një konfederatë popujsh e shtetesh me të drejta të barabarta.
Elena Gjika, e lindur në Kostancë të Rumanisë, e pajisur me arsim e kulturë të pasur falë studimeve që kreu në Rumani, në Vjenë e në vende të tjera, iu kushtua çështjes shqiptare, për të cilën mbante lidhje me De Radën, Zef Jubanin, Thimi Mitkon, Dhimitër Kamardën dhe me shkrimtarë e atdhetarë të tjerë. Punoi për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve, por mbi çdo gjë vlerësonte nevojën e bashkimit të tyre kombëtar. “Shqiptarët, - theksonte ajo, - duhej të merreshin vesh me njëri-tjetrin, t’i harronin përçarjet, të mos ketë më as gegë, as toskë, as lebër, as çamër, por bij të devotshëm të të njëjtit atdhe, sepse kështu gjaku nuk do të shkojë kot”. Për këtë ajo i referohej së kaluarës, historisë së lashtë të popullit shqiptar e veçanërisht epokës së Skënderbeut dhe kontributit të shqiptarëve në kryengritjet çlirimtare të popujve fqinjë. Këto i sillte si argumente për të provuar të drejtën e tyre për të siguruar lirinë dhe për të themeluar shtetin e tyre të pavarur. Ashtu si Naum Veqilharxhi, Elena Gjika mendonte se nuk mund të arrihej bashkimi kombëtar pa përhapjen e arsimit e të diturisë në gjuhën shqipe dhe shtronte si detyrë më të ngutshme përhapjen e shkrimit të gjuhës shqipe në popull e lëvrimin e saj. Elena Gjika i shikonte kryengritjet shqiptare e veçanërisht ngjarjet e viteve 1866-1867 si paralajmërim të pavarësisë së Shqipërisë.
Por, në kushtet e Shqipërisë, kur shumica e madhe e feudalëve të vendit e shihnin të nevojshme ruajtjen e lidhjeve me Portën e Lartë dhe lidhjet fetare me kalifatin ushtronin gjithnjë një ndikim të madh në masat e besimtarëve myslimanë, kur borgjezia shqiptare ishte e dobët, pjesërisht e varur nga tregu i huaj dhe e përçarë nga ndikimi i feve, më realiste ishin kërkesat e atyre përfaqësuesve të mendimit politik shqiptar, si Zef Jubani etj., të cilët, pa hequr dorë nga synimi kryesor i çlirimit të vendit, e quanin të parakohshme shkëputjen e plotë të Shqipërisë nga Turqia. Ata mendonin gjithashtu se një Shqipëri e pavarur, por ende e dobët dhe e pamëkëmbur, mund të binte së shpejti viktimë e politikës grabitqare të shteteve fqinje, ndërsa, duke qëndruar në kuadrin e Perandorisë Osmane si provincë autonome, Shqipëria do të siguronte më mirë tërësinë e saj, jo vetëm sepse tërësia tokësore e Perandorisë mbrohej edhe nga Porta, por edhe sepse ajo ishte garantuar nga një sërë marrëveshjesh të Fuqive të Mëdha.



2. KULTURA KOMBËTARE NË VITET 50 - 70

Përpjekjet për organizimin e shoqërisë kulturore dhe çështja e alfabetit të gjuhës shqipe (vitet 1850-1871)
Qysh në vitet 50, jo vetëm në Shqipëri e Vllahi, ku vazhdonte punën Naum Veqilharxhi, por edhe në Stamboll, ku ishin grumbulluar shumë shqiptarë, tregtarë, nëpunës, intelektualë, të ardhur nga krahina të ndryshme të vendit, vijuan përpjekjet për lëvrimin e shqipes dhe për hapjen e shkollave kombëtare. Një hap i rëndësishëm në këtë drejtim u bë në vitet 50 me themelimin e një shoqërie kulturore në Stamboll, qëllimi i së cilës ishte të grumbullonte mjetet e nevojshme për shtypjen e librave dhe për mbajtjen e shkollave. Shoqëria i vinte vetes si detyrë të përfshinte në gjirin e saj përfaqësues të të gjitha krahinave dhe feve. Vetëm kështu, siç deklaronte më 1857 një nga anëtarët e saj, Thimi Mitkoja, do të mund të sigurohej qëllimi i shoqërisë, “ringjallja e përgjithshme kombëtare”.
Themelimi i shoqërisë kulturore të Stambollit qe hapi i parë që bënë aktivistët e lëvizjes shqiptare për të dalë nga faza e veprimeve të veçuara, për të krijuar një bërthamë organizative e përfaqësuese të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Anëtarët e shoqërisë bënë përpjekje brenda dhe jashtë Shqipërisë për të siguruar përkrahje për realizimin e qëllimeve të saj.
Por veprimi i patriotëve shqiptarë nuk dha fryte, sepse u prit me armiqësi nga Porta e Lartë dhe nga qarqet panheleniste me Patrikanën greke të Stambollit në krye.
Situata e krijuar veçanërisht me krizën e viteve 60, e cila u hapi popujve të robëruar të Perandorisë perspektivën e çlirimit, i nxiti patriotët që të rifillonin përpjekjet për organizimin e lëvizjes kulturore kombëtare. Nismën për këtë e mori Kostandin Kristoforidhi (1830-1895) nga Elbasani.
Kostandin Kristoforidhi i kishte kryer studimet e larta në Maltë dhe në Angli. Nga albanologu i njohur J. G. Han ai kishte marrë nxitjen e parë për t’iu kushtuar studimeve shqiptare dhe shumë shpejt u bë një njohës i thellë i gjuhës shqipe.
Si Naum Veqilharxhi, edhe Kostandin Kristoforidhi kishte arritur në përfundimin se mësimi i shqipes kishte një rëndësi të jashtëzakonshme si shprehje e ekzistencës së kombit shqiptar dhe e të drejtave të tij, si mjet vëllazërimi ndërmjet shqiptarëve të feve e të krahinave të ndryshme. Ai e shprehte këtë më vonë me fjalët: “Ndë mos u shkroftë gjuha shqipe, nuk do të shkojnë shumë vjet dhe nuk do të ketë Shqipëri në faqe të dheut, as nuk do të shënohet më emri shqiptar në hartë të botës”.
Qysh në vitin 1864, sapo kishte vajtur në Stamboll, në bashkëpunim me bashkatdhetarë të tjerë që ndodheshin atje, si Pashko Vasa nga Shkodra, Ismail Qemali nga Vlora, Hasan Tahsini nga Filati i Çamërisë, Kostandin Kristoforidhi kishte organizuar një varg mbledhjesh për ringjalljen e shoqërisë kombëtare. Në këto mbledhje morën pjesë shumë shqiptarë që ndodheshin në Stamboll, që biseduan përsëri për nevojën e sigurimit të mjeteve financiare për “shkronja dhe për shkolla shqipe”. Por kusht i domosdoshëm për hapjen e shkollave dhe për shtypjen e librave shqip ishte caktimi i një alfabeti të vetëm të shqipes, që të njihej dhe të përdorej nga të gjithë shqiptarët si alfabeti i tyre kombëtar në vend të alfabeteve të shumta që ishin në përdorim dhe pengonin mësimin e gjuhës amtare (alfabeti latin në Shkodër, alfabeti grek ndër ortodoksët e jugut, alfabeti arab midis myslimanëve, alfabeti i Dhaskal Todrit ose i Naum Veqilharxhit në disa krahina të veçanta).
Por që në mbledhjet e para u dukën shenja moskuptimi ndërmjet pjesëmarrësve në lidhje me caktimin e alfabetit. Mosmarrëveshjet nxiteshin edhe nga Porta e Lartë, e cila ia arriti qëllimit që mbledhja të shpërndahej pa dhënë fryte.
Më 1867 këto përpjekje u përsëritën. Kostandin Kristoforidhi, Pashko Vasa, Hasan Tahsini, Ismail Qemali, me të cilët u bashkuan edhe shqiptarë të tjerë, si bankieri Kristaq Zografi, funksionarë shqiptarë të Portës, si Mustafa pashë Gjiriti, Rustem pashë Leskoviku etj., si përfaqësues të një komisioni nismëtar për themelimin e një shoqërie kulturore shqiptare, iu drejtuan kryeministrit, Ali Pashës, me lutje që të lejonte formimin e një shoqërie shqiptare me karakter kulturor.
Gjendja e nderë në Ballkan i kishte bindur Ali Pashën dhe disa përfaqësues të qarqeve qeveritare osmane se vazhdimi i politikës së forcës ndaj shqiptarëve dhe pengimi i çdo përpjekjeje të tyre për përparim do ta thellonte armiqësinë ndaj Portës jo vetëm të të krishterëve, por edhe të myslimanëve shqiptarë dhe do të bënte që shqiptarët të merrnin të gjithë anën e armiqve të Perandorisë. Përkundrazi, liria e mësimit të gjuhës, sipas tyre, do t’i lidhte myslimanët shqiptarë më ngushtë me Portën, ndërsa të krishterët do t’i neutralizonte. Për këtë arsye Ali Pasha autorizoi dhe inkurajoi komisionin të vijonte mbledhjet e tij.
Anëtarët e komisionit iu përveshën përsëri punës për ringjalljen e shoqërisë kulturore. Mirëpo hovi që po merrte lëvizja patriotike në radhët e shqiptarëve ortodoksë e shqetësoi Patrikanën greke, e cila ushtroi trysni mbi ta për t’i larguar nga rruga e lëvizjes kombëtare. Në të njëjtën kohë filloi të ndryshonte edhe qëndrimi i kryeministrit turk ndaj nismës shqiptare. Qarqet konservatore në Portën e Lartë “kursin e butë” të Ali Pashës ndaj çështjes shqiptare e shikonin si të rrezikshëm për unitetin e islamizmit dhe të Perandorisë, meqenëse u hapte shtegun edhe kërkesave të kombësive të tjera myslimane. Nën trysninë e tyre Ali Pasha filloi t’i nxirrte pengesa komisionit nismëtar e pak më vonë e ndaloi krejtësisht veprimtarinë e tij.
Me gjithë dështimin që pësoi më 1867, grupi i atdhetarëve të Stambollit nuk hoqi dorë nga përpjekjet për të krijuar një qendër të lëvizjes kombëtare. Kjo mbetej një detyrë e përhershme veçanërisht në kushtet e zgjerimit të luftës që i bënin lëvizjes shqiptare Patrikana dhe Porta. Në vitin 1867 nën hijen e Patrikanës ishte themeluar organizata me emrin “Vëllazëria qendrore kulturore” dhe më 1871 “Silogu (klubi - shën. i aut.) kulturor epiriot”, president nderi i të cilit u zgjodh renegati i çështjes shqiptare, bankieri Kristaq Zografi. Synimet e vërteta të Silogut shiheshin qartë në statutin e tij, ku gjente shprehje shqetësimi që kishte kapur Patrikanën e qarqet shoviniste greke për përparimin që po bënte Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe për rritjen e ndikimit të saj në popullsinë e krishtere shqiptare. Duke vënë në dukje se edhe në vise të largëta malore, siç ishte krahina e Shpatit të Elbasanit, kishte filluar të mësohej fshehurazi gjuha shqipe, statuti theksonte nevojën për të shtuar përpjekjet për përhapjen e arsimit grek në Shqipëri. Nën kujdesin e Silogut e me lejen e qeverisë osmane në Shqipërinë e Jugut e të Mesme u hapën dhjetëra shkolla greqisht krahas atyre turqisht.
Kjo veprimtari e qarqeve shoviniste greke bashkërendohej me politikën thellësisht antishqiptare të Portës së Lartë, e cila ua mohonte shqiptarëve të drejtën për të mësuar gjuhën amtare. Edhe gazeta zyrtare, që filloi të dilte më 1871 në Prizren, botohej turqisht e serbisht, ndërsa ajo e Janinës turqisht e greqisht.
Në këto kushte, në vitin 1871 patriotët shqiptarë të Stambollit i rifilluan përpjekjet për krijimin e një organizate patriotike shqiptare. Një rol të rëndësishëm në këto përpjekje, krahas Kostandin Kristoforidhit, luajti Hasan Tahsini (1811-1884), i cili i kishte bërë studimet në Francë dhe ishte një figurë e shquar e shkencës. Hasan Tahsini nuk reshti së predikuari se mësimi i gjuhës shqipe, edhe me shkronja joarabe, nuk ishte aspak në kundërshtim me frymën e kuranit. Rreth tij u bashkuan jo vetëm personalitete që ishin aktivizuar qysh në përpjekjet e para, por edhe intelektualë të rinj, si Sami Frashëri, Jani Vretoja etj., që rimëkëmbën komisionin nismëtar. Por Porta e Lartë edhe kësaj here i nxori pengesa komisionit nismëtar duke ngulur këmbë që puna e tij të kufizohej vetëm me të krishterët shqiptarë, kurse myslimanët s’duhej të kishin asnjë lidhje me këtë çështje.
Kundërshtime u shfaqën edhe në vetë gjirin e komisionit. Disa pashallarë, të nxitur nga Porta, kërkonin që gjuha shqipe të shkruhej me alfabetin arab. Kundër kësaj zgjidhjeje doli shumica e anëtarëve të komisionit, të cilët vinin në dukje se jo vetëm për arsye shkencore, por edhe politike, shqiptarët, si anëtarë të familjes evropiane, nuk duhej të përdornin një alfabet oriental, por evropian.
Një grup tjetër, me Jani Vreton në krye, duke iu mbajtur tezës mbi origjinën e përbashkët pellazgjike të popullit shqiptar e grek dhe të lidhjeve kulturore ndërmjet tyre, u shprehën për alfabetin grek. Për alfabetin latin ishte më në fund një grup i tretë, me Pashko Vasën, Ismail Qemalin dhe Kostandin Kristoforidhin, të cilët mbështeteshin jo vetëm në argumente historiko-politike, por edhe në ato praktike (siç ishte fakti që shkronjat latine nuk duheshin derdhur veçanërisht, por gjendeshin të gatshme në çdo shtypshkronjë).
Një zgjidhje tjetër propozonte Hasan Tahsini, i cili, ashtu si Naum Veqilharxhi, mendonte se në kushtet e Shqipërisë duhej përdorur një alfabet i ri, krejt i veçantë, për të cilin shkronjat i kishte shpikur vetë.
Komisioni arriti më në fund në marrëveshjen për të hartuar alfabetin duke u mbështetur në parimin themelor: “për secilin tingull një shkronjë”. Ky parim përjashtonte pranimin e pandryshuar të një alfabeti latin, ashtu edhe të alfabetit grek, të cilët tingujt e veçantë të shqipes nuk mund t’i jepnin pa dyzime shkronjash. Por çështja e alfabetit dhe formimi i shoqërisë kulturore shqiptare nuk mundën të zgjidheshin përfundimisht. Porta mbajti një qëndrim kërcënues dhe pashallarët shqiptarë u larguan menjëherë nga komisioni. Në të njëjtën kohë edhe Patrikana i shtoi intrigat e saj kundër lëvizjes patriotike shqiptare. Në këto kushte komisioni u detyrua të ndërpriste edhe këtë herë punën pa arritur ndonjë përfundim konkret.
Me gjithë vështirësitë që hasën, atdhetarët nuk hoqën dorë nga qëllimet e tyre. Por, duke mos pasur lejen dhe mundësitë që të vepronin haptazi për lëvrimin e mësimin e gjuhës amtare, ata përpiqeshin të punonin fshehurazi, duke bërë çdo gjë fli. Koto Hoxhi nga Qestorati i Gjirokastrës (1824-1895), i cili ishte emëruar më 1873 mësues në normalen e Qestoratit, në orët e lira u mësonte fshehurazi nxënësve shqipen dhe u ngjallte atyre dashurinë për gjuhën, për atdheun, për bashkatdhetarët e feve të tjera. Kjo veprimtari patriotike e futi Koto Hoxhin në grindje me konsullin grek dhe me peshkopin e Gjirokastrës. Peshkopi e shkishëroi dhe njëkohësisht vuri njerëz ta sulmonin. Por ky nuk u tërhoq para vështirësive. Kështu, nga shkolla e Qestoratit nuk dolën vetëm mësues fanatikë të helenizmit, por edhe atdhetarë si Pandeli Sotiri e Petro Nini Luarasi, të cilët ndoqën rrugën e Koto Hoxhit.

Lëvizja letrare dhe botimet shkencore
Fundi i viteve 60 shënojnë një etapë me rëndësi në përparimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, që u pasqyrua edhe në zhvillimin e letërsisë shqipe.
Një veprimtari të madhe në këtë fushë zhvilloi Kostandin Kristoforidhi. Duke hyrë në shërbim të një organizate protestante angleze, të Shoqërisë Biblike, e cila botonte përkthime të ungjillit në gjuhë të ndryshme të botës për përhapjen e besimit fetar, Kostandin Kristoforidhi kishte shpresë që të vinte në jetë planet e tij për zhvillimin e letërsisë në gjuhën shqipe me fondet e kësaj Shoqërie. Dhe me të vërtetë, në vitet 1864-1872, me ndihmën e Shoqërisë Biblike, ai mundi të botonte mbi 10 vëllime, ndërmjet të cilave ishin disa përkthime të rëndësishme fetare, si “Dhjata e re” etj.
Por Kostandin Kristoforidhi nuk mendonte ta kufizonte veprimtarinë e vet vetëm në botime fetare. Në këtë kohë ai vijoi punën për hartimin e një fjalori themelor të gjuhës shqipe dhe përgatiti një varg botimesh popullore, si dhe një revistë kulturore. Nga këto ai mundi të botonte më 1867 “Abetaren e gjuhës shqipe” toskërisht e gegërisht. Ndonëse planet e tij për mungesë përkrahjeje nuk mundën të arriheshin veçse pjesërisht, veprimtaria e Kostandin Kristoforidhit në këto vite pati rëndësi të madhe. Përkthimet e shkrimeve fetare të Kostandin Kristoforidhit u bënë objektivisht një mjet lufte kundër propagandës shkombëtarizuese të kishës greke; ato shënonin një hap të ri drejt krijimit të një kishe ortodokse shqiptare dhe rrëzonin pretendimet e “panhelenistëve” që thoshin se gjuha shqipe ishte një gjuhë e varfër dhe nuk mund të shërbente si gjuhë kulture. Me përkthimet e tij Kostandin Kristoforidhi bëri gjithashtu një punë të madhe për pasurimin e gjuhës së shkruar me një varg termash dhe shprehjesh të nxjerra nga gjuha e popullit. Për më tepër, me shkrimet e tij ai ndihmoi për afrimin e dy dialekteve kryesore të shqipes, të gegërishtes dhe të toskërishtes, duke marrë si bazë për përkthimet e tij gegërisht autorët e vjetër të Shqipërisë së Veriut, që ishin shumë afër toskërishtes.
Në këto vite letërsia shqiptare filloi të merrte përmbajtje të re më të përparuar, lidhur me detyrat e reja që shtronte koha dhe gjendja e vendit. Kështu, krahas shkrimeve me karakter fetar e didaktik që kishin mbizotëruar deri tani, filloi të trajtohej tema patriotike. Në këto krijime rilindësit u bënin thirrje bashkatdhetarëve për të luftuar sundimin e huaj, për ta vënë çështjen kombëtare përmbi fetë, për të zhvilluar e për të lëvruar gjuhën e kulturën kombëtare. Një rol të rëndësishëm si aktivist i letërsisë artistike shqipe dhe i lëvizjes kombëtare në përgjithësi filloi të luante në këto vite Thimi Mitkoja nga Korça. I mërguar në Egjipt, ai zhvilloi një veprimtari të madhe e të frytshme për mbledhjen e folklorit shqiptar.
Në të njëjtën kohë filloi të shkruante vjersha Spiro Risto Dineja nga Vithkuqi i Korçës (1846-1922), që përshkoheshin nga fryma atdhetare. Shovinistëve grekë Spiro Dineja nuk ua kurseu qortimet për armiqësinë që tregonin kundrejt shqiptarëve, si p.sh. për vrasjen e pabesë të Naum Veqilharxhit.
Dashuria për atdheun gjeti një shprehje të zjarrtë dhe artistikisht të lartë në vjershat e Preng Doçit (1846-1917), siç dëshmojnë ndër të tjera vargjet: “Shqyptarë trima, zgjedhën lshoni, / kputni prangat e luftoni!”
Fryma patriotike përfshiu edhe të tjerë poetë klerikë katolikë të veriut si Pjetër Zarishin (1806-1866), Ndue Bytyçin (1847-1917), Leonard de Martinon (1830-1923) etj.
Në këtë lëvizje morën pjesë edhe intelektualë arbëreshë, duke dhënë një ndihmë të çmuar në dobi të çështjes kombëtare. Besnikë ndaj traditave demokratike, që ishin shfaqur edhe me pjesëmarrjen masive të arbëreshëve në Revolucionin e vitit 1848 edhe në lëvizjen për çlirimin e Italisë në vitet 1859-1861, një plejadë intelektualësh arbëreshë, midis të cilëve shquheshin Jeronim de Rada, Dhimitër Kamarda, Vinçenc Dorsa, Zef Serembe etj., iu dhanë me mish e me shpirt mbledhjes dhe studimit të thesareve të gjuhës e të kulturës së popullit shqiptar.
Një rol veçanërisht të rëndësishëm në këtë drejtim vijonte të luante Jeronim de Rada (1814-1903) me punën e tij si poet i shquar, studiues i palodhur dhe propagandist i flaktë i çështjes së çlirimit të popullit shqiptar. Me veprat e tij shkencore, si “Vjetërsi e kombit shqiptar”, me poemat epike madhore, si “Skënderbeu i pafanë”, të botuara në vitet 60 e në fillim të viteve 70, De Rada u bë një figurë e madhe e kulturës shqiptare, e njohur jo vetëm në kolonitë arbëreshe e në Shqipëri, por edhe në botën letrare e kulturore evropiane. Veprimtarët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e nderonin De Radën si një udhëheqës të shquar të luftës së tyre. Veprat e tij i çmuan edhe figurat e mëdha të letërsisë evropiane të kohës, si A. de Lamartinë, F. Mistral; ato u përkthyen në një varg gjuhësh të huaja.
Në vitin 1866 u botuan dy përmbledhje të rëndësishme të folklorit arbëresh-shqiptar, njëra “Rapsodi e një poemi shqiptar” prej De Radës dhe tjetra prej filologut të shquar Dhimitër Kamarda (1821-1882) nga Hora e Arbëreshve pranë Palermos, si “Shtojcë” e veprës “Sprovë e gramatologjisë krahasuese mbi gjuhën shqipe”. Nëpërmjet pasurisë së madhe artistike që paraqiste folklori, të dy studiuesit arbëreshë u përpoqën me sukses të tërhiqnin vëmendjen e opinionit publik botëror mbi popullin shqiptar dhe lashtësinë e tij, si dhe mbi të drejtën e tij për t’u njohur si komb më vete. Nga viti 1865 filloi të bashkëpunonte me studiuesit arbëreshë edhe Dora d’Istria (Elena Gjika). Ajo zhvilloi një veprimtari të gjallë publicistike veçanërisht mbi tema lindore, midis tyre edhe shqiptare, që e bënë më shumë të njohur dhe shërbyen njëkohësisht për ta popullarizuar çështjen shqiptare në opinionin publik botëror.
Duke marrë shkas nga libri i De Radës, Dora d’Istria botoi po atë vit (më 1865) në gjuhën frënge një studim me titull “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”. Në të autorja vinte në dukje se këngët popullore historike shqiptare, e në mënyrë të veçantë rapsoditë e botuara nga De Rada që kishin si figurë kryesore Skënderbeun, flisnin jo vetëm për aftësitë krijuese artistike të një populli me kulturë të lashtë, por përbënin edhe një dokument historik, i cili dëshmonte për dashurinë për liri e pavarësi që kishte ruajtur populli shqiptar gjatë shekujve, me gjithë kushtet e vështira të pushtimit të huaj. “Ka ardhur koha, - i shkruante ajo De Radës, - që historia jonë të dalë gjithashtu nga varri ku e kanë groposur kaq e kaq farisej”. Duke u mbështetur në të dhënat e historisë, në këtë vepër dhe në vepra të mëvonshme, Dora d’Istria vinte në dukje se shqiptarët kishin të drejtë, me rastin e një risistemimi të ardhshëm politik të Evropës Juglindore, të fitonin lirinë e tyre dhe mundësinë për përparim në kuadrin e shtetit të tyre të pavarur.
Grupi i patriotëve arbëreshë u vu në lidhje me atdhetarë shqiptarë në Shqipëri dhe në kolonitë, si p.sh. me Zef Jubanin në Shkodër, Thimi Mitkon në Egjipt etj., të cilët u dhanë zemër për të vijuar veprimtarinë politike e letrare për të mirën e çështjes shqiptare. Duke u nisur nga parimi i shprehur nga Dora d’Istria, se “pa rilindje letrare nuk ka ringjallje politike”, grupi arbëresh përpiqej të themelonte një shoqëri letrare mbarëshqiptare, që do të botonte një gazetë me emrin “Flamuri i Skënderbeut”, një fjalor dhe një gramatikë të gjuhës shqipe.
Grupi arbëresh zhvilloi një veprimtari të rëndësishme për të bërë të njohur çështjen shqiptare në opinionin publik botëror dhe për të krijuar lidhje me lëvizjen atdhetare në Shqipëri. Dëshmi e këtij bashkëpunimi u bë libri me titull “Dora d’Istrias - shqiptarët”, një përmbledhje vjershash botuar nga Dhimitër Kamarda më 1870, për të cilën kishin bashkëpunuar autorë shqiptarë dhe arbëreshë të kolonive të Italisë e të Greqisë si Zef Jubani, Thimi Mitkoja, I. Pema, Preng Doçi, Jeronim de Rada, Anton Santori, Zef Serembja etj. Përtej qëllimit kryesor, për t’i shprehur filoshqiptares së shquar mirënjohjen për ndihmën që i jepte çështjes shqiptare, libri u bë një manifest i parë, i përbashkët i lëvizjes letrare kombëtare që po rritej në këto vite.

[Laberia]

K R E U V

LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT
(1878 - 1881)

1. KRIZA LINDORE DHE LËVIZJA SHQIPTARE

Gjatë viteve 70 të shek. XIX u duk qartë se politika 40-vjeçare tanzimatiste e qarqeve sunduese osmane nuk arriti të ndalte procesin e shthurjes së mëtejshme të perandorisë së sulltanëve. Plogështia e strukturës shtetërore, arbitrariteti i hallkave administrative dhe korrupsioni i aparatit burokratik, që Perandoria Osmane kishte trashëguar nga sistemi i mëparshëm feudal-ushtarak, u shtuan më shumë. Në vitet 70 ekonomia e saj ndodhej në një amulli të përgjithshme. Gjatë dy dekadave të fundit vërshimi i mallrave të industrisë evropiane ishte trefishuar. Më 1875 niveli i eksportit përfaqësonte çerekun e importit. Kriza e saj financiare ishte acaruar në kulm. Porta e Lartë ishte e detyruar të merrte çdo vit nga jashtë borxhe të reja, pasi me të ardhurat buxhetore nuk përballonte dot as gjysmën e shpenzimeve të veta. Më 1875 të ardhurat ishin 800 milionë franga ari, kurse borxhet e saj të jashtme kapnin 5,3 miliardë franga ari. Perandoria Osmane nuk ishte në gjendje të shlyente jo vetëm këstet e kredive, por as kamatën e tyre të përvitshme.
Me gjithë përpjekjet e tyre gjysmëshekullore, qarqet sunduese osmane nuk i siguruan dot Perandorisë së tyre as qetësinë e brendshme politike. Kryengritjet e masave popullore kundër shtypjes feudale dhe ato të kombësive joturke kundër zgjedhës osmane, vazhduan të shpërthenin në të katër anët e Perandorisë. Për më tepër, tani kishte dalë në skenë, si forcë e re kundërshtare, edhe lëvizja liberale demokratike turke, e përfaqësuar nga organizata e “Osmanëve të Rinj”, e cila synonte të zhdukte despotizmin feudal teokratik të sulltanëve.
Edhe gjendja ndërkombëtare po zhvillohej në dëm të saj. Gjatë viteve 70 kishte dalë në skenë Perandoria Gjermane, e cila kishte filluar të trondiste pozitat ndërkombëtare të dy perandorive koloniale, të Anglisë dhe të Francës. Disfata që pësoi Franca nga Prusia (1871), i dha rast Rusisë cariste të hidhte poshtë nenet e Traktatit të Parisit (1856), që e pengonin të armatosej në Detin e Zi kundër Perandorisë Osmane. Po ashtu, Austro-Hungaria, pas disfatës që kishte pësuar politika e zgjerimit të saj në Gjermani e në Itali, kishte filluar të aktivizohej në drejtim të Gadishullit Ballkanik dhe të detit Egje. Gjatë kësaj kohe edhe Italia, e cila kishte përfunduar bashkimin e saj politik dhe kishte hyrë në radhët e Fuqive të Mëdha, ndonëse ishte ende e dobët, aspironte të vinte një këmbë në bregdetin lindor të Adriatikut.
Si pasojë e këtyre ndryshimeve, përballë Anglisë e Francës, të cilat përpiqeshin si edhe më parë ta mbanin në këmbë Perandorinë Osmane, tani, gjatë viteve 70, qëndronin dy fuqi të tjera të mëdha që dëshironin shembjen e saj të shpejtë - Rusia cariste dhe Austro-Hungaria. Për të vënë në jetë planin e saj ekspansionist, Rusia filloi të nxiste popullsitë e shtypura të Turqisë Evropiane për kryengritje kundër Portës së Lartë dhe sidomos shtetet sllave ballkanike për luftë kundër Perandorisë Osmane. Për këtë qëllim ajo doli me flamurin e “pansllavizmit”, i cili në të vërtetë çonte në nënshtrimin e kombësive sllave dhe josllave ndaj politikës cariste.
Në këto rrethana shpërtheu në korrik të vitit 1875 kryengritja çlirimtare kundërosmane në Hercegovinë. Muajin tjetër ajo u shtri në Bosnjë. Në kryengritjet e të dy vendeve morën pjesë vetëm popullsitë sllave të krishtere. Banorët sllavë myslimanë, të cilët në Bosnjë përfaqësonin shumicën e popullsisë, qëndruan jashtë kryengritjes, madje pjesërisht anuan kundër saj. Me gjithë ndihmën që patën nga Serbia e Mali i Zi, kryengritësit nuk i bënë dot ballë kundërveprimit ushtarak osman. Në vjeshtë e në dimër, hovi i kryengritjeve ra, por në pranverën e vitit 1876 ato u gjallëruan përsëri. Për më tepër, në prill 1876 shpërtheu kryengritja çlirimtare në Bullgari. Megjithatë Porta e Lartë mundi përsëri t’i shtypte kryengritjet bullgare, boshnjake dhe hercegovinase.
Sapo shpërtheu kryengritja në Hercegovinë e në Bosnjë, Serbia e Mali i Zi u përpoqën ta shtrinin zjarrin e saj edhe në popullsitë e tjera të shtypura të Turqisë Evropiane. Ato i nxitën për kryengritje kundërosmane edhe shqiptarët, por këta nuk lëvizën, sepse panë që Beogradi dhe Cetina kishin qëllime aneksioniste ndaj trojeve të tyre. Në qershor 1876, kur u pa se plani i shpërthimit të kryengritjes së përgjithshme të popujve të shtypur të Ballkanit kishte dështuar, Beogradi e Cetina kaluan në aksion të hapur. Serbia më 30 qershor dhe Mali i Zi më 1 korrik 1876 i shpallën luftë Perandorisë Osmane. Serbia e Mali i Zi patën përkrahjen e Perandorisë Ruse, e cila u dërgoi armatimet e nevojshme dhe, së bashku me to, edhe 30 mijë “vullnetarë” rusë për të luftuar për çlirimin e “vëllezërve” sllavë nga zgjedha osmane.
Por lufta e dy monarkive ballkanike kundër Turqisë krijoi një situatë tepër të ndërlikuar në arenën ndërkombëtare. Cilido që të ishte përfundimi i saj, ajo do të tërhiqte ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha për të rregulluar, secila sipas interesave të vetë, hartën politike të Evropës Juglindore. Në të vërtetë, një javë pas fillimit të luftës, më 8 korrik 1876, Rusia dhe Austro-Hungaria bënë me anën e dy notave të veçuara një marrëveshje të fshehtë në Rajhshtat (Reichsttadt) të Bohemisë për ta rregulluar Gadishullin Ballkanik sipas interesave të tyre ekspansionistë. Vjena e Peterburgu vendosën të mos ndërhynin ushtarakisht në konfliktin e Serbisë e të Malit të Zi me Turqinë. Por të dyja palët ranë në ujdi që, po ta fitonte luftën Perandoria Osmane, nuk do të bëhej asnjë ndryshim në hartën politike të Gadishullit Ballkanik. Megjithatë, në këtë rast do ta detyronin Portën e Lartë të zbatonte në favor të popullsisë sllave disa reforma si ato që iu dhanë Kretës më 1886, ndërsa po ta fitonte luftën pala tjetër (Serbia e Mali i Zi), Bosnja do të kalonte nën zotërimin kryesisht të Austro-Hungarisë dhe pjesërisht të Serbisë, e cila do të merrte gjithashtu një pjesë të Kosovës, kurse Mali i Zi një pjesë të Hercegovinës. Bullgaria do të bëhej një shtet autonom dhe Rumelia një vilajet autonom. Në këtë rast Vjena vuri conditio sine qua non që të mos krijohej një shtet i madh sllav në Gadishullin Ballkanik. Kjo do të thoshte që as Serbia nuk duhej të shtrihej deri në Adriatik, as Bullgaria nuk duhej të përfshinte Maqedoninë, sepse, si njëra, si tjetra, do ta pengonin ekspansionin e Austro-Hungarisë drejt Egjeut. Në notën austro-hungareze parashihej krijimi i një shteti autonom shqiptar, kurse nota ruse nuk e përfillte fare fatin e Shqipërisë. Në Rajshtat çështja shqiptare hyri për të parën herë në qerthullin e diplomacisë evropiane si çështje politike. Megjithëse aty nuk u mor asnjë vendim, qysh në hapin e parë u shfaqën dy qëndrime të kundërta, që do ta karakterizojnë, tani e tutje, trajtimin e çështjes shqiptare nga kancelaritë e mëdha: njëri i Rusisë, që mohonte krejtësisht të drejtat kombëtare të shqiptarëve, tjetri i Austro-Hungarisë, që kërkonte, veçse pjesërisht, respektimin e tyre. Edhe ideja e Vjenës për krijimin e një formacioni politik shqiptar, ishte e kushtëzuar me futjen e këtij shteti nën protektoratin e saj.
Si pasojë e këtyre tre faktorëve - e kalbëzimit të Perandorisë Osmane, e rritjes së lëvizjes çlirimtare dhe e ndërhyrjes së Fuqive të Mëdha - lindi përsëri në mesin e viteve 70, por me një mprehtësi më të madhe se në të kaluarën, e ashtuquajtura Krizë Lindore. Thelbin e saj e përbënte, si edhe më parë, jo vetëm çështja e çlirimit kombëtar të popujve të robëruar të Perandorisë Osmane, por edhe çështja e ndarjes së zotërimeve të Perandorisë Osmane, në të cilën përfshihej edhe copëtimi i trojeve shqiptare.

Shqipëria në fillim të Krizës Lindore (1875-1876)
Fillimi i Krizës Lindore i gjeti shqiptarët në marrëdhënie të acaruara me Perandorinë Osmane. Asnjë nga kërkesat e ngritura prej tyre gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm nuk ishte pranuar nga Porta e Lartë. Shqipëria nuk gëzonte asnjë të drejtë kombëtare. Në viset e saj, administrata e vilajeteve ndodhej gjithnjë në duart e nëpunësve turq. Në krahinat malore vazhdonte presioni i pushtetit qendror për t’ua hequr malësorëve venomet tradicionale dhe për t’i futur nën zgjedhën e administratës burokratike centraliste. Vendi nuk ishte lehtësuar as nga pesha e rëndë e taksave, as nga shërbimi i gjatë i nizamit. Me masat centraliste që Porta kishte ndërmarrë pasi shpalli dekretin e dytë të Tanzimatit (Hatt-i Humayun i vitit 1856), gjendja e Shqipërisë u keqësua më shumë. Kudo mbretëronte varfëria ekonomike, administrata shtetërore e shthurur, korrupsioni pa skrupull i qeveritarëve dhe krimet e pandëshkuara të hajdutëve. Banorët e Shqipërisë ndodheshin, sipas shprehjes së një dëshmitari të huaj, në “kulmin e varfërisë”. Gjykatat burokratike perandorake, të urryera nga shqiptarët, vinin duke u forcuar vazhdimisht. Po aq e rëndë ishte edhe gjendja politike dhe ajo e arsimit në Shqipëri. Porta e Lartë vazhdonte t’i diskriminonte shqiptarët, të mos i njihte si komb më vete dhe shqiptarët e tri besimeve si elementë të të njëjtit komb. Ngritja e shkollave shqipe vijonte të ishte e ndaluar, në një kohë kur rrjeti i shkollave të huaja po zgjerohej nga viti në vit. Trojet shqiptare qëndronin të copëtuara ndërmjet vilajeteve të ndryshme. Me këtë copëtim, Porta e Lartë vijonte t’ua mohonte atyre karakterin etnik shqiptar.
Megjithatë, regjimi policor e teokratik nuk kishte mundur ta asgjësonte idenë e çlirimit të Shqipërisë nga zgjedha shekullore osmane. Ndikimi i ideve çlirimtare e patriotike ishte shtrirë në të katër anët e atdheut. Malësorët qëndronin të gatshëm për të mbrojtur autonominë e tyre lokale nga çdo ekspeditë e befasishme osmane. Shqiptarët kishin filluar të bindeshin se shpëtimi i vendit mund të arrihej vetëm me një kryengritje të përgjithshme çlirimtare dhe me formimin e një shteti kombëtar e të veçantë shqiptar ose, siç shprehej një vëzhgues i huaj, të një principate të lirë shqiptare.
Me qëllim që të largonte rrezikun e shpërthimit të kryengritjes çlirimtare në Shqipëri, Porta e Lartë shpalli në verën e vitit 1875 se tani e tutje nuk do t’i përsëriste më ekspeditat ushtarake për vendosjen e pushtetit të saj centralist në krahinat e panënshtruara. Por ky vendim, me të cilin Perandoria Osmane vuloste fundin e periudhës së Tanzimatit në trojet shqiptare, nuk e ndryshoi gjendjen e brendshme të Shqipërisë. Orvatjet e saj për t’i mobilizuar shqiptarët në masë kundër kryengritësve hercegovinas e boshnjakë dështuan. Thirrjes së saj iu përgjigjën vetëm pak feudalë derebej, të cilët për më tepër qëndruan pasivë në prapavijat e frontit.
Në fillim të Krizës Lindore, Shqipëria kishte, pra, forca të gatshme për të shpërthyer një kryengritje çlirimtare kundërosmane. Megjithatë, qarqet politike shqiptare nuk u treguan të prirura për shpërthimin e saj. Në ngurrimin e tyre ndikoi jo aq mungesa e një organizate kombëtare që t’i grumbullonte rrëketë krahinore në lumin e kryengritjes së përgjithshme çlirimtare, sesa koniunktura negative për çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare. Kriza Lindore e viteve 70 i gjeti shqiptarët të rrethuar nga mospërfillja e Fuqive të Mëdha, asnjëra prej të cilave nuk ishte shprehur publikisht për njohjen e të drejtave të tyre kombëtare.
Në radhë të parë ishte rreziku që kryengritja shqiptare të shkaktonte ndërhyrjen në favor të Portës së Lartë të Fuqive të Mëdha, të cilat nuk dëshironin që të prishej status quo-ja në Gadishullin Ballkanik. Por edhe sikur kjo të prishej, qarqet patriotike shqiptare ishin të bindura se Fuqitë e Mëdha, meqenëse nuk e përkrahnin, qoftë edhe në parim, idenë e pavarësisë politike të Shqipërisë, madje as atë të autonomisë së saj administrative, do të shfrytëzonin rastin ose për ta okupuar atë ushtarakisht (Austro-Hungaria dhe Italia), ose për ta copëtuar atë midis shteteve fqinje (Rusia, Anglia, Franca). Gjendjen ndërkombëtare të çështjes shqiptare e ndërlikonte sidomos politika e tri monarkive fqinje ballkanike. Krahas mobilizimit ushtarak për luftën kundër Perandorisë Osmane, Serbia, Greqia e Mali i Zi po zhvillonin një veprimtari të dendur diplomatike e propagandistike, për të siguruar nga ana e Fuqive të Mëdha miratimin e aspiratave të tyre mbi trojet shqiptare.
Kriza Lindore krijoi kështu një situatë mbytëse, madje të rrezikshme për kryengritjen çlirimtare kundërosmane në Shqipëri. Ajo e ktheu mundësinë e copëtimit të Shqipërisë nga një rrezik potencial në një rrezik real. Në këto rrethana qarqet politike shqiptare nuk e shtruan çështjen e kryengritjes së armatosur për pavarësinë e Shqipërisë. Derisa të krijohej gjendja e favorshme ndërkombëtare, ato i vunë vetes si qëllim të vijonin përpjekjet për të arritur bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet autonom në kuadrin e Perandorisë Osmane, zgjidhje kjo që nuk e cenonte politikisht status quo-në në Evropën Juglindore dhe që do të krijonte kushtet për sigurimin e tërësisë e të paprekshmërisë së territoreve shqiptare.
Krijimi i një vilajeti autonom shqiptar u bë kështu, në fillim të Krizës Lindore, program i përbashkët politik si për atdhetarët më radikalë rilindës, ashtu dhe për qarqet atdhetare të moderuara. Megjithatë, ndërmjet programit autonomist të të dyja rrymave kishte ndryshime në këto drejtime: të parët e vlerësonin autonominë administrative si një etapë drejt pavarësisë kombëtare të Shqipërisë; të dytët e shikonin si qëllim në vetvete, si program maksimal të aspiratave të tyre politike; të parët mendonin ta realizonin vilajetin autonom me rrugën e kryengritjes; të dytët, që kishin besim në dashamirësinë e sulltanit, shpresonin ta arrinin me anën e reformave që do të bënte Porta e Lartë.
Me platformën për krijimin e vilajetit autonom shqiptar nuk u bashkuan vetëm bajraktarët e disa krahinave malore të veriut dhe, në mënyrë të veçantë, kapedani i Mirditës, Preng Bibë Doda, biri i Bibë Dodë pashës. Në të vërtetë, qysh nga vdekja e të atit (1868), Prenga, ende i ri, mbahej i internuar në Stamboll me pretekst se ishte duke vijuar shkollën. Por, me këmbënguljen e vazhdueshme të mirditorëve, Porta e Lartë u detyrua, në fund të korrikut 1876, ta kthente Preng Bibë Dodën në Shkodër, duke i dhënë titullin pashë dhe duke e emëruar kajmekam të Mirditës. Prenga, tani 17-vjeçar, ishte si dhe i ati, një prijës partikularist. Gjatë qëndrimit të tij në Stamboll ai u kishte parashtruar ambasadorëve të Rusisë, të Francës dhe të Austro-Hungarisë ambicjen e vet për t’u bërë princ i Mirditës autonome. Parisi e Vjena nuk e përkrahën projektin e tij, pasi nuk donin t’i shkaktonin në këto çaste Perandorisë Osmane shqetësime në Shqipërinë Veriore. Përkundrazi, Rusia e Italia e miratuan, por i vunë si kusht që ai të lidhte aleancë ushtarake me Cetinën dhe të sulmonte me mirditorët ushtritë osmane, të cilat tani ishin të zëna me luftën në kufirin malazez.
Në këto rrethana Preng Bibë Doda ngriti në Orosh flamurin e luftës për autonominë e Mirditës. Në të njëjtën kohë filloi bisedimet e fshehta me qeveritarët serbë e malazezë për të hyrë në luftë krahas tyre kundër Turqisë. Këto traktativa nuk u pritën mirë nga bashkatdhetarët e vet dhe e diskredituan atë në sytë e tyre. Projekti i Preng Bibë Dodës gjeti përkrahje vetëm në disa qarqe reshpere katolike të Shkodrës, veçse, në vend të një principate të mbyllur brenda kufijve të ngushtë të Mirditës, ato kërkonin një formacion politik më të gjerë, - një principatë autonome, ku të hynin të gjitha krahinat malore të Shqipërisë së Veriut. Këtë platformë politike e përqafuan edhe disa intelektualë, si Zef Jubani, Preng Doçi, Pjetër Gurakuqi, të cilët mendonin se krahina autonome e Mirditës do të shërbente si pikënisje për formimin më vonë të një shteti kombëtar shqiptar.
Qarqet patriotike shqiptare nuk u solidarizuan as me projektin e Preng Bibë Dodës, as me idenë e reshperëve katolikë shkodranë, pasi të dyja kishin karakter partikularist dhe nuk pajtoheshin me platformën më të përparuar rilindëse. Mirdita e vogël dhe e izoluar, patriarkale dhe e varfër, pa qytete e pa bujqësi të zhvilluar, nuk mund të jetonte e pavarur dhe nuk mund të bëhej bërthama e shtetit të ardhshëm kombëtar shqiptar. Përkundrazi, kthimi i Mirditës katolike, qoftë edhe së bashku me fqinjët e saj, në një principatë autonome, me një prijës partikularist në krye siç ishte Preng Bibë Doda, do të bëhej faktor i përçarjes fetare e krahinore të vendit dhe do t’u jepte rast tri monarkive fqinje, të përmbushnin aspiratat e tyre pushtuese ndaj trojeve shqiptare veriore, lindore e jugore.

Marrëveshja e Budapestit dhe lufta ruso-turke e viteve 1877-1878
Me gjithë nxitjet politike që pati nga Rusia, nga Serbia dhe nga Mali i Zi, Preng Bibë Doda ngurroi të fillonte veprimet luftarake kundër Turqisë, derisa Rusia nuk i kishte shpallur luftë asaj. Ndërkaq, Serbia e Mali i Zi, me gjithë ndihmën e madhe që patën nga Rusia, nuk qenë në gjendje ta mundnin Perandorinë Osmane, së cilës i kishin shpallur luftë në fillim të verës 1876. Disfatat që pësuan ushtritë serbe lanë përshtypjen se Rusia nuk do të pajtohej me situatën e krijuar në Ballkan në dëm të saj dhe se së shpejti ajo do të hynte vetë në luftë kundër Perandorisë Osmane. Nën ndikimin e diplomatëve caristë, që e shfrytëzuan këtë rrethanë, kapedani mirditor filloi në fund të vitit 1876 përgatitjet për aksionin luftarak kundërosman. Në janar 1877 mirditorët bllokuan rrugën Shkodër-Prizren, kurse në shkurt arrestuan disa funksionarë të administratës perandorake.
Por ngjarjet ndërkombëtare u zhvilluan në dëm të Preng Bibë Dodës. Rusia nuk hyri menjëherë në luftë, siç parashihej. Madje, me propozimin e Anglisë, Fuqitë e Mëdha pranuan që çështjet e ngritura nga Rusia në kurriz të Perandorisë Osmane të shqyrtoheshin nga një Konferencë Ndërkombëtare, e cila do të zhvillohej me pjesëmarrjen e ambasadorëve të tyre të akredituar në Stamboll.
Konferenca Ndërkombëtare i filloi punimet në Stamboll, buzë Bosforit, më 24 dhjetor 1876. Por ajo ndeshi qysh në fillim në pengesa të organizuara nga vetë nismëtarja e saj, Anglia. Me përkrahjen e fshehtë të Londrës, ditën që u hap Konferenca sulltan Abdyl Hamiti shpalli kushtetutën e përgatitur nga Mithat Pasha, i cili u deklaroi ambasadorëve të Fuqive të Mëdha se në kuadrin e saj do të zgjidheshin të gjitha problemet që shqetësonin kombësitë e Perandorisë, prandaj e quante Konferencën Ndërkombëtare të panevojshme. Por manovra e Portës së Lartë nuk pati rezultat. Me përkrahjen që gjeti këmbëngulja e Rusisë, Konferenca Ndërkombëtare i vijoi punimet në Londër.
Qeveria ruse, e cila nuk kishte asnjë besim në Konferencën Ndërkombëtare, i vazhdoi përgatitjet për luftë kundër Perandorisë Osmane. Në këtë drejtim ajo kishte edhe nxitjen e Gjermanisë, e cila megjithatë e kushtëzonte përkrahjen e saj me pëlqimin që duhej të jepte për këtë luftë edhe Austro-Hungaria. Rusia u detyrua të bënte lëshime, të cilat u fiksuan në marrëveshjen e fshehtë që ajo lidhi me Austro-Hungarinë në Budapest, më 15 janar 1877.
Marrëveshja e Budapestit u hartua mbi platformën e miratuar gjashtë muaj më parë në Rajhshtat dhe u plotësua me një marrëveshje shtojcë që u nënshkrua më 18 mars 1877. Sipas tyre, Austro-Hungaria do të qëndronte asnjanëse në luftën ruso-turke. Si shpërblim ajo fitonte të drejtën të pushtonte ushtarakisht Bosnjën dhe Hercegovinën, kurse fati i sanxhakut të Novi Pazarit (Pazarit të Ri) do të caktohej me një marrëveshje të veçantë që do të lidhnin Peterburgun me Vjenën. Perandoria dualiste zotohej të mos i prekte Rumaninë, Serbinë, Bullgarinë dhe Malin e Zi, të cilat Rusia i mbante si territore të zonës së saj të ndikimit. Perandoria Ruse do të kënaqej me aneksimin e Besarabisë në Ballkan dhe të Batumit në Kaukaz. Por, në rast se Perandoria Osmane do të shembej krejtësisht, Bullgaria, Rumania dhe Shqipëria do të bëheshin shtete autonome; Kreta, Thesalia dhe Epiri do të aneksoheshin nga Greqia, kurse Stambolli me rrethinën e tij do të shpallej qytet i lirë.
Marrëveshja e Budapestit, sado që në parim pranonte idenë e një shteti autonom shqiptar, e linte të papërcaktuar si hapësirën territoriale, ashtu edhe statusin e tij. Kjo rrethanë krijonte mundësinë për të cenuar rëndë tërësinë tokësore të Shqipërisë, i hapte rrugën Serbisë që të aneksonte krahinën e Kosovës, Malit të Zi viset e Shqipërisë Veriore, Greqisë trojet e Shqipërisë Jugore, të cilat përfshiheshin nën emërtimin Epir, kurse krahinat e Shqipërisë Lindore ishin në rrezik të përfshiheshin brenda kufijve të shtetit autonom sllav, që do të krijohej me emrin Rumeli. Veç kësaj, me marrëveshjen e Budapestit Rusia cariste e detyronte Austro-Hungarinë të mos i prekte Rumaninë, Serbinë, Bullgarinë dhe Malin e Zi, por jo Shqipërinë. Kjo do të thoshte se Vjena, e cila e kishte ngritur çështjen e shtetit autonom shqiptar, kishte liri veprimi ta përfshinte atë në suazën e politikës së saj ekspansioniste. Si rrjedhim, me shembjen e Perandorisë Osmane, më shumë se gjysma e trojeve shqiptare do të copëtohej ndërmjet fqinjëve ballkanikë, kurse pjesa tjetër, edhe në qoftë se bashkohej në një shtet të veçantë autonom shqiptar, do të hynte nën kontrollin e Perandorisë dualiste. Megjithatë, duhet pranuar se marrëveshja e Budapestit, pavarësisht nga këto aspekte negative, ishte akti i parë diplomatik ndërkombëtar që pranoi në parim idenë e krijimit të një shteti shqiptar. Kjo ide ishte e Austro-Hungarisë, e cila u nis nga interesi për të krijuar në Ballkanin Perëndimor një barrierë kundër ekspansionit serb drejt Adriatikut e Maqedonisë.
Po aq negative për çështjen shqiptare qenë edhe vendimet që morën Fuqitë e Mëdha në Konferencën Ndërkombëtare të Londrës, e cila i mbylli punimet e saj me nënshkrimin e një protokolli në mars të vitit 1877. Konferenca nuk e mori fare në shqyrtim çështjen shqiptare. Protokolli i Londrës e njohu parimin e autonomisë për kombësitë e Perandorisë Osmane, por edhe nga ky parim shqiptarët u përjashtuan, pasi nuk u panë si një komb i veçantë. Protokolli e detyronte Portën e Lartë të pranonte formimin e një province autonome në Bosnjë-Hercegovinë dhe të dy provincave autonome të Bullgarisë dhe të Rumelisë Lindore. Madje njëra prej tyre, vilajeti perëndimor (Bullgaria) me qendër në Sofje, do të përfshinte në kufijtë e vet edhe disa vise të banuara nga popullsi shqiptare, siç ishin krahinat e Kaçanikut, të Tetovës, të Gostivarit, të Kërçovës e të Dibrës deri në rrjedhën e lumit Drin. Protokolli e detyronte gjithashtu Perandorinë Osmane që t’i jepte Malit të Zi, përveç të tjerave, tre ishuj në liqenin e Shkodrës dhe t’i njihte atij të drejtën e lundrimit të lirë në këtë liqen dhe në lumin Bunë. Çështjen e principatës autonome të Mirditës, me gjithë premtimet që i kishte bërë Preng Bibë Dodës, Rusia nuk e shtroi fare për diskutim në këtë Konferencë. Pas nënshkrimit të paqes ndërmjet Turqisë e Serbisë në mars 1877, Mirdita kryengritëse, e braktisur nga Rusia, Serbia e Mali i Zi, mbeti vetëm përballë Portës së Lartë.
Perandoria Ruse mbeti e pakënaqur nga Protokolli i Londrës. Rreziku i një lufte ruso-turke nuk u largua. Për të siguruar prapavijat e saj, Porta e Lartë vendosi atëherë ta shtypte me të shpejtë rebelimin e Mirditës, ndonëse Preng Bibë Doda qëndronte në pasivitet. Kapedani mirditor u orvat ta shmangte operacionin ushtarak osman duke bërë lëshime, por Porta e Lartë, e cila donte ta zhdukte me këtë rast vetëqeverisjen e Mirditës dhe venomet e saj, kërkoi dorëzimin e tij pa kushte. Kështu, pas një sërë ultimatumesh të përsëritura, më 8 prill 1877, filluan operacionet e vërteta ushtarake osmane kundër Mirditës.
Tri kolona të ushtrisë së rregullt osmane marshuan kundër Mirditës nga Lezha, nga Prizreni dhe nga Mati. Ndonëse me huta të vjetra, mirditorët trima e ndalën për një javë marshimin e tyre. Por javën e dytë kolona osmane, që marshonte nga Mati, duke përfituar nga pakujdesia që kishte treguar Preng Bibë Doda në këtë anë, përparoi me lehtësi në brendi të Mirditës dhe u mori krahët mirditorëve që luftonin në sektorin perëndimor e verior. Preng Pasha, i pushtuar nga paniku, braktisi më 15 prill Mirditën dhe u fsheh në Lurë. Pas tij krerët e tjerë u arratisën ose u dorëzuan te turqit. Malësorët e thjeshtë e vazhduan edhe disa ditë qëndresën derisa ajo u shtyp. Kështu, për të parën herë në historinë e sundimit shekullor osman në Shqipëri, më 22 prill 1877, ushtritë turke hynë në kryeqendrën e Mirditës, në Orosh, të cilin e plaçkitën dhe e dogjën.
Dy ditë më vonë, më 24 prill 1877, Perandoria Ruse i shpalli luftë Turqisë. Serbia, e cila ndërkohë kishte nënshkruar paqen me Stambollin, qëndroi mënjanë. Përkundrazi, Mali i Zi, i cili nuk kishte pranuar as të nënshkruante paqen, as të përsëriste armëpushimin, u bashkua me Rusinë në luftën kundër Perandorisë Osmane.
Sapo filloi lufta, rusët e malazezët u bënë thirrje përsëri shqiptarëve dhe në mënyrë të veçantë mirditorëve që të bashkoheshin me ta kundër Perandorisë Osmane. Por tashmë, edhe mirditorët kishin nxjerrë mësime. As malësorët, as krerët e tyre nuk kishin më besim në politikën e Rusisë e të Malit të Zi. Nën presionin e tyre kapedani i Mirditës u detyrua të mos i dëgjonte më nxitjet ruse e malazeze. Ndërkohë edhe Porta e Lartë, e cila tani nuk donte të kishte telashe me mirditorët, pasi mori garanci se Preng Pasha kishte hequr dorë nga ideja e kryengritjes së armatosur, shpalli faljen e tij dhe e pezulloi përsëri vendosjen e administratës së saj centraliste në Mirditë. Mirditorët u kthyen në shtëpitë e tyre të djegura, por armët nuk i dorëzuan.

Komiteti i Janinës dhe projekti i kryengritjes çlirimtare kundërosmane (1877)
Lufta ruso-turke krijoi një gjendje të re për të gjitha kombet e shtypura nga Perandoria Osmane dhe për të gjitha monarkitë e Gadishullit Ballkanik. Kudo sundonte bindja se kjo luftë do të përfundonte me disfatën e Portës së Lartë. Të gjitha shtetet ballkanike u vunë në lëvizje për të plotësuar në përfundim të kësaj lufte bashkimin e tyre kombëtar dhe, ca më shumë, për të përmbushur aspiratat e tyre aneksioniste në dëm të kombeve të tjera të gadishullit.
Për çështjen shqiptare fillimi i luftës ruso-turke krijoi një gjendje më të ndërlikuar se ajo që ishte më parë. Qarqet politike shqiptare, edhe pse nuk e dinin marrëveshjen e fshehtë të Budapestit, nuk kishin asnjë dyshim për katastrofën që e priste Shqipërinë, në rast se luftën do ta fitonte Rusia dhe në rast se pas luftës do të triumfonte diktati i saj. Në këtë rast Shqipërinë e priste copëtimi i saj territorial dhe, për pasojë, vdekja e saj politike. Dëshmia e fundit për këtë ishte proklamata që lëshoi cari rus më 24 prill 1877, me të cilën ai ftonte të gjitha kombësitë e krishtera të Gadishullit Ballkanik të rrëmbenin armët krahas ushtrive ruse, pasi për ta tashmë kishte ardhur dita e çlirimit nga shtypësi mysliman osman. Theksi i saj fetar tregonte se Rusia nuk kishte hequr dorë nga platforma e panortodoksisë dhe se në projektin e saj për rregullimin e ardhshëm të Ballkanit nuk kishte vend për shqiptarët myslimanë si subjekt i të drejtave kombëtare. Por qarqet atdhetare shqiptare e shihnin me shqetësim edhe fitoren e Perandorisë Osmane, sepse kjo do të sillte forcimin e zgjedhës shekullore të sulltanit mbi atdheun e tyre.
Mendimi i përgjithshëm që pushtoi opinionin publik të vendit në atë kohë ishte që Shqipëria të ngrinte sa më parë zërin për të drejtat e saj, përndryshe, po të qëndronte pasive dhe, ca më keq, po të rreshtohej prapa Stambollit, do të identifikohej me Perandorinë Osmane dhe do të quhej si një zotërim turk, si një pre në duart e fitimtarit.
Në këto rrethana qarqet atdhetare përparimtare e radikale shqiptare vendosën ta kërkonin shpëtimin e tërësisë territoriale të atdheut jo te lufta kundër shovinistëve ballkanikë, as te qëndrimi pritës, por tek organizimi i kryengritjes së armatosur çlirimtare kundërosmane që do të çonte në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë. Me këtë veprim edhe diplomacia evropiane do të vihej para një fakti të kryer.
Ideja e kryengritjes çlirimtare kishte, si edhe më parë, mbështetje në gatishmërinë e masave popullore. Ajo gjeti gjithashtu miratimin e forcave atdhetare të moderuara, të cilat tani u bindën se Perandoria Osmane nuk ishte më në gjendje t’i mbronte trojet shqiptare nga invazioni sllav. Por shpërthimi i kryengritjes çlirimtare dhe shpallja e pavarësisë sipas platformës së patriotëve më të përparuar ose e autonomisë, sipas asaj, të qarqeve të moderuara kërkonte paraprakisht zgjidhjen e disa problemeve themelore, siç ishin: formimi i një qendre të vetme drejtuese, përgatitja politiko-ushtarake dhe sigurimi i përkrahjes në arenën ndërkombëtare. Nismën për ta vënë në jetë idenë e kryengritjes çlirimtare kundërosmane e mori Komiteti Shqiptar, që u formua në Janinë në maj të vitit 1877, në krye të të cilit u vu Abdyl Frashëri, një nga ideologët, diplomatët dhe organizatorët më të shquar të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Në këtë Komitet bënin pjesë personalitete, që përfaqësonin pothuajse të gjitha krahinat e vilajetit të Janinës, si Mehmet Ali Vrioni (Berat), Mustafa Nuri Vlora (Vlorë), Sulejman Tahiri (Tepelenë), Myslim Vasjari (Kurvelesh), Sabri Gjirokastra (Gjirokastër), Mihal Harito (Zagori), Mehmet Goroshiani (Përmet), Vesel Dino (Prevezë) etj.
Komiteti i Janinës vendosi lidhje edhe me qarqet politike që vepronin në viset e tjera të atdheut, me të cilat shqyrtoi çështjen e përgatitjes së kryengritjes së armatosur. Në të njëjtën kohë ai ra në kontakt me oficerët shqiptarë që shërbenin në garnizonet osmane të vendit dhe që treguan gatishmëri për të marrë pjesë në kryengritjen e armatosur. Pas kësaj, shqetësimi kryesor i Komitetit u përqendrua në aspektin diplomatik të çështjes shqiptare.
Udhëheqësit e Komitetit të Janinës mendonin se tani që Perandoria Osmane ishte në rrezik të shembej plotësisht nga armatat ruse, fuqitë perëndimore nuk do ta linin Perandorinë Ruse që ta ndryshonte hartën politike të Gadishullit Ballkanik sipas planeve të saj ekspansioniste. Duke u kapur pas zërave që qarkullonin në shtypin ndërkombëtar, se fuqitë perëndimore do ta zmadhonin territorin e Greqisë për ta përdorur si barrierë kundër ortekut rus, ata shpresonin se po ato fuqi, për interesat e politikës së ekuilibrit në Evropën Juglindore, do të merrnin në konsideratë edhe idenë e një shteti shqiptar të pavarur. Sikurse shkruante disa muaj më vonë Abdyl Frashëri, Evropa do të bindej se qytetërimin e saj në Gadishullin Ballkanik nuk mund ta mbronte nga rreziku rus vetëm diga greke, por, së bashku me të, edhe diga shqiptare. Udhëheqësit e Komitetit të Janinës mendonin se në këto rrethana Shqipëria duhej të lidhte me Greqinë një aleancë politike e ushtarake për të hyrë bashkërisht në luftë kundër Perandorisë Osmane përpara se armatat ruse të zbritnin në jug të Gadishullit Ballkanik. Por ata kërkonin si kusht që Athina ta mbështeste idenë e pavarësisë së Shqipërisë dhe ta miratonte tërësinë e saj tokësore. Në rast se Athina do ta nënshkruante mbi këtë parim aleancën dypalëshe, do të konsiderohej e kapërcyer për çështjen shqiptare pengesa kryesore në plan ndërkombëtar.
Udhëheqësit e Komitetit të Janinës ishin të ndërgjegjshëm se qeveria greke nuk do të hiqte dorë aq lehtë nga qëndrimi i saj i vjetër, nuk ishte e prirur që të pranonte kërkesën e shqiptarëve për të përfshirë në shtetin e tyre krejt Shqipërinë e Jugut deri në Prevezë, sepse ishte pushtuar nga lakmia për të aneksuar krejt vilajetin e Janinës, deri te lumi Seman. Megjithatë ata shpresonin se përballë gjendjes kritike që ishte krijuar për Greqinë nga përparimi i ushtrive ruse, Athina mund të hiqte dorë nga platforma që kishte parashtruar vitin e kaluar dhe do ta shikonte me një sy realist propozimin e shqiptarëve.
Në të vërtetë opinioni publik grek ishte i tronditur nga politika ruse. Greqia, e cila priste prej kohësh shembjen e Perandorisë Osmane që të sendërtonte aspiratat e saj territoriale, tani e ndiente veten krejtësisht të braktisur. Për shkak të lidhjeve të Athinës me Anglinë e Francën, Rusia cariste nuk po i përfillte fare aspiratat e saj nacionaliste, ndërsa Anglia me Francën po e shtrëngonin Athinën që të qëndronte asnjanëse. Opinioni publik grek po bindej gjithnjë e më shumë se me qëndrimin asnjanës të Greqisë, Trakia dhe Maqedonia ishin në rrezik të përfshiheshin në kufijtë e Bullgarisë dhe të Rumelisë që do të krijoheshin sipas planit carist, kurse Thesalia dhe Epiri mund të mbeteshin përsëri brenda kufijve të Perandorisë Osmane, të cilën Anglia me Francën përpiqeshin ta shpëtonin nga katastrofa e plotë. Brenda në Greqi organizatat irredentiste helenike kërkonin me këmbëngulje të ndërmerreshin veprime energjike për të mos e humbur rastin e favorshëm që po krijohej nga shembja e Perandorisë Osmane. Por Mbretëria Helenike me rreth një milion banorë, me financa krejtësisht të rrënuara dhe me forca ushtarake të dobëta, nuk e ndiente veten në gjendje të ndërmerrte me sukses veprime të armatosura kundër Perandorisë Osmane. Në këto rrethana propozimi i Komitetit të Janinës për një aleancë shqiptaro-greke gjeti një pritje pozitive në qarqet qeveritare të Athinës. Qeveria greke pranoi të hynte në bisedime me shqiptarët.
Bisedimet u zhvilluan në mënyrë të fshehtë në Janinë gjatë gjysmës së dytë të korrikut 1877, ndërmjet Abdyl Frashërit, i cili shoqërohej nga Mehmet Ali Vrioni, dhe Epaminonda Mavromatis, një funksionar i Ministrisë së Jashtme greke. Qysh në fillim u duk se të dyja palët erdhën në takim me pikëpamje të papajtueshme. Abdyl Frashëri, që si nismëtar i takimit e nisi i pari bisedën, pasi argumentoi interesat jetikë të të dyja palëve për një luftë të përbashkët kundër Perandorisë Osmane e pansllavizmit carist, parashtroi zotimet dhe kushtet e palës shqiptare për lidhjen e aleancës politike e ushtarake. Shqiptarët zotoheshin që ta fillonin të parët luftën kundërosmane me anën e kryengritjes çlirimtare, e cila do të shpërthente në Shqipëri sapo të nënshkruhej aleanca. Ata merrnin kështu përsipër që pushtetin turk në Shqipëri ta asgjësonin me forcat e tyre të brendshme. Menjëherë pasi të shpërthente kryengritja e armatosur, deklaroi Abdyl Frashëri, do të shpallej pavarësia kombëtare e Shqipërisë. Ai kërkoi që, sapo të fitonte kryengritja në Shqipëri, Greqia t’i shpallte luftë Perandorisë Osmane. Shqiptarët zotoheshin gjithashtu ta ndihmonin ushtrinë greke që t’i pushtonte pa vështirësi Thesalinë e Maqedoninë, pasi oficerët dhe ushtarët shqiptarë, që shërbenin në garnizohet osmane të këtyre viseve, ishin në lidhje me Komitetin e Janinës, pra të gatshëm që, me urdhrin e tij, t’i dorëzonin qytetet pa gjakderdhje. Kundrejt këtyre detyrimeve pala shqiptare kërkonte si kusht nga qeveria e Athinës që ajo ta njihte zyrtarisht formimin e principatës së pavarur shqiptare në kufijtë etnikë të Shqipërisë, duke përfshirë Kosovën në veri, deri në Vranjë, dhe Çamërinë në jug, deri në Prevezë.
Pala greke nuk pranoi asnjë nga kushtet e parashtruara nga Komiteti i Janinës. Para së gjithash ajo e kundërshtoi krejtësisht idenë e një principate shqiptare të pavarur dhe ca më shumë përfshirjen në kufijtë e saj, qoftë edhe të një pjese të vogël të të ashtuquajturit Epir. Sipas tezës së saj, krejt Epiri, që nga lumi Seman deri te gjiri i Prevezës, ishte tokë greke. Si rrjedhim ajo nguli këmbë që Shqipëria e Jugut të rrëmbente armët nën flamurin grek dhe të kërkonte bashkimin e saj me Greqinë. Athina pranoi që kryengritja çlirimtare të kishte karakter shqiptar vetëm në veri të lumit Seman, por vuri si kusht që edhe këto vise të kërkonin bashkimin e tyre me Greqinë për të formuar një shtet dualist greko-shqiptar nën sovranitetin e mbretit të Greqisë.
Abdyl Frashëri u përpoq ta bindte qeverinë e Athinës për absurditetin e pikëpamjeve të saj. Populli shqiptar, deklaroi ai, po ndërmerr revolucionin çlirimtar për të formuar shtetin e vet të pavarur dhe jo për ta zëvendësuar zgjedhën osmane me robërinë greke, për të ruajtur tërësinë e vet territoriale dhe jo për ta ndarë atë në tokë greke dhe në tokë shqiptare. Në bazë të udhëzimeve që mori nga Athina, Epaminonda Mavromatis nuk bëri asnjë tërheqje, madje mbajti gjatë takimeve një qëndrim arrogant dhe fyes ndaj shqiptarëve.
Ndërkaq, gjatë kohës që zhvilloheshin bisedimet e fshehta në Janinë, ngjarjet në frontin ruso-turk morën tjetër rrugë. Sado që Perandoria Osmane ishte shumë e dobët, invazioni carist ngjalli në popullsinë turke ndjenjën e atdhetarisë dhe rriti frymën e qëndresës së saj ushtarake. Si rrjedhim, pas sukseseve të shpejta që korrën gjatë dy muajve të parë të luftës, në fillim të korrikut ushtritë ruse u gozhduan në Plevnë të Bullgarisë. Qëndresa e Plevnës, e cila tregonte se Perandoria Osmane nuk ishte aq e dobët sa pandehej, e qetësoi deri diku qeverinë greke dhe e çliroi përkohësisht nga ngutja që kishte për të hyrë në luftë. Nga ana tjetër, Athina u bind se aspiratat e saj pushtuese ndaj Shqipërisë nuk mund t’i plotësonte me anën e Komitetit të Janinës. Shpresat për të aneksuar krejt vilajetin e Janinës ajo tani i vari te Komiteti Epirot, që ishte formuar në Korfuz nga disa emigrantë grekë, të cilët kërkonin bashkimin e vilajetit të Janinës (të Shqipërisë së Jugut) me Mbretërinë Greke. Këta morën përsipër detyrën që të organizonin në këto vise një kryengritje filoheleniste. Nën ndikimin e këtyre faktorëve në fund të korrikut bisedimet greko-shqiptare u ndërprenë.

Komiteti i Stambollit dhe platforma e tij politike
Qëndresa osmane e Plevnës vazhdoi pesë muaj. Ndërkohë patriotët shqiptarë, edhe pse bisedimet e Janinës u ndërprenë, nuk hoqën dorë nga ideja e kryengritjes çlirimtare kundërosmane. Ata i vazhduan përpjekjet për t’i shkrirë komitetet shqiptare lokale në një komitet kombëtar, për formimin e komitetit qendror kombëtar dhe për përgatitjen e kryengritjes së armatosur. Por, ndërsa në malet Ballkan dhe në sektorin e Kaukazit ushtritë osmane ndalën përparimin e ushtrisë ruse, në frontin malazez, në Shqipërinë e Veriut në gusht 1877, mbrojtja turke u thye dhe ushtria osmane filloi të tërhiqej drejt jugut. Kjo ngjarje tronditi opinionin publik në Shqipërinë e Veriut. Në këto rrethana u formua në Shkodër një komitet shqiptar i përbashkët për qytetarët myslimanë e katolikë, i kryesuar nga Pjetër Gurakuqi. Në memorandumin e këtij komiteti kërkohej të formohej një shtet kombëtar më vete nën vasalitetin e sulltanit, siç ishin në atë kohë Serbia dhe Rumania. Por gjendja në frontin me Malin e Zi u stabilizua shpejt. Përparimi i ushtrisë malazeze u ndal.
Gjatë vjeshtës së vitit 1877 patriotët shqiptarë i kushtuan kujdes edhe fushatës së zgjedhjeve për parlamentin e dytë osman. Megjithëse zgjedhjet qenë indirekte dhe u zhvilluan nën diktatin e valinjve, nën trysninë që vinte nga poshtë dolën deputetë edhe disa personalitete atdhetare, ndër të cilat ishte edhe Abdyl Frashëri.
Çeljen e parlamentit në dhjetor të atij viti patriotët shqiptarë, sidomos antarët e Komitetit të Janinës, e shfrytëzuan për të organizuar në kryeqytetin perandorak një takim në shkallë kombëtare. Për këtë qëllim, përveç deputetëve të parlamentit, u thirrën në Stamboll edhe personalitete të njohura shqiptare që përfaqësonin pothuajse të gjitha krahinat e Shqipërisë. Në mbledhjen e parë, që u mbajt më 18 dhjetor 1877, u miratua forumi i organizatës atdhetare revolucionare me emrin Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare, ose siç u quajt shkurt Komiteti i Stambollit. Kryetari i Komitetit u zgjodh Abdyl Frashëri. Megjithëse nuk dihet ende përbërja e plotë e këtij Komiteti, janë njohur tanimë si anëtarë të tij Pashko Vasa, Jani Vreto, Ymer Prizreni, Zija Prishtina, Sami Frashëri, Ahmet Koronica, Mihal Harito, Iljaz Dibra, Mehmet Ali Vrioni, Seid Toptani, Mustafa Nuri Vlora, Mane Tahiri etj.
Në programin politik të Komitetit të Stambollit përfshihej teza mbi organizimin me ngutësi të kryengritjes së armatosur kundërosmane dhe krijimin e shtetit kombëtar shqiptar. Komiteti vendosi gjithashtu që të zhvilloheshin bisedime me Greqinë për të arritur një aleancë shqiptaro-greke sipas platformës së parashtruar nga Abdyl Frashëri.
Ndërkohë ngjarjet në front pësuan një kthesë rrënjësore. Më 10 dhjetor 1877 qëndresa e Plevnës u thye. Ushtritë ruse filluan të përparonin përmes maleve Ballkan. Serbia e Mali i Zi morën zemër nga përparimi rus dhe rifilluan veprimet luftarake kundër Turqisë. Perandoria Osmane tani dukej se ishte në pragun e katastrofës së plotë. Në këto rrethana qeveria e Athinës e pranoi propozimin e ri të paraqitur nga patriotët shqiptarë për të rifilluar bisedimet dypalëshe që ishin ndërprerë në fund të korrikut.
Turi i dytë i bisedimeve shqiptaro-greke u zhvillua në Stamboll gjatë gjysmës së dytë të muajit dhjetor 1877. Këtë radhë qeverinë greke e përfaqësonte Stefanos Skuludhi, deputet në parlamentin e Greqisë. Abdyl Frashëri, i cili kryesonte përsëri delegacionin shqiptar, tani nuk përfaqësonte Komitetin Ndërkrahinor të Janinës, por Komitetin Kombëtar të Stambollit. Abdyli i parashtroi Stefanos Skuludhit planin e hollësishëm të shpërthimit të kryengritjes shqiptare, e cila do të fillonte në Shqipërinë e Jugut. Menjëherë pas saj do të formohej qeveria e përkohshme e Shqipërisë, që do të njihej nga Greqia, e cila do të hynte gjithashtu në luftë kundër Perandorisë Osmane në Thesali. Kryengritja do të shtrihej në Gegëri e në Kosovë. Greqia do t’i ndihmonte shqiptarët me armatime. Projekti i Abdyl Frashërit ishte i leverdishëm për të dyja palët. Shqipëria siguronte tërësinë territoriale, duke përfshirë në kufijtë e saj edhe vilajetin e Janinës (Epirin), ndërsa Greqia hiqte dorë nga Epiri, por do të aneksonte pa luftë Thesalinë, me ndihmën e oficerëve shqiptarë që komandonin ushtrinë osmane. Abdyli u përpoq edhe një herë ta bindte qeverinë e Athinës, se ishte në interes të Greqisë që ajo të kishte si aleate, kundër Perandorisë Osmane e kundër rrezikut rus, një Shqipëri të fortë, prandaj nguli këmbë që aleanca dypalëshe të ndërtohej sipas parimit të njohjes së një principate të pavarur shqiptare në kufijtë e saj etnikë, në krye të së cilës mund të vihej edhe një princ me origjinë nga dinastia që mbretëronte në Greqi. Por pala greke nuk hoqi dorë as këtë radhë nga pretendimet ndaj Shqipërisë. Si rrjedhim, në ditët e fundit të dhjetorit, me urdhrin telegrafik të ardhur nga Athina, bisedimet shqiptaro-greke u ndërprenë përsëri.
Në fillim të vitit 1878 situata në front u përmbys plotësisht. Pasi kaluan malet Ballkan, ushtritë ruse filluan të përparonin me shpejtësi në drejtim të jugut, pa ndeshur ndonjë rezistencë serioze nga ana e ushtrive osmane. Më 4 janar 1878 ato pushtuan Sofjen, më 18 janar Edrenenë dhe më 28 janar arritën në fshatin Shën-Stefan, në periferi të Stambollit. Nga paniku që pushtoi Perandorinë Osmane përfituan ushtritë serbe, të cilat marshuan pa vështirësi drejt vilajetit të Kosovës dhe, pasi morën Pirotin, Nishin, Kurshunlinë dhe Vranjën, në fund të janarit arritën në Gjilan. Po ashtu, ushtritë malazeze pushtuan më 10 janar Tivarin, më 19 janar Ulqinin dhe një javë më vonë dolën në brigjet e liqenit të Shkodrës e të lumit të Bunës.
Disfata e plotë e ushtrive osmane i shqetësoi të gjitha Fuqitë e Mëdha. Në mënyrë të veçantë ajo tronditi Britaninë e Madhe, e cila, për të penguar hyrjen e ushtrive ruse në Stamboll, dërgoi flotën e saj luftarake në detin Marmara. Në të njëjtën kohë, me nxitjen e saj, Porta e Lartë i kërkoi komandës ruse armëpushim. Duke parë se Anglia ishte e vendosur të mbronte me çdo kusht kryeqytetin osman, Rusia nënshkroi në Edrene, më 31 janar 1878, armëpushimin me Perandorinë Osmane dhe filloi bisedimet për të përfunduar Traktatin e Paqes me të.
Situata e re ndërkombëtare, që u krijua pas disfatës së plotë turke, e detyroi Komitetin e Stambollit ta rishikonte programin e vet. Sipas tij, shpërthimi në këto rrethana i kryengritjes kundërosmane në Shqipëri do të ishte një hap i dëmshëm, që do ta lehtësonte përparimin e ushtrive serbe, malazeze e greke në brendi të trojeve shqiptare dhe do t’u jepte rast monarkive fqinje që ta sanksiononin me anën e fitores ushtarake aneksimin e viseve të pushtuara prej tyre. Për këtë arsye Komiteti hoqi dorë përkohësisht nga projekti i kryengritjes së armatosur dhe hartoi një program të ri politik për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Programi i ri, i cili u përpunua në ditët e para të vitit 1878, përmbante ndryshime taktike e jo strategjike. Udhëheqësit e Komitetit të Stambollit nuk hoqën dorë nga synimi i tyre i mëparshëm, nga formimi i shtetit kombëtar shqiptar. Por tani para Shqipërisë qëndronte si detyrë e ngutshme ruajtja e tërësisë së saj tokësore. Përveç kësaj, ata mendonin se në kushtet e reja pavarësia kombëtare e Shqipërisë ishte e parealizueshme, pasi ajo nuk gëzonte asnjë mbështetje në arenën ndërkombëtare. Për më tepër, tani që kishte filluar pushtimi i trojeve shqiptare nga ushtritë fqinje, rreziku i copëtimit të Shqipërisë ishte bërë shumë serioz. Në këtë gjendje të re shqiptarët u kthyen përsëri në programin e mëparshëm. Në vend të pavarësisë së plotë kombëtare, ata vendosën të kërkonin bashkimin e trojeve të tyre amtare në një vilajet autonom shqiptar në kuadrin e Perandorisë Osmane. Udhëheqësit e Komitetit të Stambollit shpresonin se krijimi i një vilajeti të tillë do të gjente përkrahës në arenën ndërkombëtare, të paktën mbështetjen e atyre Fuqive të Mëdha që nuk e dëshironin shpartallimin e plotë të Perandorisë Osmane. Veç kësaj, për të mbrojtur tërësinë territoriale, shqiptarët do të luftonin të veçuar nga Perandoria Osmane, do të hynin në betejë kundër rrezikut sllav, grek, austriak ose italian në emër të interesave kombëtarë të Shqipërisë. Ata ishin të bindur se një luftë e tillë, si edhe formimi i vilajetit autonom shqiptar, do ta sanksiononte në plan ndërkombëtar ekzistencën e shqiptarëve si komb dhe tërësinë territoriale të Shqipërisë. Këto fitore do të shërbenin si bazë për ta kthyer vilajetin autonom shqiptar, në rrethana koniunkturale më të favorshme, në një shtet të pavarur shqiptar. Për të arritur bashkimin politik dhe organizativ të mbarë vendit rreth kësaj platforme, udhëheqësit e Komitetit të Stambollit vendosën të formonin një lidhje shqiptare me karakter kombëtar, ku të përfaqësoheshin të gjitha shtresat shoqërore dhe të gjitha krahinat shqiptare që bënin pjesë në të katër vilajetet perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Projektin për formimin e saj e përgatiti qysh në fillim të vitit 1878, Pashko Vasa, që në atë kohë ishte këshilltar i valiut të Kosovës.
Udhëheqësit e Komitetit të Stambollit shpresonin se me programin e tyre të ri, i cili e përjashtonte përkohësisht konfliktin e armatosur shqiptaro-turk, Porta e Lartë nuk do ta pengonte formimin e Lidhjes Shqiptare. Kjo liri veprimi kishte rëndësi të veçantë për ta, pasi u jepte atyre mundësi që ta shpejtonin formimin e lidhjes kombëtare dhe organizimin e forcave të saj të armatosura. Për këtë qëllim Komiteti i Stambollit ngarkoi një komision të posaçëm, të kryesuar nga Pashko Vasa, për të nxjerrë lejen përkatëse nga Porta e Lartë. Për një kohë të gjatë Stambolli nuk dha asnjë përgjigje.
Gjatë muajit shkurt 1878 tensionin politik të shqiptarëve e rriti edhe më shumë ekspedita që organizoi qeveria greke kundër trojeve kombëtare të Shqipërisë. Që ta vinte Rusinë para faktit të kryer dhe të merrte parasysh aspiratat e saj territoriale, qeveria e Athinës e detyroi Komitetin e Korfuzit që, para se të nënshkruhej Traktati i Paqes me Turqinë, të provokonte në Shqipërinë e Jugut një kryengritje të armatosur kundërosmane dhe të nxiste kryengritësit vendas që të kërkonin bashkimin e krahinave të tyre me Mbretërinë e Greqisë. Sipas planit të saj të përgatitur me kujdes, më 12 shkurt 1878 një bandë e madhe greke me rreth 600 “vullnetarë” të ashtuquajtur epirotë, të rekrutuar në Greqi, midis të cilëve kishte edhe disa mercenarë të huaj, të pajisur me armë e topa të ushtrisë helenike dhe të komanduar nga oficerë grekë, zbarkuan nga ishulli i Korfuzit në fshatin Lëkurës, në afërsitë e Sarandës. Pasi ngritën këtu flamurin e Greqisë, shpallën fillimin e kryengritjes “greke” në viset e Epirit. Të nesërmen, më 13 shkurt, internacionalistët grekë pushtuan Sarandën; pastaj një pjesë e tyre u drejtua për në fshatin Çukë, pjesa tjetër për në fshatin Gjashtë, duke shpresuar se aksioni i tyre do të ishte sinjali për shpërthimin e kryengritjes së përgjithshme nga ana e popullsisë vendase.
Ndërkaq popullsia shqiptare vendase jo vetëm nuk u bashkua me bandën greke, por, përkundrazi, u ngrit në këmbë kundër saj. Nën thirrjen e krerëve lokalë, me mijëra vullnetarë shqiptarë rrëmbyen armët për mbrojtjen e vendit. Përparimi i forcave greke u ndal në kodrat e Gjashtës. Më 17 shkurt vullnetarët shqiptarë, së bashku me forcat turke që erdhën nga Janina, u shkaktuan atyre dy disfata të rënda, njërën në Karalibej, tjetrën në Gjashtë, dhe i detyruan të tërhiqeshin me humbje të mëdha në Lëkurës. Pas një luftimi tjetër, që u zhvillua më 23 shkurt 1878 në Lëkurës, banda u shpartallua plotësisht. Komandanti i tyre mundi të shpëtonte së bashku me 110 veta, duke u tërhequr gjatë bregdetit, derisa u hodh në Korfuz. Të tjerët u vranë ose u zunë robër gjatë luftimeve.

[Laberia]

2. THEMELIMI I LIDHJES SHQIPTARE TË PRIZRENIT

Shqipëria dhe Traktati i Shën-Stefanit (3 mars 1878)
Një muaj pas armëpushimit të Edrenesë u nënshkrua në Shën-Stefan, më 3 mars 1878, Traktati i Paqes ndërmjet Perandorisë Ruse dhe Perandorisë Osmane.
Traktati i Shën-Stefanit i shkëpuste Perandorisë Osmane rreth 80 për qind të zotërimeve të saj në Gadishullin Ballkanik. Me shpresë se do të shmangte kundërshtimin e fuqive të tjera të mëdha, Rusia nuk mori për vete asgjë nga këto territore. Ajo u kufizua vetëm duke i shkëputur Rumanisë, të cilën e kishte aleate në luftën që fitoi, krahinën e Besarabisë në veri të lumit Pruth dhe duke aneksuar disa krahina që zotëronte Perandoria Osmane, në jug të Kaukazit (Kars, Ardahan, Bajazid e Batum). Synimet e saj hegjemoniste në Evropën Juglindore Rusia cariste do t’i siguronte kryesisht nëpërmjet Bullgarisë së madhe autonome që u krijua me Traktatin e Shën-Stefanit. Bullgaria do të ishte një principatë autonome me qeverinë e saj, tributare ndaj sulltanit. Formimi i saj ishte në vetvete një hap pozitiv, pasi e çlironte popullin bullgar nga zgjedha shekullore osmane. Por, Rusia krijoi një Bullgari të madhe, të cilën ajo do ta kishte si një satelite të saj me qëllim që të vendoste nëpërmjet saj zotërimin e vet në Gadishullin Ballkanik. Në kufijtë e saj do të përfshihej shumica dërrmuese e tokave që i shkëputeshin Perandorisë Osmane. Kjo do të shtrihej në lindje deri në Detin e Zi, në jug deri në detin Egje, në veri deri në Danub dhe në perëndim deri në malet e Voskopojës. Sado që Bullgaria e madhe do të mbetej nën sovranitetin e sulltanit turk, Porta e Lartë nuk do të kishte të drejtë të vendoste brenda kufijve të saj asnjë garnizon ushtarak osman. Pjesa tjetër e territoreve perandorake do t’i jepej Rumanisë, Serbisë dhe Malit të Zi, që ktheheshin nga principata autonome në shtete të pavarura. Greqia nuk përfitonte asgjë. Ajo do të mbetej ashtu siç ishte, një shtet i pavarur brenda kufijve të saj të paraluftës.
Traktati i Shën-Stefanit nuk e zinte fare në gojë Shqipërinë, e cila për Rusinë nuk ekzistonte si subjekt të drejtash politike. Sipas Traktatit të Shën-Stefanit, gati gjysma e trojeve shqiptare u jepej shteteve sllave ballkanike. Bullgaria do të merrte, përveç të tjerave, krahinat shqiptare të Korçës, të Bilishtit, të Pogradecit, të Strugës, të Dibrës, të Kërçovës, të Gostivarit, të Tetovës, të Shkupit, të Kaçanikut etj. Serbia, e cila do të shtrihej kryesisht drejt jugperëndimit, do të aneksonte edhe viset veriore e verilindore të Kosovës, deri në afërsi të Mitrovicës. Mali i Zi, sipërfaqja e të cilit do të rritej më tepër se tri herë, do të përfshinte brenda kufijve të tij gjithashtu një varg krahinash shqiptare, si atë të Ulqinit, të Krajës, të Anamalit, të Hotit, të Grudës, të Tuzit, të Kelmendit, të Plavës, të Gucisë dhe të Rugovës. Pjesa tjetër e Shqipërisë do të mbetej nën sundimin e Perandorisë Osmane. Si rrjedhim, me Traktatin e Shën-Stefanit trojet shqiptare do të copëtoheshin ndërmjet katër shteteve të huaja. Perandoria Ruse e gjymtonte kështu rëndë tërësinë tokësore të Shqipërisë dhe e vështirësonte në kulm luftën e popullit shqiptar për krijimin e shtetit kombëtar.
Zemërimin e thellë që shkaktoi në Shqipëri Traktati i Shën-Stefanit e rriti më tej terrori i ushtrive serbo-malazeze mbi shqiptarët e viseve të pushtuara prej tyre dhe shpërngulja me dhunë nga këto krahina e dhjetëra mijë familjeve shqiptare, të cilat vërshuan si muhaxhirë në krahinat e papushtuara nga ushtritë ballkanike. Vetëm në vilajetin e Kosovës endeshin rreth 100 mijë burra, gra e fëmijë, të shpërngulur nga zona e pushtimit serb. Gati 38 mijë veta të dëbuar nga ushtritë ruse e bullgare qenë shpërndarë, sipas konsullit anglez Blunt, në viset e vilajetit të Manastirit. Sipas të dhënave të konsullit austro-hungarez Lipih (Lipich), mbi 26 mijë shqiptarë, të dëbuar nga zona e pushtimit malazez, ishin vendosur në vilajetin e Shkodrës. Por numri i shqiptarëve të shpërngulur ishte më i madh, po të kemi parasysh se jo pak prej tyre mërguan në vilajetet e Selanikut, të Stambollit, të Izmirit, të Adanasë e të Sirisë.
Zemërimi kundër Traktatit të Shën-Stefanit përfshiu të gjitha shtresat e popullsisë shqiptare, që nga fshatarët e zejtarët e deri te qarqet çifligare e tregtare. Ky zemërim i shqiptarëve nuk drejtohej vetëm kundër Perandorisë Ruse dhe aleatëve të saj ballkanikë, por edhe kundër Perandorisë Osmane, e cila kishte nënshkruar një akt të tillë, që e dënonte me vdekje atdheun e tyre. Fakti se asnjë nga fuqitë e tjera të mëdha nuk e ngriti zërin për të drejtat kombëtare të Shqipërisë, i bindi përfundimisht shqiptarët se ata tashmë ishin krejtësisht vetëm.
Gjendja e re që u krijua nga vendimet e Shën-Stefanit dhe nga ngjarjet që rrodhën më pas, në mars-prill 1878, kur u duk qartë se Fuqitë e Mëdha perëndimore ishin të vendosura të mbronin me çdo kusht sundimin e Perandorisë Osmane në Ballkan dhe si rrjedhim nuk ishin të prirura të merrnin parasysh të drejtat kombëtare të shqiptarëve, Komiteti Qendror i Stambollit arriti në përfundimin se si kryengritja e armatosur kundërosmane, ashtu edhe kërkesa për pavarësinë e Shqipërisë nuk mund të qëndronin më si pika kryesore të programit të tij politik. Tani që copëtimi i trojeve shqiptare filloi të vihej në jetë dhe doli në plan të parë detyra e mbrojtjes së tërësisë tokësore të Shqipërisë, kryengritja e armatosur kundër Perandorisë Osmane jo vetëm që nuk e zgjidhte çështjen shqiptare, por e ndërlikonte edhe më keq atë e fatin e atdheut. Në rrethana të tilla ndërkombëtare, Komiteti Shqiptar i Stambollit adaptoi, për aq kohë sa do të vijonte kjo gjendje e ndërlikuar, një platformë të re politike, e cila kërkonte mobilizimin e mbarë vendit për plotësimin e dy detyrave kryesore: për të kundërshtuar me luftë të armatosur, në emër të kombësisë shqiptare, çdo vendim që do të merrnin Fuqitë e Mëdha, qoftë edhe me pëlqimin e Perandorisë Osmane, në dëm të tërësisë territoriale të Shqipërisë dhe, në të njëjtën kohë, për të arritur bashkimin e të gjitha trojeve të atdheut në një vilajet të vetëm shqiptar, të pajisur me disa të drejta autonomiste, që mund të realizoheshin pa hyrë në konflikt me Portën e Lartë.
Përmbushja e këtyre objektivave bënte të nevojshëm formimin e një fronti të vetëm politik mbarëshqiptar dhe pranimin nga ana e këtij fronti të platformës politike të përpunuar nga Komiteti Kombëtar i Stambollit.
Për krijimin e frontit të bashkuar politik, që do të kishte formën e një lidhjeje kombëtare shqiptare, kishte tashmë në Shqipëri një truall deri diku të përgatitur edhe nga pikëpamja organizative. Qysh në dhjetor të vitit 1877, në krahinat periferike të Shqipërisë, kur ato filluan të kërcënoheshin nga pushtimi serb e malazez, ishin organizuar besëlidhje shqiptare krahinore ose, siç quheshin në disa vise, komisione lokale të vetëmbrojtjes, të cilat u përpoqën të mobilizonin shqiptarët për të hyrë në veprim sapo të lëshohej kushtrimi. Traktati i Shën-Stefanit i dha një nxitje të fuqishme krijimit të besëlidhjeve të reja. Por me evolucionin ekonomik, shoqëror, politik e kulturor që kishte pësuar Shqipëria, gjatë dekadave të fundit, ndryshe nga periudhat e mëparshme, ndërgjegjja e bashkësisë krahinore ishte tejkaluar tanimë te shqiptarët. Çdo krahinë kishte filluar ta ndiente veten si gjymtyrë e një trupi të vetëm, si pjesë e një atdheu të përbashkët. Ky evolucion në ndërgjegjen kombëtare të shqiptarëve ishte një faktor i favorshëm për veprimtarinë e Komitetit Kombëtar të Stambollit, të cilit tani i takonte detyra t’i bashkonte besëlidhjet krahinore në një trup të vetëm organizativ dhe me një platformë të vetme politike.
Derisa të shkriheshin në një organizatë kombëtare, përballë besëlidhjeve krahinore qëndronin tri detyra themelore: të mobilizonin shtresat e gjera popullore në lëvizjen e madhe të protestës kundër vendimeve të padrejta të Traktatit të Shën-Stefanit; të përgatiteshin ushtarakisht për të kundërshtuar me armë copëtimin e trojeve shqiptare, në rast se vendimet e Traktatit do të mbeteshin në fuqi; të kujdeseshin për të ndihmuar dhe për të sistemuar rreth 150 mijë muhaxhirët shqiptarë, të grumbulluar në vilajetet e Kosovës, të Shkodrës e të Manastirit, të cilët kishin mbetur pa bukë e pa strehë.
Ndërkaq, në prill të vitit 1878, opinioni publik shqiptar u informua nga shtypi ndërkombëtar për kundërshtimin që kishte gjetur Traktati i Shën-Stefanit në fuqitë e tjera të mëdha. Në të vërtetë, kundërshtimin më të rreptë ai e pati nga Anglia dhe nga Austro-Hungaria, të cilat u shqetësuan së tepërmi nga rritja e shpejtë e ndikimit të Rusisë në Gadishullin Ballkanik nëpërmjet Bullgarisë së Madhe. Për këtë arsye, me këmbënguljen e tyre, u vendos që kushtet e përcaktuara në Traktatin e Shën-Stefanit të rishikoheshin nga një kongres i posaçëm i Fuqive të Mëdha, i cili, sipas vendimit që u mor më vonë, do të mblidhej në Berlin më 13 qershor 1878.
Shqiptarët ishin të bindur se Fuqitë e Mëdha, ndonëse e kundërshtuan Traktatin e Shën-Stefanit, përsëri nuk ishin të prirura që t’i merrnin parasysh interesat kombëtarë të Shqipërisë. Megjithatë, pezullimi i tij deri në thirrjen e kongresit të Berlinit u jepte në dorë patriotëve shqiptarë një kohë të çmueshme për ta organizuar më mirë qëndresën politike e ushtarake. Por, nga ana tjetër, leja që kishte kërkuar Komiteti i Stambollit për të formuar një lidhje shqiptare, ndeshi më në fund në kundërshtimin e Portës së Lartë. Në parim qeveria osmane nuk e shihte me sy të keq lëvizjen e protestës së popullsive të saj kundër Traktatit të Shën-Stefanit, por ajo nuk e pranonte në asnjë mënyrë që kjo lëvizje të zhvillohej e të organizohej ashtu siç e kuptonte Komiteti i Stambollit, si një lëvizje kombëtare shqiptare. Porta e Lartë kërkonte që shqiptarët të protestonin kundër Traktatit të Shën-Stefanit si nënshtetas myslimanë, që nuk donin të shkëputeshin nga Perandoria Osmane dhe nga sulltani i saj halif. Patriotët shqiptarë, të cilët nuk mund të pajtoheshin me këto kushte, vendosën që ta formonin lidhjen shqiptare duke u mbështetur në lëvizjen popullore dhe në besëlidhjet lokale.

Rrymat politike dhe protestat shqiptare
Gjatë pranverës së vitit 1878, krahas hovit që mori lëvizja e protestës kundër Traktatit të Shën-Stefanit, ngadhënjeu edhe ideja për të kundërshtuar me armë vendimet që mund të merreshin në Kongresin e Berlinit në dëm të tërësisë tokësore të atdheut. Në këto rrethana, kërkesa për të formuar një lidhje të përgjithshme u bë mjaft popullore. Megjithatë forcat e ndryshme atdhetare të lëvizjes kombëtare nuk e konceptonin njësoj karakterin dhe programin që duhej të kishte kjo lidhje e përgjithshme. Qarqet atdhetare shqiptare, të përfaqësuara, në përgjithësi, nga Komiteti Kombëtar i Stambollit, që formuan grupimin ose, siç u quajt nga vëzhguesit e huaj të kohës, rrymën radikale, synonin të themelonin një lidhje shqiptare, e cila duhej të mobilizonte popullsinë e vendit në emër të të drejtave kombëtare të Shqipërisë dhe ta drejtonte atë në luftë për ruajtjen e tërësisë tokësore të atdheut, duke kërkuar në të njëjtën kohë krijimin e një vilajeti autonom shqiptar ose, po ta lejonin rrethanat ndërkombëtare, të një shteti shqiptar autonom. Sipas udhëheqësve të kësaj rryme, lidhja shqiptare duhej përgatitur për të luftuar, në përshtatje me rrethanat që do të krijoheshin, jo vetëm kundër shteteve shoviniste fqinje, por edhe kundër Perandorisë Osmane. Një grupim ose rrymë e dytë në lëvizjen kombëtare ishte ai i të moderuarve, siç u cilësua po nga bashkëkohësit, që përfaqësohej nga personalitete të njohura atdhetare, si Ali bej Gucia, Iljaz pashë Dibra, Abedin pashë Dinoja, Mahmud pashë Biçaku, Omer pashë Vrioni etj. Ashtu si radikalët, edhe të moderuarit kërkonin që lidhja e përgjithshme të kishte karakter kombëtar. Ata e pranonin në parim edhe idenë e një vilajeti të bashkuar autonom shqiptar, të pajisur me një autonomi administrative e kulturore. Por, ndryshe nga elementët radikalë të Komitetit të Stambollit, këta nuk e shikonin vilajetin e bashkuar shqiptar si një hallkë, si një shkallë për të shkuar më tej drejt një shteti të bashkuar e të pavarur shqiptar. Përveç kësaj, të moderuarit nuk ishin gjithashtu të prirur për t’iu kundërvënë Portës së Lartë. Ata shpresonin se vilajeti shqiptar mund të krijohej me pëlqimin e vetë sulltanit, të cilin, besonin se do ta bindnin, pasi, sipas tyre, krijimi i këtij vilajeti ishte në interesin e vetë Perandorisë Osmane.
Përgjithësisht qarqet e moderuara, duke pasur parasysh rrezikun e jashtëm, prireshin ta kufizonin lëvizjen vetëm me mbrojtjen e territoreve të kërcënuara, vetëm me luftën kundër copëtimit të vendit. Si rrjedhim, ata e përfytyronin besëlidhjen shqiptare jo si një front politik kombëtar të veshur me atribute shtetërore, por si një federim ose aleancë krahinash të krijuar vetëm për të luftuar bashkërisht kundër shovinistëve fqinjë.
Megjithatë, ndërmjet platformës së qarqeve radikale dhe platformës së të moderuarve kishte mjaft pika takimi, siç qe ajo e karakterit kombëtar shqiptar të lidhjes së përgjithshme dhe pranimi në parim i formimit të një vilajeti autonom shqiptar. Në situatën dramatike, që u krijua në pranverën e vitit 1878, këto pika të përbashkëta merrnin rëndësi të dorës së parë përballë pikëpamjeve të ndryshme që kishin ato për kohën e mënyrën se kur dhe si duhej të sendërtohej ky vilajet, të cilat mund të zgjidheshin pas formimit të lidhjes shqiptare. Në këto rrethana, u arrit bashkëpunimi i të dy rreshtimeve politike për formimin e një lidhjeje shqiptare me karakter kombëtar, që do të udhëhiqte luftën e popullit shqiptar kundër copëtimit territorial të atdheut dhe do të parashtronte nevojën e bashkimit administrativ të mbarë viseve shqiptare në një vilajet autonom shqiptar.
Jashtë këtyre dy grupimeve atdhetare, që përfaqësonin Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, në jetën politike të Shqipërisë vepronte edhe një rreshtim i tretë sulltanist, i udhëhequr nga nëpunësit turkomanë të administratës së vilajeteve, nga elementë feudalë e klerikë turkomanë, të cilët e identifikonin veten me qarqet sunduese perandorake, anonin plotësisht nga vija politike e Portës së Lartë dhe i shërbenin asaj. Të interesuar për të kundërshtuar vendimet e Traktatit të Shën-Stefanit, edhe pasuesit e këtij grupimi u bashkuan me lëvizjen për organizimin e qëndresës së armatosur nëpërmjet “lidhjes” së përgjithshme, e cila duhej të vepronte sipas orientimeve të sulltanit. Ata nuk ishin për një lidhje shqiptare, por për një lidhje islamike, ku të merrnin pjesë të gjitha popullsitë myslimane të Gadishullit Ballkanik, pavarësisht nga kombësia e tyre, nga e cila, logjikisht, do të përjashtoheshin shqiptarët e krishterë, si ortodoksë, edhe katolikë. Veç kësaj, sulltanistët, siç u quajtën në atë kohë, nuk e pranonin as në parim idenë e një vilajeti shqiptar, sepse ky vilajet, sipas tyre, do t’i ndante shqiptarët myslimanë nga “vëllezërit” myslimanë të Gadishullit Ballkanik dhe të Perandorisë Osmane.
Këto qëndrime u kundërshtuan nga atdhetarët shqiptarë, radikalë e të moderuar, që nuk mund të pajtoheshin me platformën e qarqeve sulltaniste dhe në mënyrë të veçantë me idenë konservatore të një lidhjeje islamike, e cila po të krijohej do ta shuante emrin e Shqipërisë. Në të vërtetë, qarqet sulltaniste nuk kishin ndonjë mbështetje në shtresat e gjera të popullsisë shqiptare. Veprimtarinë e tyre e udhëhiqnin valinjtë e katër vilajeteve shqiptare, që zbatonin me besnikëri udhëzimet e Portës së Lartë. Megjithatë, ato luanin ende një rol të rëndësishëm në jetën politike të vendit, pasi kishin në dorë aparatin shtetëror - administratën, ushtrinë, xhandarmërinë, financat dhe mjetet e telekomunikacionit që lidhnin krahinat me njëra-tjetrën. E vetmja pikë që dukej sikur i afronte sulltanistët me qarqet atdhetare, ishte gatishmëria e tyre për të luftuar me rrugë jashtëqeveritare, kundër shkëputjes së zotërimeve perandorake në Ballkan, pra edhe kundër shkëputjes së trojeve shqiptare, ndonëse këtë luftë ata kërkonin ta zhvillonin nën flamurin islamik.
Për të mos shkaktuar në atë çast kritik përçarjen e forcave politike të vendit, Komiteti i Stambollit dhe rrethet e tjera atdhetare të vendit iu shmangën përkohësisht luftës së hapur kundër qarqeve sulltaniste. Madje, duke u kapur pas gatishmërisë që tregonin këto qarqe për të luftuar kundër Traktatit të Shën-Stefanit, udhëheqësit atdhetarë mendonin se, me një punë të mëtejshme sqaruese, do ta tërhiqnin masën e tyre në platformën e lidhjes shqiptare.
Platformën e vet politike Komiteti i Stambollit e ngriti gjatë pranverës edhe në arenën ndërkombëtare. Qysh në muajin mars, kur përmbajtja e Traktatit të Shën-Stefanit ende nuk ishte shpallur, Pashko Vasa i paraqiti ambasadorit britanik në Stamboll një promemorje në emër të popullit shqiptar, në të cilën lufta kundër copëtimit territorial të Shqipërisë lidhej organikisht me kërkesën për autonominë e saj administrative. Shqiptarët, shkruante ai, nuk mund të kënaqen me administratën e kalbur osmane. Ata janë të bindur se Porta e Lartë, as nuk dëshiron dhe as nuk është në gjendje t’u japë atyre një administratë më të mirë se atë që u ka dhënë deri sot. Shqiptarët, theksonte patrioti rilindës, janë të vendosur t’i këputin të gjitha lidhjet që i bashkojnë me Turqinë dhe nuk duhet të përjashtohen nga ajo e drejtë që kanë popujt sllavë të Ballkanit për të formuar shtete të pavarura ose autonome. Megjithatë, përfundonte Pashko Vasa, shqiptarët kërkojnë një administratë autonome që t’u përgjigjet më shumë nevojave dhe traditave të tyre.
Një vend të veçantë në veprimtarinë politike që zhvilloi Komiteti i Stambollit gjatë pranverës së vitit 1878 zënë shkrimet e Abdyl Frashërit, të cilat ai i botoi në shtypin e huaj, brenda dhe jashtë Perandorisë Osmane. Në një artikull të botuar në muajin prill në gazetën turke “Basiret” (Stamboll), ai i tërhiqte tërthorazi vëmendjen Portës së Lartë që të mos pranonte asnjë lëshim në kurriz të trojeve të Shqipërisë dhe t’u njihte shqiptarëve të drejtat e tyre kombëtare. Askush, pra, as Perandoria Osmane, shkruante kryetari i Komitetit të Stambollit, nuk ka të drejtë t’u japë të tjerëve tokat që u takojnë shqiptarëve. Duke evokuar luftën që zhvilluan shqiptarët në shek. XV kundër Perandorisë Osmane, Abdyl Frashëri u linte të nënkuptonin qeveritarëve të Stambollit se Shqipëria ishte gati të përsëriste epopenë e Skënderbeut, në rast se nuk do t’i njiheshin të drejtat e saj kombëtare.
Në një seri artikujsh të botuar gjatë prillit e majit në organin austriak “Messager de Vienne” (“Mesazher dë Vjenë”), Abdyl Frashëri argumentonte para opinionit publik evropian të drejtat politike që i takonin popullit shqiptar, si një nga kombet më të lashta të Evropës, me gjuhë, me territor, me kulturë, me ndërgjegje dhe me histori të përbashkët mijëravjeçare. Kombi shqiptar, nënvizon ai, nuk aspiron asgjë tjetër, veçse të jetojë i lirë, të dalë nga prapambetja dhe të zërë vendin që meriton në radhët e kombeve të qytetëruara të Evropës. Në rast se Fuqitë e Mëdha, theksonte Abdyli, do ta dënojnë këtë popull trim e liridashës të mbetet në robëri dhe ca më keq të copëtohet ndërmjet shteteve fqinje, Gadishulli Ballkanik nuk do të ketë kurrë qetësi, sepse shqiptarët nuk do të pushojnë asnjëherë së luftuari për të fituar pavarësinë e tyre kombëtare. Përkundrazi, në rast se shqiptarëve do t’u njihen të drejtat e tyre kombëtare, Shqipëria do të bëhet faktor i paqes dhe do të kthehet në një digë kundër ekspansionit carist, i cili rrezikon jo vetëm Gadishullin Ballkanik, por edhe Kontinentin Evropian.
Në të njëjtën kohë anëtarët e Komitetit të Stambollit e shtuan veprimtarinë e tyre politike edhe brenda në Shqipëri. Por këtu ata ndeshën në pengesat e qarqeve sulltaniste, të cilat, duke shfrytëzuar terrorin që po ushtronin organet ushtarake serbe-malazeze kundër shqiptarëve në veri dhe provokacionet që po kurdisnin agjentët shovinistë grekë në viset shqiptare jugore, përpiqeshin ta vështirësonin organizimin e popullit shqiptar në shkallë kombëtare dhe t’i nxisnin shqiptarët që të hidheshin në një luftë të parakohshme e të paorganizuar kundër shteteve fqinje.
Anëtarët e Komitetit të Stambollit dhe atdhetarët e tjerë i bënë ballë me sukses, në shumicën e krahinave të vendit, këtij presioni të qarqeve qeveritare e sulltaniste. Ata arritën të shmangnin konfliktet e parakohshme që ishin gati të shpërthenin, sidomos në veri, në sektorin shqiptaro-malazez. Me këtë rast Komiteti i Stambollit e shpalli edhe një herë publikisht platformën e vet. Me një proklamatë drejtuar më 30 maj 1878 popullit shqiptar dhe, për njoftim, opinionit ndërkombëtar, ai shprehte keqardhjen që në një çast aq kritik për Shqipërinë, vendi po u nënshtrohej sulmeve fatkeqe dhe persekutimeve të shëmtuara nga qeveria malazeze, serbe e greke, veçanërisht nga fqinjët malazez. Megjithatë, Komiteti i Stambollit, thuhej në proklamatë, e “konsideron të ngutshme nevojën për të ndalur një luftë midis dy popujve (shqiptarëve dhe malazezëve - shën. i aut.), të cilët kanë pasur mjaft raste ta matin fuqinë dhe trimërinë e tyre, dhe për të larguar kështu rreziqe të reja për paqen në Lindje”. Proklamata përfundonte: “Ne dëshirojmë nxehtësisht të jetojmë në paqe me të gjithë fqinjët tanë, Malin e Zi dhe Greqinë, Serbinë dhe Bullgarinë. Ne nuk kërkojmë, nuk dëshirojmë asgjë prej tyre, por jemi krejtësisht të vendosur të mbajmë me këmbëngulje çdo gjë që është jona. T’u lihet pra shqiptarëve toka shqiptare!”
Shqetësimi që pushtoi shqiptarët për fatin e atdheut, u shpreh me një lumë protestash, që shpërthyen gjatë muajve prill e maj 1878 nga të katër anët e vendit kundër Traktatit të Shën-Stefanit. Pothuajse në çdo qendër kazaje u zhvilluan mbledhje popullore, në të cilat u morën vendime për të kundërshtuar me çdo kusht copëtimin e trojeve shqiptare. Në shumicën e rasteve, në përfundim të këtyre mbledhjeve u hartuan protesta me shkrim drejtuar Fuqive të Mëdha, në të cilat shprehej vendosmëria e shqiptarëve për të mbrojtur deri në njeriun e fundit çdo pëllëmbë të tokës amtare. Funksionarët e admnistratës dhe përkrahësit e tyre sulltanistë ushtruan në këto mbledhje presion të fuqishëm për t’i detyruar pjesëmarrësit që t’i nënshkruanin protestat e tyre jo si banorë shqiptarë, por si nënshtetas islamikë të lidhur me Perandorinë Osmane. Por këto presione nuk dhanë rezultat. Në asnjë nga krahinat shqiptare, pjesëmarrësit e mbledhjeve nuk pranuan ta cilësonin veten e tyre si banorë islamikë. Në të gjitha aktet drejtuar Fuqive të Mëdha banorët myslimanë dhe të krishterë, protestonin si shqiptarë, si pjesëtarë të një kombi të vetëm. Madje, në shumë raste, pjesëmarrësit e mbledhjeve popullore hartuan peticione drejtuar Portës së Lartë, me anën e të cilave kërkonin reforma autonomiste për Shqipërinë.

Themelimi i Lidhjes së Prizrenit (10 qershor 1878)
Një nga çështjet kryesore, që u shtrua gjatë pranverës së vitit 1878, në mbledhjet popullore të krahinave të vendit ishte formimi i lidhjes shqiptare, karakterin kombëtar të së cilës e mbrojtën si patriotët radikalë, ashtu dhe qarqet e moderuara. Si procedurë për formimin e saj udhëheqësit politikë vendosën të shfrytëzonin traditën e lashtë shqiptare. Sipas kësaj tradite, sa herë që vendin e kërcënonte rreziku i jashtëm, secila krahinë thërriste kuvendin e vet krahinor dhe pastaj përfaqësuesit e tyre mblidheshin në një kuvend të jashtëzakonshëm, i cili formonte, sipas rastit, besëlidhjen ndërkrahinore ose lidhjen e përgjithshme. Ekzistenca, në pranverën e vitit 1878, e besëlidhjeve lokale ose e komisioneve të vetëmbrojtjes, e lehtësonte punën e udhëheqësve politikë. Duhej vetëm thirrja e kuvendit të përgjithshëm dhe organizimi me sukses i punimeve të tij.
Nismën për thirrjen e Kuvendit të Përgjithshëm e mori Komiteti i Stambollit. Por, për të mos shkaktuar reagimin e hapur të organeve qeveritare osmane, Komiteti i Stambollit vepronte, si edhe më parë, në rrethanat e fshehtësisë së plotë. Si vend për mbledhjen e Kuvendit u caktua Prizreni, qyteti kryesor i Kosovës dhe një nga më të mëdhenjtë e Shqipërisë, që ndodhej në afërsi të krahinave, ku do të zhvillohej qëndresa e armatosur e Lidhjes për mbrojtjen e tërësisë së atdheut. Me organizimin e drejtpërdrejtë të veprimeve për thirrjen e Kuvendit u ngarkua një Komision i posaçëm, shumica e anëtarëve të të cilit ishin nga Prizreni e Gjakova. Ndërmjet tyre njihen Ymer Prizreni dhe Ahmet Koronica, ndërsa thirrjen për mbledhjen e Kuvendit e lëshoi qysh në fund të prillit një nga përfaqësuesit më të shënuar të qarqeve atdhetare të moderuara, Ali bej Gucia (më vonë: Ali pashë Gucia), pronar i madh tokash dhe kundërshtar i vjetër i Tanzimatit e i Traktatit të Shën-Stefanit.
Lëvizja për thirrjen e Kuvendit Kombëtar u gjallërua në kulm gjatë gjysmës së dytë të majit. Sapo u përhap lajmi se Kongresi i Berlinit do të mblidhej më 13 qershor 1878, në viset e të katër vilajeteve u zhvilluan mbledhje për të zgjedhur delegatët që do të niseshin për në Prizren. Nga viset shqiptare të vilajetit të Kosovës, të Shkodrës, të Manastirit dhe të Janinës, nuk u caktua si delegat për në Prizren asnjë nga elementët sulltanistë. Megjithatë, ulematë dhe funksionarët osmanë, duke përdorur mjete nga më të ndryshmet, bënë që në ato kaza, ku banonin në mënyrë të përzier popullsi myslimane shqiptare, boshnjake, turke dhe pomake (bullgarë të islamizuar), të caktoheshin si delegatë edhe mjaft pashallarë e bejlerë sulltanistë.
E shqetësuar nga zhvillimi i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Porta e Lartë nuk e la fatin e politikës së saj në Shqipëri vetëm në duart e autoriteteve shtetërore të vilajeteve, por ndërhyri edhe vetë për të ndryshuar rrjedhën e ngjarjeve. Për këtë qëllim ajo thirri në Stamboll, në fund të majit, personalitetet më të dëgjuara të jetës politike shqiptare, si Iljaz pashë Dibrën, Ali bej Gucinë, Abdyl Frashërin, Ymer Prizrenin, Ahmet Koronicën, Zija Prishtinën, Mustafa pashë Vlorën, sheh Mustafa Tetovën, Vejsel bej Dinon dhe disa dhjetëra të tjerë, ndaj të cilëve ushtroi për disa ditë me radhë një trysni të fortë për t’i detyruar që t’i jepnin besëlidhjes karakterin e një organizate islamike ballkanike. Personalitetet shqiptare, që i rezistuan presionit të qeverisë osmane, Porta u përpoq t’i mbante në Stamboll me pretekste të ndryshme, për të penguar pjesëmarrjen e tyre në Kuvendin Kombëtar. Por ata u nisën për në Prizren pa lejen e saj. Prizreni kishte marrë në ato ditë të para të qershorit një pamje festive. Përveç banorëve të përhershëm qarkullonin në qytet mijëra mysafirë të tjerë të veshur me rrobat e krahinave të tyre dhe të armatosur.
Kuvendi Kombëtar u hap më 10 qershor 1878. Por atë ditë në Prizren nuk kishin arritur të gjithë delegatët e krahinave shqiptare. Mungonin delegatët e vilajetit të Shkodrës, nisjen e të cilëve e kishin penguar intrigat e valiut turk, Hysen Pashës. Po ashtu, nga vilajeti i Janinës arritën vetëm dy delegatë (njëri nga të cilët ishte Abdyl Frashëri), pasi të tjerët ishin ende në udhëtim. Nga të dhënat e derisotme dokumentare nuk ka qenë e mundur të përcaktohet lista e plotë e delegatëve, as numri i saktë i atyre që u ndodhën të pranishëm në ditën e hapjes së Kuvendit të Përgjithshëm të Lidhjes. Njihen më se 110 emra, shumica e të cilëve vinin nga vilajeti i Kosovës. Ishin këta përfaqësues të shtresave të ndryshme shoqërore, çifligarë e agallarë, tregtarë e zejtarë, klerikë e nëpunës, bajraktarë e malësorë. Kishte personalitete të shquara politike të së kaluarës, por edhe emra të rinj që po hynin në jetën politike të vendit, figura që kishin marrë pjesë në kryengritjet kundër Tanzimatit ose që kishin luftuar prej kohësh kundër ushtrive të monarkive fqinje ballkanike. Ndër figurat më të shquara që merrnin pjesë në Kuvendin e Përgjithshëm njihen: Ali bej Gucia, Iljaz pashë Dibra, Hasan pashë Tetova, Ymer Prizreni (kryetar i komisionit organizator të Kuvendit), Abdullah pashë Dreni, Ahmet Koronica, Shaban bej Prizreni, Zija bej Prishtina, Jashar bej Shkupi, Shaban bej Peja, Filip Doda, Sulejman Vokshi, Shuajip Spahiu, Ali Ibra, Abdyl Frashëri etj. Në Prizren kishin ardhur gjithashtu delegatë disa feudalë sllavë e sulltanistë nga viset e Bosnjë-Hercegovinës.
Kuvendi i Prizrenit i filloi punimet në ditën e caktuar, me qëllim që kërkesat shqiptare t’u paraqiteshin Fuqive të Mëdha para se të mblidhej Kongresi i Berlinit (13 qershor 1878). Kuvendi i Përgjithshëm i zhvilloi punimet në një nga sallat e medresesë së ndërtuar në shek. XVII nga Mehmet Pasha; kjo ndërtesë ndodhet pranë xhamisë ose Bajrak-Xhamisë, siç quhej nga qytetarët prizrenas. Kryetar i Kuvendit u zgjodh delegati më i moshuar, Iljaz pashë Dibra (Qoku)?.
Delegatët që morën pjesë në Kuvendin e Përgjithshëm kishin për çështjen kryesore të ditës një unitet të plotë mendimi; të gjithë qenë të vendosur për të kundërshtuar me çdo kusht copëtimin e trojeve shqiptare, për të mbrojtur tërësinë tokësore të Shqipërisë. Mendim të njëjtë shprehën delegatët që u takonin qarqeve atdhetare edhe për karakterin dhe programin politik të organizatës, që do të themelonte Kuvendi. Ata kërkuan me këmbëngulje që Kuvendi, ashtu siç ishte parashikuar prej tyre, të formonte një Lidhje Shqiptare me karakter kombëtar. Ndryshe nga këta, delegatët, që i takonin krahut sulltanist, u përpoqën që organizata që do të themelohej të kishte një karakter islamik e jo kombëtar shqiptar dhe t’ia nënshtronin atë interesave të Stambollit. Në ditën e parë të punimeve në Kuvend folën delegatë të të gjitha grupimeve politike. Nga fjalimet që u mbajtën në këtë ditë ruhet vetëm një fragment i fjalës së Abdyl Frashërit, kryetar i Komitetit të Stambollit dhe delegat i Toskërisë (i vilajetit të Janinës). Duke mbrojtur platformën atdhetare të lëvizjes kombëtare, ai i ftoi të gjitha krahinat shqiptare që të bashkoheshin si një trup i vetëm për të mbrojtur mbarë atdheun nga rreziku i asgjësimit. Abdyli ndër të tjera tha: “Qëllimi i Kuvendit është që t’ua presim hovin armiqve të pashpirt, duke lidhur besën shqiptare dhe duke u betuar që t’i mbrojmë me gjak trojet që na kanë lënë gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë”. Fjalimi i Abdyl Frashërit la përshtypje brenda dhe jashtë sallës.
Delegatëve të grupimit atdhetar, iu desh të përballeshin në Kuvend si me qendrimet e dëmshme të qarqeve sulltaniste, ashtu edhe me trysninë e autoriteve qeveritare osmane, të përfaqësuara nga mytesarifi turk i Prizrenit, Qamil Beu, që ishte i pranishën në këtë tubim. Të dyja këto forca u përpoqën të pengonin bashkimin e shqiptarëve në një lidhje kombëtare. Megjithatë, Kuvendi i Prizrenit e përmbushi misionin e tij historik kombëtar. Akti më i rëndësishëm i tij ishte vendimi për themelimin e një organizate me karakter politik e ushtarak, të një Lidhjeje (Ittifaku), me një qendër të vetme drejtuese dhe me degë të saj në të gjitha krahinat e vendit, e cila do të merrte përsipër detyrën që të mbronte me çdo mjet interesat e vendit.
Po atë ditë Kuvendi Kombëtar miratoi tekstin e një proteste, drejtuar Kongresit të Berlinit, me anën e së cilës ngrihej zëri kundër shkëputjes së krahinave shqiptare në favor të shteteve fqinje. Sipas traditës, së bashku me formimin e Lidhjes, u shpall edhe një besë e përgjithshme, në bazë të së cilës duhej të pushonin menjëherë të gjitha veprimet e gjakmarrjes ndërmjet banorëve të krahinave që ishin përfaqësuar në Kuvendin e Prizrenit.
Vendimi i Kuvendit të Prizrenit për themelimin e Lidhjes ishte një fitore e madhe e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, pasi me anën e tij iu dha goditja e parë dhe e fuqishme përpjekjeve të Stambollit për ta veshur Lidhjen me karakter islamik dhe u hodhën themelet e një organizate kombëtare shqiptare, e cila, qysh në ditën e parë të saj, pati një karakter atdhetar.
Menjëherë pas themelimit të Lidhjes u formuan organet e saj të larta. Në krye të Lidhjes qëndronte Këshilli i Përgjithshëm me funksione legjislative dhe me seli në Prizren, nga i cili do të vareshin degët krahinore. Kryetar i tij u zgjodh Iljaz pashë Dibra. Për të ushtruar funksionet ekzekutive u formua Komiteti Qendror i Lidhjes Shqiptare, i përbërë nga tri komisione, secili me një përgjegjës të veçantë: komisioni i punëve të jashtme (Abdyl Frashëri), komisioni i punëve të brendshme (Haxhi Shabani) dhe komisioni i të ardhurave financiare (Sulejman Vokshi).
Krijimi i organeve të larta të Lidhjes së Prizrenit dhe pajisja e tyre me funksione pushtetore ishin një fitore tjetër që korrën forcat atdhetare, pasi me anën e tyre u hodhën themelet për krijimin në Shqipëri të një pushteti të veçuar nga ai i Portës së Lartë. Kjo fitore u përforcua me caktimin në krye të organeve të larta të personaliteteve që militonin në Komitetin e Stambollit (Abdyl Frashëri e Sulejman Vokshi), ose që u takonin qarqeve të moderuara (Iljaz pashë Dibra e Haxhi Shaban Prizreni). Për fitoren e plotë të krahut patriotik nuk mbetej tjetër hap, veçse pajisja e besëlidhjes me një statut ose kanun, siç quhej në atë kohë, të ndërtuar mbi platformën rilindëse.

Kanuni dhe Urdhëresa (17 qershor 1878)
Aktet e para të Kuvendit të Përgjithshëm ishin: një peticion për çështjen shqiptare, dërguar Kongresit të Berlinit, një peticion, dërguar Portës së Lartë, Kararnameja (Akti i Vendimeve-Kanuni) dhe Talimati (Urdhëresa).
Të dyja peticionet u miratuan më 15 qershor 1878. Ato u pajisën me nënshkrimet e disa mijëra përfaqësuesve të popullsisë shqiptare në të gjitha krahinat e Shqipërisë. Me anën e tyre kërkohej nga Kongresi i Berlinit dhe nga qeveria turke që të mos i jepnin shteteve të huaja asnjë pëllëmbë tokë nga atdheu i tyre. Edhe në këto dokumente të Kuvendit të Lidhjes shprehej vendosmëria e përfaqësuesve shqiptarë për të luftuar deri te njeriu i fundit për të kundërshtuar çdo vendim që do të cenonte tërësinë territoriale të atdheut. Veç kësaj, në peticionin që iu dërgua Portës së Lartë, parashtrohej edhe kërkesa për të bashkuar të gjitha trojet shqiptare në një vilajet të vetëm shqiptar ose, siç thuhet në peticion, në një “vilajet të bashkuar” (Tevhidi vilajet) me një “kuvend të bashkuar” në krye dhe me administratë, buxhet e ushtri të veçantë, pra të pajisur me autonomi administrative e kulturore.
Por ky program i autonomisë (krijimi i vilajetit të bashkuar me autonomi administrative) nuk u përfshi në të dy dokumentet e tjera që u miratuan nga Kuvendi, më 17 qershor 1878, në Kararnamenë dhe në Talimatin. Kjo shpjegohet me ndikimin e qarqeve konservatore në punimet e vendimet e Kuvendit, të cilat nuk ishin të interesuara për ndryshime të raporteve të Shqipërisë me Perandorinë Osmane. Ndikimi i këtyre qarqeve, me të cilat qenë bashkuar edhe delegatët boshnjakë, u forcua, përkohësisht, në krahasim me atë të grupimit të delegatëve autonomistë kosovarë, edhe për shkak se në Kuvendin e Përgjithshëm nuk kishin arritur ende delegatët e krahinave të tjera të Shqipërisë, sidomos ata të vilajeteve të Shkodrës e të Janinës, të cilët ishin të gjithë përkrahës të autonomisë. Por, veç këtij faktori, në mungesën e kërkesës në Kararname të një vilajeti të bashkuar shqiptar, me autonomi administrative, ndikoi edhe rreziku i jashtëm, ai i copëtimit të Shqipërisë, që nxirrte në plan të parë dhe si detyrë më të ngutshme mbrojtjen e tërësisë së trojeve shqiptare.
Në këto rrethana, qarqet konservatore, të nxitura edhe nga qeveritarët osmanë, u përpoqën t’i impononin Kuvendit të Përgjithshëm një platformë me ndikime sulltaniste dhe islamike. Por këto orvatje dështuan, sepse ndeshën në kundërshtimin e rreptë të përfaqësuesve të vijës patriotike të Kuvendit.
Kanuni i Lidhjes, me emrin Kararname (Akti i Vendimeve) sanksionoi formimin e Lidhjes si organizatë politike shqiptare dhe përcaktoi detyrat e saj më të ngutshme. Megjithëse ky dokument nuk iu shmang dot disa formulimeve kontradiktore, me këmbënguljen e delegatëve atdhetarë aty u përfshinë dispozita të tëra, që i shërbenin Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe që binin ndesh me interesat e Portës së Lartë. Kështu, në nenin 1 thuhej se qëllimi i Lidhjes së Prizrenit ishte të mbronte tërësinë tokësore të Perandorisë Osmane, me të cilën Lidhja nënkuptonte edhe mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë, kurse në nenin 6 shpallej në formë edhe më të qartë e më të prerë, se Lidhja do të kundërshtonte vetëm lëshimet tokësore në favor të Bullgarisë, të Serbisë dhe të Malit të Zi (pra, jo kundër tokave që do të merrte Rusia dhe Austro-Hungaria), që do të thoshte se ajo do të luftonte vetëm për mbrojtjen e tërësisë së trojeve shqiptare. E vështruar nga kjo pikëpamje, Kararnameja i përgjigjej detyrës së parë e kryesore që qëndronte para Lidhjes dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare: lufta për mbrojtjen e tërësisë territoriale të atdheut, të Shqipërisë. Po ashtu, ajo shprehte synimet vetëqeverisëse të shqiptarëve. Nga njëra anë thuhej se Lidhja e Prizrenit do ta shihte si armik çdo njeri që do të përpiqej të dobësonte autoritetin e qeverisë osmane (neni 2), ndërsa nga ana tjetër, ajo e vishte veten dhe komitetet e saj me funksione pushtetore të veçuara nga ato të Stambollit (neni 14), të cilat e dobësonin autoritetin e Portës së Lartë në Shqipëri.
Lidhja trajtohej në Kararname si një institucion politik, me një personalitet juridik të pavarur nga Porta e Lartë. Qeveria e Stambollit, thuhej në nenin 14 të saj, “nuk do të përzihet në asnjë mënyrë në çështjet e Lidhjes”. Por ajo që e theksonte më shumë karakterin e saj të pavarur ishte e drejta që fitoi Lidhja me anën e Kararnamesë për të ngritur në këmbë forca të armatosura, të veçuara nga ushtria perandorake osmane, dhe për të hyrë në luftë kundër fuqive të huaja, pavarësisht nga qëndrimi i Portës së Lartë. Lidhja merrte përsipër edhe disa prerogativa në fushën administrative e gjyqësore.
Të gjitha këto dëshmojnë se referimi në ndonjë rast te feja islame ose përfshirja në të e shprehjes së besnikërisë ndaj Perandorisë Osmane, nuk përcaktonin karakterin e vërtetë të Kararnamesë, nuk cenonin përmbajtjen e saj themelore, që i përgjigjej synimeve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në atë periudhë. Veç kësaj, ky nuk ishte programi përfundimtar i Lidhjes, i cili do të miratohej në një mbledhje më të përgjithshme të Kuvendit, ku të merrnin pjesë përfaqësuesit e të gjitha krahinave të Shqipërisë.
Në dokumentin tjetër, që Kuvendi i Përgjithshëm miratoi po atë ditë (më 17 qershor 1878), i cili u quajt Talimat (Urdhëresë), trajtoheshin aspektet organizative, politike e ushtarake të Lidhjes. Urdhëresa, ndryshe nga Akti i Vendimeve, ishte e zhveshur nga çdo referim te feja islame, si dhe nga deklarata e besnikërisë ndaj Perandorisë Osmane. Veç kësaj, funksionet pushtetore të Lidhjes këtu ishin më të theksuara. Në Urdhëresë flitej haptas se Lidhja do të formonte një administratë qendrore me seli në Prizren, të përbërë nga përfaqësues të çdo sanxhaku, nga e cila do të vareshin administratat lokale të kazave. Krahas kësaj administrate të veçuar do të krijohej edhe një ushtri e shkëputur nga ajo e Portës së Lartë, e cila do të varej drejtpërdrejt nga Lidhja. Nëpërmjet Kararnamesë, delegatët e Kuvendit të Përgjithshëm shpallën Prizrenin si kryeqytetin e Lidhjes.
Lidhja vendosi të ngrinte një ushtri të rregullt, të disiplinuar dhe të ndërgjegjshme, të aftë për të mbrojtur atdheun. Në Talimat përfshihej edhe një shtojcë që përmbante një varg masash konkrete për dislokimin e menjëhershëm të forcave të armatosura të Lidhjes së Prizrenit në pikat kryesore strategjike, si në Guci, në Rugovë, në Kolashin, në Prepol, në Senicë, në Tashllixhe, në Mitrovicë, në Gjilan, në Palankë, në Shkodër e gjetkë. Prej këtej ato do të mbronin viset shqiptare, nëse Kongresi i Berlinit do t’ua jepte Serbisë, Bullgarisë e Malit të Zi. Sipas Talimatit, Kuvendi Kombëtar parashihte të ngrinte, në rast nevoje, një ushtri kombëtare prej 190 mijë vetash.
Lajmi i formimit të Lidhjes në Prizren u përhap menjëherë në Shqipëri dhe pati jehonë në të katër anët e vendit. Kudo filloi një diskutim i zjarrtë rreth vendimeve të Kuvendit të Prizrenit. Me këtë rast atdhetarët përparimtarë kërkuan që të mblidhej përsëri Kuvendi i Përgjithshëm, në të cilin të merrnin pjesë përfaqësuesit e krahinave shqiptare të të katër vilajeteve.
Në protestat, që popullsia e krahinave të ndryshme i drejtoi gjatë atyre ditëve Kongresit të Berlinit, mbahej një qëndrim krejt i ndryshëm ndaj Stambollit, nga ai i krahut sulltanist. “Ashtu sikurse nuk jemi dhe nuk duam të jemi turq, po ashtu do të luftojmë me të gjitha forcat tona kundër cilitdo që do të kërkonte të na bënte sllavë, austriakë ose grekë”, thuhej ndër të tjera në një memorandum drejtuar, më 13 qershor 1878, kryeministrit britanik, lordit Bikonsfild (Beaconsfield), nënshkruar nga rreth 500 qytetarë shkodranë, të cilët kërkonin respektimin e tërësisë tokësore të Shqipërisë dhe formimin e një shteti shqiptar të pavarur. Me telegramet që i drejtonin Kongresit të Berlinit në ditët e mëpasme, përfaqësuesit e kazave shqiptare të vilajeteve të Shkodrës, të Janinës, të Kosovës e të Manastirit kërkonin gjithashtu, si shqiptarë, respektimin e tërësisë tokësore të atdheut të tyre, të Shqipërisë. Të tilla kërkesa iu paraqitën areopagut ndërkombëtar edhe nga shqiptarët e mërguar jashtë Shqipërisë, madje edhe nga grupe shqiptarësh që ndodheshin në Stamboll. Në një memorandum, drejtuar më 20 qershor 1878 ministrave të Jashtëm të Fuqive të Mëdha nga një grup personalitetesh shqiptare që banonin në kryeqytetin e Perandorisë Osmane, midis të cilëve bënin pjesë edhe disa anëtarë të Komitetit të Stambollit (Pashko Vasa, Sami Frashëri, Ali Danish Prishtina, Sermedi Seid Toptani dhe Abedin bej Dino), pasi protestohej në emër të popullit shqiptar kundër copëtimit territorial të atdheut, shtrohej kërkesa për t’i dhënë Shqipërisë një rregullim të veçantë administrativ, sipas një projekti të hartuar prej një komisioni të përbërë nga shqiptarë dhe të miratuar nga Porta e Lartë.
Paralelisht me rritjen e lëvizjes masive në të mirë të platformës kombëtare, përfunduan edhe përgatitjet për mbledhjen e Kuvendit të Përgjithshëm. Në fund të qershorit në Prizren arritën delegatët e pothuajse të gjitha krahinave shqiptare. Në të njëjtën kohë u kthye nga Berlini edhe delegacioni shqiptar, i kryesuar nga Abdyl Frashëri, që kishte shkuar atje për t’u paraqitur Fuqive të Mëdha të mbledhura në Kongres, Peticionin me kërkesat e Kuvendit të Lidhjes së Prizrenit. Shumica dërrmuese e delegatëve ishte edhe më e vendosur për ta mbrojtur deri në fund programin politik kombëtar të Lidhjes. Madje disa delegatë, si për shembull ata të Shkodrës, kishin porosi nga popullsia e tyre që “të mos pranonin asgjë që mund të interpretohej si forcim i frymës islamike” dhe “po të vinin re se Lidhja po i shmangej rrugës kombëtare për të hyrë në rrugën thjesht fetare, të largoheshin prej saj”.
Kuvendi i Përgjithshëm u mblodh në Prizren më 1 korrik 1878. Nga 300 delegatët që, sipas disa dëshmive, kishin ardhur në Prizren, njihen të paktën 140 emra, nga të cilët 96 nga Kosova, 26 nga Shkodra dhe 20 nga vilajeti i Janinës. Pas dy ditë diskutimesh Kuvendi i Përgjithshëm miratoi, më 2 korrik 1878, një Rezolutë ose Kanun të ri për Lidhjen e Prizrenit, me të cilin u bënë hapa të rëndësishëm në përpunimin e mëtejshëm të programit të Lidhjes.
Kanuni i ri e shpalli botërisht organizatën e formuar në Prizren si Lidhje Shqiptare dhe organin e saj qendror e quajti Komitet Kombëtar. Statuti i ri ishte pastruar nga ndonjë formulim me karakter fetar islamik dhe nga ideja e besnikërisë ndaj Perandorisë Osmane, që kishin pasur vend në Kararname. Në tekstin e Kanunit thuhej shprehimisht se Lidhja do të luftonte për të drejtat kombëtare të Shqipërisë dhe se veprimtarinë e saj do ta shtrinte vetëm në trojet shqiptare. Ai i jepte të drejtë Komitetit Kombëtar të formonte nënkomitete të Lidhjes në qendrat e sanxhakëve të Shqipërisë, të organizonte një ushtri të armatosur për të mbrojtur trojet shqiptare, të shpallte mobilizimin ushtarak të të gjithë burrave të aftë për armë, të vilte, për nevojat e veta buxhetore, një sërë taksash të ndryshme dhe të jepte dënime penale kundër dezertorëve nga Lidhja Shqiptare. Kuvendi mori edhe masat e nevojshme për anët organizative të Lidhjes.
Në një mbledhje të fshehtë, që u zhvillua natën në shtëpinë e atdhetarit prizrenas Shuaip Spahiu, u zgjodhën anëtarët e Këshillit të Përgjithshëm, që vishej me funksione legjislative dhe, të Komitetit Kombëtar, që do të ushtronte funksione ekzekutive. Në Këshillin e Përgjithshëm u zgjodhën 56 anëtarë nga krahinat shqiptare të të katër vilajeteve, të cilët ishin nga të gjitha besimet fetare dhe përfaqësonin forcat atdhetare të vendit. Midis tyre ishin: Iljaz pashë Dibra, Ali pashë Gucia, Sheh Mustafa Tetova, Abdyl Frashëri, Ymer Prizreni, Sulejman Vokshi, Haxhi Zeka, Ahmet Koronica, Haxhi Shabani, Binak Alia, Ali Ibra, Ali pashë Draga, Ali bej Tirana, Qazim bej Gjirokastra etj. Si kryetar i Këshillit mbeti përsëri Iljaz pashë Dibra. Tri komisionet e Komitetit, të pajisura me funksione dikasteriale, mbetën siç ishin, nën kryesinë e Abdyl Frashërit, të Haxhi Shabanit e të Sulejman Vokshit.
Kanuni, i miratuar më 2 korrik 1878, shënonte fitoren e plotë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në gjirin e Lidhjes së Prizrenit. Kjo fitore ishte e dyfishtë. Nga njëra anë, detyra për të mbrojtur vetëm trojet shqiptare, me të cilën e ngarkoi ky kanun, e ktheu përfundimisht Lidhjen e Prizrenit në një organizatë politike kombëtare dhe i dha të drejtën për ta përfaqësuar Shqipërinë e robëruar në arenën ndërkombëtare. Nga ana tjetër, të drejtat që i dha po ai kanun për të pasur administratë, ushtri, buxhet dhe gjyqe të veçanta, e pajisën Lidhjen e Prizrenit me funksione pushtetore të veçuara nga ato të shtetit centralist osman. Në të vërtetë, me këto të drejta, që u sanksionuan në kanunin e 2 korrikut 1878, Lidhja e Prizrenit fitoi bazën ligjore për të ngritur shkallë-shkallë një shtet autonom shqiptar brenda shtetit perandorak osman.

[Laberia]

3. MBROJTJA E TROJEVE SHQIPTARE

Shqipëria dhe Kongresi i Berlinit (13 qershor-13 korrik 1878)
Kongresi i Berlinit u hap më 13 qershor 1878, me rend dite rishikimin e Traktatit të Shën-Stefanit. Në të morën pjesë 6 Fuqitë e Mëdha të Evropës: Gjermania, Anglia, Franca, Rusia, Austro-Hungaria dhe Italia. Sipas procedurës së vendosur paraprakisht, vendimet do të merreshin njëzëri. Punimet e Kongresit të Berlinit i drejtoi kancelari gjerman, Otto Bismark.
Në punimet e Kongresit të Berlinit mori pjesë edhe një delegacion qeveritar i Perandorisë Osmane, i kryesuar nga ministri i saj i Jashtëm, Kara Theodhor Pasha, me ndihmës të parë Mehmet Ali Pashën, një mareshal turk me origjinë gjermane. Por delegacioni turk nuk kishte të drejta të barabarta me ato të Fuqive të Mëdha. Ai mund të diskutonte për çdo çështje të rendit të ditës, por nuk kishte të drejtë të votonte për vendimet e Kongresit.
Me ftesën e Fuqive të Mëdha, shtetet ballkanike (Serbia, Greqia, Bullgaria, Rumania, Mali i Zi) dërguan në Berlin delegacionet e tyre qeveritare, të cilat parashtruan dhe mbrojtën në seanca të veçanta të Kongresit kërkesat e tyre politike e territoriale.
Edhe shqiptarët, sidomos organizmat e Lidhjes së Prizrenit, i parashtruan Kongresit të Berlinit kërkesat e tyre. Në dhjetëra peticione e memorandume të dërguara gjatë muajve qershor-korrik 1878, përveç protestave kundër lakmive pushtuese të shteteve fqinje, që cenonin tërësinë territoriale të Shqipërisë, parashtrohej edhe kërkesa për t’i dhënë Shqipërisë disa të drejta autonomiste. Këtë kërkesë ia përcolli me anën e Abdyl Frashërit Kongresit të Berlinit edhe Lidhja e Prizrenit me peticionin që miratoi më 15 qershor.
Megjithëse kjo platformë e autonomisë ishte pranuar nga shumica e qarqeve patriotike shqiptare, nuk munguan t’u paraqiten Fuqive të Mëdha edhe kërkesa të tjera, që parashikonin formimin e një shteti të pavarur shqiptar. Kështu, në memorandumin, që një grup atdhetarësh shkodranë i dërguan më 13 qershor 1878 lordit Bikonsfild, kryetar i delegacionit anglez në Kongresin e Berlinit, pasi flitej hollësisht për rrezikun që i kanosej tërësisë territoriale të Shqipërisë nga shtetet fqinje, parashtrohej si zgjidhja më e përshtatshme për çështjen shqiptare, në kushtet në të cilat ndodhej Evropa Juglindore, formimi i një shteti shqiptar të pavarur. Krijimi i shtetit të pavarur shqiptar do ta çlironte popullin shqiptar nga zgjedha shekullore osmane, do të krijonte në Ballkan një mburojë kundër pansllavizmit rus dhe do të shërbente si një element ekuilibri në lindje.
Megjithatë, Fuqitë e Mëdha, të mbledhura në Kongresin e Berlinit, nuk i morën parasysh këto kërkesa të shqiptarëve. Edhe pse në Berlin luhej fati i popullit shqiptar, Fuqitë e Mëdha e injoruan qenien e tij. Madje, delegacioni shqiptar, i ngarkuar nga Lidhja e Prizrenit, i cili shkoi në Berlin me nismën e vet për t’i parashtruar Kongresit të drejtat e Shqipërisë, nuk u përkrah nga askush. Abdyl Frashëri, kryetari i delegacionit, u përpoq ta bindte kryetarin e Kongresit, kancelarin Bismark, në një takim që pati me të, që ta përfshinte në rendin e ditës së një seance edhe çështjen e kombit shqiptar. Por kancelari gjerman nuk pranoi duke u shprehur brutalisht se “nuk ka një komb shqiptar”.
Si rrjedhim, çështja shqiptare nuk u përfill fare si çështje më vete nga Kongresi i Berlinit. Të mbledhura për të rishikuar Traktatin e Shën-Stefanit, Fuqitë e Mëdha morën përsipër që të hartonin në Kongresin e Berlinit një hartë të re politike të Gadishullit Ballkanik. Në Kongres Fuqitë e Mëdha nuk u udhëhoqën nga parimi i lirisë së popujve, por nga interesat e tyre të veçantë, të cilët ishin në kontradiktë të thellë ndërmjet tyre. Perandoria Ruse luftonte për të sanksionuar kushtet e Traktatit të Shën-Stefanit, kurse Britania e Madhe me Austro-Hungarinë përpiqeshin të pakësonin sa më shumë përfitimet e Rusisë dhe t’i përforconin pozitat e tyre në Evropën Juglindore. Perandoria Gjermane orvatej të kënaqte Austro-Hungarinë për të mos e lënë që të bashkohej me Francën dhe ta neutralizonte kundërshtimin e Rusisë, duke provokuar keqësimin e marrëdhënieve të saj me Perandorinë Britanike. Synimi kryesor i Francës ishte izolimi politik i Gjermanisë, kurse Italia, nga ana e saj, kërkonte zgjidhje të tilla që do të çonin në dobësimin e pozitave të Austro-Hungarisë në Gadishullin Ballkanik.
Punimet e Kongresit të Berlinit vijuan plot një muaj. Ato përfunduan më 13 korrik 1878 me nënshkrimin e Traktatit të Berlinit, i cili zëvendësoi atë të Shën-Stefanit.
Sipas traktatit të ri, përfitimet politike e territoriale të Rusisë u pakësuan si në Gadishullin Ballkanik, ashtu edhe në Azinë e Vogël. Ideja e një principate bullgare, nën sovranitetin e sulltanit, mbeti në fuqi, por kufijtë e saj u zvogëluan gati trefish. Kongresi i Berlinit vendosi që territori i saj të shtrihej midis lumit Danub dhe maleve Ballkan. Viset në jug të maleve Ballkan do të formonin një provincë autonome të Perandorisë Osmane me emrin Rumelia Lindore. Viset e Maqedonisë, së bashku me krahinat lindore të Shqipërisë, të cilat me Traktatin e Shën-Stefanit i jepeshin Bullgarisë, do të mbeteshin gjithashtu nën sundimin osman. Kongresi i Berlinit ua njohu pavarësinë Rumanisë, Serbisë dhe Malit të Zi. Ai ripohoi gjithashtu vendimin e mëparshëm për t’i dhënë Rumanisë Dobruxhën Veriore dhe për t’i shkëputur asaj provincën e Besarabisë në favor të Rusisë. Kufijve të Serbisë e të Malit të Zi ai u bëri ndryshime të rëndësishme. Me këmbënguljen e Austro-Hungarisë u vendos që Serbia të mos zgjerohej nga ana jugore (në drejtim të Novi Pazarit, të Mitrovicës dhe të Prishtinës, të cilat Vjena i lakmonte për vete), por nga ana juglindore, duke i dhënë asaj krahinat e Pirotit, të Trenit, të Vranjës e të Nishit; këto, me Traktatin e Shën-Stefanit, i qenë premtuar Bullgarisë. Për të njëjtën arsye, me këmbënguljen e Vjenës, Malit të Zi iu pakësuan së tepërmi përfitimet territoriale nga ana veriore, në drejtim të Hercegovinës dhe të Novi Pazarit. Sipas Traktatit të Berlinit, ai do të zgjerohej kryesisht nga ana jugore: do të merrte krahinat e Tivarit, të Podgoricës, të Plavës, të Gucisë, të Rugovës e të Kolashinit. Aneksimi i Ulqinit nuk iu njoh, por Cetina fitonte të drejtën që anijet tregtare malazeze të lundronin lirisht në lumin Bunë dhe në liqenin e Shkodrës.
Përfitime tokësore në kurriz të Perandorisë Osmane patën sidomos dy fuqi të mëdha, të cilat nuk kishin marrë pjesë fare në luftën ruso-turke: Austro-Hungaria dhe Britania e Madhe. Austro-Hungaria fitoi të drejtën për të pushtuar ushtarakisht, gjoja për t’i administruar, Bosnjën dhe Hercegovinën, përveç limanit Spic, në brigjet jugore të Dalmacisë, të cilën e aneksoi zyrtarisht; po ashtu fitoi të drejtën për të mbajtur garnizone ushtarake në sanxhakun e Novi Pazarit. Britania e Madhe, e cila u paraqit në Kongres si mbrojtësja më e flaktë e Perandorisë Osmane, i shkëputi kësaj ishullin e Qipros.
Me përkrahjen e Anglisë e të Francës, Kongresi i Berlinit mori në shqyrtim edhe kërkesat e Greqisë, e cila gjithashtu nuk kishte marrë pjesë në luftën ruso-turke. Athina pretendonte të aneksonte Thesalinë, Maqedoninë, Kretën dhe sidomos Epirin (vilajetin e Janinës). Pas mjaft debatesh, Kongresi, duke marrë parasysh kundërshtimin që bëri Anglia për Kretën dhe Rusia për Maqedoninë, nuk pranoi që këto t’i jepeshin Greqisë, ndërsa për pretendimet greke në Epir, Perandoria Osmane deklaroi haptas se aneksimi i Epirit nga Greqia do të ishte i rrezikshëm për të dyja palët, pasi aty mbisundonte popullsia shqiptare, e cila do t’u shkaktonte telashe si Greqisë, ashtu dhe Turqisë. Më në fund u vendos që kufiri në Thesali dhe në Epir të caktohej nga një komision turko-grek. Megjithatë, Kongresi rekomandonte si vijë kufiri lumin Kalamas në Epir dhe lumin Selemvria në Thesali. Në rast se Greqia e Turqia nuk do të merreshin dot vesh ndërmjet tyre, thuhej në nenin 24, atëherë do të ndërhynin Fuqitë e Mëdha.
Vendimet e Kongresit të Berlinit cenonin rëndë interesat e popullit shqiptar dhe tërësinë territoriale të Shqipërisë. Ashtu si Traktati i Shën-Stefanit, edhe ai nuk e pa Shqipërinë si një njësi politike të veçantë, por e trajtoi si një plaçkë tregu të destinuar për të përmbushur synimet e Fuqive të Mëdha dhe për të kënaqur lakmitë e shteteve ballkanike. Traktati i Berlinit nuk i njohu Shqipërisë asnjë të drejtë kombëtare, madje nuk e zinte fare në gojë emrin e saj. Ai nuk e respektoi as tërësinë e saj territoriale. Malit të Zi, përveç trojeve me popullsi të përzier shqiptare e sllave, iu dhanë përsëri disa vise thjesht shqiptare (krahinat e Plavës, të Gucisë e të Rugovës), sikundër edhe Serbisë (krahinat e Vranjës, të Trenit e të Pirotit). Bullgarisë nuk iu njohën viset e Shqipërisë Lindore, por, nga ana tjetër, iu dhanë Greqisë (e cila nuk përfitonte asgjë nga Traktati i Shën-Stefanit), viset e Çamërisë. Veç kësaj, me Traktatin e Berlinit lindi edhe një rrezik tjetër për trojet shqiptare. Ky rrezik vinte nga Austro-Hungaria, e cila, përveç pushtimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës, fitonte gjithashtu të drejtën të vendoste garnizone ushtarake dhe të ndërtonte rrugë strategjike në sanxhakun e Novi Pazarit “deri përtej Mitrovicës”. Me këto koncesione Vjena hidhte hapin e parë për të pushtuar një ditë krejt Kosovën dhe për të dalë pastaj në Selanik.
Midis vendimeve të tjera që mori Kongresi i Berlinit, dy prej tyre preknin, njëri tërthorazi e tjetri drejtpërdrejt, dy çështje që kishin lidhje me aspektin politik të trojeve shqiptare, që do të mbeteshin nën sundimin e Perandorisë Osmane. E para trajtohej në nenin 23 të traktatit. Sipas këtij neni, Porta e Lartë detyrohej të hartonte për viset ballkanike, që ndodheshin nën sundimin e saj të plotë, “rregullore organike” për një administrim autonom të vilajeteve, pak a shumë të njëllojtë me atë që i qe dhënë ishullit të Kretës më 1868. Me qëllim që këto “rregullore” t’u përshtateshin nevojave të vendit, Porta duhej të ngarkonte “komisione të posaçme” për hartimin e tyre, në të cilat “elementi vendas duhej të përfaqësohej në shkallë të gjerë”. Projektet që do të hartoheshin për çdo vilajet, thuhej në po këtë nen, para se të hynin në fuqi, do të miratoheshin edhe nga Komisioni Evropian që u krijua nga Fuqitë e Mëdha për Rumelinë Lindore. E dyta ishte përfshirë në Protokollin nr.13 të Kongresit të Berlinit dhe kishte lidhje me venomet e Mirditës. Fillimisht çështja u ngrit nga përfaqësuesit e Francës dhe të Austro-Hungarisë. Këta kërkuan nga Porta e Lartë që ajo t’i respektonte edhe në të ardhmen “privilegjet dhe imunitetet” (domethënë: venomet), të cilat “popullsia e Mirditës i gëzon ab antiquo” (që në kohët e lashta). Përfaqësuesi osman e kundërshtoi këtë propozim që e pengonte Portën e Lartë ta nënshtronte Mirditën, duke u kapur pas faktit se zotimi për të respektuar venomet në këtë krahinë binte në kundërshtim me nenin 23, i cili e detyronte atë të zbatonte reforma administrative në vilajetet e Turqisë Evropiane. Megjithatë ai shtoi se Porta e Lartë nuk kishte ndërmend të zbatonte reformat e saj në krahinën e Mirditës. Fuqitë e Mëdha mbetën të kënaqura nga deklarata e përfaqësuesit turk, e cila u përfshi në Protokollin nr.13, duke marrë kështu vlerën e një zotimi zyrtar. Të dyja këto vendime ishin negative për Shqipërinë.
Me nenin 23 Fuqitë e Mëdha cenonin interesat jetike të Shqipërisë, jo pse e detyronin Perandorinë Osmane t’i pajiste viset ballkanike me administratë autonome “të përshtatshme” me nevojat e tyre, por me të drejtën që fitoi Porta e Lartë për ta mbajtur edhe në të ardhmen ndarjen administrative që ishte në fuqi, pra copëtimin e trojeve shqiptare ndërmjet katër vilajeteve të ndryshme. Reformat administrative autonomiste i kërkonin vetë qarqet përparimtare rilindëse, por ato i kushtëzonin këto reforma me bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet të vetëm autonom. Pajisja e katër vilajeteve me “rregullore organike” të veçantë, gjoja në përshtatje me nevojat e vendit, do t’i vështirësonte edhe më tej lidhjet ekonomike, shoqërore, politike e kulturore ndërmjet krahinave shqiptare të këtyre vilajeteve. Për më tepër, e drejta që fituan me nenin 23 Fuqitë e Mëdha për të ndërhyrë në këtë çështje, u dha atyre mundësinë, siç shkruante pak më vonë Abdyl Frashëri, që t’u jepnin reformave karakter joshqiptar, por serb në vilajetin e Kosovës, bullgar në atë të Manastirit dhe grek në vilajetin e Janinës. Si rrjedhim, me zbatimin e nenit 23 rritej më tepër në të ardhmen rreziku i aneksimit të trojeve shqiptare nga shtetet fqinje ballkanike dhe vështirësohej më shumë lufta e shqiptarëve për bashkimin e këtyre trojeve në një vilajet të vetëm autonom.
Po ashtu, me Protokollin nr. 13, Fuqitë e Mëdha cenonin interesat jetike të Shqipërisë, sepse çështjen kombëtare shqiptare e reduktuan vetëm si problem të popullsisë së saj katolike dhe në mënyrë të veçantë vetëm si çështjen e një krahine të saj, siç ishte krahina e vogël dhe e prapambetur e Mirditës, e cila, sipas tyre, nuk aspironte gjë tjetër, veçse të ruante statusin e saj partikularist e patriarkal. Protokolli nr.13 i hapte kështu rrugën Vjenës, e cila gëzonte prej kohësh të drejtën e mbrojtjes së popullsive katolike të Perandorisë Osmane (kultusprotektoratin), që të ndërhynte lirisht në jetën e brendshme të Mirditës dhe ta kthente atë në një pikëmbështetje të avancuar për ekspansionin e saj të mëtejshëm drejt brigjeve shqiptare të Adriatikut dhe drejt viseve të Ballkanit Qendror.

Acarimi i marrëdhënieve shqiptaro-turke.
Aksioni i Gjakovës (korrik-shtator 1878)
Vendimet e Kongresit të Berlinit e shtuan zemërimin e shqiptarëve kundër Fuqive të Mëdha dhe kundër Portës së Lartë. Nga të katër anët e vendit u bënë protesta për të kundërshtuar shkëputjen e trojeve shqiptare në favor të shteteve fqinje. Kudo u shpreh gatishmëria e masave popullore për të mos lëshuar, qoftë në veri, qoftë në jug, asnjë pëllëmbë tokë të banuar nga popullsi shqiptare. Megjithatë, pasi mbaruan punimet e Kongresit të Berlinit, vëmendja e shqiptarëve u drejtua kryesisht nga fati i trojeve veriore, pasi vendimi i Fuqive të Mëdha për dorëzimin e Plavës dhe të Gucisë në favor të Malit të Zi kishte formë të prerë. Si i tillë ai duhej të zbatohej menjëherë, kurse vendimi për viset jugore do të merrte formë përfundimtare më vonë, pasi ishte i lidhur me bisedimet turko-greke.
Tensioni i madh politik që pushtoi opinionin publik krijoi një truall të favorshëm për rritjen e shpejtë të autoritetit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe për shtrirjen e saj organizative, brenda pak javëve, në të katër anët e vendit.
Pasi u kthyen në krahinat e tyre delegatët që kishin marrë pjesë në Kuvendin e Prizrenit, besëlidhjet lokale ose komisionet e vetëmbrojtjes, që ishin krijuar më parë, u kthyen menjëherë në degë të Lidhjes Shqiptare. Në ato krahina, ku ato mungonin, u organizuan mbledhje të posaçme, të cilat formuan degët lokale të Lidhjes. Duke marrë parasysh vështirësitë e ndërlidhjes së degëve të shumta me Komitetin Kombëtar dhe për ta rritur operativitetin e këtyre degëve në përshtatje me rrethanat lokale, në fillim të korrikut u formuan në bazë vilajetesh tri komitete ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare me qendër në Prizren, në Shkodër dhe në Janinë. Me to u lidhën degët e shpërndara në sanxhakët dhe në kazatë e këtyre vilajeteve. Meqenëse më 1878 vilajeti i Manastirit ishte suprimuar, degët e formuara në sanxhakët e Dibrës, të Ohrit e të Manastirit u lidhën me Komitetin Ndërkrahinor të Prizrenit, kurse ato të sanxhakut të Korçës me Komitetin Ndërkrahinor të Janinës. Lidhjet ndërmjet Komitetit të Janinës dhe komiteteve të Prizrenit ose të Shkodrës kryheshin sipas rastit, nëpërmjet degës së Elbasanit ose nëpërmjet degës së krijuar posaçërisht për këtë qëllim në Selanik, e cila shërbente si ndërmjetëse për lidhjet e komiteteve ndërkrahinore të vilajeteve me Komitetin e Stambollit. Për të shpejtuar lidhjet ndërmjet tyre, komitetet krahinore shfrytëzuan edhe linjën telegrafike, madje, nëpërmjet telegrafistëve atdhetarë, edhe shifrazhin sekret telegrafik.
Në përshtatje me situatën e krijuar, Komiteti Ndërkrahinor i Janinës u ngarkua me detyrën që të merrte masa politike e ushtarake për të parandaluar ose, në pamundësi të kësaj, për të kundërshtuar shkëputjen e Çamërisë në favor të Greqisë. Për këtë qëllim në dhjetëditëshin e tretë të korrikut 1878 u organizua në Janinë një Kuvend i gjerë Ndërkrahinor me përfaqësues të të gjitha degëve të vilajetit. Pasi vendosi të shprehte botërisht vendosmërinë e shqiptarëve për të kundërshtuar me armë çdo lëshim të trojeve të tyre në favor të Mbretërisë Greke, Kuvendi Ndërkrahinor caktoi për çdo kaza numrin e forcave vullnetare, që do të mobilizoheshin për të hyrë në luftë menjëherë sapo të dilte nevoja. Në të njëjtën kohë përfaqësuesit e degëve të Jugut miratuan një memorandum, me të cilin paralajmërohej Porta e Lartë se shqiptarët ishin të vendosur të viheshin edhe kundër saj, në rast se ajo do të tërhiqej përballë pretendimeve shoviniste të Athinës.
Në mbledhjen që mbajti më 24 korrik 1878, nën drejtimin e Abdyl Frashërit, Kuvendi Ndërkrahinor i Janinës, krahas vendimeve që mori për mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë, shqyrtoi edhe çështjen e formimit të vilajetit autonom shqiptar. Për këtë qëllim, më 24 korrik 1878, u hartua një rezolutë e veçantë, në të cilën aspirata e shqiptarëve për autonomi është formuluar nëpërmjet tri kërkesave: bashkimi i trojeve të tyre në një vilajet të vetëm, zhvillimi i gjuhës shqipe si gjuhë kombëtare dhe zbatimi menjëherë në Shqipëri i reformave të përshtatshme me nevojat e saj, sikurse ishte krijimi i “milicisë shqiptare” me forca të rekrutuara nga e gjithë Shqipëria. Lidhja parashikonte që vetëm në vilajetin e Janinës të mblidhte 30 mijë burra të armatosur.
Kjo rezolutë, në të cilën shprehej vendosmëria e shqiptarëve për të kundërshtuar me armë në dorë çdo aneksim të tokës së tyre nga Greqia, madje edhe në kundërshtim me qëndrimin e Portës së Lartë, shqetësoi qarqet qeveritare të Stambollit. Në telegramet që i dërgonte kryetarit të Kuvendit Ndërkrahinor të Janinës më 3 dhe 25 gusht, kryeministri turk shpejtoi t’i qetësonte shqiptarët, duke u zotuar se nuk do t’i lëshonte Greqisë asnjë pëllëmbë tokë nga vilajeti i Janinës.
Gjithashtu, në përshtatje me situatën e krijuar, dy komitetet ndërkrahinore të Veriut u mobilizuan për të kundërshtuar me armë dorëzimin e kazasë së Gucisë (ku bënte pjesë edhe Plava) në favor të Malit të Zi. Për mbrojtjen e tyre në Shkodër u zhvillua një miting popullor, pas të cilit filluan menjëherë përgatitjet për të rekrutuar vullnetarë dhe për të grumbulluar armë. Brenda pak ditëve, në fillim të korrikut, në rrethin e Shkodrës u regjistruan rreth 6 mijë vullnetarë. Qytetarët dhe fshatarët dhanë kontribut në të holla e drithë. Një mobilizim i tillë ndodhi edhe në Kosovë, sidomos në Gjakovë e në Pejë. Më shumë se kudo mobilizimi përfshiu banorët e Plavës e të Gucisë. Shqiptarët, të cilët përbënin shumicën dërrmuese të këtyre dy krahinave, u vunë në gatishmëri të plotë, duke vëzhguar ditë e natë lëvizjet e ushtrive malazeze përtej kufirit. Sipas vendimit që mori Komiteti Kombëtar i Lidhjes së Prizrenit, vullnetarët e krahinave të tjera do të qëndronin në shtëpitë e tyre në pritje për t’u nisur në front sapo të lëshohej kushtrimi.
Përgatitjet politike dhe ushtarake të Lidhjes së Prizrenit tregonin se nenet e Traktatit të Berlinit, që cenonin të drejtat kombëtare të Shqipërisë, nuk mund të zbatoheshin pa dhunën e armatosur kundër shqiptarëve që do të ushtrohej ose nga Mali i Zi, ose nga Perandoria Osmane. Për ta mënjanuar këtë konflikt tepër të kushtueshëm dhe me përfundime të pasigurta për Malin e Zi, knjaz Nikolla kërkoi ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha, duke e akuzuar Portën e Lartë si organizatoren e Lidhjes së Prizrenit.
Për Perandorinë Osmane kazaja e Gucisë, me më pak se 10 mijë banorë, nuk kishte asnjë rëndësi ekonomike e strategjike në krahasim me territoret e gjera të Bullgarisë, të Bosnjës, të Hercegovinës etj., që asaj iu shkëputën nga Traktati i Berlinit. Por Porta e Lartë nuk donte që, për shkak të një krahine të parëndësishme kufitare, të ndizte revoltimin e mëtejshëm të 1,6 milion shqiptarëve, të cilët do të mbeteshin brenda kufijve të Perandorisë. Si rrjedhim, ajo ngurroi të dorëzonte Plavën e Gucinë, duke u justifikuar para Fuqive të Mëdha me arsyen e vërtetë, me rrezikun e një konflikti të armatosur ndërmjet saj dhe shqiptarëve.
Ndërkaq, në dhjetëditëshin e tretë të korrikut u acaruan marrëdhëniet e Portës së Lartë me shqiptarët, për shkak të qëndrimit të këtyre të fundit ndaj pushtimit të Bosnjës e të Hercegovinës nga Austro-Hungaria. Kur më 22 korrik ushtritë austro-hungareze filluan marshimin drejt Bosnjës dhe Hercegovinës, autoritetet shtetërore osmane u kërkuan krerëve të Lidhjes Shqiptare që t’u vinin në ndihmë me forcat e tyre të armatosura boshnjakëve, që kishin rrëmbyer armët kundër pushtuesve të huaj. Kërkesën e Stambollit e miratuan vetëm qarqet sulltaniste, të cilat u përpoqën të bindnin Këshillin e Përgjithshëm të Lidhjes për të marrë pjesë në luftën kundër Austro-Hungarisë, ndërsa anëtarët e tij nuk pranuan, duke përdorur si argument nevojën e ngutshme që kishte vendi për mbrojtjen e trojeve shqiptare. Presioni i qarqeve qeveritare dhe i elementëve turkomanë vijoi katër javë, derisa më 19 gusht 1878 Këshilli i Përgjithshëm, i mbledhur posaçërisht për këtë qëllim, e hodhi përfundimisht poshtë kërkesën e Portës së Lartë. Lidhja vendosi të mos dërgonte forcat e saj të armatosura kundër invazionit austro-hungarez në Bosnjë, me arsyen e thjeshtë se ato ishin krijuar për të mbrojtur interesat kombëtarë të Shqipërisë e jo të Perandorisë Osmane. Me këtë qëndrim Lidhja e Prizrenit u dha, pas miratimit të kanunit kombëtar më 2 korrik 1878, goditjen e dytë planeve të sulltanit. Goditjen e tretë ajo ua dha tre javë më vonë me vrasjen në Gjakovë të mareshalit Mehmet Ali pashë Maxhari.
Pas dështimit të planeve të saj në lidhje me Bosnjën e me Hercegovinën, Porta e Lartë filloi të shqetësohej si nga rruga e veprimeve të pavarura në të cilët tashmë kishte hyrë Lidhja Shqiptare, ashtu edhe nga trysnia e madhe që po ushtronin Fuqitë e Mëdha në lidhje me zbatimin e Traktatit të Berlinit kundrejt Malit të Zi e Mbretërisë Greke. Trysni të fuqishme ushtronte sidomos Rusia cariste, e cila po e kushtëzonte tërheqjen e ushtrive të veta nga Rumelia Lindore me dorëzimin nga ana e Perandorisë Osmane të trojeve që i qenë premtuar Malit të Zi. Kërkesën e plotësimit të detyrimeve, që rridhnin nga Kongresi i Berlinit, ia parashtroi Stambollit edhe princi i Malit të Zi, më 13 gusht 1878. Për t’u çliruar nga ky presion e sidomos nga ai që ushtronte Rusia, ushtritë e së cilës ndodheshin në afërsitë e Stambollit, Porta e Lartë vendosi të shpejtonte veprimet për dorëzimin e këtyre trojeve, duke përfshirë këtu edhe Plavën e Gucinë. Në përgjigjen që i dha princit të Malit të Zi, më 20 gusht, Ministria e Jashtme e njoftonte knjaz Nikollën se qeveria perandorake kishte caktuar mareshalin Mehmet Ali Pashën si komisar i jashtëzakonshëm për të kryer formalitetet e dorëzimit të Plavës e të Gucisë.
Në fund të gushtit u dërgua në Shqipëri mareshali Mehmet Ali pashë Maxhari si komisar me fuqi të jashtëzakonshme për kufijtë turko-malazezë, i shoqëruar nga një adjutant i sulltanit. Ai u porosit që, para se të shkonte në kufi, ta bindte Komitetin e Lidhjes të mos e kundërshtonte dorëzimin e Plavës e të Gucisë dhe të mos i sillnin atij pengesa në zbatimin e Traktatit të Berlinit.
Qysh në fillim u mor vesh se mareshali turk kishte marrë përsipër të shpërndante Komitetin Kombëtar të Lidhjes Shqiptare në Prizren dhe, pasi të kryente dorëzimin e Plavës e të Gucisë, do të vinte në Shkodër për të shpërndarë edhe aty Komitetin Krahinor të Lidhjes. Prandaj lajmi i misionit të Mehmet Ali pashës u prit me zemërim në Shqipëri. Në Prizren, Komiteti Kombëtar i Lidhjes u shpreh kundër pjesëmarrjes së mareshalit në komisionin e kufirit. Po kështu, në një mbledhje të fshehtë që u mbajt në Shkodër nga aktivistët më radikalë, u vendos që të mos e linin komisarin e sulltanit as të hynte në qytetin e tyre.
Mehmet Ali pasha arriti në Prizren më 25 gusht 1878 dhe ra menjëherë në kontakt me anëtarët e organeve qendrore e ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare. Ai u përpoq të bindte veçan udhëheqësit e saj për kotësinë dhe dëmin e kundërshtimit të shqiptarëve, pasi, sipas tij, jo vetëm Porta e Lartë, por as Fuqitë e Mëdha nuk do të tërhiqeshin; ato do ta zbatonin me çdo kusht Traktatin e Berlinit. Në një mbledhje të përbashkët me të gjithë krerët e Lidhjes, më 26 gusht, ai përdori, midis të tjerave, edhe kërcënimin, duke u lënë një afat prej 24 orësh për t’u menduar. Por të nesërmen askush nuk u paraqit në mbledhje. Për më tepër, atë ditë u vra nga njerëzit e Lidhjes Shqiptare me atentat, në kafenenë “Marash” të Prizrenit, telegrafisti i Mehmet Ali pashës, të cilin mareshali e kishte sjellë me vete për të ruajtur sekretin e raporteve që do t`i drejtonte Portës së Lartë. Vrasja e telegrafistit ishte një paralajmërim që Lidhja e Prizrenit i drejtonte Maxhar? Pashës dhe nëpërmjet tij qeverisë osmane, për të hequr dorë nga dorëzimi i trojeve shqiptare.
Mehmet Ali pasha nuk qe në gjendje as t’i bindte udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare, as edhe të shpërndante Komitetin Kombëtar sipas porosive të posaçme që kishte marrë në Stamboll. Megjithatë, mareshali turk nuk hoqi dorë nga misioni i tij. Më 31 gusht ai u nis për në Gjakovë i shoqëruar nga tri batalione ushtarësh turq, duke kërkuar nga Mitrovica që t’i dërgonin në ndihmë edhe një batalion tjetër. Edhe në Gjakovë ai thirri më 1 shtator në një mbledhje krerët e degës së Lidhjes, të cilët u përpoq t’i bindte që t’i nënshtroheshin vullnetit të sulltanit. Por këtu ai gjeti një qëndrim më të rreptë. Me përjashtim të kryetarit të degës së Lidhjes, Abdullah pashë Drenit, i cili si përfaqësues i krahut sulltanist u bashkua me Maxhar Pashën, të gjithë anëtarët e tjerë, të udhëhequr nga patriotët e vendosur Sulejman Vokshi e Ahmet Koronica, e ftuan mareshalin osman që të mos e vijonte më tej rrugën drejt kufirit malazez. Sapo morën vesh nisjen e tij, udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare për Gjakovën, lëshuan kushtrimin, të cilit iu përgjigjën mijëra malësorë të armatosur. Më 1 shtator, nën drejtimin e Ali pashë Gucisë, ata u grumbulluan në malin Erenik, duke zënë rrugën që kalonte prej Gjakove në Plavë e në Guci. Në këto rrethana, Mehmet Ali pasha e shtyu marshimin për në kufi dhe u struk në sarajet e Abdullah pashë Drenit në Gjakovë. Pas kësaj, për t’i dhënë një paralajmërim tjetër më të prerë, po atë mbrëmje qytetarët e malësorët gjakovarë, rreth 4 500 veta të armatosur, të cilët i qenë përgjigjur kushtrimit të Lidhjes Shqiptare, lanë malin Ereç dhe zbritën në qytet, ku rrethuan sarajet e Abdullah pashë Drenit. Të nesërmen, më 2 shtator 1878, një delegacion gjakovarësh u paraqit përsëri te Abdullah pashë Dreni (në sarajet e të cilit ishte strehuar Mehmet Ali pasha) dhe i dha një ultimatum prej 24 orësh që ta përcillte mareshalin nga kishte ardhur. Të dy pashallarët shpresuan se me gjashtë kompanitë, rreth 600 veta që mbronin sarajet, me 30 trimat që kishin me vete dhe me ndihmat që prisnin t’u vinin nga Mitrovica, nga Prizreni dhe nga miqtë e tyre, do ta shtypnin kryengritjen. Në të vërtetë atyre u erdhën vetëm 70 malësorë nga Fandi i Gjakovës, të mashtruar prej priftit të tyre.
Më 3 shtator, pasi mbaroi afati i ultimatumit, rreth 4 500 kryengritës, që mbanin të rrethuar sarajet, filluan sulmin. Përleshja ishte e ashpër dhe me humbje të mëdha për të dyja palët. Në mbrëmje u bë një armëpushim prej 24 orësh për të rifilluar bisedimet, të cilat vijuan gjatë natës dhe gjatë ditës së nesërme, por pa ndonjë rezultat. Në mbrëmjen e 4 shtatorit rifilluan luftimet. Më 5 shtator gjendja e të rrethuarve u keqësua, pasi shumica e ushtarëve që mbronin sarajet u dorëzuan. Batalioni që u nis nga Mitrovica për t’i ardhur në ndihmë Maxhar Pashës u shthur rrugës dhe shumica e ushtarëve të tij, duke qenë shqiptarë, u bashkuan me kryengritësit. Më 6 shtator 1878, pas një sulmi të rreptë që ndërmorën luftëtarët e Lidhjes Shqiptare, edhe mbeturinat e kompanive turke që mbronin mareshalin osman u dorëzuan. Pastaj kryengritësit arritën t’u vënë zjarr sarajeve. Mehmet Ali pasha dhe Abdullah pashë Dreni mbetën të vrarë gjatë sulmit të fundit. Me vrasjen e tyre luftimet morën fund me fitoren e forcave të Lidhjes Shqiptare. Gjatë këtij luftimi treditor të dyja palët patën humbje të mëdha, të rrethuarit rreth 90 veta, forcat e Lidhjes rreth 500 veta.
Përpjekja e armatosur e Gjakovës ishte frymëzuar nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, ndërsa me organizimin e saj të drejtpërdrejtë u mor dega e Lidhjes për Gjakovën. Udhëheqësit kryesorë të saj ishin Ahmet Koronica, Sulejman Vokshi, Ali bej Gucia, Jakup Ferri dhe Ismail Myderizi, së bashku me krerët e esnafëve të qytetit të Gjakovës.
Përpjekja e Gjakovës pati jehonë të madhe brenda dhe jashtë vendit. Në saje të pjesëmarrjes së gjerë të masave popullore dhe të gjakut të tyre të derdhur në këto luftime, kjo ngjarje shënoi fitoren e plotë të vijës atdhetare shqiptare në gjirin e Lidhjes së Prizrenit. Aksioni i Gjakovës tregoi se Lidhja e Prizrenit ishte një organizatë krejtësisht e pavarur nga Porta e Lartë, madje ajo ishte e vendosur që, për të mbrojtur tërësinë territoriale të atdheut, të luftonte edhe kundër saj. Në të vërtetë, Lidhja e Prizrenit, e cila u formua për të kundërshtuar vendimet e Fuqive të Mëdha dhe u përgatit për të hyrë në luftë kundër ekspansionit të shteteve fqinje, dëshmorët e saj të parë i la në luftë kundër Perandorisë Osmane.
Luftimet e Gjakovës patën jehonë edhe jashtë kufijve të Shqipërisë në tri drejtime: si një akt që cenonte Traktatin e Berlinit në lidhje me detyrimet territoriale të Perandorisë Osmane ndaj Malit të Zi; si një aksion që keqësoi më shumë marrëdhëniet e Portës së Lartë me shqiptarët; si një veprim që e vështirësonte më keq zgjidhjen e problemeve të krijuara nga Kriza Lindore në Gadishullin Ballkanik.

Kuvendi i Dibrës dhe rezoluta e tij (1 nëntor 1878)
Me aksionin e Gjakovës, Lidhja e Prizrenit bëri një hap të rëndësishëm përpara. Opinioni shqiptar priste tani që Porta e Lartë të ndërhynte energjikisht për të vënë në vend dinjitetin e saj, të shkelur rëndë. Nga ana tjetër, vëzhguesit e huaj, të cilët e vlerësuan këtë aksion si një kryengritje kundër Stambollit, prisnin që ajo të shtrihej edhe në viset e tjera të Shqipërisë.
Porta e Lartë në fillim mendoi të ndërhynte duke ndërmarrë një fushatë ushtarake ndëshkimore kundër gjakovarëve dhe Lidhjes Shqiptare. Për këtë, më 8 shtator u nisën nga Selaniku për në Kosovë forca të shumta ushtarake, të cilat, me urdhër nga Stambolli, u ndalën më pas një pjesë në Ferizaj dhe të tjerët në Shkup. Qeveria e sulltanit arriti në përfundimin se në atë situatë nuk mund të ndërmerrej asnjë masë ushtarake e ndëshkimore ndaj shqiptarëve, sepse nuk ishte në interesin e saj të shkaktonte një luftë, që funksionarët e saj e quanin civile, me shqiptarët. Një veprim i tillë do të bëhej shkak për një kryengritje të përgjithshme në Shqipëri, të cilën, siç dëshmojnë dokumentet bashkëkohëse, Stambolli nuk ishte në gjendje në atë kohë ta shtypte. Prandaj Porta e Lartë e la në heshtje përleshjen e Gjakovës, duke ua ngarkuar përgjegjësinë e gjakderdhjes disa personave të “pandërgjegjshëm”, kundër të cilëve deklaroi se do të merreshin masa në kohën e duhur.
Për një kryengritje të armatosur kundër Stambollit në këtë periudhë, kur rreziku i copëtimit territorial ndodhej në momentin e tij më të mprehtë, nuk qenë të interesuara as qarqet atdhetare shqiptare. Megjithatë, ato mendonin se tani që lëvizja kishte ecur mjaft përpara, ishin krijuar rrethana të favorshme për ta detyruar Portën e Lartë që të lëshonte pe në lidhje me të drejtat autonomiste të Shqipërisë pa qenë nevoja për një kryengritje të armatosur kundër saj. Kjo çështje u trajtua nga Komiteti i Stambollit gjatë dhjetëditëshit të tretë të muajit shtator 1878.
Pasi analizoi gjendjen e re politike, Komiteti i Stambollit, në mbledhjen e fshehtë që zhvilloi nën kryesinë e Abdyl Frashërit, vendosi ta ngrinte me forcë para Portës së Lartë çështjen e formimit të Vilajetit Shqiptar. Vendimi i Komitetit u shpall botërisht si lajm, pa emër autori, më 27 shtator 1878, në gazetën “Terxhuman-i Shark”, që botohej nën drejtimin e Sami Frashërit në kryeqytetin perandorak. Sipas këtyre lajmeve, Lidhja Shqiptare kishte hartuar një program prej 7 pikash. Në pikën e parë thuhej se sovraniteti i sulltanit do të ruhej në Shqipëri dhe se asnjë pëllëmbë tokë shqiptare nuk duhej t’u jepej shteteve të tjera. Në pikën e dytë kërkohej krijimi i Vilajetit të Shqipërisë, domethënë bashkimi i të gjitha trojeve shqiptare në një njësi të vetme politiko-administrative. Pikat e tjera trajtonin prerogativat autonomiste dhe parimet kushtetore që duhej të kishte ky vilajet. Të gjithë nëpunësit do të ishin shqiptarë. Në administratë e në shkollë do të përdorej gjuha shqipe. Osmanishtja do të përdorej vetëm në korrespondencën me Portën e Lartë. Vilajeti i Shqipërisë do të kishte gjithashtu ushtrinë e vet kombëtare. Shqipëria autonome do të qeverisej nga një regjim demokratik. Të gjithë banorët, pa marrë parasysh dallimet fetare e shoqërore, do të kishin të drejta dhe detyra të barabarta. Vendi do të qeverisej nga organe pushtetore të zgjedhura demokratisht prej tyre. Çdo nahije (lokalitet), çdo kaza (rreth) dhe çdo sanxhak (prefekturë) do të kishte këshillin e vet të zgjedhur periodikisht. Organi më i lartë do të ishte Kuvendi i Madh i Vilajetit i zgjedhur nga këshillat e sanxhakëve, i veshur me pushtet legjislativ dhe ekzekutiv. Kuvendi i Madh do të zgjidhte qeverinë e vilajetit (Këshillin e Vilajetit). Qeveria do të përgatiste ligjet, do të studionte reformat, do të hartonte buxhetin dhe do të zgjidhte gjykatën e përgjithshme, të cilat do t’ia paraqiste për miratim Kuvendit të Madh. Vendimet e Këshillit të Vilajetit, thuhej në këtë program, do të zbatoheshin nga të gjithë banorët e vilajetit. Ato do të ishin të detyrueshme edhe për qeverinë perandorake osmane.
Pasi programi i ri u shpall botërisht, u ftuan të gjitha degët e Lidhjes së Prizrenit që ta miratonin dhe të ngarkonin një delegacion të përbërë nga personalitete shqiptare të njohura për t’ia paraqitur atë Portës së Lartë. Në shumë krahina të vendit u hap një diskutim i zjarrtë ndërmjet aktivistëve atdhetarë, që e mbështetën programin e ri dhe qarqeve sulltaniste, të cilat u ngritën kundër përmbajtjes së tij. Me qëllim që të tërhiqnin në anën e tyre përkrahësit e krahut të moderuar, në mjaft krahina udhëheqësit u detyruan të bënin një lëshim, - të hiqnin dorë nga pjesa e fundit e programit (nga parimet kushtetore që duhej të kishte Vilajeti i Shqipërisë), rreth të cilave u përqendrua diskutimi më i rreptë.
Në fillim programi u shtrua për diskutim në degën e Lidhjes Shqiptare për Dibrën, me nismën e së cilës u mbajt në Dibër, më 14 tetor, një kuvend i jashtëzakonshëm, ku morën pjesë krerët e qytetit të Malësisë dhe të Fushës së Dibrës, që miratuan një rezolutë, të hartuar mbi parimet e programit të Komitetit të Stambollit. Pasi protestohej kundër copëtimit të trojeve shqiptare nga Kongresi i Berlinit dhe pasi flitej për rrezikun e asgjësimit të Shqipërisë nga shtetet fqinje, në rezolutë vihej në dukje se për të larguar këtë rrezik është e domosdoshme që të gjithë sanxhakët shqiptarë të bashkohen në një vilajet të vetëm autonom (Vilajeti i Shqipërisë). Vilajeti i Shqipërisë do të kishte kryeqytetin e vet, organet e tij ekzekutive e legjislative, nëpunës shqiptarë, arsimim në gjuhën shqipe, buxhetin e tij etj. Rezoluta që doli nga ky Kuvend do t’i nënshtrohej një diskutimi më të gjerë në një kuvend të posaçëm, në të cilin do të merrnin pjesë përfaqësuesit e të gjitha krahinave të sanxhakut.
Kuvendi i posaçëm i Lidhjes u mblodh më 1 nëntor 1878 në qytetin e Dibrës, me nismën e Komitetit të Lidhjes Shqiptare për të dyja Dibrat dhe veçanërisht të kryetarit të saj, Iljaz pashë Dibrës (Qoku). Në Kuvend mori pjesë si përfaqësues i Lidhjes Shqiptare për mbarë Toskërinë (vilajetin e Janinës) Abdyl Frashëri. Kuvendi miratoi një rezolutë në trajtën e një memorandumi, të hartuar nga dora e Abdyl Frashërit.
Rezoluta e Kuvendit të Dibrës përmbante po ato kërkesa, që shtroheshin në programin e Komitetit të Stambollit dhe që ishin përfshirë në rezolutën e mbledhjes së Dibrës të 14 tetorit 1878, të përmbledhura në pesë pika: formimi i Vilajetit të Shqipërisë, pajisja e tij me nëpunës shqiptarë, zhvillimi i arsimit në gjuhën shqipe, zbatimi i reformave nga Kuvendi i Madh, përdorimi i një pjese të madhe të buxhetit për përparimin e arsimit dhe për ndërtime botore. Nga programi i Komitetit të Stambollit nuk u përfshinë haptas në rezolutë vetëm parimet demokratike të strukturës shtetërore të Vilajetit të Shqipërisë. Vendin e tyre këtu e kishte zënë e drejta që do të kishte Kuvendi i Madh për të zbatuar “reforma të dobishme për shtetin dhe për kombin”. Më në fund në rezolutë thuhej se këto kërkesa do t’i paraqiteshin brenda një muaji në emër të të gjithë popullit shqiptar, Portës së Lartë, me anë të një delegacioni të përbërë nga personalitete të shquara të Shqipërisë. Anëtarët e delegacionit, para se të vinin në Stamboll, duhej të merrnin pëlqimin, me mandat të shkruar, nga të gjitha kazatë dhe sanxhakët shqiptarë. “Shqipëria, - thuhej në fund të rezolutës, - do të rezistojë duke qenë e lidhur dhe e bashkuar si një trup i vetëm, derisa të arrihet plotësimi i kërkesave të lartpërmendura”.
Sipas marrëveshjes që u arrit në Dibër, delegacioni që do ta paraqiste dhe do ta mbronte rezolutën para Portës së Lartë do të përbëhej nga 14 veta, midis të cilëve ishin Iljaz pashë Dibra, Sheh Mustafa Tetova, Hasan pashë Prizreni, Mustafa pashë Vlora, Abedin bej Dino, Mehmet Ali Vrioni, Sabri Gjirokastra, Mihal Kristo, Abdyl Frashëri etj. Detyrën për të nxjerrë mandatet, me të cilat miratohej nga përfaqësuesit e kazave e të sanxhakëve shqiptarë rezoluta dhe mandatet e përbërjes së delegacionit, e morën përsipër Iljaz pashë Dibra për krahinat veriore dhe Abdyl Frashëri për krahinat jugore.
Misionin e vet të vështirë e të lodhshëm Abdyl Frashëri e kreu brenda një muaji. Pasi la Dibrën, ai u nis në drejtim të Elbasanit, kaloi në Berat, në Fier e në Vlorë, pastaj në Gjirokastër, në Delvinë e në Filat dhe, pasi përshkoi Çamërinë deri në Prevezë, u kthye në Janinë. Që këtej ai e njoftoi, më 2 dhjetor 1878, Iljaz pashë Dibrën për entuziazmin që kishin shkaktuar kudo vendimet e Kuvendit të Dibrës dhe për gatishmërinë e përfaqësuesve të popullit shqiptar për të nënshkruar mandatet e përfaqësimit. Në veri mandatet e miratimit të rezolutës dhe të pjesëtarëve të delegacionit Iljaz pashë Dibra i përfundoi aty nga mesi i janarit 1879.
Por delegacioni shqiptar e pezulloi nisjen për në Stamboll, pasi ndërkohë lindi rreziku i aneksimit të pjesës jugore të Çamërisë nga Greqia. Ky rrezik i detyroi udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare që të merreshin me mbrojtjen e kufijve jugorë dhe ta linin për më vonë paraqitjen e rezolutës së Kuvendit të Dibrës në Portën e Lartë.

Mbrojtja e trojeve jugore. Kuvendi i Prevezës (11 janar 1879) dhe misioni diplomatik i Abdyl Frashërit (pranverë 1879)
Gjatë kohës që patriotët shqiptarë po merreshin me çështjen e të drejtave autonomiste të Shqipërisë, qeveria e Athinës i bënte presion të vazhdueshëm Portës së Lartë që të zbatonte menjëherë Protokollin nr.13 të Kongresit të Berlinit, domethënë të fillonte bisedimet me palën greke për të caktuar kufirin e ri midis tyre sipas vijës Kalamas-Selemvria që kishin rekomanduar Fuqitë e Mëdha. Nën trysninë e protestave shqiptare, Porta e Lartë e zvarriti për muaj me radhë përgjigjen e saj, me shpresë se me kalimin e kohës do të krijoheshin rrethana më të favorshme për të. Por në fund të vitit 1878 ajo u detyrua të pranonte se ishte gati të fillonte bisedimet me qeverinë greke. Konferenca dypalëshe u vendos të zhvillohej në Prevezë, në fund të janarit 1879.
Sapo u hap lajmi i mbledhjes së afërt të konferencës, Komiteti Ndërkrahinor i Janinës ftoi të gjitha kazatë e Shqipërisë së Jugut dhe të gjithë sanxhakët e Shqipërisë së Veriut, që të dërgonin sa më parë përfaqësuesit e tyre në një kuvend të jashtëzakonshëm në Prevezë, për të përcaktuar qëndrimin që duhej mbajtur ndaj konferencës turko-greke. Në Kuvend u ftuan të merrnin pjesë posaçërisht përfaqësuesit e komiteteve ndërkrahinore të Prizrenit dhe të Shkodrës.
Kuvendi i Prevezës u hap më 11 janar 1879 me pjesëmarrjen e rreth 400 delegatëve, të cilët, pasi e shpallën veten si krerë të mbarë Shqipërisë, morën një sërë vendimesh politike e ushtarake. Kuvendi nuk e kundërshtoi plotësisht Protokollin nr.13. Delegatët deklaruan se e pranonin rekomandimin e Fuqive të Mëdha për bashkimin e Thesalisë me Greqinë (deri te lumi Selemvria), porse ishin kategorikisht të vendosur për ta kundërshtuar deri në fund lëshimin e Epirit Mbretërisë Greke (deri te lumi Kalamas). Në rast se Fuqitë e Mëdha, thuhej në rezolutën e Kuvendit, nuk do t’i marrin parasysh interesat e Shqipërisë, atëherë shqiptarët do t’i kundërshtojnë me armë vendimet e tyre. Për këtë qëllim, thuhej më tej, “do të mobilizohen, me shpenzimet e Lidhjes, të gjithë shqiptarët e aftë për luftë”. Në fundin e janarit 1879 filluan të vinin në Prevezë edhe delegatë nga viset e Shqipërisë së Veriut, nga Shkodra, Durrësi, Elbasani, Ulqini, Prizreni, Dibra, Novi Pazari etj.
Para se të shpërndahej, Kuvendi i Prevezës formoi tri komisione me detyra të posaçme. I pari, komisioni politik, që do të qëndronte në Prevezë për të ndjekur nga afër punimet e konferencës turke-greke; i dyti, komisioni ushtarak, që do të shpërndahej në Shqipëri për të organizuar forcat luftarake të Lidhjes; i treti, komisioni diplomatik, që do të shkonte në Stamboll për t’i bërë trysni Portës së Lartë që të mos pranonte lëshimin e trojeve shqiptare Greqisë. Në krye të komisionit të tretë u vu Abdyl Frashëri, meqenëse ky do të merrte pjesë edhe në delegacionin e Kuvendit të Dibrës. Për këtë arsye ai e shtyu për më vonë nisjen e tij për t’i paraqitur Portës së Lartë rezolutën e 1 nëntorit 1878.
Delegacioni osman arriti në Prevezë javën e fundit të janarit 1879. Atë e kryesonte mareshali Ahmet Muhtar pasha, i cili gëzonte një konsideratë të veçantë në Perandorinë Osmane për qëndresën që kishte bërë gjatë luftës së fundit kundër ushtrive ruse. Sulltani shpresonte se, për hir të kësaj konsiderate, mareshali do t’i zbuste shpirtrat e revoltuar të shqiptarëve. Për të njëjtin qëllim, në delegacionin prej tre komisarësh, siç u quajtën anëtarët e tij në atë kohë, ishte vënë edhe një personalitet i njohur shqiptar, Abedin bej Dino (komisar i Bursës së Stambollit), anëtar i Komitetit Ndërkrahinor të Lidhjes Shqiptare për vilajetin e Janinës, i cili u emërua nga sulltani që të qetësonte opinionin publik shqiptar. Por as njëri, as tjetri nuk patën sukses. Sapo delegacionet turke e greke arritën në Prevezë, më 28 janar, delegatët e Kuvendit së bashku me popullsinë qytetare shpërthyen një demonstratë në rrugët e Prevezës, duke shprehur përpara selive të komisioneve turke e greke vendosmërinë e tyre për mbrojtjen e tërësisë tokësore dhe për të mos pranuar asnjë lëshim të trojeve të tyre në dobi të Greqisë. Po më 28 janar 1879 përfaqësuesit e krahinave shqiptare, që ndodheshin në Prevezë, u drejtuan Fuqive të Mëdha, nëpërmjet konsujve të tyre në këtë qytet, një protestë kategorike, me të cilën paralajmëronin se do të ndërmerrnin një luftë vendimtare me pasoja të thella për paqen në Gadishullin Ballkanik, në rast se nuk do të merreshin parasysh të drejtat territoriale të Shqipërisë dhe do të cenohej tërësia e saj tokësore.
Për shkak të demonstratave kërcënuese të shqiptarëve, të cilat vijuan për disa ditë me radhë, konferenca turko-greke filloi me vonesë, më 6 shkurt 1879. Veç kësaj, presioni i fortë i shqiptarëve e detyroi delegacionin osman që të mos u nënshtrohej kërkesave greke. Duke u justifikuar me rrezikun e shpërthimit të kryengritjes kundërosmane në Shqipëri dhe duke u kapur pas faktit se vija Kalamas-Selemvria, që kishin shënuar Fuqitë e Mëdha në Protokollin nr.13 nuk kishte formën e një vendimi, por të një rekomandimi, Ahmet Muhtar pasha u tregua më në fund i gatshëm t’i lëshojë Greqisë Thesalinë, por jo Epirin. Meqenëse Athina nuk e pranoi këtë zgjidhje, pas gjashtë javësh konferenca e Prevezës u mbyll.
Menjëherë pas dështimit të bisedimeve dypalëshe qeveria e Athinës kërkoi ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha, të cilat në të vërtetë ishin të prirura për të vënë në jetë Protokollin nr.13. Ndërkohë edhe udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare formuan bindjen se lufta paraprake kundër vendimeve që do të merrnin Fuqitë e Mëdha për një çështje të tillë, siç ishte tërësia territoriale e Shqipërisë, nuk mund të zhvillohej me sukses vetëm me anë të memorandumeve e të protestave. Kërkohej një ballafaqim me përgjegjësi me politikën e jashtme të Fuqive të Mëdha për të argumentuar ballë për ballë tezat themelore dhe për të sqaruar çdo pikë të errët, që mund të ngrinte aparati i tyre diplomatik. Për këtë qëllim Komiteti Ndërkrahinor vendosi që, krahas peticioneve e memorandumeve, të niste një mision diplomatik në kryeqytetet kryesore të Evropës për të mbrojtur çështjet e parashtruara në ato dokumente dhe për të argumentuar para kancelarive të tyre padrejtësinë që kishin kryer me Protokollin nr. 13 ndaj interesave jetikë të Shqipërisë. Barra e këtij misioni diplomatik iu ngarkua Abdyl Frashërit dhe Mehmet Ali Vrionit.
Misioni diplomatik i përfaqësuesve të Lidhjes Shqiptare zgjati tre muaj. Ata u nisën nga Preveza në fund të muajit mars 1879, shkuan në Romë, në Paris, në Londër, në Berlin, në Vjenë e në Stamboll?. Kudo ku shkuan ata u paraqitën si të dërguar të Lidhjes Shqiptare, e cila përfaqësonte gjithë Shqipërinë. Ata u dorëzuan ministrave të Jashtëm të Fuqive të Mëdha (dhe për njoftim edhe Portës së Lartë) një memorandum me të njëjtën përmbajtje që ishte hartuar nga Abdyl Frashëri qysh më parë.
Në këtë memorandum dënoheshin haptas vendimet që kishin marrë Kongresi i Berlinit në dëm të Shqipërisë, duke shkëputur shumë krahina të saj në favor të Serbisë, të Malit të Zi e të Greqisë. Megjithatë diskutimi kryesor këtu sillej rreth Protokollit nr. 13. Qeveria greke, theksohej në këtë memorandum, kishte përdorur prej kohësh të gjitha mjetet për ta shtënë në dorë Epirin. Ajo kishte harxhuar shuma të mëdha për të nxitur popullsinë lokale që të kërkonte bashkimin e saj me Greqinë. Por të gjitha orvatjet e Athinës kishin dështuar, sepse popullsia e Epirit në shumicën e saj dërrmuese ishte shqiptare dhe jo greke. Pasi u bind se në Epir ajo nuk kishte mbështetjen e popullsisë lokale, thuhej më tej, qeveria greke iu drejtua Kongresit të Berlinit, duke shpresuar se me përkrahjen e Fuqive të Mëdha do t’i kënaqte lakmitë e saj shoviniste. Por Kongresi i Berlinit, nënvizohej në memorandum, ndonëse nuk i miratoi me vendim të prerë kërkesat greke, fakti që rekomandoi t’i lëshohen Greqisë krahinat në jug të lumit Kalamas tregonte se nuk u shqetësua për të drejtat e popullit shqiptar. Më tej në memorandum rreshtoheshin argumentet etnike, historike, ekonomike e strategjike që provonin karakterin shqiptar të këtyre krahinave dhe domosdoshmërinë për të mos i shkëputur nga trupi i Shqipërisë. “T’i japësh Greqisë, - theksohej po aty, - vendet që ajo kërkon në këtë krahinë, do të thotë t’i shmangesh detyrës që ka çdo popull për të mbrojtur atdheun dhe kombin e tij, sepse kjo do të ishte njëlloj sikur t’i jepje që tani çelësat e Shqipërisë një vendi të huaj (Greqisë - shën. i aut.), i cili me përpjekjet e tij nuk synon tjetër veçse ta pushtojë dhe ta sundojë atë tërësisht”.
Në lidhje me qëndrimin e shqiptarëve ndaj Protokollit nr.13, gjuha e memorandumit ishte e prerë. Shqiptarët, thuhej aty, si një popull i frymëzuar nga ndjenja atdhetare, nuk do të lejojnë që vendi i tyre të pushtohet dhe të sundohet nga të tjerët. Dhe më tej: “Shqiptarët kanë ruajtur atdheun e tyre, kombësinë e tyre, gjuhën e tyre dhe zakonet e tyre duke prapsur sulmet e romakëve, të bizantinëve e të venedikasve. Si mund të lejohet që në këtë shekull të diturisë e të qytetërimit, një komb kaq trim e kaq i lidhur me truallin e tij të sakrifikohet duke ia dhënë një fqinji kaq të pangopur, pa asnjë arsye të ligjshme?” Memorandumi drejtuar Fuqive të Mëdha shpallte në fund se përballë lakmive të egra të fqinjëve shqiptarët qenë bashkuar me njëri-tjetrin dhe qenë betuar solemnisht se do ta mbronin me armë atdheun e tyre deri te njeriu i fundit dhe se në të njëjtën kohë do të përpiqeshin për të zbatuar në atdheun e tyre reformat për të cilat kishte nevojë vendi, në mënyrë të veçantë zhvillimin e arsimit publik.
Tezat e parashtruara në memorandum Abdyl Frashëri i shtjelloi më hollësisht gjatë takimeve që pati me ministrat e Jashtëm dhe me personalitete politike të vendeve që vizitoi. Argumentet që ai solli, se shqiptarët do t’i mbronin me armë të drejtat e tyre kombëtare, në rast se Fuqitë e Mëdha do të merrnin një vendim të prerë në lidhje me lëshimin e Epirit në favor të Greqisë, lanë kudo një përshtypje të thellë. Mbrojtësi më i flaktë i pretendimeve greke, ministri i Jashtëm frëng V. Vadington (Waddington), u detyrua të pranonte se Franca nuk do të ngulte këmbë për zbatimin me çdo kusht të Protokollit nr.13 dhe se kufiri i ri turko-grek nuk do të caktohej përfundimisht pa u dëgjuar edhe teza e shqiptarëve. Një premtim të tillë Abdyl Frashëri mori edhe nga kryeministri italian Depretis dhe nga ministri i Jashtëm britanik Solsbëri (Salisbery). Para se të ktheheshin në Shqipëri, gjatë qëndrimit në Stamboll, Abdyl Frashëri e Mehmet Ali Vrioni i drejtuan sulltanit, më 23 qershor 1879, një memorandum, në të cilin i kërkonin që të mos pranonte në asnjë mënyrë zbatimin e Protokollit 13, pasi copëtimi i Shqipërisë, thuhej aty, do të sillte asgjësimin e kombit shqiptar dhe kjo, nga ana e vet, do të vinte në rrezik vetë Perandorinë Osmane. Sikurse shkruanin autorët e këtij memorandumi, të pesë Fuqitë e Mëdha, përveç Francës, të cilat ata sapo i kishin vizituar, ishin tashmë të prirura që të mos i jepej Greqisë tokë nga Epiri. Ata i kërkonin sulltanit që të thyente këmbënguljen e Francës, duke kënaqur Greqinë me më tepër toka nga ato që i ishin premtuar në Thesali. Trajtimi i mosmarrëveshjeve turko-greke rreth Protokollit nr.13 nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha zgjati gati dy muaj. Por këto fuqi u treguan të pavendosura për të dhënë një vendim të prerë, ngurruan që ta caktonin vetë kufirin turko-grek. Me propozimin e Francës, në qershor 1879, ato kërkuan bashkërisht nga Perandoria Osmane dhe nga Mbretëria Greke që të rifillonin bisedimet dypalëshe rreth kufirit të tyre të ri. Konferenca e re turko-greke do të zhvillohej në Stamboll dhe do të ndiqej së afërmi nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha të akredituar pranë Portës së Lartë. Fakti që Fuqitë e Mëdha pranuan të vihej në diskutim Protokolli nr. 13, qe fitorja e parë diplomatike që korri Lidhja Shqiptare në arenën ndërkombëtare.
Por vendimi që ato morën për rifillimin e bisedimeve turko-greke i nxiti shqiptarët që ta vazhdonin presionin e tyre si ndaj Portës së Lartë, ashtu dhe ndaj Fuqive të Mëdha. Në qershor të vitit 1879, Lidhja Shqiptare deklaroi se nuk kishte hequr dorë nga vendimi i saj i mëparshëm për të luftuar me armë jo vetëm kundër Greqisë, por edhe kundër Stambollit, në rast se do të miratoheshin pretendimet e Athinës në Epirin shqiptar. Për t’ia paraqitur Portës së Lartë këtë vendim, në muajin gusht shkoi në Stamboll një delegacion i përbërë nga Abdyl Frashëri, Mehmet Ali Vrioni dhe Vesel Dino. Një muaj më vonë, në shtator 1879, Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare, në një mbledhje të jashtëzakonshme që zhvilloi në Prizren, ripohoi vullnetin e mbarë Shqipërisë për të mbrojtur trojet e saj përballë lakmive të Greqisë dhe në të njëjtën kohë formoi një Komitet të Luftës të përbërë nga 37 anëtarë, për të vazhduar përgatitjet e nevojshme ushtarake në krahinat jugore.
Vendosmëria që treguan shqiptarët për të mbrojtur trojet e tyre dhe rreziku i shpërthimit të kryengritjes kundërosmane në Shqipëri, e detyruan Portën e Lartë që t’i zvarriste përsëri nga njëri muaj në tjetrin bisedimet me palën greke, duke mos pranuar tezën e Athinës, e cila ngulte këmbë për të marrë si bazë në këto bisedime Protokollin nr.13. Në të njëjtën kohë, edhe Fuqitë e Mëdha vijuan përherë e më tepër të bindeshin se zbatimi i këtij Protokolli nuk varej vetëm nga nënshkrimi i Perandorisë Osmane dhe se aneksimi i Epirit nga Mbretëria Greke nuk mund të arrihej pa luftë me shqiptarët ose, siç shprehej një diplomat frëng në nëntor 1879, pa një gjakderdhje të madhe, e cila mund të ishte fatale për Greqinë. Kështu, pas gati 10 muaj përpjekjesh, edhe Konferenca e Stambollit u shpërnda pa asnjë rezultat. Në këto rrethana Fuqitë e Mëdha vendosën ta merrnin vetë në dorë caktimin e kufirit turko-grek. Për këtë qëllim ato thirrën në qershor të vitit 1880 një forum ndërkombëtar, Konferencën e Berlinit.

[Laberia]

Mbrojtja e Plavës dhe e Gucisë (tetor 1879-janar 1880)
Me revoltën e armatosur të Gjakovës dhe me aksionin diplomatik të pranverës së vitit 1879, Lidhja Shqiptare ia hoqi Portës së Lartë de facto të drejtën që të fliste në emër të Shqipërisë. Veç kësaj, me qëndresën e saj energjike, ajo bëri që të zvarriteshin e të mos zbatoheshin menjëherë dy vendimet e rëndësishme të Kongresit të Berlinit, që cenonin interesat kombëtarë të Shqipërisë, njëri në favor të Malit të Zi (neni 28 i Traktatit) dhe tjetri në dobi të Greqisë (Protokolli nr. 13 i Kongresit).
Megjithatë Lidhja e Prizrenit nuk e kishte plotësuar ende përfundimisht programin e saj. As gjashtë Fuqitë e Mëdha nuk ishin të prirura t’i anulonin vendimet që kishin marrë në Kongresin e Berlinit, as dy shtetet fqinje ballkanike nuk kishin ndërmend të hiqnin dorë nga viset që u kishin premtuar Fuqitë e Mëdha. Si rrjedhim, lufta për mbrojtjen e trojeve shqiptare ende nuk kishte marrë fund, përkundrazi, parashikohej që ajo të merrte trajta të përgjakshme.
Pas vrasjes në Gjakovë të mareshal Mehmet Ali pashës, Porta e Lartë u dha të kuptojnë Fuqive të Mëdha se e kishte tepër të vështirë të përmbushte kundrejt Malit të Zi detyrimet territoriale që rridhnin nga Traktati i Berlinit. Por knjaz Nikolla nuk donte të dinte për asnjë justifikim. Nga frika se me kalimin e kohës mund të ndryshonin rrethanat ndërkombëtare në dëm të saj, Cetina kërkonte vazhdimisht ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha për ta detyruar Perandorinë Osmane të dorëzonte sa më parë krahinat e Podgoricës, të Shpuzës, të Zhabjakut, të Plavës, të Gucisë e të Rugovës, të cilat Kongresi i Berlinit ia kishte dhënë Malit të Zi. Veç kësaj, si kundërpeshë ajo po e vononte dorëzimin e Ulqinit, të Dinoshit dhe të Bregut të Bunës, të cilat i mbante të pushtuara qysh nga koha e luftës, por që sipas Traktatit të Berlinit duhej t’i ktheheshin Perandorisë Osmane.
Presionin më të fortë ndaj Perandorisë Osmane e ushtroi Rusia cariste, e cila vijoi ta kushtëzonte tërheqjen e ushtrive të saj pushtuese nga Traka me dorëzimin e krahinave që i qenë premtuar Malit të Zi. Fuqitë e tjera të Mëdha u bashkuan me presionin carist, pasi e shikonin me shqetësim qëndrimin e mëtejshëm të ushtrive ruse në afërsi të Stambollit. Kështu, në fund të vitit 1878, Porta e Lartë vendosi t’i zbatonte detyrimet territoriale kundrejt Malit të Zi.
Vendimi i Stambollit ngriti përsëri në këmbë shqiptarët. Për të shqyrtuar gjendjen e re u mblodh menjëherë, në fillim të janarit 1879, Komiteti Kombëtar i Lidhjes, i cili ripohoi qëndrimin e vet të caktuar më parë. Sipas kësaj vije, Lidhja e Prizrenit nuk do ta pengonte dorëzimin e Podgoricës, të Shpuzës e të Zhabjakut, pasi ato banoheshin nga popullsi të përziera sllavo-shqiptare, por do ta kundërshtonte me armë lëshimin e Plavës dhe të Gucisë, popullsia e të cilave ishte në masën dërrmuese shqiptare. Vendimin e Komitetit Kombëtar e miratuan të dy komitetet ndërkrahinore të vilajeteve të Shkodrës dhe të Kosovës, të cilat po në janar 1879 mblodhën kuvendet e tyre të jashtëzakonshme, pothuajse në atë kohë që zhvilloi punimet e veta edhe Kuvendi Ndërkrahinor i Prevezës. Meqenëse Plava e Gucia bënin pjesë në vilajetin e Kosovës, barrën e drejtimit dhe të organizimit të luftës për mbrojtjen e tyre e mori përsipër Komiteti Ndërkrahinor i Prizrenit, i cili nga ana e vet formoi një shtab ushtarak të posaçëm, me Ali pashë Gucinë në krye.
Ndërkaq u mblodh në fshatin Virpazar, në afërsi të liqenit të Shkodrës, komisioni turko-malazez, i cili më 2 shkurt 1879 nënshkroi marrëveshjen dypalëshe për formalitetet e dorëzimit brenda një jave të krahinave të vilajetit të Shkodrës, që i takonin njëra-tjetrës sipas Traktatit të Berlinit. Nga frika e kryengritjes së shqiptarëve, Porta e Lartë nuk pranoi ta përfshinte në marrëveshje dorëzimin e Plavës e të Gucisë, duke e lënë çështjen e tyre për t’u zgjidhur më vonë. Sipas marrëveshjes, dorëzimi i Podgoricës, i Shpuzës dhe i Zhabjakut nga ana e autoriteteve turke u krye pa vështirësi. Po ashtu u bë edhe dorëzimi i Ulqinit, i Dinoshit dhe i Bregut të Bunës nga ana e autoriteteve malazeze.
Por Mali i Zi nuk deshi ta linte punën të zgjatej më tej. Knjaz Nikolla iu drejtua menjëherë Fuqive të Mëdha, duke kërkuar prej tyre që ta detyronin Perandorinë Osmane t’ia dorëzonte dy krahinat shqiptare (Plavën dhe Gucinë) Malit të Zi. Nga ana e vet Porta e Lartë u kërkoi Fuqive të Mëdha të dërgonin në Plavë e në Guci një Komision Ndërkombëtar për t’u bindur për vështirësitë që gjente te shqiptarët e egërsuar nga padrejtësitë e Kongresit të Berlinit. Në vend të tij ato dërguan Komisionin Ndërkombëtar për caktimin e vijës së kufirit, të përbërë nga përfaqësues të gjashtë Fuqive të Mëdha dhe të dy shteteve të interesuara. Komisioni filloi nga puna në maj 1879 dhe për disa muaj me radhë u mor me caktimin e pikave të kufirit turko-malazez në vilajetin e Shkodrës. Por gjatë verës, kur Komisioni Ndërkombëtar donte të shkonte në Plavë e në Guci, përfaqësuesit e Komitetit Ndërkrahinor të Prizrenit u paraqitën Fuqive të Mëdha, më 22 gusht 1879, një notë me shkrim, me të cilën deklaronin se nuk do të njihnin asnjë ndryshim të kufirit me Malin e Zi pa pjesëmarrjen në Komisionin Ndërkombëtar të krerëve të Lidhjes Shqiptare dhe pa u miratuar vendimet e tij nga e “gjithë” Shqipëria. Pas kësaj note të rreptë, Komisioni Ndërkombëtar e ndërpreu punën e vet, pezulloi udhëtimin e tij për në Plavë e në Guci.
Me këtë rast filluan përsëri protestat e Malit të Zi dhe ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha për ta detyruar Perandorinë Osmane që ta zgjidhte sa më parë çështjen e Plavës e të Gucisë. Porta e Lartë provoi t’i bindte banorët e dy krahinave kufitare që të hiqnin dorë nga qëndresa e mëtejshme, duke u premtuar familjeve, që nuk dëshironin të jetonin nën sundimin malazez, se do t’u jepte tokë në vendbanime të reja dhe se do t’i çlironte nga taksat për dhjetë vjet. Por shqiptarët nuk u lëkundën nga vendimi i tyre. Atëherë knjaz Nikolla filloi të kërcënonte se do ta zgjidhte këtë çështje me anën e luftës së armatosur dhe se në një rast të tillë nuk do të aneksonte vetëm Plavën e Gucinë, por edhe vise të tjera shqiptare.
Në këto rrethana, marrëdhëniet shqiptaro-malazeze erdhën duke u keqësuar vazhdimisht. Gjatë muajit tetor 1879 Mali i Zi filloi përqendrimin e ushtrive në kufi, duke e çuar numrin e tyre në 5 600 veta. Këtyre masave Lidhja e Prizrenit iu përgjigj duke vënë në gatishmëri luftarake forcat e saj të armatosura.
Sipas vendimit që Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes kishte marrë më 3 tetor 1879, Komisioni Ushtarak a Shtabi Ushtarak, nën kryesinë e Ali pashë Gucisë, i krijuar nga Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes Shqiptare për Kosovën, shpalli për zonën e Plavës e të Gucisë gjendjen e luftës. Të gjithë burrat plavianë e gucianë të aftë për armë u shpallën luftëtarë që do të qëndronin në gatishmëri në shtëpitë e tyre. Po në tetor 2 mijë gjakovarë të armatosur u nisën për në Guci. Në fund të tetorit mbërritën këtu edhe vullnetarë nga Shkodra e Malësia.
Porta e Lartë, për të mënjanuar konfliktin e armatosur, i propozoi Cetinës që në vend të krahinave shqiptare të Plavës e të Gucisë t’i jepte disa vise sllave të Hercegovinës. Por propozimin e Stambollit, të cilin e kundërshtoi Austro-Hungaria, nuk e pranoi as Mali i Zi.
Pas disa ndeshjeve sporadike kufitare, që ndodhën gjatë tetorit, knjaz Nikolla vendosi më në fund të kalonte në sulme të hapura. Më 31 tetor dhe 1 nëntor 1879 forcat malazeze, duke dashur të tërheqin vëmendjen e Fuqive të Mëdha dhe, njëherazi, të matnin pulsin e shqiptarëve, kryen dy inkursione kundër vijës mbrojtëse të forcave të Lidhjes, të parin në fshatin Pepaj dhe të dytin në fshatin Arzhanicë. Në këtë të fundit vranë në befasi 30 fshatarë dhe dogjën mjaft shtëpi, por pas disa orë luftimesh u dëbuan nga forcat e Lidhjes. Në të vërtetë këto qenë sulme demonstrative, të cilat shqiptarët i përballuan pa ndonjë vështirësi. Edhe pse dështoi, sulmi malazez nxiti një valë të madhe mobilizimi në të katër anët e Shqipërisë. Me mijëra vullnetarë të tjerë vrapuan në krahinat e Gjakovës, të Pejës, të Dibrës e të Shkodrës. Gatishmëria e shqiptarëve qe aq masive, sa Shtabi Ushtarak i Lidhjes së Prizrenit, i vendosur në Guci, u detyrua të pengonte nisjen e tyre drejt frontit, pasi nuk ua ndiente nevojën dhe nuk kishte mundësi për t’i sistemuar.
Në fillim të muajit dhjetor forcat kryesore malazeze qenë rreshtuar gjatë vijës kufitare, në fshatrat Murinë, Pepaj, Arzhanicë e Velikë, kurse forcat shqiptare përballë tyre në fshatrat Guci, Kolenivicë, Martinaj, Plavë e Nokshiq. Midis forcave malazeze dhe shqiptare në sektorin verilindor kalonte lumi Lim vetëm me një urë prej druri. Zona malazeze ishte kryesisht malore, ndërsa në atë shqiptare dominonte pllaja e Plavës.
Më 4 dhjetor 1879, pjesa më e mirë e ushtrisë malazeze prej 4 mijë ushtarësh, nën komandën e Mark Milanit, ndërmori një sulm të furishëm në sektorin e Nokshiqit, në drejtim të Plavës e të Gucisë. Shtabi ushtarak i Lidhjes, i përbërë nga Ali pashë Gucia (kryetar), Jakup Ferri, Sulejman Vokshi, Haxhi Zeka, Filip Çeka, Jusuf Sokoli e të tjerë, midis të cilëve kishte edhe disa oficerë të karrierës, u përgjigj duke hedhur në sulm rreth 2 mijë luftëtarë. Luftimet më të ashpra u bënë në luginën e Nokshiqit, ku u angazhuan forca të shumta malazeze. Luftëtarët u përleshën aq ashpër me njëri-tjetrin, sa që të dy palët lanë mënjanë hutat dhe nxorën jataganët, duke u përleshur trup me trup. Përleshja vazhdoi disa orë me radhë. Forcat vullnetare të Lidhjes ndalën sulmin e ushtrisë malazeze dhe i shkaktuan asaj disfatë në Nokshiq, duke e detyruar të tërhiqej brenda kufijve të Malit të Zi. Edhe pse të dhënat për humbjet e të dy palëve janë kontradiktore, mund të nxirret si përfundim se nga malazezët pati 300 të vrarë e të mbytur në lumë gjatë tërheqjes, ndërsa nga shqiptarët 300-400 veta. Në këto luftime u vra edhe një nga komandantët e shquar të ushtrisë së Lidhjes, Jakup Ferri.
Vendosmëria e shqiptarëve për të qëndruar deri në fund dhe këmbëngulja e Cetinës për të vazhduar më tej luftën alarmuan si Fuqitë e Mëdha, ashtu edhe Perandorinë Osmane. Nga frika e ndërlikimeve të reja, Porta e Lartë vendosi ta zgjidhte me çdo kusht dorëzimin e dy krahinave kufitare. Për këtë qëllim ajo nisi menjëherë për në Kosovë mareshal Ahmet Muhtar pashën, i cili atë kohë ishte komandanti i Armatës osmane të Rumelisë me qendër në Manastir. Mareshali, i shoqëruar nga 11 batalione (rreth 6 000 ushtarë), sapo arriti në Prizren thirri në takim anëtarët e Komitetit Kombëtar të Lidhjes për t’i bindur që t’i nënshtroheshin vendimit të sulltanit. Por ata nuk pranuan. Më 14 dhjetor 1879 lëshoi një shpallje, me të cilën u kërkonte shqiptarëve që të merrnin në konsideratë gjendjen kritike të Portës së Lartë dhe të mos pengonin dorëzimin e dy krahinave kufitare, pasi me qëndresën e tyre po shkaktonin shkatërrimin e Perandorisë Osmane, por as lutjet, as kërcënimet nuk dhanë rezultat. Më 15 dhjetor 1879 u mblodh në Guci Kuvendi i përfaqësuesve të Komitetit Ndërkrahinor të Kosovës, i cili vendosi që ta kundërshtonte me armë deri në fund dorëzimin e kalasë së Gucisë. “Ne, banorët e Plavës e të Gucisë, - thuhej në memorandumin e miratuar nga Kuvendi, - nuk i njohim traktatet e shteteve evropiane që u japin malazezëve tokat e trashëguara nga prindërit tanë. Ne do ta kundërshtojmë me armë dorëzimin e tokave tona”.
Sipas porosisë që kishte dhënë Porta e Lartë, Ahmet Muhtar pasha mori masa ushtarake për të penguar vajtjen e vullnetarëve shqiptarë në Plavë e në Guci. Për këtë qëllim ai solli nga Mitrovica edhe 7 batalione të tjera, të cilat i vendosi nëpër shtigjet e rrugëve. Pas kësaj u nis për në Gjakovë, ku gjeti një gjendje më të acaruar se në Prizren. Gjakovarët e paralajmëruan se, po ta vazhdonte më tej rrugën drejt kufirit, do të pësonte fatin e Mehmet Ali pashë Maxharit. Kur pa se edhe Peja e kishte bllokuar rrugën për në Plavë e në Guci, mareshali osman e ndërpreu misionin e vet, hoqi dorë nga vajtja në Guci dhe u kthye në Prizren.
Dështimi i misionit të Ahmet Muhtar pashës e bindi përfundimisht knjaz Nikollën të mos shpresonte më as te ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha. Si rrjedhim, ai vendosi të ndërmerrte kundër forcave të Lidhjes Shqiptare një mësymje të përgjithshme, e cila u zhvillua javën e parë të muajit janar 1880. Në këtë mësymje u hodh pothuajse e gjithë ushtria malazeze, 25 batalione me rreth 9 mijë veta, që u rreshtuan përballë Plavës e Gucisë.
Sapo u njoftua për përgatitjet ushtarake të Cetinës, Shtabi Ushtarak Shqiptar i përforcoi masat mbrojtëse. Me thirrjen e Lidhjes Shqiptare u mobilizuan mijëra vullnetarë nga e gjitha Shqipëria, nga Plava, Gucia, Peja, Prizreni, Gjakova, Shkodra, Dibra dhe nga krahinat më të largëta të Shqipërisë së Jugut. Por shtabi ushtarak i kryesuar nga Ali pashë Gucia, që mori vetë në dorë drejtimin e operacioneve luftarake, përqendroi në zonën kufitare me Plavën e Gucinë 4 mijë luftëtarë vendas dhe 3 mijë vullnetarë të tjerë, gjithsej 7 mijë veta.
Komanda malazeze kishte rreshtuar në vijën e parë të frontit forcat vullnetare të komanduara nga Mark Milani, të cilët do të fillonin sulmin sipas taktikës së tyre tradicionale që kishte pasur kurdoherë sukses përballë ushtrive osmane. Forcat malazeze ishin përqendruar në një sektor të ngushtë (Velikë-Pepaj), me qëllim që t’i shpartallonin shqiptarët që me sulmin e parë, në drejtim të Plavës. Por Shtabi Ushtarak Shqiptar ua mori malazezëve në mënyrë të papritur iniciativën. Më 6 dhe 7 janar 1880 njësi të vogla shqiptarësh, me qëllim që të tërhiqnin vëmendjen e komandës ushtarake malazeze, ndërmorën dy sulme në verilindje të Malit të Zi, nga ana e sanxhakut të Novi Pazarit. Komanda ushtarake malazeze, duke kujtuar se shqiptarët do të vazhdonin të sulmonin nga verilindja, për t’u dalë forcave të tyre prapa shpine e tërhoqi ushtrinë nga zona jugore dhe e nisi drejt veriut. Duke përfituar nga kjo rrethanë, forcat shqiptare, të rreshtuara në sektorin e Plavës, shpërthyen më 8 janar një sulm të furishëm kundër pozitave të armikut që ndodhej në Velikë, në Pepaj e në Arzhanicë.
Sulmin e nisën luftëtarët e Nokshiqit të komanduara nga Kurt Asllani dhe Nure Kurti. Mësymja ishte e furishme dhe pas luftimesh të ashpra e trup më trup forcat malazeze, të përbëra nga 4 mijë luftëtarë, u detyruan të tërhiqeshin. Ushtritë e Lidhjes, pasi thyen edhe njësitë malazeze të komanduara nga Mark Milani, hynë në tokën malazeze, shtinë në dorë Arzhanicën, Velikën e Pepajn dhe u drejtuan për në Murinë. Luftimet më të përgjakshme u bënë në Velikë e në Pepaj, prandaj përpjekja e 8 janarit mori emrin e tyre. Ushtria malazeze u tërhoq në Sutjeskë. Por Shtabi Shqiptar nuk kishte ndërmend të vazhdonte përparimin në thellësi të tokës së Malit të Zi. Më 9 janar ai urdhëroi forcat shqiptare, që nuk hasën ndonjë kundërshtim nga ushtritë malazeze, të tërhiqeshin në kufirin e vjetër.
Gjatë betejës së Pepajt e të Velikës, të dyja palët patën dëme në njerëz, por, sipas të dhënave të ndryshme, ato të Malit të Zi qenë më të shumta. Shqiptarët lanë në këto luftime edhe dy kapedanët trima, Kurt Asllanin e Nure Kurtin.
Vrulli patriotik që përshkoi luftën në Velikë e në Pepaj dhe fitorja që shqiptarët korrën kundër ushtrive malazeze më 8 janar 1880, la përshtypje të thellë në opinionin ndërkombëtar. Disa ditë më vonë, kryekonsulli austro-hungarez në Shkodër, Shmuker, i cili e ndoqi së afërmi zhvillimin e betejës, i raportonte qeverisë së vet: “Vetë malazezët pohojnë se në luftën e Velikës e të Pepajt shqiptarët luftuan burrërisht dhe fituan mbi ta. Dhe me të vërtetë, fuqia e Lidhjes (së Prizrenit - shën. i aut.) e theu atë ushtri malazeze që ka qenë kurdoherë e zonja t’u bëjë ballë forcave turke. Shqiptarët luftuan të shtyrë nga ideja kombëtare”. Pas kësaj, opinioni publik evropian filloi të interesohej për historinë e popullit shqiptar dhe për të drejtat e tij kombëtare. Veç kësaj, disa publicistë kritikuan Kongresin e Berlinit që nuk i kishte përfillur të drejtat e një kombi aq trim dhe aq liridashës, siç ishte populli shqiptar.
Me fitoren që korrën në Nokshiq, në Pepaj e në Velikë shqiptarët i dhanë të kuptonte diplomacisë evropiane se Perandoria Osmane, sado që po e mbante Shqipërinë prej pesë shekujsh nën zgjedhë, nuk ishte zonjë e trojeve të saj dhe se zotër të këtyre trojeve ishin banorët shqiptarë.
Disfata që pësoi në front e bindi qeverinë malazeze se ajo vetë nuk ishte në gjendje ta thyente qëndresën e Lidhjes Shqiptare me anën e luftës së armatosur. Për këtë arsye knjaz Nikolla shpalli menjëherë se i kishte pezulluar veprimet luftarake në kufi dhe se zbatimin e Traktatit të Berlinit në këtë pikë po ua linte përsëri në dorë Fuqive të Mëdha. Madje ai kërkoi nga konsulli britanik në Shkodër që të ndërhynte pranë autoriteteve qeveritare të vilajetit, me qëllim që edhe shqiptarët t’i pezullonin veprimet e mëtejshme luftarake.

Mbrojtja e Hotit dhe e Grudës (pranverë 1880)
Fitoret e shqiptarëve kundër ushtrive malazeze dhe jehona e tyre në arenën ndërkombëtare patën pasoja të thella në Shqipëri. Ato e përforcuan më tej bindjen e shqiptarëve se tashmë ishin në gjendje t’i mbronin trojet e tyre jo vetëm pa ndihmën e ushtrive osmane, por edhe kundër vullnetit të Portës së Lartë. Besimi që fituan te forca e tyre e armatosur, e ngriti në një shkallë më të lartë vendosmërinë për të kundërshtuar me armë çdo ndërhyrje të re të Fuqive të Mëdha ose çdo orvatje të re të qeverisë së Stambollit në dëm të trojeve të tyre amtare.
Pas disfatës që pësoi në Velikë e në Pepaj, knjaz Nikolla iu drejtua përsëri Fuqive të Mëdha dhe këto, nga ana e tyre, i bënë përsëri presion Perandorisë Osmane për ta çuar deri në fund dorëzimin e Plavës e të Gucisë. Porta e Lartë u përgjigj se ishte e gatshme ta kënaqte Malin e Zi, por jo në Plavë e në Guci. Duke parë vendosmërinë luftarake të shqiptarëve dhe paaftësinë ushtarake të Malit të Zi, Fuqitë e Mëdha pranuan në parim ta rishikonin vendimin që kishin marrë në Kongresin e Berlinit. Me këtë rast u bënë disa propozime për ta kënaqur Cetinën me vise sllave në veri ose në jug të Malit të Zi, por nuk u pranuan. Më në fund ndërhyri Italia, e cila, nëpërmjet ambasadorit të saj në Stamboll, kontit Korti (Corti), sugjeroi që t’i jepeshin Malit të Zi viset e Hotit e të Grudës së bashku me një pjesë të Kelmendit, të cilat banoheshin gjithashtu nga popullsi shqiptare. Fuqitë e Mëdha menduan se popullsia e këtyre viseve, duke qenë katolike dhe jo myslimane, nuk do ta kundërshtonte bashkimin e saj me Malin e Zi të krishterë. Porta e Lartë nuk solli ndonjë pengesë. Vetëm knjaz Nikolla, i bindur se do të kishte përsëri telashe me shqiptarët, protestoi rreptësisht. Por më në fund, duke parë këmbënguljen e të gjitha Fuqive të Mëdha, u detyrua të përulej. Kështu, më 18 prill 1880, ambasadorët e Fuqive të Mëdha miratuan propozimin italian, që njihet me emrin “vija Korti”, për t’i dhënë Malit të Zi, në vend të Plavës e Gucisë, viset e Hotit e të Grudës. Dorëzimi i këtyre viseve u vendos të bëhej pas 4 ditësh, më 22 prill 1880.
Fakti që Fuqitë e Mëdha, Perandoria Osmane dhe Mali i Zi u detyruan, pas 20 muaj përpjekjesh pa rezultat, të hiqnin dorë nga vendimi i Kongresit të Berlinit në lidhje me Plavën e Gucinë, shënonte një fitore të re diplomatike që arritën shqiptarët në arenën ndërkombëtare. Protokolli i Stambollit, i nënshkruar nga ambasadorët e tyre më 18 prill 1880 për Hotin e Grudën, ishte po aq i padrejtë sa edhe neni i Traktatit të Berlinit për Plavën e Gucinë. Viset e Hotit e të Grudës, së bashku me ato të Kelmendit e të Kastratit, ishin pjesë e pandarë e Malësisë së Madhe, kurse nga ana administrative vareshin nga vilajeti i Shkodrës. Banorët e tyre, krejtësisht shqiptarë dhe me tradita të lashta luftarake liridashëse, ishin bashkuar me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit qysh me themelimin e saj. Për këtë arsye, më 1 mars 1880, sapo arritën lajmet e para rreth propozimit italian, pra një muaj para se të nënshkruhej Protokolli i Stambollit, krerët e tyre, të mbështetur nga banorët e krejt Malësisë së Madhe, zbritën në Shkodër dhe shpallën se ishin të vendosur të kundërshtonin çdo vendim që do të merrej në dëm të viseve të tyre. Në mbledhjen e përbashkët që bënë në Shkodër, më 1 mars 1880, krerët e Hotit, të Grudës, të Kelmendit e të Kastratit miratuan një peticion drejtuar Fuqive të Mëdha, në të cilin deklaronin se do të rrëmbenin armët për të mbrojtur trojet e tyre, në rast se Fuqitë e Mëdha do ta miratonin projektin “Korti”.
Kushtrimi që lëshuan banorët e Malësisë së Madhe vuri në lëvizje popullsinë e të gjitha krahinave të vendit. Gjatë atyre ditëve shqiptarët, myslimanë e të krishterë, u lidhën më shumë se kurrë me njëri-tjetrin. Kudo u shpreh vendosmëria për të mbrojtur Hotin e Grudën deri në pikën e fundit të gjakut. Shqipëria u përgatit kështu përsëri për luftë.
Meqenëse Hoti, Gruda, Kelmendi e Kastrati bënin pjesë në vilajetin e Shkodrës, barra e organizimit të luftës mbrojtëse i takonte Komitetit Ndërkrahinor të këtij vilajeti. Qysh nga 25 marsi 1880, Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes Shqiptare në Shkodër ishte në mbledhje të vazhdueshme dhe filloi të merrte masat e nevojshme ushtarake për mbrojtjen e Hotit e të Grudës. Më 3 prill 1880 u zhvillua në Shkodër një kuvend krahinor, ku morën pjesë përfaqësues të popullsisë së qytetit e të Malësisë. Kuvendi vendosi të kundërshtohej me çdo kusht lëshimi i Hotit e i Grudës. Ai u dërgoi një peticion Fuqive të Mëdha, në të cilin thuhej, ndër të tjera: “Kemi vendosur që të derdhim pikën e fundit të gjakut para se të hynim nën zgjedhën e një qeverie të huaj. Ideja kombëtare na bashkon në mbrojtjen e atdheut tonë”. Më 11 prill 1880 Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës, ashtu siç kishin vepruar edhe dy komitetet e tjera ndërkrahinore, formoi menjëherë Shtabin Ushtarak të vilajetit me detyrë që të merrte masat e duhura për mbrojtjen e Hotit e të Grudës. Në krye të Shtabit Ushtarak u vu Hodo Sokoli, një kolonel i karrierës. Midis anëtarëve të tij bënin pjesë jo vetëm përfaqësues nga qyteti, si Selim Çoba, Filip Çeka, Shaban Bushati, Zef Simoni, Selim Gjyrezi etj., por edhe mjaft krerë malësorë të regjur në luftëra, si Dedë Gjoni dhe Ismail Marku nga Hoti, Ismail Martini dhe Bazo Kurti nga Gruda, Nikë Gila dhe Nikë Leka nga Kelmendi, Shaban Elezi dhe Gjon Deda nga Kastrati etj. Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës i bëri thirrje të veçantë Preng pashë Bibë Dodës, i cili deri atëherë nuk kishte marrë pjesë në mbrojtjen e trojeve shqiptare, duke e emëruar, në rast se do të ishte i gatshëm, nënkryetar të Shtabit Ushtarak.
Formimi i Shtabit Ushtarak u pasua nga gatishmëria që treguan krahinat e ndryshme të vendit për të dërguar vullnetarë sipas zakonit nga një burrë për shtëpi, kurse viset e Malësisë së Madhe u zotuan të mobilizonin të gjithë burrat e aftë për armë. Shtabet ushtarake, të formuara në vilajetet e Kosovës dhe të Janinës, njoftuan se ishin gati të dërgonin forcat e tyre vullnetare sapo të ndihej nevoja. Por Shtabi Ushtarak i Shkodrës, duke parë gatishmërinë e masave popullore, i konsideroi të mjaftueshme forcat luftarake të mobilizuara vullnetarisht në vilajetin e vet. Në të njëjtën kohë, Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës lëshoi një shpallje, me anën e së cilës, pasi vinte në dukje vendosmërinë e mbarë vendit për të mbrojtur trojet e atdheut, u kërkonte vullnetarëve të qëndronin në gatishmëri, në pritje të zhvillimit të ngjarjeve.
Zemërimi e vendosmëria e shqiptarëve arriti kulmin pasi u nënshkrua nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha Protokolli i Stambollit, më 18 prill 1880, me emrin “Protokolli mbi kufijtë e Turqisë dhe të Malit të Zi”. Me këtë rast u përsëritën protestat telegrafike drejtuar Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë. Në të njëjtën kohë filluan përgatitjet ushtarake. Më 19 prill u zhvillua në Shkodër një miting i madh popullor, një nga manifestimet më masive që kishte parë qyteti deri atëherë. Në miting, midis entuziazmit popullor, Hodo Sokoli, në një fjalim të zjarrtë që mbajti para mijëra qytetarëve dhe malësorëve, deklaroi ndër të tjera, se përballë veprimeve që po kryente Porta e Lartë në dëm të tërësisë territoriale të Shqipërisë dhe për të shpëtuar atdheun nga fatkeqësi të tjera që do të sillte sundimi i mëtejshëm i saj, shqiptarët duhej t’i këpusnin lidhjet me Perandorinë Osmane dhe ta merrnin vetë në dorë fatin e atdheut të tyre. Hodo bej Sokoli dhe pas tij 1 500 veta që ndodheshin në miting, hoqën publikisht spaletat e uniformës ushtarake e dekoratat e sulltanit dhe deklaruan se nuk do ta njihnin as atë, as Stambollin. Po atë ditë u nisën për në vijën e kufirit vullnetarët e parë qytetarë, rreth 1 500 veta, të cilët u bashkuan me mijëra vullnetarë malësorë që kishin vrapuar nga malësitë e Veriut.
Në mbrëmjen e 21 prillit u nisën nga Shkodra, duke lundruar në liqen, disa dhjetëra anije me vullnetarë shkodranë, rreth 3 mijë veta, të cilët, së bashku me Shtabin Ushtarak dhe komandantin e tij Hodo Sokolin, u vendosën në Tuz. Në 22 prill 1880, sipas Protokollit të Stambollit, trupat turke u larguan nga kalaja e Tuzit dhe nga pikat e tjera që i takonin Malit të Zi. Por, ashtu siç ndodhi në Plavë e Guci, edhe në Hot e Grudë forcat shqiptare i zunë këto pika para se të afroheshin ushtritë malazeze. Gjatë gjithë vijës mbrojtëse qenë rreshtuar rreth 8 mijë vullnetarë shqiptarë, në gatishmëri për të kundërshtuar përparimin e ushtrive malazeze.
Pak më vonë, ushtritë malazeze, me rreth 10 mijë veta, arritën tek Ura e Rzhanicës, pika më e përparuar e kufirit të vjetër. Aty u ndeshën me pararojat e ushtrisë së Lidhjes Shqiptare, të përbëra nga disa qindra qytetarë e malësorë, të cilët u bënë thirrje të ndaleshin, pasi banorët e këtyre vendeve nuk i njihnin vendimet e Fuqive të Mëdha. Ushtritë malazeze nuk u bindën, por kërkuan të marshonin për të marrë në dorëzim kalanë e Tuzit. Atëherë pararojat shqiptare hapën zjarr kundër pararojave malazeze. Kështu, tek Ura e Rzhanicës filloi më 22 prill përleshja e armatosur ndërmjet tyre.
Sapo shpërthyen krismat e para, forcat vullnetare të Malësisë së Madhe, nën drejtimin e Ismail Markut e Baca Kurtit, u hodhën në sulm të furishëm kundër forcave kryesore malazeze që ndodheshin në Helm, në breg të lumit Cem. Të dyja palët luftuan me vendosmëri për disa orë rresht. Më në fund ushtritë malazeze u thyen dhe u tërhoqën për në Podgoricë, duke lënë disa të vrarë e të plagosur.
Fitorja e Rzhanicës dhe e Helmit ngjalli entuziazëm në mbarë Shqipërinë. Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës, duke parashikuar një sulm të ri nga ana malazeze, vendosi t’i mbante forcat luftarake në kufi dhe të siguronte armë martina për vullnetarët shqiptarë të pajisur pjesërisht me huta dhe pjesërisht me jataganë. Për këtë qëllim u ftuan krahinat e vilajetit që të shtonin ndihmat financiare. Mbi shtresat e pasura të Shkodrës u shpall një tatim i jashtëzakonshëm në të holla e në drithë. Në këto rrethana Preng pashë Bibë Doda, duke parë se me qëndrimin e vet të lëkundur po cilësohej nga opinioni publik si bashkëpunëtor i Cetinës, pranoi ftesën e Komitetit Ndërkrahinor për të mobilizuar mirditorët dhe për t’i sjellë në Tuz.
Pas luftës së Rzhanicës, viset e Hotit e të Grudës, të liruara nga ushtritë osmane, por të papushtuara nga ato malazeze, mbetën de facto nën sovranitetin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për 8 muaj, nga 22 prilli 1880 deri më 28 dhjetor 1880, kur në Tuz u rivendos administrata osmane. Me qeverisjen e tyre merrej Komiteti i Lidhjes Shqiptare për Shkodrën, që kishte ngarkuar në Tuz një Komision të kryesuar nga Hodo Sokoli, i cili ushtronte pushtetin ekzekutiv si një institucion shtetëror i Lidhjes Shqiptare.
Menjëherë pas disfatës që pësoi më 22 prill 1880, knjaz Nikolla protestoi pranë Fuqive të Mëdha dhe këto më 24 prill i drejtuan qeverisë osmane një notë kolektive, me të cilën e shtrëngonin që t’i dëbonte forcat shqiptare nga kufiri për t’u hapur rrugën forcave malazeze. Por Porta e Lartë nuk e kishte më situatën në dorë. Përveçse nuk donte të hapte konflikt me shqiptarët, ajo nuk kishte as forca të mjaftueshme në Shkodër për të zbatuar kërkesën e Fuqive të Mëdha.
Në fillim të muajit maj, pas ardhjes së forcave mirditore, në vijën kufitare numri i vullnetarëve u rrit në rreth 9 mijë veta, përveç 7 mijë të tjerëve që qëndronin në gatishmëri në shtëpitë e tyre për t’u nisur në luftë sapo të lëshohej kushtrimi. Sipas njoftimeve që kishte Shtabi Ushtarak, përtej kufirit qëndronin rreth 20 batalione malazeze me afërsisht 9 mijë veta të armatosur me martina dhe të pajisura me topa e artileri. Morali i vullnetarëve shqiptarë ishte aq i lartë, sa nga radhët e tyre doli propozimi që të ndërmerrej një mësymje kundër ushtrive malazeze për ta detyruar knjaz Nikollën që të hiqte dorë një herë e përgjithmonë nga lakmia e tij për trojet shqiptare. Këtë ide e përqafoi jo vetëm Hodo Sokoli, kryetari i Shtabit Ushtarak të Shkodrës, por edhe Ali pashë Gucia, kryetari i Shtabit Ushtarak të Kosovës, i cili për më tepër u zotua ta fillonte mësymjen me forcat e veta nga Plava e Gucia, në thellësi të territoreve malazeze. Nuk pritej veçse miratimi nga Komiteti Kombëtar i Lidhjes Shqiptare. Por udhëheqësit e tij, për t’iu shmangur ndërlikimeve ndërkombëtare që do të shkaktonte mësymja shqiptare, nuk e pranuan propozimin e dy shtabeve ushtarake. Sipas tyre, presioni, që ushtronte përqendrimi i forcave kufitare në Hot e Grudë, ishte i mjaftueshëm për t’i detyruar Fuqitë e Mëdha të rishikonin Protokollin e Stambollit.
Në fakt lufta për mbrojtjen e Hotit e të Grudës pati jehonë të thellë jashtë Shqipërisë. Interesimi i publikut evropian për konfliktin shqiptaro-malazez u rrit më shumë. Pothuajse të gjitha gazetat kryesore të Evropës Perëndimore dërguan ato javë korrespondentët e tyre të posaçëm në Shkodër, shumica e të cilëve u detyruan të vinin në dukje atdhetarinë e lartë që frymëzonte qëndresën shqiptare. Fuqitë e Mëdha u bindën përfundimisht se as Protokolli i Stambollit nuk mund të zbatohej me anën e presionit diplomatik. Anglia me Rusinë propozuan një ndërhyrje ushtarake të përbashkët të Fuqive të Mëdha kundër shqiptarëve të përqendruar në kufi, por Austro-Hungaria me Gjermaninë kundërshtuan. Më në fund fitoi qëndresa shqiptare. Pasi pranuan në parim të hiqnin dorë edhe nga Protokolli i Stambollit, Fuqitë e Mëdha miratuan më 15 qershor 1880 propozimin e Anglisë e të Austro-Hungarisë për t’i dhënë Malit të Zi, në vend të Hotit e të Grudës, qytetin bregdetar të Ulqinit së bashku me rrethinat e tij. Heqja dorë e Fuqive të Mëdha nga vendimi që kishin marrë më 18 prill 1880 ishte fitorja e tretë diplomatike që korrën shqiptarët, brenda 6 muajve, në arenën ndërkombëtare. Por vendimi i Fuqive të Mëdha për t’i lëshuar Malit të Zi Ulqinin me rrethinat e tij shtroi përsëri detyrën e ngutshme të mbrojtjes së tërësisë së atdheut, të cilit po i shkëputej tani një pjesë më e rëndësishme dhe jetike.

[Laberia]

4. LËVIZJA PËR AUTONOMINË E SHQIPËRISË

Lëvizja kundër administratës osmane gjatë vitit 1879
Me gjithë përqendrimin e vëmendjes së tyre kundër rrezikut të copëtimit territorial të atdheut, patriotët nuk hoqën dorë nga programi autonomist, nuk e lanë pas dore kërkesën për vilajetin autonom të Shqipërisë, që u formulua në rezolutën e Kuvendit të Dibrës, më 1 nëntor 1878. Si qendra e Lidhjes Shqiptare, ashtu edhe komitetet e saj ndërkrahinore e ngritën herë pas here me anën e memorandumeve çështjen e të drejtave autonomiste të vendit. Ndërsa Porta e Lartë, e vendosur për të mos bërë asnjë lëshim, vijoi ta zvarriste përgjigjen, në shumë krahina të Shqipërisë mori hov lëvizja popullore kundër administratës shtetërore osmane.
Në të vërtetë, në viset shqiptare, administrata qeveritare e vilajeteve ishte paralizuar qysh në verën e vitit 1878. Gjyqet shtetërore nuk funksiononin. Qeveria e Stambollit, që nga vera e vitit 1879, nuk kishte mundur të nxirrte nga viset shqiptare as taksa dhe as nizamë. Në shumë raste një pjesë e këtyre taksave ishte vjelë nga organet e Lidhjes Shqiptare për të përballuar luftën mbrojtëse dhe sistemimin e muhaxhirëve. Rekrutët shqiptarë, në vend që të vinin nizamë në ushtrinë perandorake, ishin regjistruar vullnetarë në ushtrinë e Lidhjes së Prizrenit. Degët e saj kishin filluar të ushtronin në të njëjtën kohë edhe funksionet gjyqësore.
Porta e Lartë nuk mund të pajtohej gjatë me këtë gjendje. E shqetësuar nga rrjedha që po merrnin ngjarjet në Shqipëri, ajo u orvat në pranverën e vitit 1879 ta rivendoste autoritetin e saj në viset shqiptare, duke rimëkëmbur në këto vise administratën e saj të mëparshme. Por rivendosja e administratës së vjetër osmane shkaktoi reagimin e menjëhershëm të shqiptarëve. Ata e kundërshtuan rreptësisht urdhrin që lëshoi Stambolli për të vjelë taksat e reja dhe ca më tepër taksat e prapambetura jo vetëm për faktin se pagesa e tyre ishte një barrë e rëndë për popullsinë e varfëruar nga lufta, por edhe për arsye politike. Fshatarët e qytetarët e quanin pa vend t’i paguanin taksa Perandorisë Osmane që nuk ishte në gjendje të mbronte trojet e tyre, madje, që po tregohej e gatshme t’i shiste, siç shpreheshin ata, tek armiqtë e vendit. Qëndresa kundër taksave mori përpjesëtime aq të mëdha, sidomos në vilajetet e Kosovës e të Shkodrës, sa tagrambledhësit nuk guxonin t’u afroheshin fshatarëve e qytetarëve. Për ta shpënë urdhrin e saj deri në fund, Porta e Lartë i porositi valinjtë që, po ta shihnin të nevojshme, të përdornin për vjeljen e taksave edhe dhunën ushtarake. Por, siç raportonte më 7 qershor 1879 ministri serb në Stamboll, për shkak të kësaj porosie shqiptarët e Prizrenit e të Prishtinës u revoltuan aq shumë ndaj qeverisë osmane, sa ishin gati të rrëmbenin edhe armët kundër saj. Si pasojë e kësaj qëndrese Stambolli u detyrua të hiqte dorë përkohësisht nga përdorimi i dhunës në vjeljen e taksave.
Të njëjtën qëndresë ndeshi te shqiptarët edhe orvatja tjetër e Portës së Lartë për të rekrutuar nizamë në Shqipëri. Nizamët shqiptarë nuk iu përgjigjën thirrjes nën armë ose, edhe kur u paraqitën, u arratisën sapo u pajisën me armë, duke deklaruar se do ta kryenin shërbimin ushtarak nën urdhrat e Lidhjes së Prizrenit. Lëvizja përfshiu edhe nizamët shqiptarë të rekrutuar gjatë viteve të kaluara, të cilët ndodheshin ende në radhët e ushtrisë osmane. Në mjaft raste, ata që kryenin shërbimin ushtarak jashtë Shqipërisë i braktisën repartet e tyre, sapo u formua Lidhja e Prizrenit. Përpjesëtimi që mori arratisja e detyroi Portën e Lartë që t’i mbante ata në reparte të dislokuara në trojet shqiptare.
Hov të madh mori sidomos lëvizja kundër gjykatave shtetërore osmane, që urreheshin nga masat popullore për shkak të procedurës së ndërlikuar, të ligjeve të papërshtatshme, të gjuhës së pakuptueshme dhe të korrupsionit të thellë që sundonte në to. Në mars të vitit 1879, në Prishtinë, në qendrën e vilajetit të Kosovës, filloi agjitacioni ndërmjet qytetarëve për të kërkuar krijimin e gjykatave popullore, të pavarura nga pushteti qendror, të cilat duhet t’u përshtateshin kushteve dhe zakoneve të vendit, pra të ishin shqiptare nga ligjet, nga gjuha dhe nga gjyqtarët. Në prill agjitacioni u shtri edhe në fshat. Në këtë kohë kërkesa për krijimin e gjykatave popullore shqiptare mori formën e një lëvizjeje për vetëqeverisjen e vendit, në krye të së cilës ishte vënë Zija Prishtina, anëtar i Komitetit të Stambollit. Në maj të vitit 1879 Zija Prishtina i paraqiti Portës së Lartë peticionin e popullsisë së sanxhakut të Prishtinës, në të cilën kërkohej të mos bënte asnjë lëshim të trojeve shqiptare, të lejonte formimin e gjyqeve të pavarura shqiptare dhe të largonte ushtrinë nga Kosova. Më 12 maj 1879 sulltani lejoi që në sanxhakun e Prishtinës të formoheshin gjykatat shqiptare, të cilat të vepronin krahas gjykatave shtetërore, duke ua lënë në dorë shtetasve që t’i drejtoheshin, sipas dëshirës, njërës prej tyre. Por disa ditë më vonë, me zgjerimin që mori lëvizja në viset e tjera, ai u detyrua ta shtrinte këtë të drejtë në gjithë vilajetin e Kosovës.
Lëvizja për gjykatat shqiptare, ashtu si edhe lëvizjet kundër taksave shtetërore e rekrutimit të nizamëve, ndonëse u zhvilluan nën hijen e Lidhjes së Prizrenit, në fillim patën karakter spontan e lokal. Por hovi i madh që ato morën, tërhoqi menjëherë vëmendjen e organeve udhëheqëse të Lidhjes së Prizrenit, të cilat morën në dorë drejtimin e tyre. Lëvizja kundër pagesës së taksave dhe rekrutimit të nizamëve u përhap kështu në pjesën më të madhe të vendit. Kërkesa për gjykatat shqiptare u shtri në vilajetin e Shkodrës, kurse në atë të Kosovës u thellua më tej. Qysh në maj, nën drejtimin e degëve të Lidhjes, u parashtrua në Gjakovë e në Pejë kërkesa që me krijimin e gjykatave shqiptare të suprimoheshin gjykatat osmane. Madje, më 19 maj 1879, Komiteti Kombëtar i Lidhjes vendosi ta shtrinte kërkesën e vetëqeverisjes jo vetëm në institucionet gjyqësore, por në mbarë administratën shtetërore të vilajetit. Meqenëse Porta e Lartë nuk pranoi t’i suprimonte gjykatat shtetërore, Lidhja e Prizrenit shpalli bojkotimin e tyre. Popullsia u ftua t’u drejtohej vetëm gjykatave shqiptare, madje u shpallën ndëshkime kundër atyre që do të trokisnin në gjykatat shtetërore.
Porta e Lartë u përpoq ta shuante lëvizjen popullore pa hyrë në konflikt të armatosur me shqiptarët. Për këtë qëllim ajo dërgoi në Shqipëri emisarë dhe agjitatorë të posaçëm, të cilët i përsëritën premtimet e zakonshme për reforma administrative. Në të njëjtën kohë, me qëllim që të shkaktonin përçarje ndërmjet udhëheqësve të Lidhjes Shqiptare, ata e shtuan trysninë ndaj qarqeve të moderuara. Megjithatë, në mbledhjen që Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes mbajti më 24 korrik 1879, vendosi me shumicë votash që t’i kujtonte Portës së Lartë se shqiptarët do të detyroheshin ta përmbysnin vetë pushtetin lokal në rast se Stambolli nuk do të plotësonte kërkesat e Shqipërisë. Në të njëjtën kohë, atdhetarët radikalë, duke mos pasur besim në gatishmërinë e Stambollit për reforma, kërkuan ta thellonin më tej lëvizjen popullore kundër administratës osmane për ta detyruar sulltanin që ta merrte parasysh rezolutën e Kuvendit të Dibrës.
Porta e Lartë, pasi e zvarriti për një kohë të gjatë përgjigjen për rezolutën e Kuvendit të Dibrës, deklaroi, në verën e vitit 1879, se kërkesat e shqiptarëve do të zgjidheshin në kuadrin e “ligjeve organike” (reformave administrative) që ajo detyrohej të zbatonte në territoret e saj evropiane sipas nenit 23 të Traktatit të Berlinit. Me këtë deklaratë ajo linte të kuptonte se nuk kishte ndërmend ta ndryshonte ndarjen administrative të vilajeteve që ishte në fuqi.
Në këto rrethana qarqet atdhetare shqiptare e ngritën menjëherë zërin, duke theksuar se zbatimi i nenit 23 të Traktatit të Berlinit, pa bashkuar më parë trojet e tyre në një vilajet të vetëm, ishte një shkelje e hapur e të drejtave kombëtare të Shqipërisë. Me një parashtresë drejtuar kryeministrit osman, më 27 gusht 1879, Abdyl Frashëri kërkonte që në kushtet aktuale të mos zbatohej në Shqipëri neni 23 i Traktatit të Berlinit, domethënë të mos formoheshin komisione të posaçme për të hartuar reforma të ndryshme për çdo vilajet. Që Shqipëria të shpëtonte nga rreziku i asgjësimit, që ajo të bëhej e aftë për veten e saj dhe për Perandorinë Osmane duhej, theksonte Abdyl Frashëri, që reformat e nevojshme të hartoheshin nga një komision i vetëm për të gjitha trojet shqiptare, gjë që kërkonte paraprakisht bashkimin e të gjitha këtyre trojeve (të ndara në 11 sanxhakë) në një vilajet të vetëm. Veç kësaj, shtonte ai, ishte e domosdoshme që ky komision i posaçëm t’i studionte reformat e dobishme për Shqipërinë në bashkëpunim me përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Në këto rrethana, kur u acaruan edhe marrëdhëniet shqiptaro-malazeze dhe forcat e Malit të Zi u vunë në gatishmëri luftarake në kufijtë e Shqipërisë, u mblodh në Prizren, më 3 tetor 1879, Kuvendi i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare, në të cilin u trajtuan dy çështje themelore që shqetësonin vendin: qëndrimi që duhej mbajtur ndaj provokacioneve ushtarake të Cetinës e përgatitjeve të saj për luftë dhe zhvillimi i lëvizjes për autonominë e Shqipërisë. Për çështjen e parë nuk pati diskutime të shumta. Të gjithë qenë të një mendimi për t’iu përgjigjur ushtrive malazeze me armë, nëse ato do të orvateshin të merrnin me dhunë Plavën e Gucinë. Diskutime të shumta u bënë brenda e jashtë Kuvendit për çështjen e të drejtave autonomiste të Shqipërisë. Delegatët e Kuvendit dhe veprimtarët e lëvizjes kombëtare jashtë tij ishin të mendimit që këtë herë Lidhja Shqiptare të kërkonte jo si një vit më parë me rezolutën e Dibrës (të 1 nëntorit 1878) një “Vilajet Shqiptar”, por një “Principatë Shqiptare” ose një “Republikë Shqiptare”, me kryeqytet Manastirin, nën suzerenitetin e sulltanit, duke i paguar atij një tribut vjetor. Një kërkesë e tillë, që do të çonte në shkëputjen gati të plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane, u parashtrua nga përfaqësuesit e krahut radikal të Lidhjes, ndërsa pjesa tjetër e delegatëve të Kuvendit dhe e udhëheqësve të saj mendonte se, për shkak të konfliktit me Malin e Zi, që po trokiste në derë, nuk ishte e volitshme që në ato ditë të hyhej në luftë kundër Portës së Lartë.
Në këto rrethana, delegatët radikalë u tërhoqën nga kërkesa e një “Principate Shqiptare” ose të një “Republike Shqiptare” dhe vendosën të kërkojnë nga Stambolli “Vilajetin e Shqipërisë”, pa bërë asnjë hap të mëtejshëm prapa. Por qeveria turke e kundërshtonte edhe këtë kërkesë dhe, duke qenë në dijeni të punimeve të Kuvendit, kaloi në përdorimin e forcës ndaj tij. Më 13 tetor 1879 organet qeveritare të Prizrenit vunë në përdorim garnizonin ushtarak dhe e shpërndanë mbledhjen e Këshillit të Përgjithshëm, pa i lënë kohë atij të përfundonte punimet e tij dhe të miratonte rezolutën përkatëse.
Në një nga seancat e para Kuvendi i Përgjithshëm arriti të zgjidhte sërishmi Këshillin e Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare. Kryetar i Lidhjes Shqiptare u zgjodh në vend të Sheh Mustafa Tetovës (që kishte zëvendësuar Iljaz pashë Dibrën) Haxhi Ymer efendiu (Prizreni), myderriz (profesor i së drejtës islame), përkrahës i krahut radikal të lëvizjes kombëtare.
Në fillim të nëntorit 1879, kur filluan sulmet e ushtrive malazeze në sektorin e Plavës e të Gucisë, të cilat u pasuan nga mësymja që ato zhvilluan në fillim të dhjetorit 1879 dhe në javën e parë të janarit 1880, lëvizja popullore kundër administratës shtetërore osmane ra përkohësisht.

Lëvizja autonomiste gjatë pranverës 1880
Mbrojtja me sukses e Plavës dhe e Gucisë nga sulmet e ushtrive malazeze u dha zemër rretheve atdhetare që ta drejtonin vëmendjen përsëri në marrëdhëniet e tyre me administratën osmane. Rastin për ta tërhequr lëvizjen spontane popullore nën flamurin e kërkesave autonomiste e dha përsëri Porta e Lartë.
Menjëherë pas fitores që korrën shqiptarët në Velikë e në Pepaj, qeveria osmane shpalli reformat administrative (ligjet organike) që do të zbatoheshin në zotërimet e saj të Gadishullit Ballkanik. Reformat u shpallën pa krijuar asnjë komision lokal, për të cilin flitej në nenin 23 të Traktatit të Berlinit, dhe pa e përfillur fare kërkesën e Lidhjes së Prizrenit për formimin e një vilajeti të vetëm shqiptar. Sipas këtyre reformave, në viset shqiptare, të copëtuara ndërmjet katër vilajeteve, do të forcohej më shumë se më parë zgjedha politike, ekonomike, shoqërore e kulturore e pushtetit qendror osman. Shqiptarët nuk fitonin asnjë të drejtë kombëtare; nuk kishin të drejtë as për arsim në gjuhën amtare, madje as të drejtën të quheshin “shqiptarë”, sepse Porta e Lartë nuk e njihte kombësinë shqiptare. Karakteri burokratik i administratës së vilajeteve forcohej, po ashtu edhe vartësia e saj prej Portës së Lartë. Në reformën gjyqësore nuk kishte vend për gjykata shqiptare. Gjykatat e reja perandorake, edhe pse formalisht ndaheshin nga pushteti administrativ, mbeteshin organe të pushtetit qendror osman. Sistemi fiskal dhe shërbimi ushtarak nuk prekeshin. Nga të ardhurat buxhetore vetëm një e dhjeta u lihej këshillave administrativë lokalë për t’u shpenzuar në vend dhe vetëm në rast se të ardhurat realizoheshin plotësisht.
Në të njëjtën kohë me shpalljen e reformave administrative, Porta e Lartë e shtroi me forcë kërkesën e saj të mëparshme për të mbledhur taksat e nizamët e prapambetur; madje tani taksat e nizamët ajo i kërkonte për llogari të tre vjetëve.
Në këto rrethana, qëndresa popullore shqiptare kundër administratës perandorake osmane hyri në një fazë të re. Në mjaft raste ajo u shpreh me sulme të armatosura kundër saj. Gjatë pranverës së vitit 1880 këto sulme u drejtuan jo vetëm kundër vjeljes me dhunë të taksave, por edhe për pastrimin e vendit nga administrata shtetërore e vilajeteve.
Në vilajetin e Kosovës përpjekjet e para të armatosura ndërmjet fshatarëve shqiptarë dhe ushtarëve turq, që shoqëronin tagrambledhësit qeveritarë, u shfaqën qysh në muajin shkurt 1880. Në mars qëndresa e armatosur u shtri në krejt rrethet e Prizrenit e të Prishtinës. Në fillim të prillit u grumbulluan në Shtimje gati 3 mijë fshatarë për të sulmuar Prizrenin dhe për ta zëvendësuar administratën osmane me organe shtetërore shqiptare. Garnizoni turk i Prizrenit u doli përpara dhe në fshatin Krushe sulmoi një pjesë të tyre, por nuk i shpërndau dot. Për raprezalje autoritetet turke burgosën 6 udhëheqës të Lidhjes Shqiptare. Atëherë kryengritësit sulmuan Prizrenin, hynë brenda në qytet dhe pasi çliruan të burgosurit, ia dorëzuan pushtetin Komitetit të Lidhjes Shqiptare. Përballë këtij aksioni të armatosur garnizoni turk u detyrua të qëndronte i mbyllur në kala. Sulme të tilla ndodhën edhe në sanxhakët fqinjë të Prishtinës e të Pejës, ku pushteti lokal kaloi gjithashtu në duart e degëve të Lidhjes Shqiptare.
Lëvizja autonomiste u shtri, ndonëse në përpjesëtime më të vogla, në mjaft vise të vilajetit të Manastirit e të Janinës. Përkundrazi, në vilajetin e Shkodrës ajo u shpreh në një formë të tillë që la përshtypje të thellë si brenda, ashtu edhe në arenën ndërkombëtare. Më 9 prill 1880, kur popullsinë e vilajetit e kishte pushtuar vala e përgatitjeve ushtarake për të mbrojtur Hotin e Grudën, u mblodh një Kuvend i jashtëzakonshëm i Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës. Pas dy ditë punimesh Kuvendi miratoi një rezolutë, me të cilën kërkohej nga sulltani që ky t’i largonte ushtritë turke nga Shqipëria dhe t’u njihte autonominë administrative mbarë viseve shqiptare të bashkuara në një vilajet të vetëm. Ky vendim u përsërit me ceremoni të veçantë në mitingun popullor, që u zhvillua në Shkodër më 19 prill 1880, me rastin e nisjes së vullnetarëve të parë për në Tuz. Në fillim të majit Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes e ktheu gazetën qeveritare turqisht të vilajetit, me emrin “Shkodra”, në një gazetë shqip dhe në një organ të tij. Në numrin e saj të parë shqip, që doli më 7 maj 1880, u botua një deklaratë, në të cilën thuhej se tani e tutje duhej të merrte fund sundimi osman në Shqipëri.
Megjithatë ky sundim nuk mori fund dhe Lidhja e Prizrenit nuk e kishte ende në duart e saj pushtetin politik të vendit. Me fitoret që ajo arriti në saje të lëvizjes popullore në pranverën e vitit 1880, në Shqipëri u krijua një diarki (dypushtet) e ndarë ndërmjet Portës së Lartë dhe Lidhjes Shqiptare. Edhe Porta e Lartë kishte formuar tanimë bindjen se kërkesa e autonomisë së Shqipërisë kishte lëshuar rrënjë në ndërgjegjen e popullsisë shqiptare dhe kishte përfshirë të gjitha trevat shqiptare. Nën trysninë e kësaj aspirate të shqiptarëve dhe për t’u dhënë fund kërkesave të vazhdueshme të Lidhjes së Prizrenit për krijimin e një “vilajeti të bashkuar të Shqipërisë”, qeveria turke, pas diskutimeve të shumta që u zhvilluan në prill-maj 1880, më 5 qershor miratoi vendimin për formimin e “Vilajetit të Rumelisë”, në të cilin, siç thuhej në këtë vendim, “do të bashkoheshin vilajetet që janë në Shqipëri, domethënë ai i Shkodrës, i Kosovës, i Manastirit dhe i Janinës”. Edhe pse ky do të quhej “Vilajeti i Rumelisë”, nuk do të mbante emrin “Vilajeti i bashkuar i Shqipërisë” dhe do të kishte në krye një guvernator turk, Ejup Pashën, krijimi i tij do të shënonte një hap të rëndësishëm në bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të vetëm, prandaj u kundërshtua nga Fuqitë e Mëdha, sidomos nga Rusia, nën presionin e të cilave edhe sulltani hoqi dorë nga ky vendim.
Ndërkaq, atdhetarët më të vendosur shqiptarë arritën në përfundimin se tani ishin krijuar kushtet për të përmbushur kërkesën e autonomisë së Shqipërisë, hap i parë drejt së cilës do të ishte pajisja e Lidhjes Shqiptare me atributet e një qeverie të përkohshme. Kjo çështje u shtrua në mbledhjen që u mbajt në Frashër, në fillim të muajit qershor 1880. Këtu morën pjesë përfaqësuesit e krahinave të Shqipërisë Juglindore, të cilat administrativisht vareshin nga vilajetet e Janinës e të Manastirit (afërsisht rrethet e sotme të Përmetit, të Skraparit, të Korçës e të Kolonjës). Midis çështjeve të tjera që kishin të bënin me mbrojtjen e trojeve shqiptare, mbledhja miratoi edhe propozimin për të formuar një qeveri të përkohshme për krejt Shqipërinë, e cila të merrte në dorë administrimin e të gjithë vendit. Qeveria do të formohej nga një kuvend i përgjithshëm i Lidhjes së Prizrenit, ku duhej të merrnin pjesë përfaqësuesit e të gjitha krahinave shqiptare. Barra kryesore e plotësimit të kësaj detyre historike iu ngarkua Abdyl Frashërit.
Fill pas mbylljes së punimeve të mbledhjes së Frashërit, Abdyli së bashku me aktivistët e tjerë atdhetarë u shpërndanë në viset e Shqipërisë Jugore për të popullarizuar idenë e qeverisë së përkohshme shqiptare. Përpara se të thirrej kuvendi i përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare, u mendua që çështja të shqyrtohej nga Kuvendi Ndërkrahinor i vilajetit të Janinës. Kuvendi Ndërkrahinor u vendos të mblidhej në Gjirokastër pasi të shiheshin përfundimet e Konferencës së Berlinit, e cila do të fillonte punimet e veta së afërmi, më 16 qershor 1880.

Konferenca e Berlinit dhe çështja shqiptare në arenën ndërkombëtare (qershor-gusht 1880)
Zyrtarisht Konferenca e Berlinit, në të cilën morën pjesë ambasadorët e gjashtë Fuqive të Mëdha, nën kryesinë e ministrit të Jashtëm të Gjermanisë, princit Bylov (Bülov), u mblodh për t’u dhënë fund çështjeve të Traktatit të Berlinit, që kishin mbetur pas dy vjetësh ende të pazgjidhura. Në të vërtetë, dy qenë çështjet e rëndësishme të pazgjidhura dhe që të dyja ishin pasojë e qëndresës shqiptare: kufiri turko-grek dhe kufiri turko-malazez. Megjithatë, edhe pse shqiptarët e kishin mbajtur në tension dy vjet me radhë diplomacinë ndërkombëtare, Fuqitë e Mëdha vijuan të mos i përfillnin aspiratat e tyre kombëtare. Shqiptarët nuk u lejuan as në Konferencën e Berlinit që të parashtronin dhe të mbronin interesat e tyre jetikë.
I vetmi mjet për ta çuar zërin e tyre në Konferencën e Berlinit qenë protestat dhe memorandumet. Për këtë qëllim, në të katër anët e vendit u organizuan përsëri nën drejtimin e organeve të Lidhjes së Prizrenit mbledhje të gjera popullore, në të cilat u shpreh edhe njëherë vendosmëria për të mos lejuar asnjë copëtim të trojeve shqiptare në favor të shteteve fqinje. Nga të katër anët e vendit u hartuan, me një përmbajtje të tillë, një varg protestash, të cilat iu drejtuan telegrafisht Konferencës së Berlinit. Rëndësi të veçantë patën tri peticionet dërguar veç e veç në qershor nga Komitetet Ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare për vilajetin e Janinës, për atë të Kosovës (i Prizrenit) dhe për vilajetin e Shkodrës. Nënshkruesit e këtyre akteve kërkonin respektimin e të drejtave kombëtare të shqiptarëve në fushën e tërësisë territoriale, vinin në dukje padrejtësinë e pretendimeve territoriale greke dhe pasojat që do të kishin shqiptarët nëse ato do të pranoheshin. Në peticione, me një ton diplomatik, shprehej besimi se Fuqitë e Mëdha do t’i merrnin në konsideratë të drejtat kombëtare të shqiptarëve, por theksohej njëkohësisht, se ata ishin të vendosur të kundërshtonin me armë copëtimin e trojeve të tyre amtare. Por krahas këtyre protestave të rrepta, qarqet atdhetare rilindëse u përpoqën t’u tërhiqnin vëmendjen Fuqive të Mëdha edhe ndaj problemit të të drejtave autonomiste të Shqipërisë.
Këtë radhë Porta e Lartë u ndodh më ngushtë se herët e tjera. Meqenëse Fuqitë e Mëdha nuk i përfillnin shqiptarët, gjithë përgjegjësinë e çështjeve të pazgjidhura të Traktatit të Berlinit ia ngarkonin Perandorisë Osmane. Si rrjedhim, presioni i tyre për t’u dhënë fund këtyre çështjeve në favor të Greqisë e të Malit të Zi qe më i fortë se kurrë. Por tani që në Shqipëri lëvizja autonomiste kishte marrë hov të madh dhe autoriteti i Stambollit ishte dobësuar shumë, Porta e Lartë më shumë se kurdoherë e pati të vështirë t’u impononte shqiptarëve vullnetin e Fuqive të Mëdha. Ajo ishte e ndërgjegjshme se çdo ndërhyrje e saj ushtarake për t’i detyruar shqiptarët të pranonin copëtimin e trojeve të tyre do ta ndizte më keq flakën e luftës kundërosmane në Shqipëri. Për këtë arsye, me gjithë presionin e Fuqive të Mëdha, ajo vendosi të kundërshtonte në këtë Konferencë çdo zgjidhje territoriale në dëm të shqiptarëve. Madje, për t’i qetësuar në këtë drejtim, sulltani emëroi, në pragun e Konferencës së Berlinit, ministër të Jashtëm të Perandorisë Osmane Abedin pashë Dinon, ish-anëtarin e Kryesisë së Lidhjes së Prizrenit.
Konferenca e Berlinit i filloi punimet më 16 qershor 1880. Pothuajse të gjitha çështjet që trajtoi kishin të bënin me Shqipërinë. Midis tyre, ajo që pati më shumë debate ishte çështja e kufirit turko-grek. Prirja që tregonin Fuqitë e Mëdha për ta zmadhuar Greqinë, me qëllim që ta kishin si një ledh kundër ndikimit rus në Ballkan, e nxiti Athinën të kërkonte në Epir më shumë troje shqiptare se ato që rekomandoheshin në Protokollin nr. 13 të Kongresit të Berlinit, jo deri në lumin Kalamas, por deri në jug të Sarandës, duke përfshirë edhe qytetin antik të Butrintit. Por Fuqitë e Mëdha kërkuan ta kënaqnin Greqinë në sektorë të tjerë, pasi, sipas tyre, prania e shumë shqiptarëve në Mbretërinë Greke do ta dobësonte fuqinë e saj. Perandoria Osmane kundërshtoi si njërën, si tjetrën zgjidhje. Përfaqësuesi i saj la të kuptojë edhe njëherë se Porta e Lartë ishte e prirur për të bërë lëshime vetëm në Thesalinë greke, por jo në Epirin shqiptar. Përfundimisht, Konferenca e Berlinit nuk bëri në këtë çështje asnjë hap përpara. Ajo miratoi propozimin e Francës për ta kthyer nga “rekomandim” në “vendim” vijën kufitare Kalamas-Selemvria, për të cilin flitej në Protokollin nr. 13. Megjithatë vendimi ishte përsëri i cunguar, pasi nuk parashikonte asnjë mjet për ta detyruar Perandorinë Osmane që ta çonte deri në fund zbatimin e tij.
Konferenca e Berlinit nuk e trajtoi drejtpërdrejt çështjen e kufirit turko-malazez, pasi kjo, sipas pikëpamjes së Fuqive të Mëdha, kishte gjetur zgjidhje dy javë më parë. Por gjatë ditëve që konferenca vazhdonte punimet e saj, ambasadorët e tyre në Stamboll ia propozuan variantin e ri Portës së Lartë, duke ia lënë asaj në dorë që të zgjidhte për t’i dorëzuar Malit të Zi ose krahinën e Hotit e të Grudës, ose qytetin e Ulqinit me rrethinat e tij.
Edhe pse Konferenca e Berlinit nuk i përfilli interesat kombëtarë të Shqipërisë, lufta e masave shqiptare nën udhëheqjen e Lidhjes së Prizrenit për të mbrojtur tërësinë territoriale dhe për të fituar të drejtat e saj autonomiste, tashmë kishte filluar të bënte jehonë edhe në disa nga kancelaritë e Fuqive të Mëdha. Kush më shumë e kush më pak, ato filluan të bindeshin se lëvizja shqiptare nuk ishte, siç kishin pohuar deri atëherë, një makinacion i Stambollit, se ajo ishte shprehje e protestës së një populli që kishte aspiratat e veta kombëtare dhe se faktori shqiptar nuk duhej lënë pas dore në qoftë se dëshironin që vendimet e tyre të mëtejshme të viheshin me të vërtetë në jetë. Megjithatë, qëndrimi që mbajtën ndaj faktorit shqiptar nuk qe i njëjtë. Në secilën prej tyre ndikuan interesat e veçantë politikë dhe ekonomikë që ato kishin në Evropën Juglindore.
Qëndrimi më i papajtueshëm për çështjen shqiptare u duk midis Rusisë cariste dhe Britanisë së Madhe. Rusia vijonte të mos e pranonte idenë e një shteti autonom shqiptar, për ta lënë gjithnjë të hapur rrugën e përmbushjes së aspiratave pushtuese që ushqenin shtetet sllave të Ballkanit. Anglia udhëhiqej nga parime të kundërta. Ajo donte, si edhe më parë, forcimin e Perandorisë Osmane, të cilën, përveçse e kishte kthyer në një gjysmëkoloni të saj, vijonte ta shihte si një ledh të rëndësishëm për të penguar ekspansionin rus në Evropën Juglindore. Për këtë arsye, qeveria britanike ishte e prirur që t’u jepeshin shqiptarëve disa të drejta autonomiste, me qëllim që ta çlironte Perandorinë Osmane nga telashet që i vinin prej tyre, të cilat çonin në dobësimin e saj. Një qëndrim të ndërmjetëm mbajti Austro-Hungaria, e pasuar nga Gjermania. Edhe Vjena udhëhiqej nga synimi për të penguar ekspansionin rus në Ballkan, por tani kishte filluar të shqetësohej edhe nga pavarësia që po fitonte Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe në mënyrë të veçantë nga fryma antiaustriake, që kishte shkaktuar në Shqipëri vendosja e garnizoneve të saj ushtarake në hyrje të Kosovës, deri në afërsi të Mitrovicës. Për këtë qëllim, Vjena nuk ishte për shtrirjen e të drejtave kombëtare në mbarë viset shqiptare, por vetëm në Shqipërinë Veriore me popullsi të dendur katolike, të cilën ajo shpresonte ta mbante nën kontrollin e saj nëpërmjet kultusprotektoratit.
Gjatë ditëve të Konferencës së Berlinit ngadhënjeu pikëpamja e Vjenës. Më 26 qershor 1880 ambasadorët e Fuqive të Mëdha në Stamboll, së bashku me variantin e zëvendësimit të krahinës së Hotit e të Grudës me qytetin e me rrethinat e Ulqinit, e këshilluan Portën e Lartë që të shqyrtonte mundësinë për t’i dhënë të drejtën e vetëqeverisjes administrative vetëm vilajetit të Shkodrës.
Por disa diplomatë të huaj, të cilët e ndiqnin nga afër gjendjen e Shqipërisë, dyshonin se me këtë zgjidhje Perandoria Osmane përsëri nuk do të kishte qetësi të brendshme. Sikurse i raportonte qeverisë së vet në korrik të vitit 1880 ambasadori anglez në Stamboll, Goshen, dhënia e autonomisë administrative vetëm për vilajetin e Shkodrës, nuk i shërbente Perandorisë Osmane, as politikës britanike në Ballkan. “Kombësia shqiptare, - shkruante ai, - është një element që nuk duhet lënë pa përfillur në çdo kombinim politik në të ardhmen. Edhe në qoftë se është e parakohshme, unë do të rekomandoja që formimi i një province shqiptare të bashkuar, të mbahej të paktën gjithnjë parasysh”. Sipas diplomatit britanik, ishte në interes të Anglisë që Shqipëria të bëhej e fortë dhe ajo mund të bëhej e tillë vetëm nëse bashkoheshin të gjitha viset shqiptare në një provincë të vetme autonome. “Ky popull, - nënvizonte Gosheni, - që në pjesën më të madhe është mysliman, do të bëhet burim vështirësish nga më të mëdhatë për vendet sllave e greke” të Gadishullit Ballkanik. Qeveria britanike e Gladstonit e përvetësoi tezën e ambasadorit të vet, por Fuqitë e tjera të Mëdha qëndruan në pikëpamjen e Vjenës, e cila vijoi të ngulte këmbë për t’i dhënë autonominë administrative vetëm vilajetit të Shkodrës, madje as krejt territoreve të tij, por kryesisht malësive katolike që bënin pjesë në këtë vilajet.
Megjithatë, çështja shqiptare tashmë kishte fituar të drejtën e qytetarisë në arenën ndërkombëtare dhe nuk mund të injorohej si më parë nga Fuqitë e Mëdha. Kjo u duk qartë në mbledhjet që zhvilloi gjatë verës së vitit 1880 Komisioni Evropian për Rumelinë Lindore, i krijuar nga Fuqitë e Mëdha për të shqyrtuar, në mbështetje të nenit 23 të Traktatit të Berlinit, projektin e reformave administrative që kishte përgatitur Porta e Lartë për të zbatuar në vilajetet e saj të Gadishullit Ballkanik. Me këtë rast përfaqësuesi britanik Ficmoris (Fitzmaurice) i paraqiti komisionit një projekt, me anën e të cilit kërkonte jo bashkimin e menjëhershëm të trojeve shqiptare në një vilajet të vetëm, por organizimin e tyre në katër sanxhakë me qendër në Shkodër, në Prizren, në Elbasan dhe në Janinë, si hap të parë për bashkimin e tyre në të ardhmen në një shtet të vetëm shqiptar. Por projekti britanik ndeshi përsëri në kundërshtimin e fuqive të tjera. Madje Komisioni Evropian, me përjashtim të përfaqësuesit rus, miratoi më 23 gusht 1880 projektin e hartuar bashkërisht nga përfaqësuesit e Francës dhe të Austro-Hungarisë, i cili shënonte një hap prapa në krahasim me idenë e formuluar dy muaj më parë, pasi tani i sugjerohej Portës së Lartë të jepte autonominë administrative jo për krejt vilajetin e Shkodrës, por vetëm për malësitë patriarkale të Veriut. Megjithatë, me këmbënguljen e përfaqësuesit britanik, në deklaratën e Komisionit Evropian për Rumelinë Lindore u vu si shtesë shënimi se Fuqitë e Mëdha “nuk do të kishin asnjë kundërshtim”, në rast se Porta e Lartë do ta shihte me vend që t’i bashkonte krahinat shqiptare në një vilajet të vetëm.
Por Porta e Lartë nuk pranoi asnjë nga këto sugjerime.

Kuvendi i Gjirokastrës (23 korrik 1880)
Sukseset që u arritën gjatë pranverës kundër administratës osmane të vilajeteve, paaftësia e Portës së Lartë për ta ndaluar vrullin e luftës së masave shqiptare dhe jehona që patën këto suksese në arenën ndërkombëtare i dhanë një shtytje të mëtejshme lëvizjes autonomiste në Shqipëri. Por vendimi që morën Fuqitë e Mëdha brenda e jashtë Konferencës së Berlinit, për ta detyruar Portën e Lartë që t’i kënaqte Athinën dhe Cetinën me lëshime territoriale në Çamëri e në Ulqin, krijoi një rrethanë thellësisht të ndërlikuar për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit.
Qarqet atdhetare të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, duke qenë të bindura se Porta e Lartë në gjendje paqeje nuk do t’i jepte asnjë të drejtë kombëtare Shqipërisë dhe se këto mund të siguroheshin vetëm nëse asaj i krijohej një gjendje pa rrugëdalje, këmbëngulën që lufta për autonominë e vendit të vijonte edhe në këto kushte. Sipas pikëpamjes së tyre, ishte e nevojshme që lufta kundër copëtimit të trojeve shqiptare të shkrihej me luftën për të drejtat autonomiste të Shqipërisë. Në një rast të tillë, mendonin ato, Porta e Lartë do të ngurronte të hapte një luftë frontale kundër gjithë Shqipërisë, aq më tepër që fuqitë perëndimore, në radhë të parë Britania e Madhe dhe Austro-Hungaria, do ta detyronin Perandorinë Osmane ta shmangte me çdo kusht këtë konflikt me shqiptarët për të mos përfituar prej tij Rusia cariste. Këto çështje pritej të diskutoheshin në mbledhjen e Këshillit të Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare që u mbajt në Prizren në dhjetëditëshin e fundit të korrikut të vitit 1880. Këshilli do të vendoste rreth masave që duheshin marrë për të pranuar lëshimin e territoreve që Konferenca e Berlinit ia kishte dhënë Greqisë, si edhe për të kundërshtuar vendimin e Konferencës së Stambollit për Ulqinin. Mbledhja e korrikut e Këshillit të Përgjithshëm të Lidhjes kishte një përbërje mjaft të gjerë, megjithatë burimet dokumentare të njohura deri më sot heshtin rreth vendimeve të tij.
Në të njëjtën kohë Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes për Shqipërinë e Jugut, sapo mori njoftim për rezolutën e 1 korrikut të Konferencës së Berlinit për ratifikimin në favor të Greqisë të kufirit greko-turk, vendosi të mbledhë në Gjirokastër një kuvend tjetër të Lidhjes Shqiptare. Ndryshe nga sa ishte menduar në fillim, Kuvendi i Gjirokastrës nuk pati karakter ndërkrahinor, por mbarëshqiptar. Sipas njoftimit që jep konsulli rus, Trojanski, Kuvendi u vendos të mblidhej në Gjirokastër për të qenë më afër qendrës së trojeve shqiptare, më larg presionit të qendrës së vilajetit dhe ndërhyrjes së agjentëve të huaj që ndodheshin në Janinë.
Kuvendi u mblodh më 23 korrik 1880. Aty morën pjesë kryesisht krerët shqiptarë myslimanë e të krishterë të Beratit, të Përmetit, të Vlorës, të Labërisë dhe të Çamërisë. Por, sipas të dhënave të konsullatës austro-hungareze në Prevezë, në këtë Kuvend kanë marrë pjesë përfaqësues nga e gjithë Shqipëria, jo vetëm nga jugu, por edhe nga Gegëria, ndërsa krahinat që nuk dërguan dot përfaqësuesit e tyre, i miratuan vendimet e tij me shkrim.
Punimet e Kuvendit i drejtoi Abdyl Frashëri. Çështja themelore që u trajtua aty ishte: autonomia e Shqipërisë, koha e shpalljes dhe mënyra e realizimit të saj. Kuvendi i Gjirokastrës vendosi që, në rast se qeveria e Stambollit do të shtrëngohej të zbatonte rezolutën e Konferencës së Berlinit ose në rast se Greqia do të orvatej t’i merrte me dhunë tokat shqiptare që asaj i qenë premtuar, Lidhja Shqiptare do të shpallte menjëherë një qeveri të përkohshme kombëtare. Me formimin e saj do të merrte fund sundimi osman në Shqipëri. Sapo të shpallej qeveria e përkohshme shqiptare, do të pushoheshin nëpunësit turq dhe do të zëvendësoheshin nga nëpunës shqiptarë pa dallim feje. Të ardhurat shtetërore do të administroheshin nga qeveria e përkohshme për nevojat e Lidhjes Shqiptare. Menjëherë do të hartohej një kushtetutë, e cila do të garantonte sigurinë e personit, të pasurisë dhe ushtrimin e lirë të fesë. Qeveria e përkohshme do të merrte të gjitha masat për të vendosur rendin dhe qetësinë shembullore në mbarë vendin. Për këtë qëllim do të dënoheshin me rreptësi jo vetëm autorët e krimeve, por edhe tradhtarët e vendit. Në të njëjtën kohë do t’i kushtohej një kujdes i veçantë ushtrisë kombëtare, në radhët e së cilës do të inkuadroheshin të gjithë nizamët, rezervistët dhe oficerët shqiptarë që shërbenin në ushtrinë osmane.
Kuvendi i Gjirokastrës vendosi që Shqipëria të mos kalonte përtej caqeve të një shteti autonom nën sovranitetin e sulltanit. Megjithatë, marrëdhëniet ndërmjet Shqipërisë autonome dhe Perandorisë Osmane do të kufizoheshin në minimum. Sulltani do të kishte vetëm një të drejtë: të emëronte guvernatorin e përgjithshëm të Shqipërisë, kurse Shqipëria detyrohej t’i paguante Portës së Lartë një tribut vjetor në të holla dhe të ndihmonte me një kontigjent të caktuar ushtarësh shqiptarë në rast lufte me shtetet e huaja. Për kompensim Perandoria Osmane do të detyrohej ta mbronte ushtarakisht Shqipërinë nga çdo agresion i jashtëm.
Lidhur me rezolutën e Konferencës së Berlinit të 1 korrikut 1880 Kuvendi i Gjirokastrës mbajti të njëjtin qëndrim që kishte përcaktuar më parë Lidhja. Shpalli se shqiptarët nuk kishin punë me Thesalinë, por ishin të vendosur të kundërshtonin me çdo kusht një copëtim të Shqipërisë së Jugut (të Epirit). Kuvendi shprehu gatishmërinë e shqiptarëve për t’u hedhur menjëherë në front, në qoftë se ushtritë greke do të shkelnin kufirin. Kuvendi vendosi të merrte edhe masa konkrete ushtarake për mbrojtjen e tërësisë së Shqipërisë, duke ngritur për këtë qëllim ushtrinë kombëtare.
Për ta detyruar Perandorinë Osmane që ta njihte de jure autonominë e Shqipërisë, udhëheqësit mendonin të tërhiqnin në veprime luftarake shtresat e gjera popullore dhe ta vinin Portën e Lartë para faktit të kryer. Sipas tyre, fakti i kryer do të siguronte në të njëjtën kohë edhe mbështetjen e atyre Fuqive të Mëdha, të cilat nuk dëshironin trazira të brendshme, që do ta dobësonin më shumë Perandorinë Osmane. Ata mendonin të siguronin mbështetjen e tyre duke tërhequr simpatinë e opinionit botëror në favor të kryengritjes çlirimtare dhe duke dhënë prova se shqiptarët ishin të përgatitur për të organizuar shtetin e tyre kombëtar.
Kuvendi zë një vend të rëndësishëm në historinë e Lidhjes Shqiptare. Ai shënoi një shkallëzim të mëtejshëm të luftës për autonominë e Shqipërisë dhe shtroi për herë të parë, në shkallë kombëtare, krijimin e një qeverie të përkohshme shqiptare. Me vendimet e tij Kuvendi i Gjirokastrës ua parashtroi edhe njëherë Fuqive të Mëdha përgjigjen kategorike se shqiptarët nuk do të lejonin në asnjë mënyrë copëtimin e territoreve të atdheut të tyre.
Fill pas mbylljes së Kuvendit të Gjirokastrës pjesëmarrësit u shpërndanë përsëri në viset e tyre, me qëllim që të mobilizonin forcat ushtarake për të mbrojtur tërësinë e trojeve shqiptare dhe për të siguruar të drejtat kombëtare.
Tërheqja e shtresave të gjera të popullsisë në platformën atdhetare të krahut radikal të Lidhjes i dha shtytje lëvizjes autonomiste. Fill pas mbylljes së Kuvendit të Gjirokastrës në mjaft krahina të Jugut u rritën veprimet e popullsisë për dëbimin e nëpunësve turq nga administrata lokale dhe për kthimin e saj në administratë shqiptare. Një muaj më vonë, në gusht 1880, konsulli rus në Janinë, Trojanski, raportonte në lidhje me gjendjen në Çamëri: “Qeverisja e vilajetit tani po kalon dalëngadalë në duart e shqiptarëve, të cilët përpiqen të largojnë që këtej të gjithë nëpunësit me origjinë joshqiptare dhe kanë pasur aq sukses në këtë punë, saqë në rrethet e Epirit Veriperëndimor Lidhja Shqiptare vepron pothuajse në mënyrë të pavarur”. Dëshmi e rritjes së autoritetit të Lidhjes Shqiptare ishte vendosja e qetësisë së plotë jo vetëm në Shqipërinë e Jugut, por në mbarë vendin. Lidhja arriti të vendoste qetësinë e rendin edhe në vilajetin e Manastirit e të Kosovës. Me vendimet e Kuvendit të Gjirokastrës u solidarizua edhe opinioni publik i vilajetit të Kosovës e të Shkodrës, veçse në këto treva shqiptarët mbetën të gozhduar për shkak të shqetësimit që vijoi të shkaktonte çështja e Ulqinit.
Vendimet e Kuvendit të Gjirokastrës shkaktuan shqetësim në Stamboll. Porta e Lartë mori masa për ta shtypur lëvizjen autonomiste me anë të përçarjes ose të dhunës në rast se acarohej situata në sektorin e Ulqinit. Për çështjen e Çamërisë ajo vendosi të fitonte kohë duke e vazhduar kundërshtimin ndaj Protokollit nr. 13 dhe duke i zvarritur përsëri bisedimet me palën greke.

[Laberia]

5. MBROJTJA E ULQINIT. KUVENDI I DIBRËS
(GUSHT-NËNTOR 1880)

Demonstrata navale (gusht-tetor 1880)
Mali i Zi e pranoi propozimin që bënë ambasadorët e Fuqive të Mëdha në Stamboll, më 26 qershor 1880, për të zëvendësuar krahinat e Hotit e të Grudës me qytetin dhe rrethinat e Ulqinit. Por Porta e Lartë, megjithëse zyrtarisht nuk e kundërshtoi, nxori përsëri në shesh pengesën që do të ndeshte në dorëzimin e tij nga ana e shqiptarëve. Në të vërtetë, jo vetëm qyteti bregdetar i Ulqinit, por edhe hinterlandi i tij fshatar banohej krejtësisht nga popullsi shqiptare. Përveçse pjesë e pandarë e truallit kombëtar të Shqipërisë, Ulqini ishte skela kryesore e Shkodrës dhe e pellgut të saj në detin Adriatik. Ai ishte njëkohësisht edhe pika më e rëndësishme bregdetare që lidhte tregtinë e jashtme të Kosovës me skelat e ndryshme të Mesdheut.
Si edhe më parë, shqiptarët protestuan menjëherë për këtë padrejtësi të re që Fuqitë e Mëdha po bënin në dëm të interesave të tyre kombëtarë. Në të njëjtën kohë ata ia përsëritën Portës së Lartë vendosmërinë për ta mbrojtur me çdo kusht Ulqinin dhe gatishmërinë për të hyrë në luftë edhe kundër saj. Por këtë radhë Fuqitë e Mëdha ishin të vendosura për të mos i marrë në asnjë mënyrë parasysh justifikimet e qeverisë osmane. Me një notë kolektive, që i drejtuan më 3 gusht 1880 Stambollit, ato e ftonin Portën e Lartë ta thyente qëndresën e shqiptarëve dhe t’ia dorëzonte Ulqinin Malit të Zi.
Në fillim qeveria osmane përsëri ngurroi të përdorte forcën ushtarake kundër Lidhjes Shqiptare. Ajo u përpoq më shumë se kurdoherë me anë të kërcënimeve për t’i bindur udhëheqësit e saj të hiqnin dorë nga qëndresa, por orvatjet nuk patën sukses. Vullnetarët shqiptarë nën komandën e Isuf Sokolit, të Haxhi Mehmet Becit, të Mehmet Gjylit etj., e rrethuan Ulqinin dhe u përgatitën për ta shtënë në dorë, sapo të largoheshin ushtritë turke nga qyteti.
Për ta zgjidhur çështjen e dorëzimit të Ulqinit, Fuqitë e Mëdha e kërcënuan Turqinë se do të zhvillonin një demonstratë navale në bregdetin shqiptar, madje më vonë se do të zbarkonin trupat e tyre në skelën turke të Izmirit. E tmerruar nga demonstrata navale dhe për të shmangur ndërlikimet ndërkombëtare, Porta e Lartë dërgoi në gusht 1880 në Shkodër gjeneral Riza Pashën me 3 000 ushtarë, me detyrën që ta dorëzonte Ulqinin pa konflikte të armatosura. Riza Pasha, që mbërriti në Shkodër më 19 gusht, u përpoq t’i bindte krerët e Lidhjes me të holla e me premtime që të hiqnin dorë nga mbrojtja e Ulqinit. Në një takim të veçantë që pati më 22 gusht me anëtarët e Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës, ai u deklaroi se do të përdorte dhunën ushtarake kundër të gjithë atyre që do të pengonin dorëzimin e Ulqinit. Me 24 gusht 1880 Riza Pasha shpalli në Shkodër shtetrrethimin e ndalimin e qarkullimit dhe të lidhjeve me Ulqinin nga mbrëmja në agim. Por orvatjet e tij nuk dhanë rezultat. As letrat personale që sulltani u drejtoi krerëve të Lidhjes, as ndërhyrjet e ministrave të tij nuk i prapsën vullnetarët nga vendimi për mbrojtjen e Ulqinit. Për këtë 2 000 luftëtarë shqiptarë (ndër të cilët 600 ishin shkodranë), të komanduar nga Muftar agë Reçi, zunë pozita midis Midës së Krajës dhe Malit të Mozhurës për të penguar kalimin e forcave të Riza Pashës në Ulqin. Forca të tjera ulqinake, nën komandën e Haxhi Mehmet Becit, qëndronin në gatishmëri kundër marshimit të mundshëm të forcave malazeze.
Më 1 shtator Fuqitë e Mëdha vendosën të ndërmerrnin demonstratën navale para ujërave të Ulqinit dhe më 4 shtator 1880 rreth 20 korracata me shumë anije të vogla angleze, franceze, gjermane, ruse, italiane dhe austro-hungareze hodhën spirancat në ujërat e Raguzës.
Por edhe pas kësaj as popullsia e Shkodrës dhe e Ulqinit, as edhe Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes për Shkodrën nuk u nënshtruan; ata u treguan të vendosur të mbronin Ulqinin. Për mbrojtjen e Ulqinit u shpreh edhe Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes që u mblodh në Prizren në fillim të shtatorit. Ndërkaq, më 7 dhe 8 shtator 17 batalione osmane, të komanduara nga Riza Pasha, rrethuan qytetin e Shkodrës dhe u drejtuan për në Ulqin. Forcat vullnetare shqiptare, që ndodheshin në Ulqin e në Mozhurë, u dolën përpara forcave osmane dhe ndalën marshimin e tyre për në Ulqin. Më 15 shtator dega e Lidhjes Shqiptare për Ulqinin u dërgoi Fuqive të Mëdha, nëpërmjet konsujve të tyre në Shkodër, një memorandum ku protestonte në mënyrë kategorike kundër lëshimit të Ulqinit dhe shprehte gatishmërinë e popullsisë së tij për të qëndruar deri në fund.
Më 17 shtator komandanti i flotës ushtarake të Gjashtë Fuqive të Mëdha i dërgoi Riza Pashës një ultimatum, me të cilin i jepte 3 ditë afat për dorëzimin e Ulqinit. Më 17 shtator ushtritë e Lidhjes, të përbëra nga 6 mijë ushtarë që deri atëherë e mbanin të rrethuar Ulqinin, sapo morën lajmin për demonstratën navale, sulmuan ushtritë osmane dhe e shtinë në dorë qytetin. Ushtria turke u mbyll në kazerma dhe më pas u largua fshehurazi nga qyteti.
Më 20 shtator flota e gjashtë Fuqive të Mëdha la Raguzën dhe u drejtua për në jug, por nuk hyri në ujërat e Ulqinit. Megjithatë, ushtritë e Lidhjes Shqiptare, të cilat tani qëndronin përballë flotës ndërkombëtare, nuk u bindën. Më 25 shtator Riza Pasha shpalli shtetrrethimin në Shkodër, bllokoi rrugën e Ulqinit për të ndaluar furnizimin e vullnetarëve, çarmatosi forcat e armatosura të qytetit që vareshin nga Lidhja, ndaloi mbledhjet dhe shpalli shpërndarjen e Degës së Lidhjes. Njëkohësisht bëri arrestime. Më 29 shtator Riza Pasha urdhëroi shpërndarjen e Komitetit Ndërkrahinor të Lidhjes dhe e kërcënoi se do të merrte masa ushtarake kundër tij, nëse nuk shpërndahej. Dega e Lidhjes të nesërmen u përgjigj se ajo tashmë nuk e njihte Riza Pashën si komandant ushtarak të vilajetit dhe e kërcënonte se do ta dëbonte atë së bashku me garnizonin e tij nga Shkodra.
Pikërisht në këto ditë, kur acarimi i marrëdhënieve ndërmjet Lidhjes së Prizrenit dhe Portës së Lartë po çonte drejt konfliktit të armatosur, Anglia dhe Austro-Hungaria ndërhynë për të penguar mbrojtjen me armë të Ulqinit. Duke parë se as demonstrata detare e flotës ndërkombëtare, as masat ushtarake të qeverisë osmane nuk po jepnin rezultat, konsujt britanikë dhe austro-hungarezë u përpoqën të bindnin krerët e degëve të Lidhjes së Prizrenit e në mënyrë të veçantë anëtarët e Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës se Fuqitë e Mëdha ishin të prirura t’u jepnin shqiptarëve të drejta autonomiste, por kërkonin si kusht që këta të mos e kundërshtonin dorëzimin e Ulqinit dhe të mos shkaktonin konflikt të armatosur me Portën e Lartë. Edhe pse premtimi i tyre qe një mashtrim, si edhe presionet e dhunshme të Stambollit nuk mbetën pa efekt. U lëkundën sidomos qarqet e moderuara, të cilat menduan se ia vlente të sakrifikohej Ulqini për të siguruar të drejtat autonomiste pa hyrë në konflikt me Portën e Lartë. Si rrjedhim, disa nga anëtarët e Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës, ndërmjet të cilëve edhe Hodo Sokoli, përkrahës i njohur i lëvizjes autonomiste, tani hoqën dorë nga lufta për mbrojtjen e Ulqinit.
Kjo rrethanë e vështirësoi më shumë detyrën e atdhetarëve për të mbrojtur me armë Ulqinin dhe për të siguruar autonominë e Shqipërisë. Megjithatë, ata nuk hoqën dorë nga qëndrimi i tyre, por u përpoqën të mbanin gjallë frymën luftarake në të katër vilajetet. Veç kësaj, ata vendosën të ndërmerrnin përçapjen e fundit për të tërhequr në programin e tyre qarqet e moderuara, në mënyrë të veçantë forcat luftarake që ishin ende të lidhura pas tyre. Për këtë qëllim u thirr një kuvend i jashtëzakonshëm i Lidhjes Shqiptare në qytetin e Dibrës.

Kuvendi i Dibrës (20-24 tetor).
Lufta e Ulqinit
Kuvendi i Dibrës i filloi punimet më 20 tetor 1880. Aty morën pjesë rreth 300 delegatë të ardhur nga krahinat shqiptare të katër vilajeteve, të shoqëruar nga 5 mijë veta të armatosur. Shumica e tyre ishin dërguar nga vilajeti i Kosovës dhe nga viset shqiptare të vilajetit të Manastirit. Numri i delegatëve që përfaqësonin Shkodrën, Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut ishte më i pakët. Pjesa më e madhe e delegatëve u përkiste rrymave radikale dhe të moderuara. Midis delegatëve ishin Ali pashë Gucia, Iliaz pashë Dibra, Abdyl Frashëri etj.
Kuvendi trajtoi tri çështje me rëndësi vendimtare për Shqipërinë: qëndrimin ndaj çështjes së Ulqinit, krijimin e një vilajeti autonom dhe formimin e qeverisë së përkohshme.
Lidhur me çështjen e parë Kuvendi e quajti të domosdoshme mbrojtjen me armë të Ulqinit dhe shprehu gatishmërinë për të dërguar në Shkodër forcat vullnetare të sanxhakut të Dibrës. Ky vendim iu njoftua edhe Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës. Abdyl Frashëri dhe përfaqësuesit e krahut radikal argumentuan gjithashtu programin e miratuar në Kuvendin e Gjirokastrës, për krijimin e vilajetit autonom të Shqipërisë dhe për formimin e qeverisë së përkohshme. Ashtu siç parashikohej, elementët konservatorë (rreth 25 veta) mbajtën anën e Portës së Lartë. Ata nuk pranuan asnjë nga kërkesat e atdhetarëve radikalë dhe u sulën me ashpërsi kundër tyre. Vendimi për mbrojtjen e Ulqinit, pavarësisht nga urdhri që kishte dhënë sulltani për dorëzimin e tij, u mor me votat e atdhetarëve radikalë dhe të moderuar. Të moderuarit e pranuan në parim edhe formimin e Vilajetit të Shqipërisë. Madje disa prej tyre, ndër të cilët Iljaz pashë Dibra dhe Ali pashë Gucia, e miratuan edhe tezën e Abdyl Frashërit për ta sendërtuar vilajetin autonom me anën e veprimeve të armatosura. Të tjerët ngulën këmbë në pikëpamjen e tyre të mëparshme: për të mos shkuar përtej paraqitjes së peticionit, duke ia lënë sulltanit në dorë plotësimin e kërkesave të tij. Debate të zjarrta u zhvilluan sidomos rreth çështjes së formimit të qeverisë së përkohshme, kundër së cilës u ngritën gjithë delegatët konservatorë.
Si pasojë e këtyre divergjencave, Kuvendi i Dibrës doli me dy rezoluta. Njëra, e ndërtuar sipas platformës së Kuvendit të Gjirokastrës, me të cilin kërkohej krijimi i Vilajetit të Shqipërisë me autonomi të gjerë, fitoi afërsisht 120 vota. Tjetra, e propozuar nga delegatët e krahut të moderuar, me të cilin lutej Porta e Lartë që të krijonte një Ejalet të Shqipërisë, pa i shkrirë vilajetet, dhe të zbatonte në këtë reformat për organizimin e ri të vilajeteve, sipas nenit 23 të Traktatit të Berlinit. Ejaleti i Shqipërisë do të kishte një autonomi të kufizuar. Rezoluta e dytë grumbulloi shumicën prej 150 votash. Delegatët konservatorë nuk nënshkruan asnjërin prej tyre. Të dyja rezolutat u dërguan veç e veç në Stamboll. Për çështjen e qeverisë së përkohshme, Kuvendi i Dibrës zyrtarisht nuk mori asnjë vendim. Në bazë të marrëveshjes që u arrit ndërmjet patriotëve revolucionarë, ajo u la të shqyrtohej edhe njëherë në Prizren. Miratimi i dy rezolutave tregoi se Kuvendi i Dibrës nuk arriti të bashkonte të gjitha forcat patriotike shqiptare rreth një programi të vetëm autonomist. Megjithatë, vendimet e tij patën jehonë pozitive si brenda vendit, ashtu edhe në opinionin publik evropian.
Gjatë ditëve të Kuvendit të Dibrës qeveria e Stambollit mori masa të tjera shtrënguese kundër shkodranëve për të siguruar dorëzimin pa luftë të Ulqinit. Ajo vendosi të përfitonte nga përçarja që u thellua në Kuvendin e Dibrës dhe t’i jepte fund qëndresës së Lidhjes për mbrojtjen e Ulqinit. Më 25 tetor 1880 Porta e Lartë largoi nga Shkodra gjeneral Riza Pashën dhe në vend të tij dërgoi mareshal Dervish Pashën, të shoqëruar nga 21 batalione dhe të pajisur me fuqi të jashtëzakonshme. Ai u emërua komisar i jashtëzakonshëm dhe kryekomandant i vilajetit të Shkodrës. Për të shmangur pusitë e forcave shqiptare, Dervish Pasha udhëtoi nga Stambolli në Shqipëri me anije. Sapo arriti në Shkodër, më 3 nëntor 1880, ai i dha një ultimatum Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës për të tërhequr vullnetarët shqiptarë nga Ulqini.
Në këtë kohë treva e Ulqinit ndodhej nën kontrollin e forcave vullnetare të Lidhjes Shqiptare, që drejtoheshin nga shtabi ushtarak i formuar për mbrojtjen e Ulqinit. Nën drejtimin e tij, sipas të dhënave më të sakta, qenë 2 mijë vullnetarë të vendosur në Ulqin (nga të cilët 800 ulqinakë) dhe 2 mijë të tjerë, në sektorin e Tuzit. Në fillim të nëntorit, kur Dervish Pasha ishte vendosur tanimë në Shkodër, mbërritën këtu qindra vullnetarë të tjerë nga Tetova, nga Shkreli, nga Dibra, nga Kelmendi dhe pritej të vinin rreth 4 mijë të tjerë nga Prizreni, nga Gjakova e nga Dibra.
Presionet që Dervish Pasha bëri nga 7 deri në 16 nëntor 1880 ndaj Komitetit Ndërkrahinor të Lidhjes për Shkodrën për ta detyruar të dorëzonte Ulqinin nuk dhanë rezultat. Edhe Komiteti i Lidhjes për Ulqinin në peticionin që u dërgoi më 16 nëntor Fuqive të Mëdha, shprehte vendosmërinë për mbrojtjen e qytetit. Fryma e qëndresës kishte përfshirë gjithë popullsinë e qytetit.
Për të shpejtuar dorëzimin e Ulqinit u angazhuan konsulli anglez (K. Grini) dhe ai austro-hungarez (F. Lipih) në Shkodër, të cilët, në marrëveshje me Dervish Pashën, ushtruan trysni mbi Komitetin Ndërkrahinor të Shkodrës për ta bindur të hiqte dorë nga mbrojtja e Ulqinit. Përkundrejt kësaj konsujt e huaj do të ndërhynin pranë sulltanit për t’u dhënë shqiptarëve të drejtat autonomiste. Përballë trysnisë së Dervish Pashës dhe premtimeve të konsujve të huaj, më 17 nëntor 1880 shumë anëtarë të Komitetit Ndërkrahinor të Shkodrës deklaruan se hiqnin dorë nga qëndresa e armatosur në Ulqin. Ndërkohë edhe mjaft nga përfaqësuesit e krahut të moderuar kishin kapitulluar para Dervish Pashës dhe patën shkuar aq larg, sa disa ditë më parë kishin lajmëruar telegrafisht Kuvendin e Dibrës se nuk kishin nevojë për ndihma, pasi kishin vendosur ta dorëzonin qytetin. Kapitullimi i tyre shkaktoi revoltimin e atdhetarëve shkodranë, të cilët formuan një komitet të ri të Lidhjes Shqiptare për Shkodrën. Në komitetin e ri, që u ngrit më 19 nëntor 1880, hynë partizanët e vendosur të mbrojtjes me armë të Ulqinit, si Selim Çoba, Isuf Sokoli, Fetah Dragusha, Filip Çeka etj.
Por ngjarjet u zhvilluan me shpejtësi të madhe. Përçarja në udhëheqjen e Lidhjes dobësoi forcat e saj ushtarake, sidomos ardhjen e vullnetarëve të tjerë. Komiteti i ri nuk pati kohë të mobilizonte popullin dhe të organizonte qëndresën e armatosur kundër ushtrisë osmane. Tri ditë më vonë, më 22 nëntor 1880, ndërsa Shkodra nuk e kishte kapërcyer ende krizën e brendshme politike, Dervish Pasha i dha urdhër ushtrisë turke të fillonte marshimin për në Ulqin. Atë ditë ushtritë turke u ndeshën me forcat shqiptare te Kodra e Kuqe, afër fshatit Klesna. Në fillim vullnetarët shqiptarë i sprapsën ushtritë turke, por më vonë, pasi arritën reparte të tjera osmane të pajisura me artileri moderne, forcat shqiptare u thyen. Komandanti i tyre Isuf Sokoli u plagos rëndë dhe pak më vonë vdiq.
Pasi u thye ushtria shqiptare, forcat turke vazhduan marshimin dhe hynë në Ulqin, më 23 nëntor 1880, të cilin pastaj më 26 nëntor ua dorëzuan ushtrive malazeze.
Së bashku me dorëzimin e Ulqinit mori fund edhe çështja e kufijve veriorë, e cila kishte shqetësuar për gati 30 muaj jo vetëm Perandorinë Osmane, por edhe diplomacinë evropiane. Megjithatë, edhe pse çështja e kufirit turko-malazez u mbyll, lufta që zhvilluan shqiptarët kundër shantazhit brutal të Fuqive të Mëdha dhe ndërhyrjes ushtarake të Portës së Lartë la përshtypje të thellë në opinionin publik të Evropës. Jo vetëm në shtyp, por edhe në disa parlamente të Evropës, u ngritën zëra proteste kundër politikës së Fuqive të Mëdha, të cilat vendosën të përdornin luftanijet për të shtypur të drejtat kombëtare të popullit shqiptar.



6. LËVIZJA KULTURORE SHQIPTARE NË VITET
E LIDHJES SË PRIZRENIT
(1878-1881)

Mendimi politik, filozofik e shoqëror në vitet e Lidhjes së Prizrenit
Gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk u shpreh vetëm me luftën e përditshme politike, diplomatike e ushtarake për mbrojtjen e tërësisë tokësore të atdheut dhe për formimin e shtetit kombëtar shqiptar. Ajo u shfaq në të njëjtën kohë edhe me zhvillimin e vrullshëm të mendimit politik, filozofik e shoqëror, si edhe të veprimtarisë publicistike, letrare e shkencore.
Nga frymëzimi atdhetar e nga karakteri përparimtar, lëvizja kulturore shqiptare e viteve të Lidhjes së Prizrenit ishte pjesë përbërëse e lëvizjes kulturore rilindëse, e cila kishte marrë jetë në dhjetëvjeçarët e mëparshëm. Por gjatë viteve të Krizës Lindore ajo përshiu të gjitha sferat e jetës kulturore të vendit dhe u kthye, më shumë se në të kaluarën, në një lëvizje atdhetare. Si e tillë ajo u frymëzua nga lufta politike, diplomatike e ushtarake që zhvilluan shqiptarët nën udhëheqjen e Lidhjes së Prizrenit, por me përmbajtjen e saj atdhetare e demokratike ndikoi në ngritjen ideologjike të lëvizjes kombëtare në një shkallë të paparë deri atëherë.
Lëvizjen kulturore të kësaj periudhe e udhëhoqën po ata atdhetarë, të cilët përpunuan edhe platformën politike të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Atë e udhëhoqën figura të shquara, si Abdyl Frashëri, Pashko Vasa, Jani Vreto, Sami Frashëri, Thimi Mitko, Ymer Prizreni, të cilët me veprimtarinë e tyre si ideologë e si aktivistë, si shkrimtarë e si organizatorë, zënë një vend të rëndësishëm në historinë e gjithë Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Në fushën e mendimit politik e shoqëror, lëvizja kulturore trajtoi problemet kryesore që shqetësonin lëvizjen kombëtare në kushtet e Krizës Lindore të viteve 70: konsolidimin e unitetit kombëtar të shqiptarëve, mbrojtjen e tërësisë tokësore të atdheut dhe formimin e shtetit shqiptar autonom si hap drejt krijimit të shtetit kombëtar të pavarur, demokratik e iluminist.
Një vend qendror në platformën ideologjike, të përpunuar në një varg shkrimesh nga udhëheqësit e lëvizjes kombëtare të këtyre viteve, zuri koncepti filozofik për kombin. Çështja kishte rëndësi jetike për shqiptarët, pasi në arenën ndërkombëtare sundonte ende koncepti mesjetar, i cili e mbante bashkësinë fetare të një populli si një përbërës të domosdoshëm për të qenë një komb. Sipas këtij koncepti, shqiptarët të ndarë në tri besime fetare të ndryshme nuk merreshin ende si pjesëtarë të një kombi të vetëm as nga Perandoria Osmane, as nga Fuqitë e Mëdha, as nga shtetet fqinje ballkanike. Si rrjedhim, atyre u mohohej e drejta për të formuar një shtet kombëtar më vete. Kundër këtij koncepti të prapambetur u ngritën të gjithë ideologët dhe aktivistët e lëvizjes kulturore shqiptare. “Të ngresh besimin fetar në parim kombësie dhe të marrësh dogmën për racë apo ritin për atdhe, nuk është aspak e pranueshme”, shkruante Pashko Vasa më 1879.
Veç kësaj rilindësit nuk u pajtuan as me konceptin tjetër që qarkullonte në disa teoricienë të kohës së tyre, sipas të cilëve një popull quhet komb kur ka formuar shtetin. Konceptin filozofik për kombin e formuloi në mënyrë më të plotë Abdyl Frashëri qysh në pragun e themelimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në artikujt e tij, të botuar në pranverën e vitit 1878, ai shikonte si përbërës të një kombi gjuhën e përbashkët, territorin e përbashkët, historinë e përbashkët dhe jetën shpirtërore të përbashkët (të cilën ai e kërkonte jo në fenë e përbashkët, por në fushën e dokeve, të zakoneve, të tregimeve, të këngëve, të valleve dhe të virtyteve të përbashkëta) dhe mbi të gjitha aspiratën për të formuar një shtet të përbashkët. Lëvizja kulturore shqiptare përvetësoi kështu në fushën ideologjike një nga konceptet filozofike më të përparuara të shek. XIX.
Lëvizja kulturore shqiptare e shtriu këtë koncept të përparuar edhe në truallin e veprimtarisë politike. Ideologët rilindës të këtyre viteve, më shumë se paraardhësit e tyre, i dhanë lëvizjes kulturore shqiptare, ashtu si edhe lëvizjes politike kombëtare, një përmbajtje laike. Madje, për hir të unitetit kombëtar, ata u bënin thirrje bashkatdhetarëve që të mos dëgjonin predikimet e xhamisë e të kishës, kur ato binin ndesh me interesat kombëtarë, u shërbenin sunduesit të huaj dhe propagandave të shteteve fqinje; kështu ata ishin në konflikt të hapur me institucionet klerikale dhe të palëkundur përballë kërcënimeve të tyre. Thirrje të tilla si ajo e Pashko Vasës: E mos shikjoni kisha e xhamia / Feja e shqyptarit asht shqyptaria! u bënë shumë popullore në Shqipëri. Ky laicizim i ndërgjegjes kombëtare, i cili gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit përparoi me hapa të shpejtë, pushtoi pothuajse të gjitha fushat e jetës kulturore të vendit.
Një vend po aq të rëndësishëm në platformën ideologjike të lëvizjes kulturore zuri edhe koncepti politik për territorin kombëtar të shqiptarëve. Kjo çështje kishte gjithashtu rëndësi jetike, pasi në kushtet e Krizës Lindore shqiptarëve u duhej të afirmonin sa më parë në arenën ndërkombëtare tërësinë territoriale të Shqipërisë si njësi politike, për të parandaluar përmbushjen e lakmive të huaja shoviniste në kurriz të saj. Ashtu si në konceptin e kombit, edhe në atë të territorit ideologët atdhetarë nuk ndoqën rrugën e udhëheqësve nacionalistë të monarkive ballkanike, të cilët, për të përligjur aspiratat e tyre shoviniste në kurriz të kombeve të tjera, ngritën të ashtuquajturin kriter historik. Siç dihet, ky kriter krijoi te Serbia, Bullgaria e Greqia prirjen për të rimëkëmbur, në antagonizëm me njëra-tjetrën, e para Perandorinë e Stefan Dushanit, e dyta Perandorinë e car Samuilit, e treta Perandorinë Greke-bizantine, të cilat patën në mesjetë nën zgjedhën e tyre një varg kombësish të Ballkanit. Edhe shqiptarët, shkruante Abdyl Frashëri, kishin mundësi të merrnin nga historia e tyre e lashtë argumentin e trevës ku banonin mbarë fiset ilire për të përligjur krijimin e një shteti të madh shqiptar. Por ky kriter do të ishte i padrejtë, pasi në mjaft nga ato vise tashmë banojnë popuj të tjerë, të cilët nuk do të pranonin në kushtet e reja të qytetërimit të hynin nën një zgjedhë të huaj. Rilindësit kërkonin që të zbatohej në radhë të parë kriteri etnik dhe jo ai historik, të respektoheshin gjendja reale dhe të drejtat territoriale të sotme të të gjithë popujve. Vetëm kriteri etnik, theksonte Abdyl Frashëri, do të vendoste një paqe të qëndrueshme në Gadishullin Ballkanik dhe një harmoni të vërtetë ndërmjet kombeve të tij. Me këtë koncept politik lëvizja kulturore shqiptare u rreshtua gjithashtu në pozitat më të përparuara të lëvizjeve kulturore evropiane të shek. XIX.
Gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit lëvizja kulturore shqiptare ngriti në një shkallë më të lartë edhe koncepte të tjera politike, filozofike ose shoqërore, të cilat ishin shfaqur gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm. Ajo i dha konceptit atdhe ose mëmëdhe një përmbajtje të re politike jo vetëm si një bashkësi krahinore të vendlindjes, por si një bashkësi të mbarë trojeve amtare dhe si një ideal të shenjtë, për çlirimin ose mbrojtjen e të cilit të gjithë shqiptarët duhej të përpiqeshin me çdo mjet, duke mos kursyer as jetën e tyre. Ajo e pasuroi më tej kulturën politiko-shoqërore, duke e trajtuar konceptin e autonomisë së Shqipërisë nga këndi i interesave kombëtarë shqiptarë, si një hallkë kalimtare për të sendërtuar, në kushte kombëtare më të përshtatshme, pavarësinë e saj të plotë. Procesi i laicizimit të ndërgjegjes politike kombëtare ia hapi dyert një depërtimi më të hovshëm të mendimit iluminist në jetën kulturore të vendit, gjë që shpejtoi emancipimin ideologjik të shqiptarëve nga presioni i dogmatizmit obskurantist i institucioneve fetare. Veç kësaj, ajo e shtriu konceptin e vëllazërimit të shqiptarëve jo vetëm në fushën e detyrave, por edhe në atë të të drejtave. Si rrjedhim, ajo e shkriu atë me konceptin e barazisë së tyre qytetare, pavarësisht nga përkatësia fetare, shoqërore e krahinore, e cila nuk ishte në rendin shoqëror osman. Përveç të tjerave, ajo e konceptoi edhe vetë kulturën jo si një stoli, por si një armë që duhej të forconte unitetin kombëtar të shqiptarëve në luftë për të mbrojtur tërësinë tokësore të Shqipërisë dhe për të formuar shtetin kombëtar shqiptar.

Letërsia politike
Gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit mendimi politik shqiptar u shpreh me mjete të panjohura më parë. Të tilla ishin protestat e memorandumet drejtuar Fuqive të Mëdha e Portës së Lartë, të cilat vetëm fare pak u redaktuan nga kryesia e Lidhjes së Prizrenit, ndërkohë që shumica dërrmuese u hartua me nismën e degëve krahinore të saj ose të qarqeve të ndryshme atdhetare të vendit. Pavarësisht nga autorët, ato pajtohen ndërmjet tyre në trajtimin dhe në zgjidhjen e çështjeve themelore që shqetësonin Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Pothuajse të gjitha flasin në emër të kombit shqiptar. Kudo spikat fryma e vëllazërimit të shqiptarëve pavarësisht nga dallimet fetare, spikat krenaria e tyre për traditat e përbashkëta liridashëse dhe vendosmëria për të mbrojtur të drejtat kombëtare. Takimi i tyre në këto çështje të rëndësishme politike tregonte se platforma ideologjike kombëtare kishte depërtuar thellë në shtresat e gjera të popullsisë shqiptare.
Por shprehjen e vet më të lartë, si nga forma ashtu dhe nga përmbajtja, ajo e gjeti te traktatet politike dhe te shkrimet publicistike të hartuara nga personalitetet e lëvizjes kombëtare për publikun ndërkombëtar. Patriotët shqiptarë e kishin ndier prej kohësh nevojën për një tribunë shtypi të pavarur. Por Porta e Lartë e kishte kundërshtuar vazhdimisht lejen për të nxjerrë një organ periodik shqip brenda kufijve të Perandorisë. Edhe përpjekjet për të botuar një gazetë shqiptare jashtë Perandorisë Osmane kishin dështuar pjesërisht për mungesë mjetesh financiare, pjesërisht nga qëndrimi armiqësor i qeverive të huaja. Me përpjekje të mëdha Sami Frashëri arriti ta shtinte në dorë, në qershor të vitit 1878, drejtimin e gazetës turke “Terxhuman-i Shark” (“Interpreti i Lindjes”), që botohej në Stamboll, por kjo nuk pati jetë të gjatë, pasi pas katër muajsh u mbyll nga censura osmane. Një vit më vonë Lëvizjes Kombëtare Shqiptare i erdhi në ndihmë një nga arvanitët më përparimtarë të Greqisë, Anastas Kullurioti, i cili filloi në shtator 1879 botimin në Athinë të gazetës “I foni tis Alvanias” (“Zëri i Shqipërisë”), por edhe kjo u mbyll pas një viti.
Ndër penat publicistike Abdyl Frashëri u dallua në mënyrë të veçantë për gamën e problemeve, për forcën e argumenteve dhe për qartësinë e mendimeve në shkrimet e tij të botuara në shtypin turk, austriak e frëng. Ai shtjelloi në mënyrë koncize pothuajse të gjitha aspektet e platformës ideologjike e politike të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në përgjithësi dhe të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në veçanti. Një veprimtari po aq të pasur zhvilloi gjithashtu Sami Frashëri, i cili u shqua në fushën e publicistikës polemizuese kundër armiqve të çështjes kombëtare shqiptare. Veç kësaj, ai trajtoi në gazetën e vet “Terxhuman-i Shark”, nga këndi i interesave të Shqipërisë, edhe ngjarjet e përditshme ndërkombëtare. Në publicistikën e këtyre viteve morën pjesë gjithashtu, ndonëse në mënyrë më të kufizuar, Jani Vretoja, Thimi Mitkoja dhe shumë atdhetarë të tjerë, të cilët i botuan shkrimet e tyre pa emrin e autorit. Një kontribut të rëndësishëm dha në këtë fushë edhe Jeronim de Rada, një nga arbëreshët më të shquar të Italisë.
Ndërmjet traktateve politike të këtyre viteve, vendin kryesor e zë vepra e Pashko Vasës “E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët”, e cila u botua më 1879 frëngjisht, anglisht e gjermanisht, kurse një vit më vonë u përkthye turqisht e greqisht. Me këtë vepër autori kishte për qëllim, sikurse shkruante vetë, ta bënte të njohur popullin shqiptar para botës së qytetëruar “me cilësitë, me të metat, me nevojat dhe me shpresat e tij”, të tregonte origjinën e tij si një nga popujt më të lashtë të Evropës, të përshkruante fazat që ai kishte kaluar gjatë shekujve, ta mbronte nga armiqtë keqdashës që e kishin përbuzur dhe të argumentonte të drejtat kombëtare që i takonin, duke përfshirë edhe atë të bashkimit të vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm, që do të shënonte një hap drejt autonomisë së Shqipërisë.
Çështjes së aleatëve të shqiptarëve në luftën e tyre kombëtare iu kushtuan dy traktate të veçanta. Në njërin prej tyre, të botuar bullgarisht në Sofje më 1879 nga Jusuf Ali beu, me titull “Bisedime të ditës që meritojnë vëmendje”, autori shprehte mendimin se shqiptarët e bullgarët kishin mjaft interesa të përbashkëta, të cilët krijonin mundësinë për të qenë bashkëluftëtarë. Në tjetrën, të botuar greqisht në Athinë më 1880 nga Thimi Brandi, me titull “Ankime të shqiptarëve”, mbrohej teza se shqiptarët e grekët rrezikoheshin njësoj nga rritja e shteteve sllave, se asnjëra nga të dyja palët nuk mund të shpresonte te Fuqitë e Mëdha, se historia u diktonte rrugën e bashkëpunimit të ngushtë politik dhe se këtë bashkëpunim e pengonin vetëm qarqet zyrtare greke, të cilat mendonin pa të drejtë se me zhvillimin e saj lëvizja kulturore shqiptare do të pakësonte shkëlqimin e helenizmit. Një vend të rëndësishëm në letërsinë politike të këtyre viteve zë, më në fund, broshura “Shqiptarët dhe demonstrata navale përpara jurisë eprore të shtypit”, që një autor anonim shqiptar e botoi frëngjisht më 1880, për qëndresën që organizoi Lidhja e Prizrenit në mbrojtje të Ulqinit. Në këtë broshurë autori u bën një akuzë të ashpër Fuqive të Mëdha në përgjithësi dhe qeverisë britanike në veçanti, të cilat, në vend që të përkrahnin idenë e krijimit të një shteti kombëtar shqiptar si e vetmja rrugë e drejtë e zgjidhjes së Krizës Lindore, dërguan flotën e tyre luftarake për të shtypur me dhunë të drejtat legjitime të një populli liridashës.
Shkrimet publicistike dhe traktatet politike trajtojnë po atë temë që frymëzuan protestat e memorandumet e kësaj periudhe - njohjen e shqiptarëve në arenën ndërkombëtare si një komb i formuar plotësisht dhe miratimin e të drejtës së tyre supreme për të pasur shtetin kombëtar në kufijtë e tyre etnikë.
Me këto shkrime e traktate autorët sollën një varg argumentesh historike, filozofike, etnografike, filologjike e politike, që provonin se shqiptarët i kishin të gjitha vetitë për të qenë një komb dhe për të formuar shtetin e vet. Një nga argumentet e dorës së parë ishte prejardhja e shqiptarëve nga ilirët, të cilët njiheshin si pasardhës të pellazgëve, pra, lashtësia e tyre shprehej në lashtësinë e autoktonisë, të gjuhës e të kulturës. Ata kritikuan tezën pseudoshkencore të përhapur në ato vite, sipas së cilës nuk kishte një gjuhë të vetme shqipe, por aq gjuhë sa ishin dialektet e saj ose tezën tjetër se të folmet e saj ishin “dialekte të bastardhuara” të greqishtes a të latinishtes dhe mbrojtën pikëpamjen, të cilën e kishin pranuar gjuhëtarët më të shquar të kohës, se gjuha shqipe ishte një gjuhë më vete në familjen e gjuhëve indoevropiane, se dallimet dialektore brenda saj nuk kishin rëndësi themelore dhe se lidhjet ndërmjet saj e greqishtes ose latinishtes ishin pak a shumë njësoj si lidhjet ndërmjet gjuhëve të ndryshme indoevropiane. Po ashtu, ata sollën argumente të reja me të cilat provuan se shqiptarët e të gjitha besimeve e të të gjitha krahinave kishin të njëjtin formim shpirtëror. Shqiptarët, shkruante Abdyl Frashëri, kanë pasur kulturën e tyre të veçantë qysh në kohët parahistorike; ata u kanë qëndruar besnikë, deri në njëfarë shkalle, traditave të lashta pasi përqafuan jo vetëm krishterimin, por edhe islamizmin. Në Shqipëri dallimet fetare, nënvizonte ai, nuk kanë ndonjë rëndësi përballë dallimeve shoqërore. Shoqëria shqiptare karakterizohej, sipas tij, nga ndarja në krerë e në popull dhe jo nga ndarja në myslimanë e të krishterë. Myslimanët dhe të krishterët shqiptarë, shkruante Pashko Vasa, “flasin po atë gjuhë, kanë po ato zakone, vazhdojnë po ato doke dhe po ato tradita. Midis tyre nuk ka pasur kurrë smirë të rrënjosur, as armiqësira shekullore. Ndryshimi i fesë nuk ka qenë kurrë shkak për t’i shtytur në një përçarje sistematike”.
Pothuajse të gjithë autorët e kësaj periudhe evokuan në shkrimet e tyre politike figurën e ndritur të Skënderbeut si mishërim i njësisë kombëtare, si simbol i atdhedashurisë shqiptare dhe si flamur i luftës çlirimtare. Në të njëjtën kohë, nëpërmjet emrit të tij të lavdishëm, ata u kujtonin sundimtarëve osmanë se shqiptarët ishin gati, në rast se nuk do t’u njiheshin të drejtat e tyre kombëtare, të përsëritnin epopenë e shek. XV. Veç kësaj, ata u kujtonin popujve të Evropës se vendet e tyre kishin detyrime të mëdha ndaj Shqipërisë, e cila me luftën e saj heroike që kishte zhvilluar nën udhëheqjen e Skënderbeut, e kishte mbrojtur lirinë e tyre nga pushtimi osman. Një vend të rëndësishëm në publicistikën e këtyre viteve zunë shkrimet që mbronin karakterin e programin kombëtar të Lidhjes së Prizrenit nga akuzat e shpifjet e armiqve të çështjes shqiptare, të cilët e paraqitnin atë si një organizatë fanatike islamike të manipuluar nga Porta e Lartë dhe të drejtuar kundër popujve fqinjë të krishterë. Sami Frashëri, i cili u dallua më shumë se të tjerët në këtë fushë, argumentoi me një varg artikujsh të botuar në shtypin osman se Lidhja e Prizrenit u formua nga ndërgjegjja kombëtare e shqiptarëve dhe se Porta e Lartë nuk ka pasur gisht në formimin e saj. “Si mund të thuhet, - shkruante ai, - se Lidhja e Prizrenit është formuar mbi bazën e fanatizmit mysliman, kur aty kanë marrë pjesë pa dallim feje myslimanë e të krishterë, domethënë mbarë bijtë e atdheut?”. Porta e Lartë, shkruante Samiu në një artikull tjetër, jo vetëm “nuk ka pasur gisht në formimin e saj”, por ajo as “nuk është në gjendje t’i ndalojë shqiptarët që të marrin pjesë në të”. Lidhja e Prizrenit, theksonin njëzëri patriotët e këtyre viteve, ka për qëllim të mbrojë të drejtat kombëtare të shqiptarëve dhe nuk drejtohet kundër kombeve të tjera të Ballkanit. “Lidhja Shqiptare, - shkruante më 1879 një atdhetar anonim nga Shqipëria e Mesme, - është lidhje kombëtare. Ajo nuk dëmton asnjë komb tjetër. Ajo dëshiron, kërkon dhe përpiqet me të gjitha fuqitë e saj të shpëtojë kombin e vet duke bashkuar Shqipërinë në një vilajet të vetëm autonom dhe të shkëputet nga prapambetja duke zhvilluar shkrimin në gjuhën e kombësisë së saj. Ajo dëshiron e kërkon të ketë paqe dhe miqësi me të gjitha kombet që e rrethojnë. Ajo respekton e nderon të gjitha kombësitë e huaja dhe të gjitha gjuhët e tjera që mund të ndodhen në gjirin e saj”.
Më në fund, të gjithë autorët dhanë të njëjtin vlerësim për politikën e ndjekur nga Fuqitë e Mëdha në lidhje me çështjen shqiptare. Të gjithë e dënuan njësoj Traktatin e Shën-Stefanit dhe Kongresin e Berlinit. Askush nuk pati iluzione se Fuqitë e Mëdha do t’i merrnin parasysh me vullnetin e tyre interesat kombëtarë të Shqipërisë. Ata qenë njëzëri të mendimit, se në kushtet e atyre viteve rreziku më imediat vinte nga politika pansllaviste ruse, se me synimet e veta ekspansioniste Perandoria Cariste kërcënonte jo vetëm ekzistencën e kombësisë shqiptare, por edhe atë të kombësive të tjera ballkanike, madje edhe ekzistencën e kombësive sllave të gadishullit. Sipas mendimit të përgjithshëm të atdhetarëve shqiptarë, e vetmja rrugëdalje nga situata dramatike, që kërcënonte jo vetëm Gadishullin Ballkanik, por edhe Kontinentin Evropian, ishte respektimi i parimit të kombësisë për tërë popujt. Në rast se Shqipëria do të copëtohej midis fqinjëve të saj, Gadishulli Ballkanik nuk do të kishte kurrë qetësi, pasi shqiptarët nuk do hiqnin asnjëherë dorë nga lufta për të fituar të drejtat e tyre kombëtare. Përkundrazi, theksonte Abdyl Frashëri, në rast se Shqipëria do të fitonte të drejtat e saj, “do të vijë dita kur Evropa do të bindet se shqiptarët i shërbejnë çështjes së njerëzimit dhe të qytetërimit më mirë se çdo popull tjetër i Lindjes”.

Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip (Shoqëria e Stambollit-1879)
Hovi që mori lufta për autonominë e Shqipërisë i dha gjithashtu një shtytje të fuqishme lëvizjes në fushën e arsimit e të letërsisë shqipe, të cilat tani synonin jo vetëm të ngrinin në një shkallë më të lartë ndërgjegjen atdhetare të masave popullore, por edhe të përballonin nevojat që shtronte zëvendësimi i administratës osmane me administratën shqiptare.
Që me themelimin e Lidhjes së Prizrenit, u ndje më shumë se kurdoherë nevoja e ngutshme për të caktuar alfabetin e njësuar të gjuhës shqipe dhe për t’i dhënë fund anarkisë që sundonte në këtë fushë. Po ashtu, tani u ndje më shumë se më parë nevoja e ngutshme për të formuar një organizatë qendrore ose, siç thuhej atëherë, një shoqëri kulturore, e cila të merrte përsipër barrën e drejtimit e të organizimit të përpjekjeve për të ngritur shkolla shqipe në gjithë vendin dhe për të zhvilluar me ritme më të shpejta letërsinë shqiptare, duke botuar tekste shkollore, vepra letrare, broshura shkencore e organe periodike shqipe.
Nismën për zgjidhjet e këtyre dy detyrave e mori drejtpërdrejt Komiteti i Stambollit. Për këtë qëllim ai formoi qysh në fillim të vjeshtës së vitit 1878 një komision të gjerë prej 25 vetash, i cili ngarkoi një komision të ngushtë me 7 anëtarë (Sami Frashëri, Jani Vreto, Pashko Vasa, Hoxha Tahsini, Koto Hoxhi, Ibrahim Bërzeshta, Said Toptani), për të zgjidhur çështjen e alfabetit të përbashkët.
Sikurse shprehej disa ditë më vonë Thimi Brandi në një letër që i drejtonte Jani Vretos, formimi i Komisionit Kulturor u përshëndet si një hap i rëndësishëm që “do të vinte themelet e gjuhës shqipe”. Por përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për të formuar një shoqëri kulturore të ligjshme, e cila ta zhvillonte lirisht veprimtarinë e saj në Perandorinë Osmane, përsëri dështuan. Porta e Lartë dhe nën shembullin e saj Patrikana e Fanarit e kundërshtuan kërkesën e paraqitur prej tyre si për formimin e organizatës kulturore, ashtu dhe për botimin e një gazete shqip.
Ndërsa i vijuan përpjekjet për formimin e shoqërisë kulturore, atdhetarët u morën me çështjen e alfabetit. Në fillim të vitit 1879 para komisionit të alfabetit u paraqitën katër projekte të ndryshme për shkrimin e shqipes, të cilat u diskutuan duke pasur parasysh kriteret shkencore, politike e praktike që duheshin për gjuhën shqipe. Prej tyre komisioni miratoi projektin e Sami Frashërit, i cili ishte i ndërtuar sipas parimit fonetik (për çdo tingull një shkronjë) dhe sipas alfabetit latin, të plotësuar për tinguj të veçantë të shqipes me shkronja të huajtura nga alfabeti grek ose të sajuara nga autori. Projektet e tjera nuk u pranuan për arsye të ndryshme, ose pse mbështeteshin vetëm në alfabetin grek (J. Vreto), ose pse nuk i përmbaheshin parimit fonetik (P. Vasa), ose pse për përdorimin e tij duheshin shtypshkronja të posaçme (H. Tahsini).
Në një letër që anëtarët e komisionit u dërgonin më 5 mars 1879 bashkatdhetarëve që banonin në Egjipt, i porositnin të përdornin, sikurse thuhet aty, “këtë alfabet (të cilin) ne shokë vëllezër shqiptarë... me një mendje, me një zemër, me një fjalë, vumë themeli për të shkruar gjuhën tonë shqipenë”. Ai shënonte një hap të madh përpara në fushën e lëvizjes kulturore dhe për rrjedhim pati një përhapje të gjerë në masën e shqiptarëve. Megjithatë, edhe ai nuk ishte shumë praktik, pasi shtypshkronjat duhej të pajiseshin dhe me disa shkronja të posaçme. Kjo e metë shkaktoi më vonë kundërshtime nga mjaft personalitete shqiptare, si pasojë e të cilave çështja e alfabetit të njësuar mbeti përsëri në rend të ditës.
Tre muaj më vonë, komisioni botoi veprën e parë me alfabetin e ri, me titull “Alfabetare e gluhësë shqip”, e cila përmbante, përveç alfabetit të Stambollit, disa shkrime mësimore të përgatitura nga Sami Frashëri, Pashko Vasa, Jani Vreto e Koto Hoxhi.
Për të mos e acaruar më shumë pakënaqësinë e shqiptarëve, të cilët në këtë periudhë i kishte pushtuar vala e lëvizjes autonomiste, Porta e Lartë ngurroi të ndërhynte menjëherë kundër kësaj veprimtarie që po zhvillohej brenda në kryeqytetin e Perandorisë. Këtë rrethanë e shfrytëzuan atdhetarët shqiptarë, të cilët shpejtuan të formonin, pa lejen e qeverisë, edhe shoqërinë kulturore. Pas disa ditë bisedimesh paraprake, ata thirrën në Stamboll, më 12 tetor 1879, një konferencë të posaçme, e cila do të themelonte shoqërinë dhe do të miratonte statutin e saj, sipas projektit që kishte përgatitur Jani Vreto qysh në tetorin e vitit të mëparshëm.
Në konferencën e Stambollit morën pjesë 27 veta, të cilët përfaqësonin, aq sa lejonin rrethanat politike, popullsinë shqiptare të tri besimeve dhe të krahinave kryesore të vendit, që nga Kosova deri në Çamëri. Veç kësaj, ata vinin nga radhët e të gjitha shtresave shoqërore të Shqipërisë. Ndërmjet tyre kishte bejlerë çifligarë dhe intelektualë qytetarë, por shumicën dërrmuese e përbënin emigrantë me origjinë fshatare, të cilët kishin lënë vendlindjen për të punuar në kurbet. Krahas këtyre njerëzve të thjeshtë, aty morën pjesë edhe figurat më të shquara të Lidhjes së Prizrenit, të cilët ishin në të njëjtën kohë edhe anëtarë të Komitetit të Stambollit, si Abdyl Frashëri, Pashko Vasa, Jani Vreto, Sami Frashëri, Zija Prishtina etj.
Më 12 tetor 1879 konferenca vendosi themelimin e shoqërisë kulturore dhe miratoi kanonizmën (statutin) e saj, të cilën e nënshkruan të gjithë pjesëmarrësit. Zyrtarisht organizata u quajt “Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip”, kurse shkurtimisht u bë zakon të thirret “Shoqëria e Shkronjëzave”, ose “Shoqëria e Stambollit”. Kryetar i saj u zgjodh Sami Frashëri, kurse pjesëmarrësit e konferencës formuan këshillin qendror të shoqërisë.
Programi i Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip u shpreh në mënyrë të qartë në kanonizmën e saj. Ai nisej nga teza e shpallur qysh prej rilindësve të parë, se çdo komb që nuk e shkruan gjuhën e tij dhe nuk ka alfabetin e vet kombëtar është një komb i prapambetur. Prandaj qëllimi i shoqërisë ishte ta nxirrte popullin shqiptar nga prapambetja duke zhvilluar arsimin kombëtar dhe letërsinë shqipe. Ajo synonte të mobilizonte në këtë veprimtari të gjithë shqiptarët atdhetarë, kudo që ndodheshin, në atdhe ose në mërgim, duke i grumbulluar organizativisht, në degë krahinore të varura prej qendrës. Ajo mendonte gjithashtu të krijonte një fond për të përballuar nevojat materiale të programit të saj. Fondi do të krijohej nga kuotizacionet e anëtarëve dhe nga të ardhurat që do të mblidheshin nga shitja e librave. Sapo të shtoheshin të ardhurat, thuhej në nenin 18, shoqëria do të pajisej me një shtypshkronjë, me anën e së cilës do të shtypte libra, gazeta e revista shqipe. Më vonë, thuhej në nenin 19, kur të ardhurat do të rriteshin më shumë, shoqëria do të ngrinte me shpenzimet e saj edhe shkolla shqipe. Këto shkolla do të ishin krejt të pavarura dhe do të formonin bërthamën e rrjetit arsimor kombëtar.
Krerët e Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip iu përveshën punës për të zbatuar menjëherë programin e saj. Disa javë pas themelimit të shoqërisë ata shtypën në një shtypshkronjë të Stambollit kanonizmën e saj, të cilën e shpërndanë brenda e jashtë Shqipërisë. Në të njëjtën kohë u nis në Shqipëri një grup aktivistësh për të ndihmuar në formimin e degëve të Shoqërisë. Por gjatë vitit 1880 Porta e Lartë kaloi në reaksion të hapur kundër lëvizjes kulturore shqiptare. Administrata e saj ndërhyri me ashpërsi dhe me kërcënime për të ndaluar veprimtarinë e Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip. Ajo nuk dha leje as për botime librash, as për krijim degësh, as për ngritje shkollash shqipe. Në të njëjtën kohë edhe përfaqësues të turkomanëve e të grekomanëve, të institucioneve klerikale islamike e ortodokse, ndërmorën një fushatë të egër kundër veprimtarëve të lëvizjes kulturore shqiptare. Peshkopi ortodoks i Drinopojës (Gjirokastrës) lëshoi një mallkim publik kundër shkrimit shqip. Hovi që mori lëvizja kulturore shqiptare shqetësoi jo vetëm kishën fanariote, por edhe qeverinë greke. Si pasojë e këtij shqetësimi, organet shtetërore të Athinës ndaluan në vjeshtën e vitit 1880 botimin e mëtejshëm të gazetës “I foni tis Alvanias” dhe filluan persekutimet kundër botuesit të saj, Anastas Kulluriotit.
Në këto rrethana Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip nuk pati mundësi ta zhvillonte veprimtarinë e saj kulturore brenda Perandorisë Osmane dhe ca më pak në Shqipëri. Madje ajo u detyrua të kalonte në ilegalitet. Ndjekjeve u shpëtoi vetëm dega e Shoqërisë së Shkronjëzave që u formua më 1880 në Bukuresht (Rumani), e cila më vonë luajti një rol të rëndësishëm për plotësimin e programit kulturor të Shoqërisë së Stambollit.

Letërsia popullore dhe artistike
Një vend të rëndësishëm në lëvizjen kulturore të viteve të Lidhjes së Prizrenit zë letërsia popullore dhe artistike shqip.
Në letërsinë popullore një zhvillim shumë të begatshëm pati epika historike. Në qershor të vitit 1878, në ditët e themelimit të Lidhjes së Prizrenit, u botua në Aleksandri të Egjiptit vepra madhore e Thimi Mitkos “Bëleta shqiptare”, në të cilën qenë përfshirë mjaft këngë popullore historike të krijuara gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm nga poetët anonimë të krahinave të ndryshme të Shqipërisë. Në hullinë e këtyre këngëve eci edhe vepritmaria popullore e viteve të Lidhjes së Prizrenit. Si më parë, edhe tani ajo pati për qëllim të përjetësonte në vargje ngjarjet tronditëse historike dhe të frymëzonte brezat e rinj për betejat e ardhshme. Por poezia popullore historike e kësaj periudhe dallohet nga ajo e dhjetëvjeçarëve të mëparshëm për frymën e saj më të theksuar kombëtare. Uniteti kombëtar i shqiptarëve që krijoi Lidhja e Prizrenit në fushën politike, u pasqyrua kështu edhe në krijimtarinë popullore historike.
Sipas traditës, rapsodët popullorë krijimet e tyre letrare më monumentale ua kushtuan ngjarjeve historike më të shënuara. Në qerthullin e këtyre ngjarjeve tani nuk hynë vetëm momentet dramatike madhore, siç ishin përpjekjet e armatosura me armiqtë e tyre, por edhe momentet politike kulmore. Kështu, krahas këngëve epike që iu kushtuan luftës për mbrojtjen e Lëkurësit e të Gjashtës, të Plavës e të Gucisë, të Hotit e të Grudës, të Kelmendit e të Ulqinit, të Slivovës e të Shtimjes, u thurën gjithashtu këngë historike për kuvendet e Prizrenit e të Gjirokastrës, të Gjakovës e të Frashërit, të Shkodrës e të Dibrës, madje edhe për forume të tilla ndërkombëtare, siç ishte Kongresi i Berlinit. Po ashtu, tani poetët anonimë u ngritën monumente në vargje jo vetëm kryetrimave që u shquan në fushën e luftës, si Mic Sokoli, Ali Ibra, Isuf Sokoli, Col Delia, Çel Shabani ose Sef Kosharja, por edhe ideologëve ose udhëheqësve politikë të Lidhjes së Prizrenit, siç ishin Abdyl Frashëri, Sulejman Vokshi, Ali pashë Gucia, Haxhi Ymeri (Ymer Prizreni) etj.
Të gjitha këngët popullore historike të këtyre viteve kanë karakter epik ose retorik. Pavarësisht se janë thurur nga rapsodë të viseve të ndryshme dhe në mënyrë të pavarur nga njëra-tjetra, ato bashkohen qoftë nga boshti tematik, qoftë nga frymëzimi atdhetar. Nëpërmjet vargjeve të tyre të pasura me figura dhe shprehje poetike, autorët anonimë himnizojnë drejtpërdrejt ose tërthorazi luftën atdhetare të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në të njëjtën kohë ata stigmatizojnë herë me tallje, herë me sarkazëm armiqtë, kryesisht “shtatë krajlat” (gjashtë Fuqitë e Mëdha së bashku me Perandorinë Osmane), rreshtimi i të cilëve kundër Shqipërisë shkaktonte te shqiptarët jo frikë, por krenari.
Krenaria kombëtare, e lidhur ngushtë me besimin për të ardhmen, mbizotëron pothuajse në të gjitha këngët popullore historike të kësaj periudhe. Shqiptarët janë krenarë, sepse asnjëherë nuk i kanë lëshuar armët kundër sundimtarit osman: “Se Shqipnia e ka pas adet / Nga një pashë me mbyt për vjet!”, thuhet në një këngë popullore të këtyre viteve. Sef Kosharja nuk e ndien veten të turpëruar, si dikur kreshnikët mesjetarë, kur mareshali osman Dervish Pasha e dënoi me varje në majën e një lisi. Përkundrazi, ai është krenar se vdes për atdhe (“Po hije m’ka mue, o djemt’e mi / Se kam lanë shpirtin për Shqipni”). Në një këngë tjetër popullore, Dervish Pasha, pasi e shtyp Lidhjen e Prizrenit pyet: Ku ndodhet Sulejman Vokshi, që nuk po e kap dot? Ku u zhduk populli që shkon pas tij? Dhe rapsodi përgjigjet: Janë atje lart në bjeshkë, atje ku zbardhin retë dhe së shpejti do të takohen përsëri me të (“N’ato bjeshkë, te retë e bardha / Q’atje nelt, ku zbardhin ret’/ Kjoft kysmet do’i shihsh opet!”). As Abdyl Frashëri nuk e ndien veten të mundur ose të turpëruar kur kalonte përmes Manastirit i lidhur me hekura dhe i shoqëruar nga xhandarët osmanë, të cilët po e çonin në burgun e Prizrenit. Përkundrazi, këndon rapsodi popullor, “emiri i Shqipërisë” (“udhëheqësi” i Shqipërisë) iu drejtua me krenari e me optimizëm një konsulli të huaj, i cili qeshi me ironi kur e pa të lidhur me pranga: “Ne e mbollëm këtë farë / Po të tjerë shqiptarë / Do ta korrin më të mbarë!”.
Edhe letërsia artistike e këtyre viteve u dallua për karakterin më të theksuar kombëtar luftarak, për lidhjen e ngushtë me detyrat politike, për rolin më të fuqishëm edukativ atdhetar dhe për vëllimin më të pasur të krijimeve letrare.
Vrulli i lëvizjes atdhetare që shpërtheu gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit tërhoqi në fushën e letërsisë mjaft pena të reja, por shumica e krijimeve të tyre letrare mbetën të pabotuara. Përveç “Alfabetares” dhe “Kanonizmës” së Shoqërisë së Stambollit, të cilat ishin një përjashtim, Porta e Lartë nuk lejoi asnjë shkrim tjetër shqip që të botohej në Perandorinë Osmane. Por edhe jashtë kufijve të saj mundësitë e botimit ishin të kufizuara. Vetëm pak shkrime shqipe arritën të botoheshin në ndonjë organ periodik të jashtëm, siç ishte gazeta “I foni tis Alvanias” që dilte në Athinë, ose revista “Iris”, që shtypej në Bukuresht. Për të siguruar një përhapje më të gjerë në rradhët e bashkatdhetarëve, disa krijime letrare shqipe, siç ishte poema “Mori Shqypni” e Pashko Vasës dhe himni me titull “Marsejeza” i Thimi Mitkos, u botuan në fletë qarkulluese dhe u shpërndanë në atdhe me anën e veprimtarëve të Lidhjes së Prizrenit. Pati gjithashtu krijime letrare, të cilat u shpërndanë në dorëshkrim midis bashkatdhetarëve. Kështu ndodhi, për shembull, me poemën “Shqipëria”, të shkruar nga Naim Frashëri.
Lëvizja letrare shqipe u zhvillua kryesisht në gjininë e poezisë luftarake. Kjo u lidh me detyrat politike e kulturore më të ngutshme që shtroheshin para lëvizjes kombëtare në përgjithësi dhe Lidhjes së Prizrenit në veçanti. Si rrjedhim, tematika e rrahur prej saj ishte po ajo që trajtoi edhe letërsia politike e atyre viteve. Në çdo poezi spikat thirrja për bashkimin e shqiptarëve si një trup i vetëm pavarësisht nga dallimet fetare. Të gjithë autorët e tyre dënojnë armiqtë e atdheut - Perandorinë Osmane, Fuqitë e Mëdha, monarkitë ballkanike dhe institucionet klerikale. Të gjithë lëshojnë kushtrimin për të rrëmbyer armët jo vetëm për të fituar lirinë e Shqipërisë, por edhe për të mbrojtur tërësinë e saj tokësore. Në të njëjtën kohë ata ftojnë bashkatdhetarët e tyre për të shkruar gjuhën amtare, lëvrimin e së cilës e vlerësonin si një armë të fuqishme jo vetëm për përparimin e vendit, por edhe për thellimin e lëvizjes atdhetare.
Krijimi letrar më i frymëzuar i viteve të Lidhjes së Prizrenit dhe në të njëjtën kohë një nga poezitë më përfaqësuese të mbarë Rilindjes Kombëtare është poema “Mori Shqypni” e Pashko Vasës. Me një pasuri figurash poetike, me një patos romantik atdhetar dhe me një gjuhë të rrjedhshme, autori synon të ngrejë peshë zemrat e bashkatdhetarëve në luftë për lirinë e atdheut. Ai e fillon poemën e vet duke kundërvënë mjerimin e atëhershëm të Shqipërisë me madhështinë e saj të dikurshme. Shqipëria, këndon poeti, dikur zonjë e nderuar, nënë trimash të dëgjuar, të cilët në të kaluarën i kallnin tmerrin armikut, tani ishte e shtrirë përdhe si një lis i lartë, gjithkush e shkelte me këmbë trupin e saj dhe askush nuk e thoshte një fjalë të ëmbël për të. Pse ndodhte kjo? Kjo ndodhte, theksonte autori, jo se shqiptarët e kishin humbur trimërinë dhe atdhedashurinë e dikurshme, por se ishin të përçarë nga institucionet fetare, se ishin të ndarë nga krerët në njëqind “çeta” dhe, si rrjedhim, në vend që të bashkoheshin kundër armiqve, luftonin kundër njëri-tjetrit. Pas tablosë dramatike, fillon shpërthimi epik i poetit atdhetar, i cili i fton shqiptarët të lënë mënjanë fetë, të bashkohen të gjithë si vëllezër, të lidhen të gjithë në një besë, të rrëmbejnë të gjithë armët dhe “Para se të humbasë kështu Shqipnia / Me pushkë në dorë le të vdesë trimnia”. Poema arrin pikën e vet kulmore kur autori lëshon thirrjen për të mbrojtur me çdo kusht tokën shqiptare: “Asht toka jonë, t’parët na e kanë lanë / Kush mos e preki! Të vdesim të tanë! / Të vdesim si burrat qi diqen motit”.
Këtë kalim nga nota heroike për të kalurën në gjëmën elegjiake për të tashmen, e përdorën edhe autorë të tjerë të këtyre viteve, si Thimi Mitkoja, Naim Frashëri dhe Nikolla Çako, pasi u jepte dorë që të ndiznin me patos atdhetar zemrat e bashkatdhetarëve në luftën për çështjen e madhe të Shqipërisë.
Të gjithë krijuesit letrarë të periudhës së Lidhjes së Prizrenit janë krenarë për të kaluarën e shqiptarëve, e cila zë fill me pellazgët parahistorikë, ata krenohen për figurat e mëdha që kanë hyrë në historinë e njerëzimit, si Aleksandri i Maqedonisë, Pirroja i Epirit, sidomos Skënderbeu (që, siç theksonte Naim Frashëri, i dha “dërmën” Perandorisë Turke) ose Marko Boçari (që, siç shprehej Nikolla Çako, fitoi kundër “skllavërisë” osmane). Nëpërmjet këtyre evokimeve ata i përgjigjeshin në të njëjtën kohë atij opinioni konservator evropian, që e paraqiste kombin shqiptar si një popull pa histori. Madje, si poetë, ata reagonin më me pasion sesa si prozatorë, duke arritur deri në atë shkallë sa lashtësinë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve nuk e shprehnin me argumente historike, por me hiperbola letrare (për Naimin Shqipëria ka qenë gjallë që kur u krijua bota, për Mitkon shqiptarët kanë lindur para se të formohej hëna).
Ashtu si Pashko Vasa, edhe poetët e tjerë e përshkruajnë gjendjen e Shqipërisë së atyre viteve me ngjyrat më të errëta. Ata kanë pika takimi edhe kur trajtojnë detyrat që shtroheshin para vendit. Ç’na duhet trimëria, theksonte Naimi, në qoftë se prej saj nuk fiton gjë Shqipëria? Madje, vijonte ai, sot Shqipëria ka nevojë jo vetëm për trimërinë e bijve të saj, por edhe për diturinë e tyre e në mënyrë të veçantë për lëvrimin e gjuhës amtare. Në një thirrje të vargëzuar Thimi Mitkoja u kujtonte bashkatdhetarëve se për të shpëtuar nga sundimi i huaj dhe për ta ndritur kombin e tyre, duhej të luftonin për tri çështje: për lirinë, për vetëligjësinë (autonominë) dhe për shkrimin e gjuhës shqipe, përveç detyrës që ishte në rend të ditës - mbrojtja e trojeve shqiptare. Madje, të pushtuar nga patosi atdhetar, shpeshherë ata shkuan më larg se kërkesat që përmbante programi politik i Lidhjes së Prizrenit. Në shumicën e rasteve ata u bënë thirrje vëllezërve të tyre jo aq për “vetëligjësi”, sesa për “zbimin e Turqisë” dhe “lirinë e Shqipërisë”, si në kohën e Skënderbeut.
Karakteristikë tjetër e përbashkët e poetëve të këtyre viteve ishte optimizmi për të ardhmen e atdheut. Ashtu si në shkrimet politike, edhe në krijimet letrare autorët ishin të bindur se, me djem trima si ata që luftuan në Guci dhe me udhëheqës të ndritur si Abdyl Frashëri me shokë, Shqipëria e robëruar dhe e prapambetur do ta fitonte një ditë lirinë e humbur e do të hynte shpejt në rrugën e qytetërimit. Në një poezi greqisht, një poet anomin e shprehte optimizmin e vet për luftën e mëtejshme të shqiptarëve me këto katër vargje: “Sa kohë jetojnë bijtë e Gjergjit të Madh / në Shqipëri, / Sa kohë që ata kanë moshën rinore / dhe shquhen për trimëri, / Sapo të vijë pranvera dhe tërfili / të mbijë përsëri, / Karejfili? i shqiptarit do të ushtojë / prapë për liri!”.

[Laberia]

7. LUFTA PËR REALIZIMIN E AUTONOMISË
DHE SHTYPJA E LIDHJES SË PRIZRENIT

Kryengritja e armatosur dhe formimi i qeverisë së përkohshme (dhjetor 1880-janar 1881)
Pas dorëzimit të Ulqinit forcat politike shqiptare dhe veçanërisht Lidhja Shqiptare e Prizrenit e përqendruan vëmendjen në dy çështje kryesore: në atë të pretendimeve greke ndaj Çamërisë dhe në problemin e të drejtave autonomiste të Shqipërisë. Në këtë periudhë u rrit më tej vendosmëria e shqiptarëve për të mos i lëshuar Greqisë asnjë pëllëmbë tokë të Çamërisë.
Të gjitha forcat atdhetare kishin qëndrim të njëjtë për këtë çështje, vijuan të kërkonin që Protokolli nr.13 të korrigjohej në mënyrë të tillë që Greqia të kënaqej jo me vise shqiptare, por me troje greke në Thesali.
Edhe Porta e Lartë, duke qenë e bindur se përdorimi i dhunës për t’i detyruar shqiptarët të hiqnin dorë nga Çamëria do të shkaktonte një kryengritje të re, me përmasa të mëdha në Shqipëri, po kundërshtonte zbatimin me forcë të këtij vendimi. Stambolli u përpoq të përfitonte nga zvarritja e çështjes së Çamërisë për të marrë masat për rivendosjen e autoritetit të tij të tronditur në Shqipëri dhe për të shtypur lëvizjen autonomiste. Megjithëse krahu i moderuar i Lidhjes Shqiptare hoqi dorë nga lufta për autonominë e Shqipërisë, atdhetarët radikalë e vazhduan atë më me forcë pas ngjarjeve të Ulqinit. Në një mbledhje të veçantë që u mbajt në Prizren në nëntor, në të cilën mori pjesë edhe Abdyl Frashëri, u vendos që ky (Abdyl Frashëri) të nisej për në Stamboll për t’i paraqitur edhe njëherë Portës së Lartë kërkesën për bashkimin e vilajeteve dhe veç kësaj kryengritja kundërosmane të niste sapo të shihej se Porta e Lartë do të kalonte në sulm kundër Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Qysh në javën e parë të muajit dhjetor 1880 Porta e Lartë filloi të kalonte shkallë-shkallë në sulm kundër lëvizjes autonomiste shqiptare. Goditjen e parë ua dha forcave atdhetare në Shkodër. Menjëherë pasi përfundoi dorëzimin e Ulqinit, Dervish Pasha u turr me egërsi të jashtëzakonshme kundër organeve të Lidhjes së Prizrenit në vilajetin e Shkodrës, të cilat arriti t’i shpërndante me terror, duke rivendosur pushtetin e administratës centraliste osmane. Mareshali turk u tregua më i egër me partizanët e lëvizjes autonomiste, sesa me pjesëmarrësit e luftës së Ulqinit. Më 11 dhjetor ai arrestoi pabesisht dhe internoi në Anadoll edhe figura të tilla si Hodo Sokolin e Preng Bibë Dodën, të cilët nuk morën pjesë në luftën e Ulqinit, por ishin përkrahës të kërkesave autonomiste, ndërsa Daut Boriçin e izoloi në Stamboll. Arrestime të tjera ndërmori ai në qytetin e Shkodrës.
Disa ditë më vonë Porta e Lartë e thirri në Stamboll Dervish Pashën dhe i ngarkoi detyrën të hartonte planin e një ekspedite të madhe ushtarake kundër Shqipërisë, për të shtypur në mbarë vendin Lidhjen Shqiptare dhe prirjen e saj për kryengritje të armatosur kundërosmane. Në relacionin që i paraqiti sulltanit më 27 dhjetor, Dervish Pasha kërkonte që lëvizja autonomiste shqiptare të shtypej para se të shpërthente një kryengritje e përgjithshme e armatosur dhe për këtë qëllim të dërgoheshin në Shqipëri 40 batalione ushtarësh me dy qendra drejtuese, njëra në Shkodër, tjetra në Shkup, që ekspedita ushtarake të fillonte në Veri dhe pas zgjidhjes së çështjes së Çamërisë të shtrihej edhe në Shqipërinë e Jugut. Në të njëjtën kohë sulltan Abdyl Hamiti II u drejtoi shqiptarëve një thirrje të jashtëzakonshme, ku i cilësonte të gjithë ata që kërkonin krijimin e një vilajeti të vetëm shqiptar si armiqtë më të rrezikshëm të Perandorisë Osmane.
Udhëheqësit shqiptarë i morën vesh synimet e Stambollit, prandaj i shpejtuan përgatitjet për organizimin e aksionit të armatosur autonomist. Sipas planit të tyre, ai do të fillonte në vilajetin e Kosovës, do të shtrihej menjëherë në vilajetin e Janinës dhe pastaj do të përhapej në viset shqiptare të dy vilajeteve të tjera.
Në Kosovë veprimet e armatosura filluan në sanxhakun e Prizrenit, qysh në muajin dhjetor 1880, me një varg sulmesh nga ana e fshatarëve kundër administratës osmane. Fill pas tyre u ngritën banorët e Prizrenit, të cilët dëbuan nga qyteti mytesarifin e sanxhakut së bashku me nëpunësit e huaj. Këtu mbërriti në ato ditë edhe Abdyl Frashëri, që u largua fshehurazi nga Stambolli. Brenda pak ditëve qytete e krahina të tjera, si Shkupi, Gjakova, Luma e Gucia, u çliruan e u pastruan nga administrata perandorake dhe u bashkuan me pushtetin e ri që u ngrit në Prizren.
Vrulli i lëvizjes kundërosmane i nxiti udhëheqësit kryesorë të rrymës radikale, të grumbulluar në Prizren, të bënin hapat e parë për zbatimin e programit të tyre autonomist. Në fund të dhjetorit ata riorganizuan Komitetin Kombëtar të Lidhjes Shqiptare, ku mbeti shumica e anëtarëve të mëparshëm, që ishin edhe ndër themeluesit e saj, si Ymer Prizreni, Abdyl Frashëri, Sulejman Vokshi, Shuaip Spahiu, Ali Ibra etj. Komiteti Kombëtar mori vendime të rëndësishme: të përhapte kryengritjen kundërosmane në krejt vilajetin e Kosovës dhe të thërriste mbledhjen e Kuvendit të Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare për të formuar qeverinë e përkohshme.
Kuvendi i Jashtëzakonshëm i Lidhjes Shqiptare u mblodh në Prizren në fillim të dhjetëditëshit të dytë të muajit janar. Në Kuvend mbajti një fjalim programatik Abdyl Frashëri, në të cilin tha, midis të tjerave: “Porta e Lartë nuk do që të bëjë asgjë për Shqipërinë. Ajo i trajton me përbuzjen më të madhe si lutjet tona, ashtu edhe neve… Le të mendojmë e le të punojmë për vete dhe të mos ketë asnjë ndryshim ndërmjet toskëve e gegëve. Të jemi të gjithë shqiptarë dhe të formojmë një Shqipëri të bashkuar”. Me këtë formulim Abdyl Frashëri nënkuptonte krijimin e “një shteti autonom shqiptar”, i cili, nëse nuk do të njihej nga Stambolli dhe do të sigurohej me anën e kryengritjes së armatosur, do të shpinte vetvetiu në shpalljen e pavarësisë së plotë të Shqipërisë.
Në përfundim të punimeve Kuvendi i Jashtëzakonshëm miratoi, me pak ndryshime, Komitetin Kombëtar të mëparshëm të Lidhjes Shqiptare. Duke marrë parasysh detyrën e re që shtrohej para vendit - zëvendësimin e administratës osmane me administratën shqiptare autonome - Kuvendi e veshi organin qendror të Lidhjes Shqiptare me funksione të plota pushtetore. Për këtë qëllim ai e shpalli Komitetin Kombëtar qeveri të përkohshme me kryetar Ymer Prizrenin, nënkryetar Shuaip Spahiun dhe me dhjetë anëtarë, midis të cilëve ishin Abdyl Frashëri, i ngarkuar për punët e jashtme dhe Sulejman Vokshi, i ngarkuar për punët ushtarake.
Fill pas formimit të saj qeveria e përkohshme u përpoq ta përhapte flakën e kryengritjes çlirimtare në viset e tjera të vilajetit të Kosovës e të shtrinte pushtetin e saj në gjithë vilajetin e Kosovës dhe shkallë-shkallë edhe në tre vilajetet e tjera shqiptare. Në të njëjtën kohë ajo iu përvesh organizimit të forcave ushtarake. Brenda pak ditëve u formuan njësi ushtarake të rregullta dhe pranë tyre reparte shëtitëse që do të shërbenin ku ta lypte nevoja. Në viset e çliruara u ngrit menjëherë administrata shqiptare, e cila hyri nën vartësinë e qeverisë së përkohshme të Prizrenit.
Lëvizja e armatosur autonomiste u përhap me shpejtësi edhe në viset e tjera të vilajetit të Kosovës. Në saje të përkrahjes që gjetën në masat popullore, repartet e Lidhjes Shqiptare të komanduara nga Sulejman Vokshi, më 4 janar shtinë në dorë Shkupin, më 18 janar çliruan pa luftë Prishtinën (kryeqendrën e vilajetit) dhe më 25 janar Mitrovicën. Ndërkohë u lidhën me qeverinë e përkohshme edhe qytetet e tjera të vilajetit të Kosovës, si Peja, Ferizaj, Vuçiterna etj. Nëpunësit e lartë turq u dëbuan nga të gjitha këto qendra, ku u vendos autoriteti i Lidhjes. Garnizonet e dobëta turke u detyruan të mbylleshin në pika të caktuara, prej nga nuk mund të dilnin pa dorëzuar më parë armët. Forcat e Lidhjes Shqiptare zunë urat hekurudhore në mënyrë që të pengohej ardhja e përforcimeve ushtarake osmane. Shoqëria e trenave me qendër në Shkup mori urdhër të mos transportonte trupa e municione për ushtrinë turke.
Në shkurt autoriteti i qeverisë së përkohshme u shtri në Tetovë, në Gostivar e në Dibër. Në Dibër dëbimi i nëpunësve turq ndeshi në kundërshtimin e feudalëve sulltanistë, që kryesoheshin nga Sadik pashë Hoxholli, të cilët, duke mos pasur mbështetje në popullsinë vendase, thirrën në ndihmë dy batalione turke nga Manastiri. Qeveria e përkohshme e Prizrenit dërgoi në Dibër Abdyl Frashërin, që u vendos drejtpërdrejt në selinë e prefekturës, para së cilës u mbajt një miting i madh. Duke iu përgjigjur thirrjes së Abdylit, që në fjalën e tij u kërkoi dibranëve të bashkoheshin me qeverinë e përkohshme, popullsia e Dibrës së Sipërme, qytetarë e malësorë, dëboi më 19 shkurt mytesarifin turk dhe vendosi pushtetin e Lidhjes Shqiptare. Dibra u lidh kështu me qeverinë e përkohshme.
Porta e Lartë u përpoq t’i mbyste me anën e censurës lajmet mbi ngjarjet tronditëse që po zhvilloheshin në Kosovë. Madje jo vetëm shtypi turk, por edhe shtypi ndërkombëtar nuk botoi asgjë mbi këto ngjarje. Atdhetarëve shqiptarë nuk u mbeti asnjë mjet në dorë për të njoftuar zhvillimin e lëvizjes autonomiste, përveçse letrave personale që shkëmbenin fshehurazi ndërmjet tyre. Në një letër të tillë që Sami Frashëri i dërgonte nga Stambolli Jeronim de Radës në Itali në valën e këtyre ngjarjeve, më 20 shkurt 1881, shkruante: “Lidhja e Shqiptarëve që ka kërthizën në Prizren, në Gegëri, ka kërkuar shumë herë, që nga tre vjet e tëhu, bashkimin e Shqipërisë me një provincë me autonomi; po mbretëria gjer më sot e kish gënjyer me fjalë. Këtë herë shqiptarët e kuptuan fort mirë që mbretëria nuk do të bënjë gjë kurrë për ta, dhe Lidhja e Prizrenit ka nevojë të bashkojë Shqipërinë e ta bënjë një me autonomi, a mbase me shkëputje fare pas punësë. Kështu Lidhja mori emrin e guvernës së përdorme (qeverisë së përkohshme - shën. i aut.) dhe përzuri guvernatorët turq nga gjithë vilajeti i Kosovës dhe nga Prizreni, nga Gjakova, nga Tetova, nga Dibra etj. 10 000 shqiptarë të armatosur kanë zënë Shkupin dhe udhënë e hekurtë; 10 000 të tjerë po bëhen gati për t’u unjur në Toskëri. Për pak kohë do të dëgjoni një kryengritje të madhe në Shqipëri”.
Në të vërtetë, në fund të shkurtit qeveria e përkohshme arriti të shtrinte autoritetin e saj në katër nga pesë sanxhakët e vilajetit të Kosovës (me përjashtim të Novi Pazarit): në të Prizrenit, të Pejës, të Shkupit e të Prishtinës. Pushteti i ri u krijua nëpërmjet shndërrimit të komiteteve të mëparshme të Lidhjes në organe pushteti në çdo sanxhak. Po kështu ndodhi edhe me komitetet e kazave që vareshin nga ato të sanxhakëve.
Qeveria e përkohshme synonte ta shtrinte kryengritjen e armatosur çlirimtare në krejt viset shqiptare, në vilajetin e Shkodrës, në Shqipërinë e Mesme e të Jugut. Një kujdes të veçantë i kushtoi ajo sanxhakut të Dibrës, si një hallkë që lidhte gjithë trevat shqiptare.
Veprimtaria e qeverisë së përkohshme u përqendrua në ngritjen e forcave të armatosura shqiptare, në vendosjen e rendit publik, në organizimin e administratës së re e sidomos të gjykatave shqiptare (që u krijuan në çdo sanxhak duke zëvendësuar ato osmane), në krijimin e një buxheti të shtetit shqiptar, nëpërmjet përqendrimit në duart e Lidhjes të taksave shtetërore.
Krahas veprimeve ushtarake, të cilat çuan në çlirimin e shpejtë të vilajetit të Kosovës dhe të disa viseve të vilajetit të Manastirit, qeveria e përkohshme i kushtoi kujdes të veçantë edhe ngritjes së pushtetit të ri shqiptar. Administrata e re që u ngrit në viset e çliruara u pastrua jo vetëm nga funksionarët turq, por edhe nga ata sulltanistë shqiptarë. U morën masa të rrepta kundër veprimeve arbitrare dhe shpërdorimit të funksioneve pushtetore nga nëpunësit e pandërgjegjshëm. Duke i dhënë një rëndësi të madhe vendosjes së një qetësie shembullore, organet e Lidhjes Shqiptare ndoqën me ashpërsi të gjithë keqbërësit e arratisur. Masa të rrepta u morën gjithashtu edhe kundër parisë reaksionare, që u përpoq të minonte pushtetin e ri me veprimtarinë e saj armiqësore. Mjaft prej përfaqësuesve të saj u arrestuan. Për sukseset që pati pushteti i ri i vendosur nga Lidhja Shqiptare në viset e Kosovës, kryekonsulli austro-hungarez raportonte nga Shkodra, më 5 mars 1881, midis të tjerave: “ ... Edhe nëpunësit më të vegjël janë caktuar nga Lidhja; gjyqtar është një qytetar i Prizrenit; taksat që nxirren nga popullsia derdhen në llogari të Lidhjes; nëpunësit i marrin rrogat rregullisht. Lidhja ka kujdes për mbajtjen e rendit qoftë në qytet, qoftë në fshat. Sigurimi publik tani është shumë më në rregull se ç’ishte në kohën kur administratën e drejtonin funksionarët e sulltanit”.
Sukseset që arriti lëvizja çlirimtare në Kosovë ngjallën një entuziazëm të madh në radhët e atdhetarëve shqiptarë. Madje shumë prej tyre filluan të shpresonin se me këtë hov që po merrte aksioni revolucionar çlirimtar po krijohej mundësia për të fituar jo vetëm autonominë e Shqipërisë, por “mbase”, siç shprehej Sami Frashëri ato ditë, edhe shkëputjen e saj të plotë nga Perandoria Osmane. Në këto rrethana qarqet atdhetare filluan të mendonin edhe për formën e qeverisjes që duhej të kishte shteti i ardhshëm shqiptar. Lidhur me formën e regjimit, opinioni publik shqiptar anonte kryesisht nga regjimi monarkist. Ai e përfytyronte Shqipërinë e lirë si një principatë a si një mbretëri me një fisnik shqiptar ose të huaj në krye. Sipas këtij koncepti, Shqipëria nuk duhej të bënte përjashtim nga vendet e tjera të Ballkanit që u formuan si shtete monarkiste. Përkrahësit e regjimit republikan ishin më të pakët. Ndër ta u shqua Sami Frashëri, i cili propozonte për Shqipërinë një zgjidhje origjinale, një republikë me një kryesi kolegjiale. “Në u bëftë dot Shqipëria më vete, - shkruante Sami Frashëri në letrën e përmendur drejtuar De Radës, - nuk do të kemi nevojë për princër as të krishterë as muhamedanë që të na rrjepnë e të na pinë gjaknë. Vendi ynë mund edhe do të guvernohet (të qeveriset - shën. i aut.) prej një farë dhimokratije, prej pleqet”. Kjo pikëpamje për të vendosur në Shqipëri një regjim republikan me një presidencë kolegjale përfaqësonte mendimin më përparimtar të shprehur deri atëherë nga lëvizja demokratike shqiptare.
Pas sukseseve që korri lëvizja në vilajetin e Kosovës e në sanxhakun e Dibrës, pritej që ajo të shtrihej edhe në viset e tjera të vendit. Në të vërtetë, në Shqipërinë e Jugut atdhetarët prisnin çastin e përshtatshëm për t’u hedhur në veprim. Shenjën do ta jepte Abdyl Frashëri në varësi të ecurisë të bisedimeve turko-greke dhe të zhvillimit të ngjarjeve në Kosovë. Meqenëse këtu Porta e Lartë kishte përqendruar forca ushtarake të mëdha për të përballuar një sulm të mundshëm nga ana e Greqisë, qeveria e përkohshme e Prizrenit filloi të përgatiste reparte vullnetarësh për të ndihmuar kryengritësit e vilajetit të Janinës, sapo këta të hidheshin në veprim. Por pikërisht ato ditë u krijua një gjendje ndërkombëtare shumë e ndërlikuar, e cila e pengoi shtrirjen e lëvizjes në viset jugore.
Ngjarjet e reja në Shqipëri, të cilat po çonin në prishjen e status quo-së në Evropën Juglindore, pra në ndryshimin e hartës politike të Kongresit të Berlinit, shqetësuan jo vetëm Portën e Lartë, por edhe Fuqitë e Mëdha. Shqetësimin e tyre e rriti më tej qëndrimi i Greqisë, e cila, duke përfituar nga kryengritja shqiptare, filloi ta kërcënonte Perandorinë Osmane me luftë për ta detyruar që t’i lëshonte asaj Çamërinë e Thesalinë. Ndërlikimet e mëdha që po krijoheshin në Gadishullin Ballkanik nga sukseset e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare i detyruan Fuqitë e Mëdha të ndërhynin energjikisht për t’i detyruar Stambollin e Athinën që t’i jepnin fund çështjes së kufirit turko-grek, me qëllim që Porta e Lartë t’i kishte duart të lira për të shtypur Lidhjen e Prizrenit dhe kryengritjen e saj të armatosur.
Për t’i bërë ballë këtij komploti ndërkombëtar që po organizohej kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, udhëheqësit e Lidhjes së Prizrenit u orvatën përsëri të siguronin një pikëmbështetje të jashtme. Rastin ua dha Greqia me gatishmërinë e saj për të hyrë në luftë kundër Perandorisë Osmane. Në këto rrethana, udhëheqësit e lëvizjes kombëtare me Abdyl Frashërin në krye, u kthyen te projekti i tyre i vjetër për të lidhur një aleancë politike e ushtarake me Greqinë, sipas së cilës, në përfundim të luftës së përbashkët kundër Stambollit, Athina do të aneksonte provincën greke të Thesalisë, kurse shqiptarët do të fitonin pavarësinë kombëtare në kufijtë e tyre etnikë, duke përfshirë këtu edhe viset shqiptare të Çamërisë.
Në fillim qeveria e Athinës u tregua e interesuar për bisedimet shqiptaro-greke, të cilat u zhvilluan në Korfuz. Por shpejt u pa se ajo nuk kishte hequr dorë nga platforma e saj, që parashikonte aneksimin e vilajetit të Janinës nga Greqia dhe bashkimin e Shqipërisë me Greqinë në formën e një shteti dualist. Veç kësaj, ndërsa vijonin bisedimet e Korfuzit, presioni i Fuqive të Mëdha ndaj Stambollit dhe Athinës u rrit aq shumë, sa Porta e Lartë e qeveria greke u detyruan të bënin lëshime dhe t’i jepnin fund grindjes rreth kufirit të tyre të ri. Sipas protokollit, që u nënshkrua më 27 mars 1881, Perandoria Osmane pranoi t’i lëshonte Greqisë pjesën më të madhe të Thesalisë, afërsisht deri në lumin Selemvria dhe një pjesë shumë të vogël në këndin juglindor të Epirit, konkretisht qytetin e Artës së bashku me rrethinat e tij. Ky vendim i Fuqive të Mëdha u mor për shkak të qëndresës gati trevjeçare të Lidhjes Shqiptare, e cila luftoi me vendosmëri për të mos lëshuar asnjë pëllëmbë tokë shqiptare në vilajetin e Janinës (Epir).
Qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare dhe ndërhyrjet e konsujve të tyre kundër lëvizjes autonomiste ushtruan një ndikim negativ në zhvillimin e mëtejshëm të ngjarjeve në Shqipërinë e Jugut. Veç kësaj, me nënshkrimin e marrëveshjes turko-greke, Athina nuk dëshironte më trazira në vilajetin e Janinës. Madje tani lindi rreziku që, sapo të shpërthente kryengritja autonomiste në Shqipërinë e Jugut, Greqia t’i sulmonte shqiptarët prapa krahëve për të bërë aneksimin e vilajetit të Janinës. Në këto rrethana atdhetarët shqiptarë të viseve jugore ngurruan të fillonin veprimet kryengritëse kundër Portës së Lartë.

Betejat e fundit të Lidhjes dhe shtypja e saj (prill 1881)
Sapo u bind se çështja e kufirit turko-grek po hynte në rrugën e zgjidhjes, Porta e Lartë mendoi se tashmë i kishte duart të lira për të shtypur me forcë lëvizjen autonomiste shqiptare. Për këtë qëllim, disa ditë përpara se të nënshkruhej protokolli i marrëveshjes së kufirit, ajo i dha urdhër Dervish Pashës që të vinte në zbatim planin e ekspeditës ushtarake kundër Shqipërisë. Atij iu dha grada e kryegjeneralit dhe detyra e kryekomandantit të Rumelisë, domethënë të forcave të armatosura të dislokuara në vilajetet e Kosovës, të Manastirit, të Janinës, të Shkodrës e të Selanikut. Ekspedita e tij, e përbërë nga 30 batalione, do të ndihmohej edhe nga garnizonet ushtarake të vendosura në qytetet e Kosovës. Ekspedita do të kishte edhe 7 gjeneralë të tjerë nën komandën e Dervish Pashës.
Goditjen e parë ushtria osmane ia dha Komitetit të Lidhjes Shqiptare në Shkup, të kryesuar nga Jashar bej Shkupi. Ky komitet, ndryshe nga ata të qyteteve të tjera te Kosovës, nuk preku as administratën osmane, as mytesarifin dhe as garnizonin turk të qytetit. Ai nuk pengoi gjithashtu futjen e forcave të tjera ushtarake osmane më 27 shkurt 1881 dhe vendosjen këtu të Ibrahim Pashës si komandant i garnizonit. Më 23 mars Ibrahim Pasha thirri në selinë e tij 11 anëtarët e Komitetit të Lidhjes për Shkupin me Jashar bej Shkupin në krye, të cilët i arrestoi pabesisht.
Pushtimi i Shkupit, pati rëndësi të madhe për forcat osmane, pasi për nga madhësia dhe pozita strategjike qyteti ishte një pikëmbështetje e fortë për zhvillimin e ekspeditës së tyre në mbarë vilajetin e Kosovës. Për këtë arsye, gjatë ditëve të mëvonshme u shpërngulën nga Selaniku në Shkup forcat kryesore të ekspeditës ushtarake osmane (30 batalione me rreth 20 mijë ushtarë). Më 7 prill 1881 arriti edhe vetë Dervish Pasha, i cili vendosi këtu shtabin e vet. Në të njëjtën kohë aty u shpall shtetrrethimi dhe filluan arrestimet. Për të ngjallur terror në popull, të gjithë anëtarët e arrestuar të Komitetit të Lidhjes, pasi i shëtitën në rrugë të lidhur me hekura, i dërguan në burgun e Selanikut dhe më vonë i internuan në ishullin e Rodosit, në detin Egje.
Sapo ra Shkupi, Lidhja Shqiptare lëshoi kushtrimin në mbarë Kosovën për të rrëmbyer armët dhe për t’i bërë ballë ekspeditës osmane. Qeveria e përkohshme formoi shtabin e mbrojtjes me 25 anëtarë, nga të cilët njihen deri më sot Sulejman Vokshi (që ishte edhe komandant i tij), Ali Ibra, Mic Sokoli, Binak Alia, Sef Kosharja, Halim Efendiu, Zeqirja Aga, Mullah Hyseni, Mustafa Aga, Halil Efendiu etj. Në kohën e fillimit të ekspeditës ushtarake shtabi kishte vetëm 5 mijë luftëtarë. Përpjekjet për mobilizimin e forcave të tjera nuk u kurorëzuan me sukses. Qeverisë së përkohshme i mungonin edhe mjetet financiare për armatimin dhe mbajtjen e tyre. Udhëheqësit e saj vendosën t’i përqendronin forcat ushtarake në rrugën Ferizaj-Prizren dhe ta zhvillonin luftën e armatosur në qafat e maleve midis Ferizajt e Suharekës, të cilat kontrollonin rrugën nga mund të kalonte ushtria turke për në Prizren. Për këtë arsye forcat e para vullnetare u përqendruan kryesisht në dy pika strategjike: në Shtimje, ku u vendos edhe shtabi i tyre nën kryesinë e Sulejman Vokshit; pjesa tjetër zuri vend në pozita më të përparuara, në afërsi të fshatit Slivovë. Për të siguruar ndërlidhjen e shpejtë të shtabit me Prizrenin, u ngrit me të shpejtë në Shtimje një stacion telegrafik. Sipas planit të shtabit të ushtrive shqiptare, në rast se qëndresa e Shtimjes do të thyhej, prita tjetër kundër ushtrive osmane do të organizohej në Grykat e Carralevës.
Krahas përgatitjeve ushtarake, Lidhja e Prizrenit më 15 prill 1881 u drejtoi një memorandum ambasadorëve të Fuqive të Mëdha në Stamboll, që ishte dhe akti i fundit diplomatik i saj, me anën e të cilit, pasi shprehte vendimin që kishte marrë për të mbrojtur me armë të drejtat kombëtare, për të siguruar autonominë e Shqipërisë dhe për ta futur vendin në rrugën e përparimit e të qytetërimit, kërkonte ndërhyrjen e kancelarive evropiane për të ndaluar ekspeditën ndëshkimore osmane.
Por pikërisht në këtë çast vendimtar u dukën pasojat e dëmshme të qëndrimit të butë që kishte mbajtur qeveria e përkohshme ndaj forcave reaksionare, të cilat u vunë në lëvizje për të penguar mobilizimin në masë të forcave vullnetare dhe organizimin e shpejtë të qëndresës së armatosur.
Në këtë gjendje tensioni të jashtëm e të brendshëm, dy javë pasi ra Shkupi, Dervish Pasha u dha urdhër ushtrive të veta të marshonin drejt Kosovës dhe të zinin qytetin Ferizaj. Për të ngjallur terror në popullsinë shqiptare, gjatë marshimit ushtria osmane, pasi theu qëndresën e parë që ndeshi në Grykën e Kaçanikut, bombardoi me artileri fshatrat që ndodheshin gjatë rrugës. Më 7 prill ajo hyri në Ferizaj. Të nesërmen arriti këtu edhe Dervish Pasha së bashku me shtabin e vet. Sapo u vendos në Ferizaj, ai u dërgoi një ultimatum forcave të Lidhjes duke i kërcënuar se do të merrte masa ndëshkimore të rrepta kundër atyre që do të qëllonin me armë ushtritë osmane. Krerët dhe vullnetarët e Lidhjes nuk lëvizën nga pozitat e tyre. Vetëm disa krerë, midis tyre edhe Ali pashë Gucia, u paraqitën te Dervish Pasha duke i shprehur besnikërinë e tyre ndaj sulltanit dhe duke dënuar aksionin autonomist të Lidhjes së Prizrenit.
Dervish Pasha u përgatit për më shumë se dhjetë ditë para se të nisej ekspedita nga Ferizaj në Prizren. Pasi dështuan orvatjet e tij për të përçarë udhëheqësit e Lidhjes, ai ndërmori për katër ditë me radhë (16-19 prill) disa operacione ushtarake të kufizuara për të zbuluar numrin e vullnetarëve shqiptarë dhe pozitat e tyre. Më 20 prill 1881 ushtritë osmane të ndara në dy kolona morën urdhër të fillonin sulmin kundër forcave shqiptare të vendosura në Slivovë dhe në Shtimje.
Ndeshja e parë me ushtritë osmane ndodhi më 20 prill në Slivovë. Edhe pse me municion të pakët, në saje të qëndrueshmërisë së tyre shqiptarët e ndalën për mjaft orë përparimin e armikut. Por gjendja e tyre u keqësua kur hyri në veprim artileria fushore turke. Duke parë dëmin që po u shkaktonte luftëtarëve një bateri e armikut, komandanti i këtij sektori, Mic Sokoli nga Bujani i Malësisë së Gjakovës, së bashku me disa luftëtarë të tjerë, lanë pozicionet mbrojtëse dhe u hodhën drejt kodrës ku ishte vendosur artileria turke. Qëllimi i tyre ishte të sulmonin dhe të asgjësonin baterinë e armatosur, që po u shkaktonte dëme shqiptarëve. Por të gjithë këta luftëtarë trima, së bashku me komandantin e tyre Mic Sokolin, u vranë përpara grykave të topave të artilerisë osmane. Përballë epërsisë së armikut në numër e në armatime, shqiptarët, me gjithë heroizmin që treguan, u detyruan të tërhiqeshin nga Slivova në Shtimje, ku qëndronin forcat kryesore të Lidhjes së Prizrenit.
Beteja e dytë ndodhi të nesërmen, më 21 prill 1881, në Shtimje. Këtu luftimet qenë më të përgjakshme se në Slivovë. Në luftimet e ashpra, të cilat vazhduan më tepër se 2 orë, morën pjesë edhe vetë anëtarët e shtabit shqiptar, si Sulejman Vokshi, Ali Ibra, Binak Alia, Rustem Sadria e të tjerë. Edhe këtu vullnetarët shqiptarë luftuan me heroizëm të rrallë, por nën breshërinë e dendur të artilerisë së armikut dhe kur municioni i armëve të tyre filloi të shteronte, u detyruan të tërhiqeshin në drejtim të Suharekës.
Në betejat e Slivovës e të Shtimjes të dyja palët patën shumë të vrarë e të plagosur: turqit rreth 800 veta, ndërsa shqiptarët 1 200 veta.
Pas Shtimjes forcat e Lidhjes Shqiptare u bënë më 22 prill 1881 tri prita të tjera ushtrive osmane, në Grykën e Carralevës, në fshatin Dule dhe në hyrje të Suharekës, por marshimin e tyre nuk e ndalën dot. Të nesërmen, më 23 prill 1881, pasi theu qëndresën e shqiptarëve, Dervish Pasha, i shoqëruar nga 7 gjeneralë dhe me 24 batalione, hyri në Prizren ku shpalli menjëherë shtetrrethimin dhe bëri arrestime të shumta.
Qëllimi i Portës së Lartë nuk ishte vetëm që të shtypte kryengritjen e armatosur kundërosmane, por të mbyste edhe idenë e autonomisë së Shqipërisë, duke përfshirë këtu edhe kërkesën për formimin e një vilajeti të vetëm shqiptar. Për këtë, pasi shtypi qëndresën në Prizren, Dervish Pasha thirri këtu më 30 prill krerët e dikurshëm të Lidhjes për sanxhakët e Prizrenit, të Prishtinës, të Pejës, të Mitrovicës, të Shkupit, të Dibrës, të Shkodrës, të Manastirit etj., si edhe përfaqësuesit e qarqeve sulltaniste. Ai u kërkoi atyre të nënshkruanin një deklaratë, ku dënohej veprimtaria e Lidhjes Shqiptare dhe sidomos kërkesa e saj për bashkimin e vilajeteve shqiptare, të cilën e quante një akt armiqësor. Këtu erdhën kryesisht krerët sulltanistë dhe vetëm disa nga drejtuesit e moderuar të Lidhjes, si Ali pashë Gucia, Iljaz pashë Dibra, Hasan pashë Dervalla dhe Esat pashë Tetova, të cilët e nënshkruan deklaratën e Dervish Pashës. Si rrjedhim, krerët e moderuar, që e dënuan me shkrim idenë e vilajetit autonom, u quajtën nga sulltani të falur, madje disa prej tyre, si Ali pashë Gucia etj., u emëruan në poste të rëndësishme në administratën e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit.
Epërsia e ushtrisë osmane, kapitullimi i elementëve të moderuar dhe pushtimi i shpejtë i Prizrenit shkaktuan tronditje të thellë në opinionin publik të vendit. Megjithatë, udhëheqësit e Lidhjes vendosën ta vazhdonin më tej qëndresën kundër ushtrive osmane. Vatrat e qëndresës tani duhej të organizoheshin në Gjakovë e në Dibër. Për organizimin e tyre shkuan Sulejman Vokshi në Gjakovë dhe Abdyl Frashëri në Dibër.
Sipas planit të ri, forcat dibrane duhej të sulmonin Shkupin për t’u marrë krahët ushtrive osmane, gjë që do të ndihmonte vullnetarët gjakovarë të kundërsulmonin për të rimarrë Prizrenin. Por në Dibër Abdyl Frashëri gjeti një gjendje të ndryshuar. Këtu dibranët nuk deshën të largoheshin nga Dibra për të luftuar kundër Dervish Pashës në Kosovë, sepse mendonin se forcat turke do të sulmonin fshatrat rreth qytetit. Prandaj malësorët dibranë vendosën që ta kundërshtonin ushtrinë osmane në viset e tyre.
Në Gjakovë Sulejman Vokshi gjeti kushte më të favorshme. Me gjithë reaksionin e disave prej parisë feudale, qyteti e malësia ndodheshin ende nën autoritetin e degës së Lidhjes Shqiptare. Udhëheqësit e saj arritën të mobilizonin forca të shumta, sidomos nga radhët e malësorëve të Krasniqit e të Gashit. Por vullnetarët e mobilizuar nuk ishin të mjaftueshëm për një sulm kundër Prizrenit. Si rrjedhim, edhe forcat gjakovare qëndruan në mbrojtje të krahinës së tyre. Vendosmëria e tyre e detyroi Dervish Pashën të priste ardhjen e forcave të tjera përpara se të ndërmerrte sulmin kundër Gjakovës. Sulmi u zhvillua një muaj më vonë, në maj 1881. Pasi morën Gjakovën, ushtritë osmane shtinë nën kontrollin e tyre të gjitha qytetet e tjera të Kosovës. Por në malësitë e Gjakovës, të Dibrës e të Lumës qëndresa e armatosur kundër ushtrive osmane vazhdoi me sulme e kundërsulme nga të dyja palët, deri në vjeshtë 1881.
Në përfundim të ekspeditës ushtarake osmane, Lidhja Shqiptare e Prizrenit u shpërnda. Pushtetin në vilajetin e Kosovës e mori kudo administrata e Portës së Lartë. Vendosja e saj u shoqërua me një terror të pashembullt për Shqipërinë. Dervish Pasha arrestoi dhe dënoi pa gjyqe rreth 7 mijë veta, udhëheqës e veprimtarë të Lidhjes, 3 mijë në Kosovë dhe 4 mijë në vilajetet e Shkodrës, të Manastirit e të Janinës. Midis të vrarëve në luftimet që u bënë në Slivovë e në Shtimje, përveç Mic Sokolit, qenë edhe veprimtarë të tjerë të Lidhjes dhe luftëtarë të ushtrisë së saj, si Rustem Sadria, Seit Suhareka, Mehmet Smaili, Ali Ibrahimi e të tjerë, ndërsa nga ata që u kapën dhe u ekzekutuan pa gjyq Ali Nimani (oficer karriere), Mulla Hyseni e Sef Kosharja.
Dervish Pasha u përpoq të shtinte në dorë me çdo kusht udhëheqësit e lëvizjes autonomiste shqiptare dhe të qëndresës së armatosur kundërosmane. Kryetari i qeverisë së përkohshme, Ymer Prizreni, u fsheh për disa kohë në Malësinë e Gjakovës, pastaj mërgoi në Mal të Zi (Ulqin). Ai nuk pranoi asgjë nga ofertat për falje e për ofiqe të larta që i dha sulltani dhe qëndroi në mërgim derisa vdiq (1884). Sulejman Vokshi qëndroi gati pesë vjet i arratisur gjithashtu në Malësinë e Gjakovës. Gjatë kësaj kohe ai organizoi një kryengritje tjetër kundër pushtuesit osman, që shpërtheu në Kosovë më 1885. Me shtypjen e saj u kap dhe u dënua rëndë. Abdyl Frashëri u nis në këtë kohë për në Shqipërinë e Jugut. Por Dervish Pasha, i cili donte ta shtinte me çdo kusht në dorë, u dha urdhra të rreptë organeve të xhandarmërisë turke për të zënë të gjitha shtigjet nga mund të kalonte ai drejt jugut dhe caktoi një shumë të madhe për atë që do ta kapte të gjallë ose të vdekur. Abdyli u shpëtoi ndjekjeve qeveritare gjatë udhëtimit të fshehtë në rrethet e Dibrës, të Matit, të Krujës e të Tiranës, por në kohën kur po kapërcente Shkumbinin, në vahun e fshatit Buqës, afër Elbasanit, u kap nga një patrullë turke dhe u dërgua në Prizren. Këtu u dënua nga një gjyq special me vdekje, dënim i cili u kthye në burgim të përjetshëm. Abdyli u mbajt tre vjet i burgosur në kalanë e Prizrenit, pastaj u internua së bashku me familjen në zonën e Marmarasë. Duke qenë i sëmurë rëndë nga vuajtjet në burg dhe në internim, Abdyl Frashëri u lejua më 1886 të kthehej në Stamboll, ku jetoi i izoluar nën vëzhgimin e policisë derisa vdiq më 1892. U arrestuan gjithashtu udhëheqës të tjerë të Lidhjes, si Shuaip Spahiu, Zija Prishtina, Omer efendi Narta, Jusuf Dohoshishti etj., që u dënuan me burgime e internime të rënda.
Të njëjtin qëndrim Porta e Lartë mbajti edhe në vilajetin e Janinës. Edhe këtu, pasi u dënuan veprimet e lëvizjes atdhetare, valiu i vilajetit, Mustafa Asim pasha, në fillim të muajit thirri në një mbledhje të posaçme në Prevezë të gjithë anëtarët e degëve të Lidhjes Shqiptare të krahinave të Jugut (49 veta) për të dënuar idenë e autonomisë së Shqipërisë. Ashtu si në Prizren, edhe në Prevezë, krerët që nuk pranuan të hiqnin dorë nga kërkesa për formimin e një vilajeti të vetëm shqiptar, si Mustafa Nuri Vlora, Omer pashë Vrioni, Mehmet Ali Vrioni, Dalip bej Përmeti, Seit bej Gjirokastra, Sulejman bej Dino, Qazim bej Preveza etj., u arrestuan pabesisht dhe u internuan në Çanak-Kala.
Pas valës së burgimeve dhe të internimeve, Dervish Pasha iu përvesh detyrës së tretë me të cilën e kishte ngarkuar Porta e Lartë, funksionimit të rregullt të administratës shtetërore osmane dhe në mënyrë të veçantë çarmatimit të popullsisë, vjeljes së taksave, rekrutimit të nizamëve dhe ngritjes së gjykatave perandorake në të gjitha trojet shqiptare. Për plotësimin e kësaj detyre ai qëndroi në Shqipëri bashkë me forcat e tij deri në fund të vitit 1881.
Por, me gjithë terrorin e egër, Porta e Lartë nuk arriti ta nënshtronte plotësisht vendin. Ajo nuk mundi ta shuante idenë që kishte pushtuar masat popullore për autonominë e Shqipërisë, as aspiratën e tyre për zhvillimin e kulturës kombëtare shqiptare. Administrata centraliste osmane u vendos vetëm në qytete e në fshatrat fushore. Fshatrat e viseve malore nuk pranuan as të dorëzonin armët, as të jepnin taksa, as të shkonin nizamë. Çështja e taksave, e nizamëve dhe e armëve mbetën një plagë e hapur për Portën e Lartë. Në kuadrin e lëvizjes autonomiste shqiptare ato u bënë shkak për shpërthimin e konflikteve të reja ndërmjet popullit shqiptar dhe pushtuesve osmanë.

Rëndësia historike e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit
Lëvizja kombëtare, të cilën e udhëhoqi Lidhja Shqiptare e Prizrenit, lindi nga vrulli atdhetar i shtresave më të ndryshme të popullsisë së Shqipërisë dhe u zhvillua në truallin historik të përgatitur gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm nga lëvizja e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ajo shënoi një hap të madh cilësor nga pikëpamja e platformës ideologjike, e kërkesave politike dhe e frontit luftarak, në krahasim me lëvizjen çlirimtare të dhjetëvjeçarëve të kaluar. Lidhja e Prizrenit ishte e para lëvizje çlirimtare me karakter kombëtar, në të cilën morën pjesë të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe në të cilën u kombinuan të gjitha format e luftës çlirimtare, që nga kuvendet popullore deri te parashtresat politike, që nga misionet diplomatike deri te kryengritjet e armatosura. Ajo ishte e para lëvizje masive, e cila synoi të përmbushte programin madhor të Rilindjes Kombëtare Shqiptare në kushtet e Krizës Lindore të viteve 70 të shek. XIX - njohjen e kombit shqiptar si një bashkësi të pandarë, mbrojtjen e tërësisë territoriale të atdheut dhe formimin e një shteti shqiptar autonom e demokratik.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit shënonte, si organizatë, një hap të madh cilësor nga pikëpamja e funksioneve politike, e shtrirjes territoriale dhe e mjeteve të luftës në krahasim me besëlidhjet e mëparshme. Ajo ishte e para organizatë kombëtare që krijoi degë të saj në të gjitha krahinat shqiptare dhe e para organizatë atdhetare që përdori për interesat e lartë të atdheut krahas pushkës edhe penën. Për më tepër, Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte e para organizatë, e cila jo vetëm u vesh qysh në fillim me funksione pushtetore, por arriti në fund të fitonte atributet e një qeverie të përkohshme shqiptare, pothuajse krejtësisht të pavarur nga autoriteti i Perandorisë Osmane.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit për herë të parë sfidoi prepotencën e Fuqive të Mëdha, agresivitetin e monarkive fqinje dhe arrogancën e Portës së Lartë. Nën udhëheqjen e atdhetarëve më të përparuar ajo mundi t’i nënshtronte armiqtë e brendshëm, t’i izolonte bashkudhëtarët e përkohshëm dhe të merrte karakterin e një fronti të gjerë, duke e udhëhequr Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në mënyrë të shkallëzuar, por gjithnjë në ngritje, derisa arriti në veprën e saj më kulmore, në formimin e qeverisë së përkohshme shqiptare.
Lidhja e Prizrenit u shtyp pasi erdhi deri në pragun e sendërtimit të programit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Materialisht ajo u shtyp nga dhuna ushtarake dhe nga terrori policor i Perandorisë Osmane. Në të vërtetë ajo u mbyt edhe nga konspiracioni ndërkombëtar që organizuan kundër saj Fuqitë e Mëdha. Por edhe pse u shtyp, ajo pati një varg arritjesh me rëndësi të madhe historike.
Gjatë viteve 1878-1881 u bënë hapa më të mëdhenj sesa gjatë dhjetëvjeçarëve të kaluar në procesin e bashkimit të shqiptarëve, pavarësisht nga dallimet fetare, përkatësia shoqërore, shpërndarja krahinore dhe pikëpamjet politike, në një bashkësi të vetme kombëtare, e cila, për më tepër, u sanksionua edhe në llogoret e luftës së udhëhequr prej saj për të mbrojtur tërësinë tokësore të atdheut dhe për të formuar shtetin kombëtar shqiptar.
Me qëndresën e armatosur që zhvilloi për mbrojtjen e Plavës, të Gucisë, të Hotit, të Grudës, të Kelmendit e të Ulqinit, Lidhja Shqiptare e Prizrenit tregoi se trojet shqiptare nuk mund të trajtoheshin si plaçkë tregu për të kënaqur interesat e Fuqive të Mëdha ose lakmitë pushtuese të monarkive fqinje. Madje, në saje të kësaj qëndrese ajo i detyroi Fuqitë e Mëdha jo vetëm të rishikonin tri herë me radhë vendimet e tyre në lidhje me përfitimet e Malit të Zi në dëm të trojeve shqiptare, por edhe të hiqnin dorë përfundimisht nga lëshimi i Çamërisë shqiptare në dobi të Mbretërisë Greke.
Me karakterin kombëtar që përshkoi veprimtarinë e saj trevjeçare, Lidhja Shqiptare e Prizrenit e përmbysi tezën që mbronin Fuqitë e Mëdha dhe shtetet fqinje ballkanike, sipas së cilës mohohej ekzistenca e kombit shqiptar; ajo vërtetoi në shkallë ndërkombëtare se populli shqiptar ishte një komb i formuar, liridashës, atdhetar, me aspiratat e veta dhe i vendosur për të krijuar shtetin e vet kombëtar. Edhe pse shqiptarët nuk i fituan gjatë Krizës Lindore të drejtat e tyre kombëtare, në saje të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit çështja shqiptare hyri tanimë në veprimtarinë diplomatike ndërkombëtare si një nga problemet e mprehta që kërkonte zgjidhje në çdo rregullim të ardhshëm të Evropës Juglindore.
Me veprimtarinë pushtetore, që zhvilloi sidomos gjatë muajve të fundit të jetës së saj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit hodhi gjithashtu poshtë tezën tjetër të propaganduar aq shumë nga armiqtë e Shqipërisë mbi paaftësinë e shqiptarëve për vetëqeverisje dhe provoi në truallin konkret se ata tashmë ishin të përgatitur politikisht për të pasur shtetin e tyre kombëtar.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit i dha një shtytje të paparë deri atëherë edhe lëvizjes kulturore shqiptare; përparimet e arritura brenda tre vjetëve të jetës së saj në fushën e mendimit shoqëror, të letërsisë publicistike dhe të krijimtarisë letrare ishin më të mëdha, sesa hapat e kryer gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm.
Lidhja e Prizrenit krijoi më në fund një pikë të shëndoshë referimi si me programin e saj politik, ashtu edhe me formën e saj organizative për lëvizjet e mëvonshme çlirimtare të shqiptarëve deri në fitoren e pavarësisë kombëtare, në nëntor të vitit 1912.
Nga ana tjetër, Lidhja e Prizrenit u dha shqiptarëve edhe një varg mësimesh të rëndësishme. Sukseset e saj treguan se autonomia e Shqipërisë ishte një synim i realizueshëm, por shtypja e saj tregoi se fitorja përfundimtare e autonomisë kalonte nëpër rrugë të vështira dhe se duheshin përpjekje të tjera vigane për arritjen e saj. Historia e Lidhjes tregoi se pengesa kryesore për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar nuk vinte vetëm nga Perandoria Osmane, por edhe nga faktori ndërkombëtar. Shqiptarët u bindën se luftën çlirimtare duhej ta zhvillonin duke u mbështetur në radhë të parë në forcat e tyre njerëzore e materiale dhe se duhej të punonin njëkohësisht për të siguruar përkrahjen e Fuqive të Mëdha, sidomos të atyre që kishin filluar të anonin nga zgjidhja e drejtë e çështjes kombëtare shqiptare. Lidhja provoi gjithashtu se brenda vendit Lëvizja Kombëtare Shqiptare mbështetjen politike, morale, materiale e luftarake duhej ta kërkonte te shtresat e gjera të popullit dhe te bashkimi i të gjitha forcave shoqërore e politike të kombit shqiptar, pa dallim feje, krahine e përkatësie shoqërore. Veprimtaria e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit tregoi, më në fund, rëndësinë e madhe që kishte për betejat e ardhshme çlirimtare edukimi i popullit shqiptar me ndërgjegjen kombëtare nëpërmjet shkollës shqipe, të letërsisë shqiptare dhe të publicistikës patriotike.

[Laberia]

K R E U VI

ZHVILLIMI I LËVIZJES KOMBËTARE NË SHQIPËRI
NË VITET 1882 - 1895

1. KUSHTET E REJA POLITIKE PAS SHTYPJES
SË LIDHJES SË PRIZRENIT

Gjendja politike pas Lidhjes së Prizrenit
Pas shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit u krijua një gjendje e rëndë politike për lëvizjen kombëtare dhe për mbarë popullin shqiptar. Forcat e shumta ushtarake osmane të komanduara nga Dervish Pasha, pasi shpërndanë qeverinë e përkohshme shqiptare, rivendosën administratën osmane në zonat ku kishte vepruar kjo qeveri dhe u përpoqën të forconin kudo autoritetin e Portës së Lartë.
Qeveria e Stambollit ishte tronditur thellë nga vrulli dhe nga arritjet e Lidhjes së Prizrenit. Prandaj vendosi në Shqipëri një regjim terrori politik, që ishte i lidhur me emrin e sulltan Abdyl Hamitit II ose të “sulltanit gjakatar”, siç e quanin rilindësit. Në Shqipëri, veçanërisht në Kosovë, vepruan për një kohë të gjatë shtetrrethimi dhe gjykatat ushtarake. Qindra e mijëra atdhetarë shqiptarë u ndoqën, u burgosën dhe u internuan. Qëllimi i këtyre masave të ashpra ishte që të pengohej zhvillimi i mëtejshëm i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Porta e Lartë u dha kompetenca të veçanta organeve të xhandarmërisë e të policisë, për të cilat u përdor pjesa më e madhe e buxheteve lokale të sanxhakëve dhe të vilajeteve shqiptare. Sipas buxhetit të vitit 1889, për xhandarmërinë dhe për policinë u caktuan në sanxhakun e Elbasanit 63% të shpenzimeve lokale, në atë të Korçës 64% dhe në atë të Dibrës 70%, pa përfshirë këtu garnizonet ushtarake, të cilat mbaheshin nga buxheti perandorak. Në fund të kësaj periudhe (më 1898), nga 982 857 groshë shpenzime të vilajetit të Kosovës, për xhandarmërinë u përdorën 977 116 groshë.
Krahas dhunës politike, administrata sunduese osmane rëndoi edhe shtypjen ekonomike, duke shtuar taksat e detyrimet e mëparshme dhe duke vendosur të reja; ajo mori masa të rrepta për nxjerrjen e tyre, duke përfshirë edhe ato të prapambeturat nga vitet e Lidhjes. Si rrjedhim, u keqësua më shumë gjendja ekonomike e popullsisë së fshatit dhe e qytetit. Megjithëse vendi ishte i varfër e i prapambetur, miliona groshë të nxjerrë nga popullsia shqiptare vazhdonin të merrnin rrugën e Stambollit. Ndër të tjera paguhej edhe për rrugët e për shkollat, por rrugë e shkolla nuk ndërtoheshin. Në sanxhakun e Korçës, ku grabitja fiskale osmane ishte më e theksuar, buxheti i vitit 1889 parashikonte të vilte nga taksat një shumë prej 9 671 mijë groshë, nga e cila, për të përballuar shpenzimet administrative të vendit, do të përdoreshin vetëm 1 795 mijë groshë, kurse pjesa tjetër, rreth 81% e të ardhurave, do të dërgoheshin në Stamboll.
Gjendjen ekonomike të popullsisë e keqësonin edhe më shumë korrupsioni e abuzimet e nëpunësve osmanë. Lidhur me këtë, konsulli austriak Shmuker shkruante në gjysmën e dytë të vitit 1881, se “korrupsioni dhe keqadministrimi i mëparshëm i nëpunësve qeveritarë ka filluar përsëri..., lakmia e ditur e tij (e Dervish Pashës - shën. i aut.) për të holla shfaqet gjithmonë e më qartë në të gjitha veprimet e tij”.
Po kështu plagë të rënda për popullsinë ishin shërbimi i detyruar ushtarak, i cili kryhej për vite me radhë dhe në vise të largëta të Perandorisë, si edhe gjykatat osmane, të cilat i zgjatnin së tepërmi proceset gjyqësore dhe nuk zgjidhin asnjë çështje pa ryshfet. Krahas dhunës së drejtpërdrejtë, Porta e Lartë përdori edhe mjete të tjera kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Gjatë ekspeditave ushtarake për shtypjen e Lidhjes dhe më vonë, duke shpërndarë para, grada e dekorata, ajo arriti të tërhiqte në anën e saj disa krerë feudalë e bajraktarë të lëkundur e konservatorë. Porta e Lartë vuri në poste të rëndësishme edhe disa krerë shqiptarë që kishin marrë pjesë në Lidhjen e Prizrenit, që kishin pranuar të bashkëpunonin me të dhe që kishin ndikim në popull. Përveç kësaj, ajo nxiste përçarjet fetare e krahinore për të penguar bashkimin e shqiptarëve në luftën çlirimtare. Çdo pakënaqësi kundër pushtetit osman paraqitej si e nxitur nga jashtë, nga armiqtë e fesë islame e të Perandorisë Osmane, kurse atdhetarët shqiptarë etiketoheshin si agjentë të shteteve të huaja.
Si pasojë e të gjitha këtyre masave, Lëvizja Kombëtare Shqiptare mori një goditje të rëndë. Megjithatë qeveria e Stambollit, për shkak të qëndresës së vazhdueshme të shqiptarëve, nuk arriti të vendoste “rendin” e “qetësinë” e dëshiruar. Masat e saj shtypëse, administrative, fiskale e ushtarake, ndonëse të mbështetura nga bajonetat e ushtrisë, arritën të zbatoheshin vetëm në qytetet e në viset fushore, madje edhe atje në mënyrë jo të plotë, kurse përpjekjet për të shtrirë administratën e centralizuar osmane edhe në viset malore nuk dhanë rezultat; atje vijuan të ruheshin venomet e mëparshme.
Duke vlerësuar në mënyrë të saktë pozitën e qeverisë osmane në Shqipëri pas Lidhjes së Prizrenit, konsulli austriak i Korfuzit A. Varsberg (A. Warsberg), i shkruante Vjenës në vitin 1884: “Pasi e pashë gjendjen, ngul këmbë se do të ishte gabim të mos shihej sundimi i tanishëm turk (në Shqipëri) si një sundim krejt i kalbur, i dobët, i urryer dhe i përbuzur prej të gjithëve”.

Politika e Fuqive të Mëdha dhe e shteteve ballkanike ndaj Shqipërisë
Përveç shtypjes së gjithanshme osmane, vështirësi jo të pakta iu krijuan Lëvizjes Kombëtare Shqiptare edhe nga politika që ndoqën Fuqitë e Mëdha pas Kongresit të Berlinit, si edhe nga qëndrimi që mbajtën shtetet fqinje ballkanike ndaj çështjes shqiptare.
Pas zgjidhjes së Krizës Lindore të viteve 70, në Evropë u vendos një farë stabiliteti politik i përkohshëm. Për shkak të interesave të tyre, Fuqitë e Mëdha ishin të prirura të ruanin për një farë kohe status quo-në e Perandorisë Osmane dhe hartën politike të Ballkanit, që u vendos prej tyre në Kongresin e Berlinit.
Dy nga Shtetet e Mëdha, Anglia e Franca, e përkrahën, ashtu si më parë, ekzistencën e Perandorisë Osmane në Ballkan për të ruajtur pozitat e tyre të privilegjuara, që i kishin siguruar prej kohësh brenda territoreve të saj dhe për të penguar daljen e Rusisë në ngushticat e Bosforit e të Dardaneleve, si edhe të Austro-Hungarisë në Selanik. Rusia e Austro-Hungaria, nga ana e tyre, nuk e shikonin të mundshëm realizimin e synimeve të tyre për të mbizotëruar në këtë rajon pa u përgatitur politikisht e ushtarakisht jo vetëm kundër njëra-tjetrës, por edhe kundër fuqive të tjera të interesuara në Çështjen Lindore. Prandaj, si Peterburgu, ashtu edhe Vjena, në pritje të një kohe më të përshtatshme, nuk kishin ndër mend të cenonin hartën e Gadishullit Ballkanik. Edhe Italia, duke qenë e pazonja për të shmangur kalimin e Ballkanit dhe në mënyrë të veçantë të bregdetit shqiptar të Adriatikut në duart e Austro-Hungarisë rivale, parapëlqente të ruhej sundimi osman në këtë zonë. Në këtë periudhë Gjermania po rritej me shpejtësi si një fuqi e madhe dhe po ushtronte presion të fuqishëm. Kancelari gjerman Bismarku kërkonte të pengonte një koalicion antigjerman ndërmjet Francës e Rusisë së pakënaqur nga vendimet e Kongresit të Berlinit, prandaj përpiqej të mbante në anën e vet, krahas Austro-Hungarisë, edhe dy rivalet e Vjenës, Peterburgun e Romën. Meqenëse fusha ku ndesheshin interesat e kundërt austro-rusë dhe austro-italianë ishte kryesisht trashëgimi osman në Ballkan, “zbutja” e këtyre kontradiktave shihej vetëm nëpërmjet ruajtjes së status quo-së në këtë zonë. Ky qëndrim u sanksionua edhe në përtëritjen e “Aleancës së tre perandorëve” më 18 qershor 1881 ndërmjet sovranëve të Gjermanisë, të Rusisë e të Austro-Hungarisë.
Por stabiliteti politik që u vendos në Evropë ishte i përkohshëm. Secila fuqi e madhe përpiqej ta shfrytëzonte këtë periudhë “qetësie” për t’u përgatitur politikisht e ushtarakisht për arritjen e synimeve të veta në rastin e një krize të re politike. Në fushën diplomatike fuqitë evropiane po vepronin me ngulm për krijimin e aleancave e të blloqeve politiko-ushtarake. Më 20 maj 1882, ndërmjet Gjermanisë, Austro-Hungarisë e Italisë u nënshkrua aleanca e njohur në histori me emrin Lidhja Tripalëshe; më 1894 Rusia u afrua me Francën dhe lidhi me të Aleancën Dypalëshe. Këto shënuan ndarjen e botës në dy blloqe imperialiste.
Kështu, për shkak të raportit të forcave në arenën ndërkombëtare dhe të kontradiktave që kishin midis tyre, Fuqitë e Mëdha përkrahnin ekzistencën e Perandorisë Osmane në Gadishullin Ballkanik e si rrjedhim edhe sundimin mesjetar osman në Ballkan e në Shqipëri; në këtë mënyrë frenonin luftërat çlirimtare të popujve që ende vuanin nën robërinë osmane. Në këto rrethana, asnjë nga Fuqitë e Mëdha në atë kohë nuk kishte interes të përkrahte idenë e krijimit të një shteti shqiptar autonom ose të pavarur. Ato jo vetëm nuk e shikonin me sy të mirë lëvizjen çlirimtare shqiptare, por ishin të gatshme ta ndihmonin Perandorinë Osmane që të shtypte çdo kryengritje të brendshme të armatosur.
Një dëm të madh i shkaktoi luftës së popullit shqiptar për çlirim kombëtar edhe qëndrimi i shteteve fqinje ballkanike, të cilat, siç shkruante gazeta “Shqipëtari” e Bukureshtit e vitit 1888, “nuk u kënaqën me plagët që i bënë (Shqipërisë - shën. i aut.) gati për vdekje (gjatë Krizës së fundit Lindore të vitit 1878), po bëheshin gati ta gllabëronin fare për të forcuar trupin e tyre”.
Shtetet fqinje ballkanike u detyruan ta pranonin politikën e status quo-së që diktuan Fuqitë e Mëdha. Por, duke parashikuar se periudha e stabilitetit mund të merrte fund në një të ardhme të afërt, ato shtuan përpjekjet politiko-ushtarake e propagandistike për të shtënë në dorë zotërimet osmane në Ballkan. Pas ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit, për shtetet fqinje (Serbinë, Greqinë, Malin e Zi e Bullgarinë) ishte bërë edhe më e qartë se në përpjekjet për sendërtimin e pretendimeve të tyre territoriale ndaj trojeve shqiptare, ato do të ndesheshin me qëndresën e shqiptarëve që ishin të vendosur të mbronin tërësinë e atdheut. Prandaj, secila prej tyre u orvat t’i tërhiqte shqiptarët pas vetes dhe forcën e tyre luftarake ta vinte në shërbim të politikës së saj pushtuese.
Këtij qëllimi i shërbenin nxitjet që monarkitë ballkanike u bënë shqiptarëve gjatë gjithë kësaj periudhe për t’i hedhur në kryengritje të parakohshme, që do t’i lidhnin duart Perandorisë Osmane, do të dobësonin forcën ushtarake të shqiptarëve dhe do të lehtësonin plotësimin e planeve të tyre aneksioniste ndaj Shqipërisë.
Nga ana tjetër, fuqitë ballkanike vijonin në mënyrë të ethshme përpjekjet për asimilimin e shqiptarëve me anën e kishës, të shkollës, të propagandës etj. dhe mundoheshin me çdo mjet që në arenën ndërkombëtare të mohonin qenien e kombit shqiptar. Kjo veprimtari i krijoi vështirësi të shumta Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, nxiti grindjen e përçarjen midis popujve të Ballkanit, ndezi konflikte midis vetë shteteve ballkanike, prapa të cilave qëndronin disa fuqi të mëdha, e pengoi dhe e ndërlikoi procesin e çlirimit përfundimtar të Gadishullit Ballkanik. Këtë politikë të monarkive ballkanike e shfrytëzoi edhe Porta e Lartë për të nxitur përçarjen midis popujve të Ballkanit, për të larguar vëmendjen e popullit shqiptar nga kontradikta e tij me sunduesin shekullor osman dhe për ta drejtuar atë vetëm kundër rrezikut të jashtëm. Por as politika përçarëse e Portës së Lartë, as edhe qëndrimi shovinist i shteteve ballkanike nuk i larguan shqiptarët nga lëvizja për çlirimin kombëtar dhe nga kërkesat e tyre të pavarura.
Pas qeverisë osmane ishte Greqia ajo që zhvilloi në këto vite një veprimtari të madhe armiqësore ndaj Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Kjo veprimtari u zhvillua në dy rrugë të ndryshme, të cilat plotësonin njëra-tjetrën. Qeveria e Athinës, e përkrahur fuqimisht nga patrikana dhe nga gjithë rrjeti i dendur i shkollave, i kishave që vareshin nga patrikana dhe i konsullatave greke të vendosura në viset jugore e të mesme të Shqipërisë, si edhe nga grekomanët vendas, e shumëfishoi veprimtarinë e saj për helenizimin e shqiptarëve.
Në Shqipërinë e Jugut ishin çelur mjaft shkolla greke. Për helenizimin e shqiptarëve punonte gjithashtu Patrikana greke e Stambollit, që mbronte me ngulm interesat e borgjezisë shoviniste greke, si edhe klerikët e lartë ortodoksë, që emëroheshin prej saj e që ishin kryesisht të huaj (grekë). Veprimtaria e klerikëve grekë e grekomanë përqendrohej kryesisht në luftën kundër shkollave shqipe. Përdorimi i shqipes në ceremonitë fetare dhe në librat “e shenjta” paraqitej si një veprim antifetar. Mallkimi, shkishërimi, helmimi etj. binin mbi çdo shqiptar ortodoks që guxonte të punonte për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Krahas kësaj veprimtarie që zhvillohej lirisht dhe nën mbrojtjen e ligjeve osmane, veprimtarët grekë e grekomanë, klerikë e laikë, zhvilluan në mënyrë të fshehtë edhe një veprimtari politike në të mirë të Greqisë e gjoja edhe të të krishterëve shqiptarë. Madje ata u përpoqën të shfrytëzonin për këtë qëllim edhe prirjet antifeudale të popullsisë vendase. Duke u kapur pas faktit se në lëvizjen kombëtare ishin përfshirë edhe disa çifligarë dhe për t’i larguar atdhetarët shqiptarë nga kjo lëvizje, grekomanët në fushatën e tyre propagandistike u përpoqën ta paraqitnin në mënyrë krejt të shtrembër përmbajtjen kombëtare të lëvizjes shqiptare, duke e quajtur atë një lëvizje të maskuar të feudalëve myslimanë shqiptarë, me fitoren e së cilës Shqipëria do të shkëputej nga Perandoria Osmane dhe të krishterët ortodoksë do të humbnin mbrojtjen e Patrikanës e do të hynin në një zgjedhë të re më të rëndë.
Nga ana tjetër, qeveritarët e Athinës nuk mund t’i varnin shpresat për arritjen e synimeve të tyre politike ndaj Shqipërisë vetëm në një grusht elementësh grekomanë vendas, aq më tepër kur në radhët e shqiptarëve po rritej gjithnjë e më shumë lëvizja kombëtare për një shtet shqiptar më vete. Për të shfrytëzuar këtë lëvizje, ata themeluan një varg komitetesh e shoqatash, duke aktivizuar kryesisht arvanitët (arbëreshët) e helenizuar. Të tilla ishin Komiteti politik i Korfuzit, i themeluar më 1883, shoqata kulturore “Vllamët shqiptarë”, e themeluar në Athinë më 1884, Komiteti i fshehtë greko-epiriot i Korfuzit, rikrijuar në fillim të vitit 1885 etj. Agjentët e këtyre komiteteve e shoqërive vepronin deri në Mirditë, në Mat e në Dibër. Këtij qëllimi i shërbenin edhe një varg organesh të shtypit, të cilat, krahas atyre brenda Greqisë, dilnin edhe në Stamboll, në Bukuresht, në Trieste etj.
Gjatë viteve 1883-1884 Komiteti i Korfuzit u përpoq t’i nxiste shqiptarët të rrëmbenin armët kundër Turqisë, duke hedhur përsëri parullën e vjetër për formimin e një shteti të përbashkët greko-shqiptar, nën kurorën e mbretit të Greqisë. Për ta popullarizuar këtë ide u dërguan agjitatorë si në Shqipëri, ashtu edhe në kolonitë shqiptare të mërgimit.
Por këto orvatje nuk patën sukses. Rilindësit demaskuan karakterin antishqiptar të idesë së formimit të një shteti të përbashkët greko-shqiptar, që synonte t’i hidhte shqiptarët në një aventurë kundër Portës së Lartë, për të shtënë në dorë pastaj me lehtësi territoret e tyre. Duke iu përgjigjur disa personaliteteve evropiane, që nuk e kuptonin synimin e vërtetë të propagandës së Athinës, “Fiamuri i Arbërit” (Corigliano Calabro, 1883-1885) shkruante në shkurt 1886: “Disa zotërinj të shquar na qortojnë përse ne e shkëputim fatin e Shqipërisë nga ai i Greqisë, duke shkaktuar kështu dobësimin e të dy vendeve. Ata nuk e kuptojnë se sot ekzistenca jonë e veçuar bën që ne të vazhdojmë të ekzistojmë dhe bashkimi do t’i jepte fund ekzistencës sonë”.
Duke filluar nga viti 1884 qeveria e Athinës, tanimë jo me anë të Komitetit të Korfuzit, por drejtpërdrejt, disa herë me radhë u bëri thirrje shqiptarëve të fillonin kryengritjen kundër Perandorisë Osmane dhe të merrnin pjesë në të ashtuquajturën Federatë të Shteteve Ballkanike, që përpiqej të formonte kryeministri grek Trikupis. Qarqet drejtuese të Athinës e shikonin Federatën si një mjet për të ndarë ndërmjet shteteve ballkanike zotërimet evropiane të Perandorisë Osmane pa e prishur ekuilibrin e forcave në Ballkan. Por kryeministri grek nuk mori asnjë zotim konkret ndaj shqiptarëve.
Rrethet atdhetare shqiptare iu përgjigjën propozimit të Trikupisit me argumentin se Shqipëria nuk mund të fillonte asnjë kryengritje kur askush, madje as vetë kryeministri grek, nuk tregohej përkrahës i shtetit shqiptar. Në atë kohë rilindësit mendonin se shqiptarët mund ta shqyrtonin çështjen e pjesëmarrjes në një federatë ballkanike vetëm pasi të viheshin në kushte të barabarta me popujt e tjerë të Ballkanit dhe pasi të kishin dhe ata shtetin e tyre kombëtar. Duke iu përgjigjur propozimit të Trikupisit, “Fiamuri i Arbërit” shkruante në mars të vitit 1884: “Greqia, Rumania, Serbia, Bullgaria dhe Mali i Zi, të cilat janë zonjat e vetvetes dhe i kanë duart të lira, le të federohen. Edhe Anglia - ose kush të dojë, le t’i përkrahë nëse Turqia ose ndonjë tjetër ato i kundërshton. Dhe atëherë (pasi të formohet federata) Shqipëria do të vendosë vetë pasi të shohë diçka përpara syve të saj. Përndryshe do të kërkojmë të zbulojmë gjarprin e zi që e këshillon (Shqipërinë - shën. i aut.) të ngrejë krye për diçka që nuk ekziston dhe që ta fillojë ajo, e përçarë, pa të holla, pa armë, pa taktikë ushtarake dhe me krahë të pakët, luftën kundër Turqisë që i ka të gjitha këto me shumicë dhe më shumë aleatë që e ndihmojnë”.
Shqiptarët u nxitën për të rrëmbyer armët kundër Stambollit edhe nga Mali i Zi, i cili gjatë këtyre viteve bashkëpunonte për këtë çështje me Greqinë. Ata ishin në dijeni të këtij bashkëpunimi dhe të rolit të dyfishtë që luante Komiteti i Korfuzit për t’i shërbyer jo vetëm Athinës, por edhe Cetinës.
Te këto përpjekje, që zhvilloheshin pa kundërshtimin e qeverisë së Stambollit, rilindësit shikonin një rrezik serioz për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Në saje të veprimtarisë shekullore të Fanarit në dobi të helenizimit të popullsive të krishtera jogreke të Perandorisë Osmane, në një pjesë të opinionit publik evropian dhe të literaturës politike e shkencore të kohës ishte përhapur pikëpamja e gabuar se ortodoksët shqiptarë ishin grekë. Veç kësaj, pretendimet shoviniste të qarqeve politike të Athinës ndaj trojeve shqiptare vazhdonin të gjenin përkrahje në disa nga kancelaritë e Fuqive të Mëdha.
Për të gjitha këto arsye patriotët shqiptarë shikonin në këto vite te Greqia dhe te aleatja e saj, Patrikana e Stambollit, armiq po aq të rrezikshëm për lëvizjen kombëtare, sa ishte edhe vetë Perandoria Osmane.

Vija politike e rilindësve
Kushtet e reja të vështira të krijuara në Shqipëri pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit, rreziku i copëtimit të tokave shqiptare ndërmjet fqinjëve lakmitarë dhe politika e ruajtjes së status quo-së e ndjekur nga Fuqitë e Mëdha në këtë periudhë diktuan nevojën e përpunimit të një taktike të re të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Ndonëse tani pa një organizatë qendrore kombëtare, rilindësit, në saje të lidhjeve që kishin ndërmjet tyre, mbajtën pak a shumë të njëjtin qëndrim për problemet politike të lëvizjes. Pikëpamjet e tyre të përbashkëta shërbyen si program në këtë periudhë zbatice të lëvizjes së armatosur.
Rilindësit e kuptuan se tani kishte marrë fund përkohësisht periudha e sulmit të drejtpërdrejtë kundër sundimtarëve osmanë dhe kishte filluar një periudhë e re e grumbullimit të forcave. Ata me të drejtë e vlerësuan situatën e re si të papërshtatshme për një kryengritje të përgjithshme të armatosur, së cilës do t’i kundërviheshin jo vetëm forcat ushtarake osmane, por edhe ato të Fuqive të Mëdha që nuk donin të cenohej status quo-ja në Turqinë Evropiane.
Si rrjedhim, rilindësit nuk shikonin ende kushtet e mundësitë për të arritur në ato vite shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Por ata këtë gjendje e shihnin si të përkohshme, aq më tepër kur mendonin, sikurse shkruante Sami Frashëri, se Perandoria Osmane nuk do të jetonte gjatë në Ballkan.
Në këtë periudhë stabiliteti politik të përkohshëm, rilindësit u kufizuan me disa kërkesa të karakterit kulturor-arsimor dhe administrativ që nuk preknin status quo-në e Perandorisë Osmane. Ata kërkuan nga Porta e Lartë zbatimin e reformave të parashikuara në artikullin 23 të Traktatit të Berlinit që vetë Turqia e kishte pranuar nën trysninë e Fuqive të Mëdha. U kërkua gjithashtu që të ktheheshin nga viset e ndryshme të Perandorisë shqiptarët e internuar gjatë shtypjes së Lidhjes së Prizrenit.
Por theksi kryesor gjatë kësaj periudhe u vu në zgjerimin e lëvizjes kulturore kombëtare për përhapjen e shkrimit shqip, të shkollës e të letërsisë kombëtare, me qëllim që të ngrihej më tej ndërgjegjja politike e popullit, të njihej kombësia shqiptare në arenën ndërkombëtare dhe të mbrohej nga orvatjet shkombëtarizuese të armiqve. Për këtë arsye lufta për shkollën e për letërsinë shqiptare mbeti edhe në këtë periudhë stabiliteti, ashtu siç kishte qenë para Lidhjes së Prizrenit, përmbajtja kryesore e lëvizjes kombëtare. Gjuha e kultura kombëtare u bënë hallka të rëndësishme, me anën e të cilave rilindësit punuan për të bashkuar gjithë popullin shqiptar pavarësisht nga dallimet fetare, krahinore e klasore.
Lëvizja kombëtare brenda vendit u zhvillua në kushtet e një ilegaliteti të plotë. Për këtë arsye një rëndësi të madhe morën kolonitë shqiptare të mërgimit, sidomos ato të Rumanisë, të Bullgarisë, të Egjiptit etj. Në to, pikërisht në këtë periudhë, filloi jetën e vet shtypi shqiptar, ku rilindësit patën mundësinë të shprehnin hapur pikëpamjet e tyre. Më 20 korrik 1883 në Kalabri doli numri i parë i organit mujor “Fiamuri i Arbërit” në dy gjuhë, në të folmen e arbëreshëve të Kalabrisë dhe në italisht, nën drejtimin e Jeronim de Radës. Ai vazhdoi botimin deri në vitin 1887 dhe dha një ndihmesë të shquar për njohjen dhe për afirmimin e të drejtave të popullit shqiptar në arenën ndërkombëtare.
Në vitin 1884 filloi të botohej në Stamboll revista mujore me emrin “Drita” e më vonë “Dituria” (1884-1885) dhe më 1888 botohet në Bukuresht gazeta “Shqipëtari” (1887-1903).
Si në letërkëmbimin që patën rilindësit ndërmjet tyre brenda e jashtë Shqipërisë, ashtu edhe në organet e para të shtypit shqiptar, atdhetarët theksonin veçanërisht nevojën e përhapjes së arsimit e të kulturës shqiptare, si mjete që do të futnin kombin shqiptar në rrugën e zhvillimit e të përparimit, që do ta mbronin nga rreziku i shkombëtarizimit dhe do ta radhitnin atë krahas kombeve të tjera të përparuara të Ballkanit e të Evropës.
Patriotët i kushtuan rëndësi gjithashtu njohjes së kombit shqiptar në qarqet politike e diplomatike evropiane dhe mbrojtjes së të drejtave të tij legjitime.
Pasi doli nga burgu i Prizrenit dhe nga internimi i Anadollit, Abdyl Frashëri u drejtoi disa letra e memorandume personaliteteve të Fuqive të Mëdha. Tri prej tyre ia dërgoi Françesko Krispit, me origjinë nga arbëreshët e Italisë dhe në atë kohë kryeministër i Italisë. Letrën e parë ia çoi në nëntor 1887 dhe të dytën në shtator 1888, por këtë e nënshkroi së bashku me Mehmet Ali Vrionin. Me anën e saj ata i parashtronin F. Krispit “dëshirat dhe ndjenjat e shqiptarëve”, theksonin se Shqipëria ndodhej “para jetës ose vdekjes së saj, para ringjalljes ose copëtimit të saj”. Pasi përmendnin qëndresën energjike e të vazhdueshme të kombit shqiptar kundër pushtuesve osmanë, shkruanin: “Si rrjedhim, Shqipëria meriton pavarësinë më shumë se çdo komb tjetër i Ballkanit. Ne shpresojmë se ajo do të tregohet më e denja për përkrahjen e Evropës dhe më e afta për të qeverisur vetveten”. Pavarësisht nga taktika e re që u detyruan të ndiqnin rilindësit në atë periudhë, letra e përmendur tregonte qartë se, edhe në ato vite reaksioni të egër, synimi kryesor i shqiptarëve dhe i lëvizjes së tyre kombëtare mbetej i njëjtë: fitorja e pavarësisë kombëtare të Shqipërisë dhe ruajtja e tërësisë së saj territoriale.
Në letrën e tretë drejtuar Françesko Krispit, Abdyl Frashëri i shprehte edhe një herë mendimin e tij të njohur se “Çështja e Lindjes nuk do të mund të zgjidhet kurrë në qoftë se Evropa nuk merr parasysh fatin e Shqipërisë, e cila zë një vend me shumë rëndësi në Gadishullin Ballkanik”; ai shprehte gjithashtu bindjen se “Shqiptarët janë të gatshëm më mirë të vdesin të gjithë me armë në dorë sesa ta lënë veten e tyre të copëtohen midis kombesh të tjera, të cilat do t’ua shkatërronin gjuhën e karakterin e tyre”; po aty i kërkonte që në interes të paqes e të drejtësisë të plotësohej dëshira legjitime e fisnike e kombit shqiptar, duke e njohur Shqipërinë si një shtet autonom ose të pavarur, në kufijtë e saj natyrorë dhe etnografikë.
Po kështu në vitin 1892 Nikolla Naçoja, kryetar i Shoqërisë “Drita” të Bukureshtit, së bashku me rregulloren e Shkollës Normale të çelur prej tij në Bukuresht, u dërgoi letra e promemorje disa personaliteteve politike e shkencore rumune dhe evropiane, si Dimitër Butkuleskut, kryetar nderi i Shoqërisë “Drita” dhe deputet në parlamentin rumun, kancelarit gjerman Bismark, mbretit të Italisë, albanologut çek Jan Urban Jarnik, profesor në Universitetin e Vjenës etj.
Në letrën dërguar Bismarkut, në korrik 1892, në emër të Shoqërisë “Drita” të Bukureshtit dhe të popullit shqiptar, Nikolla Naçoja e vinte në dijeni për gjendjen jashtëzakonisht të rëndë politike, kulturore dhe ekonomike të popullit shqiptar, për rrezikun e shkombëtarizimit të tij nga shkollat e huaja e nga propaganda pansllaviste dhe ajo e “Megali Idesë” greke, të cilat përhapeshin duke shfrytëzuar tolerancën dhe indiferencën ndaj tyre të Perandorisë Osmane. Në të njëjtën kohë shprehte bindjen se kancelari gjerman do t’i tërhiqte vërejtjen Perandorisë Osmane për “të drejtat e shenjta” të shqiptarëve, për krijimin e mundësive për zhvillimin e tyre dhe për mbrojtjen nga rreziqet që u kanoseshin.

[Laberia]

2. KRYENGRITJET SHQIPTARE NË VITET 1883-1895

Kryengritjet kundërosmane në vitet 1883-1885
Megjithëse pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit rilindësit e vlerësonin gjendjen politike të brendshme e të jashtme të vendit si të papërshtatshme për një kryengritje të përgjithshme, qëndresa e armatosur e shqiptarëve kundër sundimit osman e masave të tij shtypëse vijoi pa ndërprerje. Por tani ajo pati karakter lokal dhe u zhvillua në përmasa më të kufizuara.
Vatra të pashuara kryengritjesh e konfliktesh të armatosura mbetën malësitë shqiptare (të Kosovës, të Shkodrës, të Lumës, të Mirditës, të Himarës etj.). Por lufta e armatosur përfshiu herë pas here edhe zonat fushore e qytetet (si Podrimën, Rekën e Zadrimën dhe qytetet e Prizrenit, të Gjakovës, të Pejës, të Shkodrës etj.).
Kryengritja e parë pas shtypjes së Lidhjes ishte ajo e Malësisë së Mbishkodrës, ku pakënaqësia kishte ardhur gjithnjë duke u rritur. Në vitin 1882 ajo u shtua edhe më shumë për shkak të veprimeve arbitrare dhe të krimeve të bylykbashit të krahinës. Shaljanët dogjën shtëpitë e disa zaptijeve që ishin të lidhura me bylykbashin dhe dërguan te qeveritari i Shkodrës një përfaqësi të përbërë prej 60 vetash të armatosur, e cila i njoftoi atij se kundërshtimi ndaj qeverisë do të vazhdonte derisa të emërohej një bylykbash i përshtatshëm për ta. Në dhjetor të po atij viti u vra nga malësorët komisari i policisë së bajraqeve malore, i cili kishte ngjallur urrejtjen e gjithë Malësisë.
Situata u acarua edhe më shumë kur autoritetet qeveritare osmane hynë në bisedime me Malin e Zi, lidhur me konfliktet kufitare, për të siguruar asnjanësinë e tij në rast se organizohej një ekspeditë ushtarake për nënshtrimin e Malësisë së Mbishkodrës. Për t’i dalë përpara situatës, më 26 prill 1883 përfaqësuesit e Malësisë organizuan në Kastrat një mbledhje, në të cilën vendosën të kundërshtonin shtimin e trupave ushtarake osmane në Malësi dhe çdo lëshim të territorit të tyre Malit të Zi. Në mbledhjen e Kastratit u vendos që të formohej një lidhje mbrojtëse e malësisë, e cila do të merrte masa si kundër Portës së Lartë, ashtu edhe kundër Malit të Zi. Qeveritarët osmanë nga ana e tyre po përgatisnin me shpejtësi një ekspeditë ushtarake për nënshtrimin e Malësisë. Më 2 qershor 1883 u vunë në lëvizje shtatë batalione dhe një bateri malore, e komanduar nga gjenerali Hafiz Pasha. Në ndihmë të tyre u vunë edhe dy luftanije në liqenin e Shkodrës me dy kompani ushtarësh. Me kastratasit u bashkuan forcat e Shalës, të Shkrelit, pjesërisht të Hotit, të Grudës e të Kelmendit. Përpara qëndresës këmbëngulëse të kryengritësve Hafiz Pasha u detyrua të kërkonte ndërprerjen e luftës, duke u premtuar “kushte të ndershme”: do të respektoheshin privilegjet e tyre tradicionale dhe do të gjendeshin “kompensime të tjera” për lëshimet tokësore ndaj Malit të Zi.
Por luftimet vazhduan gjatë 15 ditëve. Forcat osmane morën masa të egra terrori ndaj popullsisë. Me shtypjen e kryengritjes turqit shpallën një falje gjysmake. Një numër krerësh malësorë u hodhën në arrati për të mos rënë në dorë të tyre.
Ngjarje të tjera ndodhën gjatë vitit 1883 në Llap të Kosovës, ku u ngritën rreth 300 burra për të kundërshtuar bylykbashin turk, i cili ishte dërguar për të mbledhur taksat qeveritare. Po kështu, në Dibër, nën trysninë e popullsisë së pakënaqur të qytetit e të malësisë, u hoqën nga detyra mytesarifi dhe kryetari i gjyqit ushtarak. Në këtë rast dibranët u çliruan edhe nga puna angari në rrugën ushtarake Ohër-Strugë-Dibër, ndërtimi i së cilës u pezullua.
Vatër e qëndresës kundërosmane mbeti gjithnjë Kosova. Megjithëse pesha kryesore e ekspeditës ushtarake të komanduar nga Dervish Pasha kishte rënduar pikërisht mbi të, Stambolli nuk arriti ta qetësonte këtë krahinë veçse përkohësisht. Në gusht e shtator të vitit 1884 popullsia e Prizrenit dhe e rretheve të tij e kundërshtoi pagimin e taksës për kokë që do të vilej me rastin e regjistrimit të popullsisë, si edhe shtesën prej 25% të së dhjetës. Rreth 500 podrimas, fandas e lumjanë të armatosur hynë në Prizren. Në këto rrethana autoritetet e vendit premtuan se do të hiqnin dorë nga detyrimet e reja. Mirëpo, kur nga mesi i shtatorit ato i kërkuan përsëri këto detyrime, një numër edhe më i madh malësorësh të armatosur hynë në Prizren dhe dëbuan prej qytetit mytesarifin e drejtorin e financës.
Për të qetësuar gjendjen, Porta e Lartë i hoqi nga Prizreni nëpunësit e dëbuar dhe premtoi edhe njëherë anulimin e taksave e lirimin e atdhetarëve të burgosur e të internuar gjatë ekspeditës së komanduar nga Dervish Pasha. Por pas kësaj qeveria osmane dërgoi përforcime ushtarake në Prizren dhe arrestoi e internoi pjesëmarrësit e ngjarjeve të shtatorit 1884. Reagimi i popullsisë ishte i menjëhershëm. Në shkurt të vitit 1885 shpërtheu një kryengritje e re. Këtë radhë, krahas uljes së taksave dhe të drejtës për mbajtjen e armëve, kryengritësit kërkuan edhe faljen e të burgosurve e të të internuarve të shumtë, të cilët mbaheshin në burgjet e në viset e Anadollit që nga koha e shtypjes së Lidhjes së Prizrenit.
Lëvizja u shtri në rrethet e Prizrenit, të Ferizajt dhe në krahinën e Lumës. Krerët e saj mbanin lidhje edhe me organizatat atdhetare të mërgimit. Veprimet luftarake vazhduan nga fundi i shkurtit deri në mesin e marsit. Kryengritësit prenë linjat telegrafike, sulmuan e rrethuan Prizrenin. Më 20 shkurt 1885 midis Prizrenit e Ferizajt u bë ndeshja e parë e një pjese të kryengritësve kosovarë me repartet osmane. Atë ditë kryengritësit, të pakët në numër dhe të armatosur keq, u tërhoqën përpara zjarrit të dendur të topave dhe të mitralozave të armikut. Por shumë shpejt e rifilluan kundërsulmin: “... më 1 mars, - thuhet në letrën që një atdhetar prizrenas u dërgoi disa ditë më vonë organizatave të mërgimit, - kryengritësit ..., pasi u grumbulluan, sulmuan Prizrenin nga të gjitha anët pasdite në orën 9 allaturka dhe luftuan trimërisht deri në mëngjes... Dhe, me gjithë mitralimin e tmerrshëm e të vazhdueshëm, luftuan deri në shtëpitë e para të qytetit dhe i pushtuan”.
Autoritetet osmane dërguan atëherë një ekspeditë të madhe ushtarake me mareshalin Vesel Pasha në krye. Kryengritësit, të ndodhur përballë forcave të mëdha armike, u detyruan të hiqnin rrethimin e qytetit e të tërhiqeshin, ndërsa udhëheqësit e tyre qëndruan në arrati dhe u përpoqën të mbanin gjallë kryengritjen. Vesel Pasha, krahas masave që mori për të siguruar qetësinë në Prizren, në gusht 1885 iu drejtua papritmas Gjakovës, ku, nën drejtimin e Sulejman Vokshit, po bëheshin përgatitje për të formuar një lidhje të re. Në fillim ai arrestoi Sulejman Vokshin e bashkëpunëtorët e tij. Popullsia e zemëruar, duke dashur të përsëriste ngjarjet e zhvilluara tetë vjet më parë kundër mareshalit Mehmet Ali pasha, sulmoi trupat osmane që kishin bllokuar qytetin. Ndërmjet tyre u zhvilluan luftime të ashpra, por në saje të përforcimeve ushtarake që erdhën nga Prishtina, Vesel Pasha mundi t’i sprapste sulmet e shqiptarëve.
Kur në Gjakovë zhvilloheshin luftimet, në Rumelinë Lindore shpërtheu kryengritja çlirimtare kundër Stambollit dhe disa ditë më vonë u shpall bashkimi i saj me Bullgarinë. Duke parashikuar keqësimin e mëtejshëm të gjendjes në Ballkan, Porta e Lartë u detyrua të ndryshonte qëndrimin e vet ndaj shqiptarëve. Ajo pezulloi veprimet ushtarake, e anuloi edhe njëherë urdhrin për zbatimin e reformave centralizuese, ua njohu malësorëve të drejtën të mbanin armë, liroi nga burgu e nga internimi shqiptarët e arrestuar, duke përfshirë edhe udhëheqës të Lidhjes së Prizrenit, si Abdyl Frashërin e Sulejman Vokshin dhe, më në fund, premtoi se do të lejonte përdorimin e gjuhës shqipe në shkollat e Shqipërisë.

Kryengritjet shqiptare të viteve 1887-1893
Meqenëse bashkimi i Rumelisë Lindore me Bullgarinë (1885) cenonte status quo-në në Ballkan, u vunë në lëvizje si Fuqitë e Mëdha, ashtu edhe monarkitë ballkanike. Rusia dhe Austro-Hungaria e kundërshtuan këtë veprim që “prishte” ekuilibrin politik të Ballkanit. Por në Konferencën e Fuqive të Mëdha, që u mblodh në Stamboll posaçërisht për këtë çështje, fitoi teza e Anglisë, e cila, duke e parë rritjen e Bullgarisë, që tani ishte prishur me Peterburgun, si një pengesë për shtrirjen ruse në Ballkan, kërkoi që bashkimi i Rumelisë Lindore me Bullgarinë të njihej si fakt i kryer. Serbia e Greqia, nga ana e tyre, nuk u pajtuan me këtë akt; ato kërkuan shpërblime territoriale për të kundërbalancuar zgjerimin e Bullgarisë dhe filluan përgatitjet ushtarake. Me nxitjen edhe të Austro-Hungarisë, Serbia, në nëntor 1885, i shpalli luftë Bullgarisë që përfundoi pas dhjetë ditësh me disfatën e serbëve. Greqia hoqi dorë nga lufta kundër Bullgarisë, por u orvat të siguronte shpërblime territoriale duke e kërcënuar Turqinë me luftë. Porta e Lartë iu përgjigj këtij kërcënimi, duke forcuar kufijtë turko-grekë. Me këtë rast edhe në Shqipërinë e Poshtme, në afërsi të kufirit grek, u përqendruan ushtri të mëdha osmane. Edhe këtë radhë Stambolli u bëri thirrje shqiptarëve të inkuadroheshin në ushtrinë osmane për t’i bërë ballë kërcënimit grek.
Në këto kushte, kur për shkak të masave ushtarake të Athinës lindi përsëri rreziku i copëtimit të vendit, jo vetëm ata krerë feudalë që nuk donin të shkëputeshin nga Perandoria Osmane, por edhe rilindësit që udhëhiqnin lëvizjen kombëtare, nuk ndryshuan qëndrimin e tyre ndaj Perandorisë Osmane dhe nuk shtruan si detyrë të ditës çështjen e shkëputjes prej saj. Duke shprehur gatishmërinë për të luftuar kundër rrezikut grek që kërcënonte tokat shqiptare, rilindësit theksuan njëkohësisht përballë opinionit publik evropian dhe qeverisë së sulltanit, karakterin e veçantë kombëtar të qëndresës shqiptare.
Por gjendja e jashtme politike e Perandorisë Osmane u përmirësua shpejt. Fuqitë e Mëdha, konsekuente në politikën e ruajtjes së status quo-së, formalisht nuk lejuan të bëheshin ndryshime territoriale në Ballkan. Me traktatin bullgaro-turk që u nënshkrua në mars të vitit 1886 në Bukuresht, ato e njohën bashkimin e Principatës Bullgare me Rumelinë Lindore, por me kusht që të ruhej në dukje gjendja e mëparshme. Fuqitë e Mëdha e ndaluan edhe Greqinë të ndërmerrte veprime luftarake kundër Turqisë dhe e detyruan me forcë të bënte çmobilizimin.
Sapo u qetësua gjendja e saj e jashtme, Porta e Lartë u kthye në qëndrimin e mëparshëm ndaj shqiptarëve, duke shkaktuar kështu riacarimin e marrëdhënieve shqiptaro-osmane. Abuzimet e nëpunësve turq dhe rritja e papërmbajtur e taksave u bënë shkak për lëvizje të reja protestash në krahina të ndryshme të vendit. Gjatë viteve 1887-1892 protestuan e ngritën krye popullsia e Mirditës, e Zadrimës, e Prishtinës, e Drenicës, e Dibrës, e Himarës etj. Autoritetet osmane arritën t’i shtypnin këto lëvizje me anën e forcës ose t’i shpërndanin kryengritësit duke u bërë premtime të rreme.
Për të qetësuar gjendjen në vilajetin e Kosovës, Porta e Lartë përqendroi atje forca të mëdha ushtarake. Megjithatë, lëvizja atdhetare e udhëhequr nga Haxhi Zeka, Bajram Curri etj., po përhapej gjerësisht në pranverën e vitit 1893. Në fund të majit Haxhi Zeka i bëri thirrje popullit të Pejës e të rrethinave të saj që të ngrihej në luftë kundër pushtetit osman.
Pasi dështuan në orvatjet për t’i bindur kryengritësit të shpërndaheshin, turqit dërguan në Pejë forca nga Mitrovica, nga Berana e nga Shkupi. Haxhi Zeka ishte tërhequr nga qyteti dhe ishte vendosur në fshatin Leshan, ku i shkuan në ndihmë 2 000 malësorë të krahinës së Gjakovës të udhëhequr nga Bajram Curri. Veprimet luftarake filluan më 11 korrik, por nuk vijuan gjatë. Turqit, duke përdorur forcën e premtimet, si edhe duke pasur përkrahjen e disa çifligarëve vendas, e shtypën kryengritjen, e cila, për mungesë organizimi, mbeti e kufizuar vetëm në rrethet e Pejës e të Gjakovës. Haxhi Zeka u arrestua në mënyrë të pabesë dhe u mbajt në Stamboll për disa vjet.
Pa u shtypur mirë kjo kryengritje, në Lumë shpërtheu një kryengritje e re. 3 000 lumjanë të armatosur iu afruan Prizrenit dhe kërkuan dëbimin e mytesarifit turk. “Tërë Luma është ngritur me armë dhe kërkon përzënien e mytesarifit të Prizrenit e të disa bejlerëve të atjeshëm”, shkruante konsulli serb i Prishtinës. Valiu i Kosovës dhe Porta e Lartë, për t’i prerë rrugën zgjerimit të konfliktit, shkarkuan nga detyra mytesarifin e Prizrenit, Salih Pashën.
Kryengritjet kundërosmane të këtyre viteve nuk ishin të organizuara në shkallën e duhur dhe as të lidhura ndërmjet tyre. Edhe kërkesat e paraqitura ishin të kufizuara. Megjithatë, Abdyl Frashëri shihte tek ato synimet e shqiptarëve për t’u çliruar nga zgjedha osmane.“Shqiptarët, - shkruante Abdyli në vitin 1888, - nuk kanë pushuar kurrë së shfaquri pakënaqësinë e tyre kundrejt qeverisë osmane dhe dëshirën e tyre për pavarësi”.
Ndonëse u shtypën, këto kryengritje patën disa rezultate të pjesshme, siç ishin ulja e barrës së taksave dhe lirimi i të burgosurve dhe i të internuarve politikë.

[Laberia]

3. PËRPJEKJET PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT DHE TË KULTURËS KOMBËTARE.
KONTRIBUTI I DIASPORËS SHQIPTARE

Organizimi dhe veprimtaria e diasporës shqiptare
Për shkak të reaksionit të egër osman që u vendos pas Lidhjes së Prizrenit dhe të keqësimit të mëtejshëm të gjendjes ekonomike, mërgimi jashtë vendit e sidomos jashtë kufijve të Perandorisë Osmane mori përmasa gjithnjë e më të mëdha. Qindra e mijëra shqiptarë u detyruan të lënë vatrat e tyre dhe të mërgojnë në Rumani, në Bullgari, në Egjipt etj. Të mërguarit forcuan kështu kolonitë e vjetra shqiptare që ndodheshin në këto vende. Në këto vite filluan gjithashtu mërgimet e para të shqiptarëve në Rusi e në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Duke qenë se në atdheun e robëruar lëvizja kombëtare zhvillohej në kushte ilegale dhe zbatimi i programit të saj, qoftë edhe për arsimin e kulturën, ishte gati i pamundur, një rëndësi gjithnjë e më të madhe mori veprimtaria e diasporës shqiptare. Me gjithë vështirësitë e shumëllojshme që duhej të kapërcenin, shqiptarët e mërguar mbajtën lidhje të vazhdueshme me atdheun dhe dhanë një kontribut shumë të madh në lëvizjen kombëtare, veçanërisht për zhvillimin e arsimit e të kulturës shqiptare. Veprimtaria atdhetare e shqiptarëve të mërguar filloi tani të organizohej e të udhëhiqej nga shoqëritë që u krijuan gjatë kësaj periudhe. Këto shoqëri atdhetare, të ngritura jashtë Perandorisë Osmane, vepruan legalisht dhe në kushte më të mira politike.
Ndonëse kishin synime të qarta politike, për të përgatitur çlirimin e atdheut nga robëria dhe mbrojtjen e tij nga copëtimi, ato paraqiteshin si shoqëri kulturore, gjë që pasqyrohej edhe në programet e statutet e tyre. Kjo bëhej për të shfrytëzuar mjetet legale në të mirë të lëvizjes shqiptare dhe për të shmangur çdo pengesë që mund të nxirrej, nën presionin e qeverisë osmane, nga organet qeveritare të vendit ku vepronin. Bashkëkohësi dhe veprimtari i këtyre shoqërive, Visar Dodoni, ka shkruar më vonë: “Ahere fytyr’ e dëshirës së shqiptarëve ishte përlindja e letraturës shqipe; po qëllimi që mshifnin dëshirat ish liria kombiare...”.
Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip, e themeluar në Stamboll në vitet e Lidhjes së Prizrenit, pati jetë të shkurtër. Pas tronditjes që pësoi gjatë reaksionit të vitit 1881 dhe pasi mbeti me pak anëtarë, ajo nuk mundi ta vijonte veprimtarinë e saj në forma të organizuara e legale si më parë. Disa nga anëtarët e kësaj Shoqërie i larguan nga Stambolli, kurse disa të tjerë hoqën dorë vetë prej saj. Megjithatë, një bërthamë anëtarësh aktivë si dhe kryetari i saj Sami Frashëri e vijuan veprimtarinë në fushën kombëtare më shumë në forma individuale dhe në kushte ilegaliteti.
Në këto rrethana, për t’iu përgjigjur më mirë nevojave të lëvizjes kombëtare, patriotët u detyruan ta kalonin një pjesë të madhe të veprimtarisë jashtë Perandorisë Osmane, por gjithnjë në afërsi të Shqipërisë, në vende si Rumania e Bullgaria, të çliruara nga zgjedha e huaj, ku kishte koloni shqiptare të mërgimit.
Shteti rumun, i formuar nga bashkimi i principatave të Vllahisë e të Moldavisë (më 1859), sidomos pas sigurimit të pavarësisë (më 1878), vijoi të jetë vendi kryesor i strehimit të emigrantëve të krahinave të ndryshme të Turqisë Evropiane, pra edhe të një numri të madh shqiptarësh. Për shkak të lidhjeve tradicionale ndërmjet dy popujve dhe të interesave të përbashkët politikë në Ballkan, shteti rumun e përkrahte luftën çlirimtare të shqiptarëve dhe veprimtarinë e kolonisë shqiptare në Rumani. Po kështu shteti i ri bullgar, i çliruar më 1878 dhe i bashkuar me Rumelinë Lindore më 1885, nuk e pengoi organizimin dhe veprimtarinë e kolonisë shqiptare në Sofje e në qendra të tjera të Bullgarisë.
Kolonitë shqiptare në Rumani e në Bullgari, duke qenë numerikisht më të mëdha, materialisht më të forta dhe në rrethana politike më të favorshme morën përsipër një rol të veçantë e me shumë rëndësi në lëvizjen kombëtare, duke ndihmuar për ngritjen e shtypshkronjave, për botimin e teksteve shkollore në gjuhën shqipe, për nxjerrjen e gazetave shqiptare, për hapjen e shkollave kombëtare etj.
Pikërisht kur po shtypej Lidhja e Prizrenit dhe kur ishin krijuar kushte të vështira për veprimtarinë e Shoqërisë së Stambollit, zuri fill Shoqëria e Bukureshtit, e cila si nga numri i anëtarëve, ashtu edhe nga veprimtaria, u bë shoqëria më e rëndësishme kulturore e kësaj periudhe.
Kriza e fundit e Lindjes dhe lufta 3-vjeçare e popullit shqiptar nën udhëheqjen e Lidhjes së Prizrenit ushtruan ndikimin e tyre në gjallërimin e veprimtarisë atdhetare të shqiptarëve të Rumanisë. Përveç kontakteve që mbanin me Shqipërinë, ata filluan të lidheshin edhe me shqiptarët e Stambollit e të Egjiptit, veçanërisht me Sami Frashërin.
Në korrik të vitit 1881 u organizua në Bukuresht një mbledhje e atdhetarëve shqiptarë të asaj kolonie, të cilët formuan Shoqërinë “Deg’ e Shoqërisë së Stambollit”. Pas krijimit të kësaj Shoqërie, shkuan në Bukuresht Jani Vretoja e Pandeli Sotiri, të dërguar nga Shoqëria e Stambollit. Vitin tjetër në Egjipt u themelua një degë tjetër e Shoqërisë së Stambollit me të njëjtin emër, por për shkak të vështirësive politike kjo degë përkohësisht nuk mundi të zhvillohej. Për disa kohë edhe “Deg’ e Shoqërisë së Stambollit” në Bukuresht mbeti e dobët dhe me veprimtari të kufizuar. Por me shtimin e numrit të anëtarëve të saj dhe për të përballuar më mirë nevojat që shtronte zhvillimi i mëtejshëm i lëvizjes kombëtare, sidomos në fushën kulturore, u bë një hap i ri përpara.
Në dhjetor të vitit 1884 u mblodh në Bukuresht një kuvend i posaçëm, i cili themeloi një shoqëri kulturore më vete me emrin “Drita”. Në dokumentet e kësaj mbledhjeje dhe në statutin e shoqërisë u përcaktua edhe programi. Mbledhja zgjodhi komitetin drejtues me kryetar Anastas Avramidhi Laçke, një pasanik shqiptar nga Korça, nga i cili shoqëria shpresonte të siguronte shuma të rëndësishme për qëllimet e saj. Qysh në këtë mbledhje u hartua një listë ndihmash për blerjen e një shtypshkronje. Kryetari i Shoqërisë “Drita” premtoi se do të jepte për këtë qëllim 100 mijë franga dhe se do të linte me testament në dobi të lëvizjes kulturore shqiptare gjithë pasurinë e tij.
Qysh në muajt e parë numri i anëtarëve të shoqërisë arriti në 300 veta. Ndonëse ajo kishte synime të qarta politike kombëtare, statuti e paraqiste atë si një shoqëri kulturore-letrare. Në nenin 1 të tij thuhet se Shoqëria e shqiptarëve “Drita” themelohej duke pasur si qëllim të vetëm zhvillimin e përparimin e gjuhës shqipe. Në nenin 2 thuhej se shoqëria nuk do të përzihej në çështje politike dhe se për t’ia arritur qëllimit të vet do të shtypte libra në gjuhën shqipe dhe do të çelte shkolla shqipe në Shqipëri, të cilat do të ndihmonin për ngritjen e vetëdijes kombëtare. Në nenin 3 kërkohej që në shkollat shqipe gjuha turke të ishte fakultative si gjuhë e Perandorisë, kurse në nenin 4 përcaktohej që si alfabet i shqipes të përdorej ai i Stambollit. Me 43 nenet e statutit rregullohej tërë veprimtaria e Shoqërisë “Drita”, si dhe marrëdhëniet me degët e saj.
Shoqëria “Drita” e Bukureshtit, duke ecur në gjurmët e Shoqërisë së Stambollit, filloi të punonte për përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe me anën e shkollave, të librave didaktike, të gazetave etj. Mbështetur në programin e në statutin e saj, shoqëria shtroi si detyrë kryesore blerjen e një shtypshkronje për botimin e librave shqip. Për këtë qëllim mblodhi si ndihmë 10 828 lej, përveç shumës që kishte mbledhur më parë dhe, pas një kohe, shtypshkronja e porositur në Vjenë u vendos në Bukuresht. Ndërkohë Sami Frashëri, Naim Frashëri dhe Jani Vretoja përgatitën tekstet e para mësimore dhe ia dërguan Shoqërisë së Bukureshtit, e cila në muajt e parë të vitit 1886 filloi t’i botonte në shtypshkronjën e saj. Në vitin 1886 u botua nga Naim Frashëri: “E këndimit të çunave këndonjëtoreja”, “Dëshir’ e vërtetë e shqipëtarëvet” (greqisht), “Istoria e përgjithshme”, “Vjersha për mësonjëtoret e para”, “Bagëti e bujqësija”; nga Sami Frashëri: “Abetare e gjuhësë shqip” dhe “Shkronjëtorja e gjuhësë shqip” (gramatika); nga Jani Vretoja: “Numërmësonjë” dhe “Mirëvetija” (Mësime morali). Po kështu Shoqëria “Drita” kërkoi nga qeveria osmane që shkollat në gjuhë të huaj në Shqipëri të shndërroheshin në shkolla shqipe ose që në to të mësohej edhe gjuha shqipe.
Themelimi i kësaj shoqërie kulturore, pjesëmarrja e qindra shqiptarëve ortodoksë, në mënyrë të veçantë e korçarëve, që në rini kishin ndjekur shkollën e kishën greke, i shqetësoi kundërshtarët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe veçanërisht qarqet shoviniste greke, të cilat kishin pretendime mbi Korçën dhe mbi tërë Shqipërinë e Poshtme. Duke shprehur këtë shqetësim gazeta e Athinës “Konfederata Lindore” shkruante në janar të vitit 1885: “Morëm vesh me një habi të dhimbshme se në Bukuresht u themelua një silog (komitet) për lëvrimin e gjuhës shqipe ... për ta përpunuar dhe bërë sa më të kulluar ... Për ta shkëputur përgjithmonë Shqipërinë nga Greqia, deshën të nxjerrin në dritë një gjuhë shqipe. Sepse lindja e kësaj gjuhe nuk do të thotë gjë tjetër veçse ndarje dhe shkëputje e shqiptarëve prej nesh...”.
Në Bukuresht në atë kohë vepronin disa gazeta e shoqëri greke të lidhura me Patrikanën e Stambollit e me Athinën, të cilat ndiqnin hap pas hapi si shtypin, ashtu edhe tërë lëvizjen kombëtare. Në Bukuresht ishte gjithashtu filiali i Komitetit Pansllavist me ambasadorin rus në krye, i cili mbante lidhje me konsujt e shteteve ballkanike (grekë, serbë, bullgarë), si dhe me komitetet e tyre që vepronin në Rumani. Silogu grek në Bukuresht u angazhua për të penguar me çdo mënyrë veprimtarinë e Shoqërisë “Drita”. Kundër saj veproi edhe konsulli rus në Bukuresht, Hitrovo, i cili, ashtu si konsulli i atjeshëm grek, nxiti përçarje ndërmjet anëtarëve të kryesisë së Shoqërisë “Drita” dhe së bashku u përpoqën ta pengojnë e ta paralizojnë veprimtarinë e shoqërisë shqiptare.
Disa nga drejtuesit e Shoqërisë “Drita” u lëkundën përballë presionit grek. Madje, vetë kryetari i saj Anastas Laçke, i mikluar nga ledhatimet e lavdërimet e mbretit të Greqisë (që e dekoroi për “besnikëri”), dhe i kërcënuar në fshehtësi nga elementët grekomanë, hoqi dorë nga veprimtaria e tij në dobi të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe u bashkua me grekomanët.
Ndërhyrjet dhe intrigat e jashtme bënë që në radhët e Shoqërisë së Bukureshtit të futej fara e grindjes dhe e përçarjes dhe që veprimtaria e saj të binte përkohësisht. Lëkundjet e grekomanëve dhe mosmarrëveshjet ndërmjet dy grupimeve politike që u formuan në gjirin e Shoqërisë, bënë që kjo të shpërndahej në vitin 1886. Në vendin e saj u krijuan dy shoqëri.
Grupi i kryesuar nga Nikolla Naço (1843-1913), në mbledhjen që u mbajt në janar të vitit 1887, themeloi një shoqëri më vete po me emrin “Drita”, në të cilën morën pjesë përkrahësit e tij. Pjesa tjetër e atdhetarëve shqiptarë formoi nga mesi i vitit 1887 një shoqëri tjetër me emrin “Dituria”, sipas emrit të dytë të revistës shqipe të botuar në Stamboll.
Në themel të konfliktit ndërmjet dy shoqërive qëndronin pikëpamjet e tyre të ndryshme për një varg çështjesh të lëvizjes kombëtare. Nikolla Naçoja vlerësoi drejt rrezikun që i kërcënohej lëvizjes kombëtare nga politika e qarqeve drejtuese të Greqisë, nga pansllavizmi dhe nga ndikimi i kishës e i kulturës greke mbi shqiptarët. Por, në të njëjtën kohë, ai mendonte se shqiptarët do të mund të përballonin lakmitë aneksioniste të shteteve fqinje nëpërmjet bashkëpunimit me vllehët e Shqipërisë, të Maqedonisë e të Pindit dhe, nëpërmjet tyre, me Rumaninë. Sipas tij, vetëm një bashkëpunim i tillë do t’u jepte mundësinë të dy palëve, shqiptarëve dhe vllehëve, që t’u bënin ballë rreziqeve të përbashkëta që u vinin nga shovinistët grekë, serbë e bullgarë.
Pikëpamjet e Nikolla Naços për t’u mbështetur në ndihmën e një shteti të huaj, sikurse ishte Rumania, nuk përputheshin me mendimin e forcave të tjera politike të lëvizjes kombëtare, të cilat ishin për një qëndrim më të ashpër kundër sulltanit e Perandorisë Osmane dhe nuk ishin kundër bashkëpunimit edhe me grekët e me rusët.
Shoqëritë e riformuara “Drita” e “Dituria” e vijuan veprimtarinë e tyre në mënyrë të pavarur. E para krijoi degët e saj në qytete të tjera të Rumanisë, si në Brailë, në Fokshan, në Kostancë, në Marashesht, në Krajovë, në Ploesht etj., ku kishte mjaft shqiptarë të mërguar. Këto degë krijuan fondet e tyre për përhapjen e mësimit shqip e për botimin e librave dhe mbanin lidhje me Shoqërinë “Drita” të Bukureshtit, që ishte shoqëri qendrore. Kjo bëri disa botime të tjera didaktike. Po kështu dega e Shoqërisë “Drita” në Brailë (në maj 1887) nxori gazetën letrare-shkencore “Drita” (rumanisht “Lumina”), e cila pati gjithsej 11 numra. Në gusht të vitit 1888 doli numri i parë i gazetës “Shqipëtari” (“Albanezul”), organ i Shoqërisë “Drita”, gazetë javore në gjuhën shqipe e rumune, e cila, me ndërprerje, vijoi të dalë deri më 1903.
Në artikullin me titull “Çfarë kërkojmë”, botuar në numrin e parë të gazetës “Shqipëtari”, jepej në mënyrë të përmbledhur programi i Shoqërisë “Drita”, në të cilin kërkohej: “1) Përdorimi i gjuhës shqipe në shkolla dhe në kisha; 2) Themelimi i degëve kulturore dhe hapja e shkollave shqipe; 3) Zhvillimi i gjuhës, i historisë dhe i letërsisë kombëtare; 4) Botimi i teksteve shkollore, i revistave dhe i gazetave në gjuhën shqipe”. Në vazhdim të programit gazeta shpallte gjithashtu një thirrje në formë manifesti, drejtuar gjithë shqiptarëve, me të cilën i grishte ata, kudo që jetonin e pa dallim feje, të ngriheshin “si një trup i vetëm, për të kontribuar me punën e tyre, me pasuri, me fjalë, me mendje, me zemër dhe në rast nevoje edhe me jetën për zhdukjen e robërisë së popullit shqiptar”. Siç shihet, programi dhe thirrja nuk kanë vetëm përmbajtje kulturore e arsimore, por edhe politike e atdhetare. Megjithatë, veprimtaria e Shoqërisë “Drita” zyrtarisht nuk drejtohej hapur kundër sulltanit dhe nuk kërkonte drejtpërdrejt pavarësinë e Shqipërisë. Kjo motivohej me rrezikun e madh që i kanosej popullit shqiptar nga politika shoviniste e shteteve fqinje. Një qëndrim i tillë taktik i Shoqërisë “Drita” shpjegohet edhe me koniunkturën politike të kohës, me interesimin e qeverisë rumune për të mos cenuar marrëdhëniet e mira të Rumanisë me Portën e Lartë.
Një luftë të ashpër Shoqëria “Drita” dhe gazeta “Shqipëtari” bënë kundër politikës aneksioniste greke të “Megali Idesë” dhe kundër grekomanizmit si pjellë e saj. Mirëpo vetë përpjekjet për ngritjen kulturore kombëtare ishin të gërshetuara me luftën politike për lirinë kombëtare.
Shoqëria “Drita” dhe Nikolla Naçoja, që ishte udhëheqësi kryesor i saj, u përpoqën të tërhiqnin vëmendjen e opinionit publik evropian për çështjen shqiptare, duke u dërguar thirrje e memorandume personaliteteve politike të kohës, qeverisë osmane etj. Shoqëria “Drita” ndihmoi gjithashtu për mbajtjen e shkollave shqipe dhe për furnizimin e tyre me libra shqip.
Shoqëria “Dituria”, me të cilën u bashkuan shumica e shqiptarëve të Bukureshtit, me kryetar Kostaq Duron, pasi miratoi programin, vijoi veprimtarinë e vet me botimin e librave, të dorëshkrimeve që vinin kryesisht nga Naimi e Samiu, të cilët jetonin në Stamboll. Tani disa shqiptarë të pasur ishin larguar nga Shoqëria, kurse disa të tjerë kishin kaluar në pasivitet. Në fillim Shoqëria “Dituria” nuk mundi të krijojë degët e saj dhe arkën e kishte pothuajse të zbrazur. Në vitin 1888 ajo botoi tekstet “Dheshkronja” (Gjeografia) të përgatitur nga Sami Frashëri dhe “Dituritë” (Njohuri të shkencave shoqërore e natyrore) të Naim Frashërit. Më vonë ajo botoi “Rradhuashkronjën” e Jani Vretos, “Abetaren” e gjuhës shqipe në gegërisht, veprat e Naim Frashërit “Lulet’ e verës”, “Mësime” etj. Për shkak të censurës, Samiu dhe Naimi i nënshkruanin veprat e tyre vetëm me inicialet, i pari S. F. dhe i dyti N. H. F. Botimet e Bukureshtit u shpërndanë në Shqipëri dhe në kolonitë shqiptare jashtë atdheut.
Një kthesë e rëndësishme në veprimtarinë e Shoqërisë “Dituria” u shënua në vitin 1896, kur në krye të saj u zgjodh Pandeli Evangjeli, që ishte mjaft aktiv dhe me aftësi drejtuese e organizative. Shoqëria “Dituria” dha ndihmesë të madhe për hapjen e shkollave shqipe në atdhe, veçanërisht në qarkun e Korçës. Ajo dërgoi pa pagesë tekste shkollore dhe ndihmoi në mbajtjen e mësuesve të shqipes.
Në vitet 90 të shek. XIX lëvizja kombëtare në diasporë mori zgjerim më të madh. Ashtu si në Rumani, mërgimtarë shqiptarë në Bullgari ishin vendosur edhe më parë, por tani ky numër sa vinte e shtohej. Shqiptarët e mërguar në Bullgari merreshin me punë të ndryshme. Pjesa më e madhe e tyre bënte punë krahu, si gurëgdhendës, punëtorë rrugësh, hekurudhash e ndërtimesh, kopshtarë etj., por kishte edhe zejtarë, si rrobaqepës, këpucarë, zdrukthëtarë etj. Një pjesë tjetër merrej me tregti të vogël, sidomos në qendër të Sofjes.
Me kohë lokalet e disave prej tyre u shndërruan në qendra ku takoheshin atdhetarët shqiptarë që jetonin në Sofje e në vise të tjera të Bullgarisë ose ata që kalonin për në Rumani, në Turqi e në Rusi.
Në Bullgari një rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve kombëtare dhe të shkrimit shqip midis shqiptarëve të mërguar luajti Dhimitër Mole, i cili shkoi atje nga Bukureshti qysh në fillim të vitit 1886. Me punën e tij këmbëngulëse Dhimitër Mole grumbulloi rreth vetes një numër të madh shqiptarësh që jetonin në Sofje. Në vitin 1889 atje u themelua bërthama e parë e Shoqërisë për Arsim në Shqipëri. Me zgjerimin e numrit të shqiptarëve që interesoheshin për fatin e atdheut të robëruar, në janar të vitit 1893 u formua në Sofje Shoqëria shqiptare me emrin “Dëshira”, me statutin dhe me fondin e saj. Programi i kësaj shoqërie ishte i njëjtë me atë të shoqërive të Stambollit e të Bukureshtit. Shoqëria do të përpiqej “për të lartësuar frymën e shqiptarizmit” dhe “për skoli në Shqipëri”. Kryetari i komitetit të zgjedhur nga shoqëria ishte Ligor P. Marko dhe sekretar Dhimitër Mole. Në nenin 2 të statutit të saj thuhet: “Qëllimi i Shoqërisë “Dëshira” është për të përhapur dituri e mësimin e gjuhës, si edhe për të përhapur mësonjëtore në gjuhën shqipe në Shqipëri”. Meqenëse në fillim në Shoqërinë “Dëshira” mbizotëronin punëtorët e zejtarët, u ndje nevoja e bashkëpunimit me intelektualë shqiptarë. Prandaj shpejt shoqëria e re hyri në marrëdhënie me atdhetarët dhe me shoqëritë e tjera shqiptare jashtë Bullgarisë, si me Sami Frashërin e Naim Frashërin në Stamboll, me Shoqërinë “Drita” në Bukuresht; ajo pati lidhje edhe me atdhetarë brenda Shqipërisë. Shoqëria krijoi degët e saj në qytetet ku kishte më shumë mërgimtarë shqiptarë, si në Varnë e Plovdiv, por shqiptarë kishte edhe në Plevën, në Rila, në Samakov etj. Aktivitetet e ndryshme artistike e argëtuese, si edhe përhapja e mësimit shqip, ndihmuan si për bashkimin e shqiptarëve, ashtu edhe për ngritjen e tyre politike e kulturore. Veprimtaria e Shoqërisë “Drita” u zgjerua më shumë në vitet e fundit të shek. XIX, kur në Sofje u ngrit shtypshkronja me emrin simbolik “Mbrothësia” (Përparimi), në të cilën u botuan shumë libra e gazeta në gjuhën shqipe.
Një qendër tjetër e rëndësishme e lëvizjes shqiptare gjatë kësaj periudhe ishte Egjipti. Nismat e para të Thimi Mitkos e të Jani Vretos për të formuar këtu një shoqëri kulturore nuk patën sukses. Megjithatë, Thimi Mitkoja, Spiro Dineja, Grigor Nukoja etj. e vijuan vetë veprimtarinë atdhetare. Krahas kësaj, Thimi Mitkoja u përpoq disa herë të organizonte një shoqëri me shqiptarët e Egjiptit, por vetëm në vitin 1894 u arrit që ata të formonin një shoqëri me emrin “Vëllazëria e Shqiptarëve”.
Një rol të rëndësishëm në dobi të lëvizjes kombëtare vijuan të luanin në këtë periudhë edhe arbëreshët e Italisë. Megjithëse i moshuar, në krye të lëvizjes arbëreshe qëndronte gjithnjë shkrimtari dhe atdhetari i shquar Jeronim de Rada. Arbëreshët mbanin lidhje me qendrat e tjera të shqiptarëve të mërguar dhe me atdhetarët shqiptarë brenda Shqipërisë, si edhe me personalitete politike përparimtare italiane e evropiane. Me anën e letërkëmbimeve, të artikujve në shtypin e kohës dhe sidomos me organin “Fiamuri i Arbërit” (Corigliano Calabro, 1883-1885), arbëreshët e Italisë bënin të njohura e mbronin të drejtat kombëtare të popullit shqiptar. Intelektualët arbëreshë punuan me zell në fushën e studimit të gjuhës e të kulturës shqiptare. Në tetor të vitit 1895 ata organizuan në Koriliano Kalabro (Corigliano Calabro) një kongres gjuhësor, në të cilin u vendos të formohej edhe një shoqëri, që mori emrin Shoqëria Kombëtare Shqiptare, e cila krijoi degë në të gjitha kolonitë arbëreshe.
Veprimtaria e arbëreshëve në dobi të lëvizjes kombëtare u zhvillua në kushte më të favorshme se ajo e kolonive të tjera; qeveria italiane, për shkak të interesave të saj ekonomikë e politikë, në dukje pajtohej me parimin e ndjekur nga arbëreshët “Shqipëria për shqiptarët”. Me këtë ajo synonte të ndalte si shtrirjen e Austro-Hungarisë e të shteteve sllave drejt Jugut e Perëndimit të Ballkanit, ashtu edhe zgjerimin e Greqisë drejt Veriut. Por, krahas kësaj, qarqet politike italiane kishin filluar të bënin përpjekje për ta vënë lëvizjen arbëreshe në shërbim të interesave politikë të Romës në Shqipëri.

Përhapja e mësimit shqip dhe e shkollave kombëtare
Në vitet e reaksionit osman që shpërtheu pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit, veprimtarët e lëvizjes kombëtare i dhanë rëndësi të veçantë zbatimit të programit të tyre kulturor, i cili ishte pjesë përbërëse e programit kombëtar të Rilindjes. Mirëpo detyrat e rëndësishme me karakter politik, kulturor e ekonomik, që shtronte zhvillimi i vendit dhe periudha historike në fushën e arsimit, nuk mund të zgjidheshin me sistemin arsimor që ishte atëherë në Shqipëri, sepse ai përbëhej nga një numër jo i madh shkollash të një niveli të ulët, në gjuhë të huaja (turke, greke, italiane etj.), me përmbajtjen përgjithësisht skolastike, me frekuentim të pakët dhe me cikle jo të plota. Shkollat ishin të ndara veç për popullsinë myslimane dhe veç për atë të krishtere. Ato administroheshin, si rregull, nga institucionet fetare islamike, ortodokse e katolike. Përveç kësaj, ky sistem arsimor ishte shndërruar në një mjet të fuqishëm ndikimi politik e kulturor si të sunduesit osman, ashtu edhe të shteteve të tjera. Ndërkaq kërkesat e zhvillimit të vendit, por sidomos rreziku i asimilimit të kombit shqiptar, diktonin si një nevojë të ngutshme përhapjen e arsimit e të kulturës kombëtare, e bënë atë një domosdoshmëri historike, me të cilën ishte e lidhur qenia dhe e ardhmja e Shqipërisë. Duke shprehur këtë nevojë të madhe të kohës, Kostandin Kristoforidhi shkruante më 1888: “Ndë mos u shkroftë gjuha e shqipes edhe sot mbë këtë ditë nuk do të shkojnë shumë vjet dhe nuk do të ketë më Shqipëri ndë faqe të dheut dhe as nuk do të shënohet më emri i Shqipërisë ndë hartë të botës”.
Megjithëse ishte bërë detyrë e rëndësishme dhe e ngutshme, në kushtet e atëhershme të Shqipërisë përhapja e arsimit kombëtar ndeshte në vështirësi e në pengesa të shumta. Pengesat kryesore i nxirrte Perandoria Osmane, e cila ishte përpjekur gjithnjë t’i mbante shqiptarët në errësirë e në padituri. Megjithëse me reformat e Tanzimatit ishte shpallur se të gjitha kombësitë e Perandorisë do të lejoheshin të ushtronin lirisht gjuhët e tyre në institucionet arsimore e fetare, Porta e Lartë i përjashtoi shqiptarët nga kjo e drejtë kombëtare. Duke u mbështetur në parimin mesjetar absurd të identifikimit të kombësisë me fenë, Porta e Lartë, edhe pas reformës arsimore turke të vitit 1844, nuk ua njohu shqiptarëve të drejtën e shkollimit në gjuhën amtare, por vijoi t’i quante ata sipas besimit fetar “turq”, “grekë” e “latinë”.
Në përputhje me parimin teokratik islam, pas reformës arsimore Porta e Lartë krijoi për shqiptarët myslimanë një rresht të ri shkollash shtetërore fillore (iptidajie), qytetëse (ruzhdije) dhe pastaj gjimnaze (idadije). Ashtu si në shkollat e mëparshme fetare, edhe në shkollat shtetërore osmane mësimet zhvilloheshin vetëm në gjuhën turke dhe, megjithëse quheshin laike , në planet e tyre mësimore bënin pjesë edhe lëndë fetare islamike. Sipas statistikave të viteve të fundit të shek. XIX, në të katër vilajetet e atëhershme (të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës), në të cilat shqiptarët përbënin një tërësi kompakte e shumicën e popullsisë, kishte 1 187 shkolla turke nga të cilat 1 125 shkolla fillore, 57 shkolla qytetëse (ruzhdije) e 5 shkolla të mesme (idadije). Ndërkaq sunduesit osmanë, për shkak të presionit të huaj, u lanë pak a shumë dorë të lirë shteteve ballkanike dhe evropiane, veçanërisht institucioneve të tyre fetare të krishtera, për të vepruar në Shqipëri si në fushën fetare, ashtu edhe në atë arsimore. Shtetet që në projektet e tyre parashikonin përfshirjen ose copëtimin e trojeve shqiptare, në gjysmën e dytë të shek. XIX, e rritën më tej veprimtarinë në fushën arsimore e fetare, duke shtuar numrin e shkollave në gjuhë të huaj, duke i krijuar vështirësi shkollës e kulturës shqiptare. Ato nuk ngurronin në këtë rast të përpiqeshin për t’i paraqitur shqiptarët si një popull “të egër”, “pa kulturë” e me zakone “të rënda”, kurse veten e tyre si “shpëtimtarë”, si “përhapës të arsimit e të kulturës” etj.
Përhapje të madhe mori, veçanërisht në Shqipërinë e Poshtme, shkolla në gjuhën greke. Me gjithë programin e tyre laik, shkollat greke ishin nën mbikqyrjen e peshkopëve grekë dhe përshkoheshin nga një frymë intolerance fetare. Shkollat greke arritën të përhapeshin deri në Durrës e në Tiranë. Sipas të dhënave të konsullatës franceze të Janinës, në vitin 1882 vetëm në vilajetin e Janinës, që përfshinte gjithë Shqipërinë e Poshtme (duke përjashtuar rrethet e Kolonjës, të Korçës e të Pogradecit) dhe që shumicën dërrmuese të popullsisë e kishte shqiptare, kishte 643 shkolla greke për djem e mikse me 736 mësues dhe 22 shkolla për vajza me 40 mësuese. Në vitin 1894 në sanxhakun e atëhershëm të Gjirokastrës kishte 84 shkolla fillore greke e po kaq edhe në krahinën e Beratit.
Organizimi e plani mësimor i shkollave në gjuhën greke në Shqipëri ishin të njëjtë me ato të shkollave në Greqi. Hapja e këtyre shkollave bëhej nga mitropolitë ortodokse greke, të cilat, në marrëveshje me konsujt grekë, emëronin drejtorët e shkollave dhe personelin mësimor. Mjetet kryesore financiare për mbajtjen e këtyre shkollave siguroheshin nga qeveria e Athinës, nëpërmjet silogut që ishte krijuar aty për përhapjen e gjuhës e të kulturës greke. Me anën e këtyre shkollave e të propagandës qarqet politike të Athinës përpiqeshin t’i paraqisnin shqiptarët ortodoksë si grekë dhe me kohë t’i asimilonin ata. Në fundin e shek. XIX në Shqipëri kishte më shumë se 1 000 shkolla greke.
Përveç shkollave turke e greke, në trojet shqiptare ishin çelur edhe shkolla serbe, bullgare, vllahe etj. Sipas statistikave të asaj kohe kishte mbi 300 shkolla serbe, bullgare e vllahe, pa përmendur shkollat në gjuhën italiane, të cilat ishin nën administrimin e Austro-Hungarisë e të Italisë.
Shkollat e huaja, me gjithë kufizimet e mangësitë e programeve, ndihmonin në pajisjen me dije të fëmijëve, por ato, padyshim, shërbenin si mjedise të propagandave të shteteve të huaja për asimilimin e shqiptarëve dhe si të tilla nuk mund t’i shërbenin as përparimit kulturor kombëtar të shqiptarëve, as emancipimit të tyre politik e kombëtar. Prandaj rilindësit i trajtonin ato si një pengesë në lëvizjen për çlirimin kombëtar të popullit shqiptar dhe kërkonin mbylljen ose kthimin e tyre në shkolla shqipe.
Në këto rrethana, patriotët e Rilindjes punuan me përkushtim për zhvillimin e arsimit kombëtar. Rilindësit tanë iu drejtuan në radhë të parë gjuhës amtare, që kishte luajtur një rol të rëndësishëm në jetën e popullit shqiptar dhe që u kishte bërë ballë me sukses trysnive shekullore asimiluese të pushtuesve të huaj. Te rilindësit në përgjithësi ishte formuar bindja se tani vetëm duke e shkruar mund të ruhej gjuha shqipe, se vetëm me gjuhën amtare mund të zhvillohej arsimi e kultura kombëtare, mund të shkolloheshin të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga gjendja ekonomike, mund të edukohej atdhetarizmi dhe mund të mbrohej kombi nga asimilimi. Pikërisht në atë periudhë Kostandin Kristoforidhi shkruante: “Shqipëria nuk mësonet dot, as nuk ndritet sot, as nuk qytetëronet dot me gjuhë të huaj, përveç me gjuhën e mëmës ... Edhe ndë u shkroftë gjuha e shqipes në këtë kohë që gjendemi sot, edhe ndë futet ndëpër skolirat e Shqipërisë, kemi shpresë se do të na njohën për komp e për vendarë ndë dhe t’onë, edhe do të kemi pjesë e vent ndë rretht e ndë shoqërit të kombevet tjerë që gjenden në Evropë...”. Të njëjtën ide mbronte Sami Frashëri kur disa vjet më vonë shkruante: “S’mund të ketë Shqipëri pa shqiptarë, s’mund të ketë shqiptarë pa gjuhë shqip, s’mund të ketë gjuhë shqipe pa shkolla në të cilat do të mësohet shqipja”.
Rilindësit bënë përpjekje të shumta për të nxjerrë nga Porta e Lartë lejen e përdorimit të gjuhës amtare në shkollat e vendit, për botimin e librave shqip, për shpërndarjen e tyre në Shqipëri dhe për nxjerrjen e një organi periodik shqip, qoftë edhe me përmbajtje krejtësisht kulturore.
Për disa kohë këto kërkesa ndeshën në kundërshtimin e vendosur të qeverisë osmane. Por në verën e vitit 1884, e shqetësuar nga përpjekjet e Greqisë për t’i nxitur shqiptarët të hidheshin në kryengritje kundër Stambollit, si dhe nga themelimi në Athinë i shoqatës kulturore “Vllamët Shqiptarë”, Porta e Lartë dha lejen për botimin e një organi kulturor shqip. Megjithatë, edhe në këtë rast ajo u qëndroi besnike parimeve të veta, sepse ajo lejen nuk ua dha shqiptarëve myslimanë, të cilët vijonte t’i quante turq, por vetëm shqiptarëve ortodoksë, me qëllim që t’i largonte nga mundësia e bashkëpunimit me grekët.
Leja për botimin e një reviste shqipe u dha nga Ministria turke e Arsimit në emrin e Petro Pogës. Pas kësaj, më 10 gusht 1884 doli në Stamboll numri i parë i revistës “Drita”. Për shkak të censurës, lënda e revistës u kufizua në shkrime letrare e arsimore. Meqenëse Porta e Lartë ua ndalonte shqiptarëve myslimanë shkrimin e shqipes, Sami Frashëri e Naim Frashëri, nga penda e të cilëve u përgatit shumica e lëndës, nënshkruanin me pseudonime, i pari me tre yje, kurse i dyti me shkronjën “D”. Në revistën “Drita” botuan shkrimet e tyre edhe Jani Vretoja, Pandeli Sotiri, Koto Hoxhi etj.
Qëllimi i kësaj reviste ishte përhapja e diturisë, zhvillimi i arsimit dhe ngritja e vetëdijes kombëtare. Revista kryente njëherësh edhe misionin e mësuesit për përhapjen e ideve iluministe të rilindësve. “Drita” u botua me alfabetin e Stambollit dhe në këtë mënyrë ndikoi në përhapjen e këtij alfabeti te lexuesit e saj shqiptarë.
Ndonëse përmbante vetëm shkrime me karakter arsimor-kulturor, botimi i revistës “Drita” shkaktoi shqetësimin e qarqeve klerikale e politike greke, të cilat ushtruan trysni të fortë ndaj Petro Pogës dhe e detyruan të hiqte dorë nga revista, pas botimit të numrit të saj të tretë. Por atdhetarët shqiptarë të Stambollit nxorën në emrin e Pandeli Sotirit një leje të dytë për një revistë të re me emrin “Dituria”, e cila u bë vazhdim i “Dritës”. Duke bërë fjalë për misionin e revistës “Dituria”, Sami Frashëri shkruante në një artikull të numrit të parë të saj: “Dituria është ajo që e bëri njeriun të quhet njeri”. Artikujt me karakter shkencor e pedagogjik që u botuan në “Drita” dhe në “Dituria” shërbyen si bazë për hartimin e teksteve shkollore shqipe. Revista “Dituria” u mbyll në numrin 12 të saj, në korrik të vitit 1885.
Edhe përhapja e shkrimit dhe e shkollës shqipe ndeshte gjithnjë në pengesa të shumta. Në kohën kur në Shqipëri po shtohej numri i shkollave greke, serbe e bullgare, Porta e Lartë ndalonte hapjen e shkollave shqipe. Madje Ministria turke e Arsimit tërhoqi edhe lejen që kishte dhënë për botimin e fjalorit të Kostandin Kristoforidhit. Përhapja e shkrimit dhe e shkollës shqipe pengohej edhe nga fanatizmi fetar e nga konservatorizmi të kultivuar prej shekujsh, sikundër edhe më fort nga kundërshtimet e turkomanëve e të grekomanëve.
Megjithëse në kushte shumë të vështira, shkrimi i gjuhës shqipe vijoi të mësohej fshehurazi në vise të ndryshme të Shqipërisë. Nën shembullin e mësuesit të tij Koto Hoxhi, Petro Nini Luarasi, ndonëse ishte fare i ri në moshë dhe punonte si mësues i greqishtes në shkollat e fshatrave Bezhan, Katund e Luaras, gjatë viteve 1882-1887 u bë një përhapës i flaktë i shkrimit të gjuhës shqipe dhe i ndjenjave kombëtare. Po kështu Kostandin Kristoforidhi, me t’u kthyer në atdhe në vitin 1884, hyri si mësues i greqishtes në shkollën e Elbasanit dhe, ashtu siç kishte bërë dikur në Tiranë, filloi t’u mësonte nxënësve fshehurazi gjuhën shqipe. Në Shkodër mësimi i gjuhës shqipe kishte krijuar tashmë një farë tradite dhe vijonte të mësohej në disa shkolla private për djem e për vajza. Po ashtu, në vitin 1885, Gjerasim Qiriazi kishte hapur në Manastir një shkollë private shqipe për djem e për vajza.
Rilindësit shfrytëzuan në të mirë të lëvizjes kombëtare edhe gjendjen e vështirë, në të cilën u ndodh Perandoria Osmane në fund të vitit 1885 e në fillim të 1886 si pasojë e bashkimit të Rumelisë Lindore me Bullgarinë, si edhe gjendjen e acaruar të marrëdhënieve turko-greke. Meqenëse qeveria osmane kundërshtonte formimin e organizatave politike, rilindësit kërkuan të themelonin brenda në Shqipëri një shoqëri kulturore. Ndërkaq qeveria turke premtoi se do të lejonte futjen e mësimit të shqipes në shkollat shtetërore.
Në fund të vitit 1885 atdhetarët shqiptarë zgjodhën si vend më të përshtatshëm për formimin e një shoqërie të tillë qytetin e Korçës. Në këtë mënyrë do t’i jepej një goditje edhe propagandës helenizuese të qarqeve shoviniste të Athinës dhe klerikëve grekomanë ortodoksë që u shërbenin atyre. Për të ndihmuar atdhetarët brenda vendit Shoqëria “Drita” e Bukureshtit dërgoi në Korçë Thimi Markon, një nga anëtarët më aktivë të kryesisë së saj. Sipas udhëzimeve të Shoqërisë, ai i paraqiti pleqësisë së Mitropolisë, si dhe vetë mitropolitit grek të Korçës, Filotheu, kërkesën e shqiptarëve të mërguar të Bukureshtit për të vënë “gjuhën shqipe nëpër gjithë mësonjëtoret” e qytetit që administroheshin nga silogu grekoman i Korçës. Por shumica e anëtarëve të pleqësisë dhe të silogut të qytetit, të cilët ndodheshin nën ndikimin e mitropolitit grek, e hodhën poshtë këtë kërkesë. Me gjithë kundërshtimin e tyre kërkesa gjeti mjaft përkrahës në radhët e qytetarëve; ajo u mbështet edhe nga disa anëtarë të dhimogjerondisë? së komunitetit të krishterë të qytetit, ndër të cilët më aktiv u tregua Jovan Cico Kosturi.
Në lëvizjen për përhapjen e gjuhës shqipe u përfshinë jo vetëm qytetarët ortodoksë të Korçës, por edhe ata myslimanë. Për të drejtuar këtë lëvizje, u krijua brenda në Korçë në muajt e parë të vitit 1886 një Komitet Kombëtar i fshehtë, i përbërë nga Jovan C. Kosturi, Orhan Ç. Pojani e Thimi Markoja.
Në fund të vitit 1886, me përmirësimin e gjendjes së jashtme politike të Perandorisë Osmane, u duk qartë se Porta e Lartë nuk kishte ndër mend ta mbante premtimin e dhënë për të futur mësimin e shqipes në shkollat shtetërore dhe as të lejonte krijimin e organizatave kulturore shqiptare. Nga ana tjetër, për t’i vënë njëfarë gardhi politikës antiturke, që zhvillonin me anën e mësimit agjentët grekë, qeveria e Stambollit dha të kuptohej se ajo nuk do t’i pengonte shqiptarët ortodoksë të futnin në shkollat e komuniteteve të tyre mësimin e gjuhës amtare dhe të kishin klubet kulturore shqiptare, duke përjashtuar gjithnjë nga kjo e drejtë shqiptarët myslimanë.
Duke e parë të pamundur futjen e gjuhës shqipe në shkollat e huaja, Komiteti Kombëtar i Korçës në fillim të vitit 1887 vendosi të ngrinte shkolla shqipe të veçanta, të pavarura nga shkollat që administroheshin nga silogu grekoman. Ndërsa atdhetarët e Korçës e të Bukureshtit po përpiqeshin të siguronin pajisjet, librat mësimorë dhe lokalin për shkollën, Sami Frashëri e Naim Frashëri, sipas kërkesave të reja që i paraqitën qeverisë së Stambollit, shkëputën prej saj lejen në emrin e Pandeli Sotirit për çeljen e një shkolle private shqipe në Korçë.
Pas një lufte këmbëngulëse gati dyvjeçare, më 7 mars 1887 u çel shkolla e parë shqipe e Korçës, drejtor i së cilës ishte Pandeli Sotiri. Si lokal për shkollën shërbeu shtëpia e dhuruar nga atdhetari i mërguar korçar Mandi Tërpo.
Çelja e shkollës shqipe të Korçës ishte një ngjarje e shënuar dhe një fitore për gjithë Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Ajo ishte kurorëzimi i përpjekjeve të përbashkëta të organizatave atdhetare të të mërguarve shqiptarë dhe të atdhetarëve brenda vendit. Mësonjëtorja shqipe e Korçës nuk varej e nuk financohej prej asnjë shteti a shoqërie të huaj. Ajo u hap, u financua e u mbrojt nga populli dhe nga shoqëritë shqiptare të mërgimit.
Dita e përurimit të saj u kthye në një ditë feste. Të nesërmen e kësaj ngjarjeje, më 8 mars 1887, Thimi Markoja i shkruante Visar Dodanit në Bukuresht: “... dëshira tonë u mbarua, shkolla shqipe u hap. druri që vumë në dhet këtu e dy vjet sot lulëzoi dhe dha pemë të ëmbla... Mendimet tona dhe të luftuarit e faqezinjve grekomanë gjersa mbaruam këtë të shënjtëruarë punë janë aqë shumë sa nuk mund t’ua shkruaj ndë kartë”.
Qysh ditën e parë në këtë shkollë u regjistruan 35 nxënës. Numri i tyre erdhi duke u rritur dhe në vitin e dytë arriti në 200. Ajo ishte një shkollë fillore laike me fizionomi të plotë kombëtare, ku gjithë mësimet jepeshin shqip. Turqishtja mësohej si gjuhë e huaj, më vonë u fut edhe frëngjishtja. Si tekste mësimore përdoreshin ato që ishin përgatitur nga Naim Frashëri, Sami Frashëri etj., dhe që qenë shtypur e ishin dërguar pa shpërblim nga kolonia shqiptare e Bukureshtit. Mësonjëtorja e Korçës u bë qendër e përhapjes së shkrimit e të këndimit të gjuhës shqipe edhe për të rriturit. Ajo ishte gjithashtu qendër e përhapjes së ideve kombëtare shqiptare. Duke qenë shkollë e përbashkët për fëmijët e besimeve të ndryshme, ajo ndihmonte bashkimin e shqiptarëve pavarësisht nga feja dhe ngrinte tek ata ndërgjegjen kombëtare. Përveç Pandeli Sotirit, që qe drejtori i parë i kësaj shkolle, në të punuan si drejtorë e mësues edhe atdhetarë të tjerë të shquar, si Thanas Sina, Petro Nini Luarasi, Nuçi Naçi etj.
Çelja e shkollës kombëtare të Korçës ngjalli entuziazëm te patriotët brenda e jashtë atdheut. Poeti i shquar i Rilindjes, Naim Frashëri, duke përshëndetur Mësonjëtoren e çelur në Korçë, shkruante plot frymëzim: “Hapu, hapu errësirë, / Pa jakë tëhu o dritë! / Se arriti koh’ e mirë, / U gdhi nata u bë ditë... / Lumja ti, moj Korç’ o lule! / Q’i le pas shoqet e tua / Si trimi në ball’ u sule, / Ta paçim për jetë hua!”.
Hapja e Mësonjëtores së Korçës u bë nxitje edhe për çeljen e shkollave të tjera në krahina të ndryshme të Shqipërisë. Disa javë më vonë u çelën shkolla shqipe në Pogradec, me mësues Koço Sotirin (vëllai i Pandeli Sotirit), në Rekë e në Ohër dhe u bënë përgatitje për të tilla shkolla në Elbasan, në Leskovik, në Ersekë etj. Filloi të mësohej shkrimi shqip edhe në mjaft fshatra.
Komitetit Kombëtar të Korçës filluan t’i vinin nga krahina të ndryshme të Shqipërisë, bashkë me përgëzimet, edhe kërkesa të shumta për t’u dërguar tekste shkollore që të përhapnin mësimin e shqipes qoftë në shkollë, qoftë jashtë saj. Në një letër të Thimi Markos, dërguar nga Korça në Bukuresht më 1887 thuhej: “Sot nuk ka vend të Shqipërisë që të mos ndodhen burra shqiptarë, në fyejt e të cilëve të mos lëvrinjë gjak shqiptari dhe të cilët të mos përpiqen për këtë të shenjtëruar punë. Nga të gjitha anët e Shqipërisë marrim karta hiri dhe gëzimi për shkollën që hapmë... Megjithëqë na dërguat afro 600 copë vivlla, u lutemi të na dërgoni edhe të tjera”.
Këto suksese e lejuan Komitetin të bënte një hap tjetër: ai formoi në Korçë një shoqëri shqiptare, që u quajt Shoqëria e Mësimit Shqip. Në krye të kësaj Shoqërie u vu Alo Dishnica. Shoqëria kishte si detyrë kryesore të organizonte e të drejtonte veprimtarinë e atdhetarëve shqiptarë në krahina të ndryshme të vendit për mbajtjen e shkollave të çelura, për hapjen e shkollave të reja shqipe, për grumbullimin e fondeve të nevojshme dhe shtypjen e teksteve shkollore a të ndonjë organi periodik.
Në vitin 1889 në Prizren ishte çelur një shkollë shqipe nën kujdesin e Austro-Hungarisë. Për vite me radhë punoi në këtë shkollë, si mësues i gjuhës shqipe, atdhetari Mati Logoreci, i cili shfrytëzoi të gjitha mundësitë për të përhapur mësimin e gjuhës shqipe te nxënësit dhe në popullsinë shqiptare të Prizrenit. Futja e shqipes si gjuhë mësimi dhe veprimtaria e mësuesit Mati Logoreci bënë që shkollën e Prizrenit, me gjithë kërcënimet e autoriteteve osmane, ta ndiqnin edhe nxënës myslimanë. Kur u shtua numri i nxënësve, pranë Mati Logorecit filloi të punonte si mësues edhe Lazër Lumezi. Po kështu, Austro-Hungaria gjatë dhjetëvjeçarit të fundit të shek. XIX futi gjuhën shqipe si gjuhë mësimi edhe në 24 shkolla fillore, të administruara prej saj, në qytetet e në fshatrat e Shqipërisë së Sipërme dhe të asaj Qendrore.
Përveç shkollave të përmendura, në shumë vise të Shqipërisë, si në Elbasan, në Dibër, në Krujë, në Korçë, në Berat, në Gjirokastër, në Kolonjë, në Pogradec, në Vlorë, në Përmet, në Skrapar, në Çamëri etj., u çelën dhe funksiononin pranë shtëpive private ose pranë dyqaneve kurse e shkolla të fshehta shqipe, në të cilat mësuesit atdhetarë u mësonin fëmijëve dhe të rriturve abetaren e gjuhës shqipe. Në këto qendra dhe në qytete të tjera të vilajeteve shqiptare, si në Durrës, në Tiranë, në Prizren, në Prishtinë, në Shkup, në Manastir etj., mësuesit shqiptarë atdhedashës, që punonin në shkollat turke, greke etj. të Shqipërisë, u mësonin fshehurazi nxënësve shkrimin shqip.
Por përpjekjet për hapjen e shkollave shqipe ndeshën në vështirësi të shumta. Valë të furishme kundërshtimi shpërthyen kundër Shoqërisë së Mësimit Shqip dhe Mësonjëtores së Korçës që në ditët e para të themelimit të tyre. Nën nxitjen e mitropolitit të Korçës dhe të Patrikanës së Stambollit, autoritetet osmane filluan të pengonin zgjerimin dhe madje vetë ekzistencën e shkollave shqipe, si dhe veprimtarinë e Shoqërisë së Mësimit Shqip. Propaganda fetare, shpifjet, presionet, frikësimet e shtrëngimet e tjera kundër mësuesve, nxënësve, prindërve dhe përkrahësve të shkollës, qenë mjetet e zakonshme që autoritetet osmane dhe agjentët grekë përdorën në luftën kundër tyre. Në vitin 1890 autoritetet qeveritare ndaluan fëmijët myslimanë që të ndiqnin shkollën shqipe.
Nën këtë trysni të dyfishtë përpjekjet për të hapur shkolla të tjera shqipe nuk patën sukses. Për më tepër edhe shkollat e hapura gjatë vitit 1887-1888 u mbyllën njëra pas tjetrës me përjashtim të shkollës së Korçës, e cila me sakrifica të mëdha e në luftë të vazhdueshme me autoritetet klerikale greke dhe me administratën osmane e vijoi veprimtarinë e vet, ndonëse me një numër të kufizuar nxënësish.
Viktimë e këtij reaksioni antishqiptar ra edhe vetë drejtori i shkollës së Korçës, Pandeli Sotiri, i cili u vra rreth vitit 1891 në Stamboll nga agjentët grekomanë. Atdhetarë të tjerë shqiptarë, si Jovan Cico Kosturi, Thimi Marko etj., iu nënshtruan ndjekjeve të pashembullta. Një luftë e ashpër e në forma të ndryshme u bë kundër Alo Dishnicës, i cili qëndronte në krye të Shoqërisë së Mësimit Shqip. Pasi dështuan orvatjet për ta tërhequr në anën e tyre me dekorata e me mjete të tjera, agjentët e Patrikanës bënë kundër tij një varg shpifjesh e ankesash që ua dërguan autoriteteve lokale. Por të gjitha këto nuk dhanë rezultat.
Edhe shkolla shqipe e Prizrenit ndeshi në pengesa të shumta dhe në qëndrimin armiqësor të autoriteteve osmane. Përparimin e saj e shihnin me sy të keq edhe shovinistët serbë, sepse ajo vepronte në kundërshtim me planet e tyre për shkombëtarizimin e popullsisë shqiptare të Kosovës nëpërmjet kishës e shkollës serbe. Nën këto trysni edhe vetë konsullata austro-hungareze ndërmori masa të ndryshme kundër saj.
Një ndihmesë tjetër të çmuar për shkollën shqipe dha familja e Qirjazëve dhe veçanërisht Gjerasim D. Qiriazi. Bir i një tregtari shqiptar të vendosur në Manastir, qysh i vogël u edukua prej të atit me dashurinë për atdheun dhe për gjuhën amtare. Duke qenë në shërbim të Shoqërisë Biblike Angleze, në vend të Kostandin Kristoforidhit, ai i kushtoi një vëmendje të veçantë përhapjes së shkrimit të gjuhës shqipe dhe të ndjenjës kombëtare. Qysh në vitin 1888, kur u vendos në Korçë, ai bëri përgatitjet e nevojshme për të çelur një shkollë shqipe për vajza. Këtu erdhi, pasi mbaroi kolegjin në Stamboll, edhe e motra e tij, Sevasti Qiriazi, që, së bashku me të vëllanë, Gjerasimin, iu vunë punës për çeljen e kësaj shkolle. Në këtë vepër ata u ndihmuan edhe nga Naim Frashëri, i cili ndërhyri që t’u jepej iradeja (urdhri) nga qeveria osmane.
Më 23 tetor 1891 u çel në Korçë shkolla e parë shqipe për vajza. Në kushtet e ndjekjeve nga qeveria osmane, hapja e saj u bë në saje të pasaportës së huaj që mbante themeluesi i saj Gjerasim Qiriazi. Qysh në vitin e parë numri i nxënëseve u rrit në 27. Më vonë shkolla kishte çdo vit 30-50 nxënëse. Edhe në këtë shkollë mësuan vajza të besimeve të ndryshme. Mësueset e para të saj ishin Sevasti Qiriazi, Fanka Efthimi, më vonë edhe Polikseni Luarasi e Parashqevi Qiriazi.
Gjerasim Qiriazi kishte lidhje me Komitetin Kombëtar të Korçës dhe me kolonitë shqiptare jashtë atdheut. Ai u ndihmua veçanërisht nga Shoqëria “Drita” e Bukureshtit. Me gjithë pengesat e shumta të armiqve, shkolla e vajzave mbeti e hapur edhe pas vdekjes së parakohshme të Gjerasim Qiriazit dhe u bë vatër e rëndësishme për përhapjen e arsimit, të kulturës dhe të ndërgjegjes kombëtare.
Krahas Korçës, krahinat e Kolonjës e të Vakëfeve u bënë vatra të rëndësishme të përhapjes së arsimit kombëtar. Vepra e nisur nga mësuesi atdhetar Petro Nini Luarasi u zgjerua edhe më shumë në fillim të viteve 90. I ndihmuar nga ish-nxënësit e tij, nga kolonitë e mërgimit, në mënyrë të veçantë nga shoqëria “Drita”, si dhe me përkrahjen e mbrojtjen e popullsisë së këtyre zonave, ai çeli gjashtë shkolla të reja shqipe, në fshatrat Luaras, Gostivisht, Rehovë, Vodicë, Selenicë e Pishës dhe në Treskë, të cilat filluan të funksiononin që në vjeshtën e vitit 1892. Midis mësuesve të këtyre zonave ishin dhe Nuçi Naçi, Kristo Luarasi, Vasil Thanasi e Balil Tahiri.
Lajmi për hapjen e këtyre shkollave të reja shqipe shkaktoi një kundërveprim të ri të klerikëve të lartë ortodoksë grekë dhe të autoriteteve osmane. Mitropoliti i Kosturit, Fillareti, në bashkëpunim me atë të Korçës, lëshoi kundër Petro Nini Luarasit mallkimin. “Me pikëllim të madh, - thuhet në aktin e mallkimit, - pamë syfaqeza dhe dëgjuam në udhëtimin tënë që bëmë në ato vise se i mallëkuari dhe i çvetëmuari prej Perëndisë, Petro Luarasi ... erdhi rreth e përqark në katundet e ndryshme të kazasë së Kolonjës, duke u zotuar të emërojë mësonjës shqiptarë, gjoja për të mësuar gjuhën shqipe, e cila nuk ekziston...Për këto shkaqe pra... ju porositim të gjithë ju, të vegjël e të mëdhenj, të vobegtë e begatorë, burra e gra, që të mos u jepni besë fjalëve dhe zotimeve të këtyre të mallkuarve femohues, që t’i mbyllni veshët tuaj kundër blasfemivet të tyre...”.
Atdhetarët nuk u sprapsën as nga mallkimet dhe as nga shkishërimet e mitropolitit grek. Por në ndihmë të tij vajtën autoritetet osmane të vilajetit të Manastirit, të cilët dërguan në vend shefin e policisë së vilajetit. Në këto rrethana, shkollat shqipe të Kolonjës u mbyllën njëra pas tjetrës. E fundit u mbyll shkolla e Luarasit, në vitin 1896. Megjithëkëtë, Petro Nini Luarasi dhe shokët e tij e vijuan veprimtarinë e tyre për të përhapur shkrimin shqip në forma ilegale.
Duke vlerësuar nevojën e madhe për përgatitjen e mësuesve për shkollat shqipe që po hapeshin në atdhe, Shoqëria “Drita” e Bukureshtit filloi përgatitjet për të çelur në Bukuresht një shkollë normale. Sipas vendimit të Komitetit drejtues të kësaj shoqërie Shkolla Normale Shqipe e Bukureshtit u çel më 10 maj 1892. Drejtor i kësaj shkolle ishte Nikolla Naço, kryetar i Shoqërisë “Drita”. Shkolla pati edhe konviktin e saj për nxënësit që do të vinin nga Shqipëria. Në nenin 2 të rregullores së Shkollës thuhej se ajo fillimisht do të kishte “të paktën 15 nxënës”, të cilët do të ushqehen dhe do të vishen me të prishurat e Shoqërisë “Drita”. Në nenin 4 parashikohej që “Në këtë mësonjëtore të përgatiten mësonjëtorë shqiptarë”, pa dallim feje, kurse neni 5 përmbante planin mësimor të shkollës, që përfshinte 11 lëndë, si gjuhën shqipe, turke e rumune, histori e gjeografi të përgjithshme, veçanërisht të Perandorisë Osmane, pedagogji, matematikë, dituri natyre, muzikë, gjimnastikë, mësim feje, një gjuhë të huaj, e cila të ishte më e folur e më e njohur në botë etj. Meqenëse Shkolla Normale kishte edhe konvikt, ishin vënë në dijeni të gjitha qendrat ku jetonin shqiptarë, veçanërisht ato të trojeve shqiptare, si dhe të diasporës, prej nga mund të vinin nxënës për të ndjekur këtë shkollë. Në rregullore ishte parashikuar që mësuesit e përgatitur në këtë shkollë të dërgoheshin për të hapur shkolla shqipe kudo ku kishte shqiptarë. Shoqëria “Drita” kishte detyrë t’i mbronte ata si gjënë “më të shtrenjtë të kombit, nga çdo e keqe” dhe t’i mbante me shpenzimet e saj. Në rast se mësuesve u ndodhte ndonjë rrezik, Shoqëria merrte përsipër të ndihmonte familjet e tyre “sa të rrojnë”. Mësuesit kishin si detyrë të punonin ku t’i dërgonte Shoqëria, për të forcuar te nxënësit “shpirtin e mendjen me mësime e të tjera”.
Fondet për Shkollën Normale të Bukureshtit siguroheshin nga ndihma që jepnin anëtarët e Shoqërisë “Drita”, nga disa punë publike që ndërmerrte Shoqëria dhe vetë Nikolla Naçoja, nga organizimi i llotarive, i koncerteve muzikore dhe i fondeve të tjera. Po kështu një ndihmë për këtë shkollë u sigurua edhe nga Ministria rumune e Kulturës. Në këtë shkollë mësuan një numër të rinjsh shqiptarë, si Kristo Luarasi, Jashar Erebara, Mihal Grameno, Asdreni etj. Por, në përgjithësi kjo shkollë pati një veprimtari të kufizuar. Sapo mësuan për çeljen e saj, autoritetet osmane morën masa për të penguar ardhjen e nxënësve shqiptarë në këtë shkollë. Pas disa vjetësh Shkolla Normale e Bukureshtit u mbyll.

[Laberia]

K R E U VII

NGRITJA E LËVIZJES KOMBËTARE NË VITET 1896-1900.
LIDHJA SHQIPTARE E PEJËS (1899-1900)

1. LËVIZJA AUTONOMISTE NË VITET 1896-1897

Shqipëria dhe çështja maqedone
Lëvizja kombëtare u zhvillua në këtë periudhë në rrethana të ndërlikuara ndërkombëtare, kur si pasojë e ashpërsimit të çështjes maqedone në mesin e viteve 90, u shtuan ndërhyrjet e shteteve fqinje ballkanike dhe të Fuqive të Mëdha në Turqinë Evropiane.
Ngjarjet që u zhvilluan këtu në vitet 1894-1896 treguan se përveç çështjes shqiptare, që ishte shtruar për zgjidhje nga koha e Krizës Lindore të viteve 1876-1881 dhe e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, lindi edhe ajo maqedone, përmbajtjen themelore të së cilës e përbënte lufta e popullsisë sllave-maqedone për çlirimin nga zgjedha osmane.
Qarqet monarkiste të Sofjes, të Beogradit dhe të Athinës ndërhynë në çështjen maqedone, jo aq për të çliruar popullsitë sllavo-maqedone, serbe e greke të Turqisë Evropiane, sesa për të përmbushur aspiratat e tyre pushtuese ndaj territoreve shqiptare e maqedone, që kishin një pozitë të rëndësishme strategjike, kontrollonin rrugët nga Danubi drejt detit Egje dhe nga Adriatiku, nëpër Via Egnacia, për në Egje e në Lindje. Ato shfrytëzuan faktin se Maqedonia nuk ekzistonte si njësi e veçantë administrative-territoriale e Perandorisë Osmane dhe nuk banohej nga një masë e vetme etnike-kombëtare. I ringjallur në shek. XIX, emri Maqedoni kishte ardhur nga antikiteti (shek. IV para erës së re), kur u themelua e lulëzoi shteti maqedon, i cili arriti kulmin e vet nën Aleksandrin e Madh. Në shekujt e mesjetës dhe në periudhën e sundimit osman ky emër përdorej vetëm për shkak të traditës historike, si një term gjeografik. Në shek. XIX, territoret e Maqedonisë së kohës antike, sipas ndarjes administrative të vendosur në Perandorinë Osmane, përfshinin vilajetin e Selanikut dhe një pjesë të vilajetit të Manastirit. Megjithatë, edhe në këto territore banonin popullsi të ndryshme.
Qarqet qeveritare të Bullgarisë, të Serbisë e të Greqisë, duke iu referuar të ashtuquajturave argumente historike dhe të dhënave etnike të falsifikuara, u përpoqën t’i jepnin Maqedonisë një shtrirje më të gjerë duke përfshirë në kufijtë e saj, përveç vilajetit të Selanikut, gjithë sanxhakët e vilajeteve të Manastirit e të Kosovës. Mirëpo, në dy vilajetet e fundit shumicën dërrmuese të popullsisë e përbënin shqiptarët. Sipas statistikave zyrtare osmane të viteve 1896-1900, në vilajetin e Kosovës popullsia shqiptare, myslimane e katolike, edhe pse nuk ishte e regjistruar plotësisht, arrinte në 600 000 frymë (kundrejt 161 000 serbëve, 220 000 sllavo-maqedonëve, 79 000 turqve etj.) dhe përbënte rreth 60 % të popullsisë së përgjithshme prej 1 060 000 banorësh. Me përjashtim të sanxhakut të Shkupit, në të cilin ishin në pakicë, shqiptarët përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë në sanxhakët e Prishtinës, të Prizrenit e të Pejës dhe ishin në një numër të barabartë me sllavët në sanxhakët e Pazarit të Ri e të Tashllixhesë.
Në vilajetin e Manastirit (pa sanxhakun e Selfixhesë, që iu bashkëngjit këtij në vitet 90, si një njësi e veçantë), sipas statistikave osmane, popullsia shqiptare, myslimane e ortodokse, arrinte në 460 000 frymë (kundrejt 214 000 sllavo-maqedonëve, 40 000 grekëve e vllehëve e 8 000 pomakëve) dhe përbënte 64% të popullsisë së përgjithshme prej 722 000 frymësh. Në sanxhakun e Manastirit shqiptarët myslimanë e ortodoksë përbënin rreth 42% të popullsisë duke qenë shumë afër me sllavo-maqedonët, të cilët bashkë me pomakët, zinin 51 për qind të popullsisë. Ndërsa në tre sanxhakët e tjerë të vilajetit të Manastirit, në ata të Dibrës, të Korçës e të Elbasanit, shqiptarët myslimanë, ortodoksë e katolikë përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë. Popullsitë joshqiptare (serbe dhe në një masë më të madhe ajo sllavo-maqedone) ishin vendosur në disa vise e sidomos në ato periferike të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, ndërsa në vilajetin e Selanikut, përveç popullsisë sllavo-maqedone që përbënte shumicën, kishte edhe popullsi greke, vllahe, turke dhe pakica të tjera.
Në rrethana të tilla ndërhyrja e shteteve ballkanike dhe e Fuqive të Mëdha në çështjen maqedone prekte drejtpërdrejt interesat kombëtarë të popullit shqiptar dhe cenonte tërësinë e trojeve të tij. Një veprimtari të gjerë në të ashtuquajturën Maqedoni ndërmorën qarqet drejtuese të Bullgarisë, të cilat u orvatën të vënë nën kontrollin e tyre luftën e drejtë çlirimtare që popullsia sllavo-maqedone, e udhëhequr nga Organizata e Brendshme Revolucionare e Maqedonisë (e themeluar në vitet 1893-1894), zhvillonte kundër pushtuesve osmanë. Ato përpiqeshin t’ua nënshtronin këtë lëvizje synimeve ekspansioniste të Mbretërisë Bullgare, për të krijuar një Bullgari të Madhe, me kufijtë e caktuar nga Traktati i Shën-Stefanit i vitit 1878. Këtij qëllimi i shërbente edhe kërkesa që qeveria bullgare, duke filluar nga viti 1894, u parashtroi Fuqive të Mëdha për formimin e një “Maqedonie autonome”, ku të përfshiheshin edhe viset shqiptare të vilajeteve të Manastirit e të Kosovës, e cila shihej si një fazë kalimtare për aneksimin e territoreve të saj nga Bullgaria.
Të njëjtat aspirata pushtuese vijuan të ushqenin edhe qarqet sunduese të Serbisë e të Greqisë, që lakmonin gjithashtu të pushtonin gjithë Shqipërinë e Maqedoninë. Në Serbi kishte shpërthyer me një forcë të re propaganda serbomadhe e ushqyer nga qarqet drejtuese dhe po punohej me të gjitha mjetet për të zbatuar programin e “Naçertanies”, të rimëkëmbjes së Perandorisë së Stefan Dushanit, ku të përfshihej, në fillim vilajeti i Kosovës dhe më pas gjithë Shqipëria. Edhe në Greqi qarqet politike dhe një varg organizatash shoviniste (“Shoqëria Kombëtare”, “Helenizmi” etj.), të krijuara në mesin e viteve 90, vijuan veprimtarinë e tyre për të përgatitur pushtimin e territoreve shqiptare e maqedone.
Rivaliteti ndërmjet Bullgarisë, Greqisë e Serbisë u shfaq në fillim me grindjen kishtare, që shpërtheu me forcë gjatë viteve 1894-1896, midis Patrikanës greke të Stambollit, e cila përpiqej të ruante të drejtën tradicionale për të pasur në varësi ortodoksët e Perandorisë Osmane, Ekzarkatit bullgar, që ishte shkëputur prej saj qysh më 1870, dhe kishës serbe. Në vitin 1895 qeveria e Sofjes kërkoi nga Stambolli emërimin e pesë peshkopëve bullgarë në viset shqiptare e maqedone. Kjo kërkesë u hodh poshtë atëherë nga kryeministri turk Said Pasha.
Në vitin 1896 Serbia shkëputi nga Porta e Lartë urdhëresën për emërimin e një mitropoliti serb në Prizren, për të cilin po punonte prej kohësh, ndërsa në janar të vitit 1897 Stambolli caktoi një administrator serb në dioqezën e Shkupit, që Beogradi synonte ta vinte nën kontrollin e kishës së vet.
Rritja e ndikimit të kishave bullgare e serbe në viset shqiptare, çelja më 1890 e një shkolle bullgare në Korçë, si edhe orvatjet e reja për t’i futur dioqezat e krahinave lindore shqiptare nën varësinë e Ekzarkatit dhe ato të Kosovës nën varësinë e kishës serbe dhe për t’i paraqitur ato si sllave, i shtyu atdhetarët shqiptarë që, krahas qëndresës kundër Patrikanës greke të Stambollit, që punonte prej kohësh për të asimiluar të krishterët shqiptarë, të luftonin edhe kundër ekspansionit bullgar e serb e të kishave të tyre.
Në këto rrethana, në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare u hodh përsëri ideja e shfaqur prej kohësh për të krijuar një kishë shqiptare të pavarur nga Patrikana e Stambollit si një nga mjetet që do t’i jepte fund ndikimit që qarqet shoviniste fqinje ushtronin mbi popullsinë ortodokse shqiptare me anë të kishës së tyre dhe do t’u hiqte mundësinë për ta përdorur atë dhe klerin e lartë ortodoks si një mjet politik për të përmbushur lakmitë e tyre pushtuese ndaj territoreve shqiptare.
Atdhetarët shqiptarë të Rumanisë protestuan disa herë me anë të peticioneve që i dërguan Patrikanës kundër politikës asimiluese të kishës së huaj e të asaj greke patriarkiste në veçanti. Po kështu, më 1894 iu dërgua sulltanit një memorandum nga Shqipëria në emër të treqind fshatrave shqiptare të disa krahinave të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, ku parashtrohej ankesa ndaj Portës së Lartë, që u jepte mundësi bullgarëve, serbëve dhe grekëve të ngrinin në viset shqiptare, si në Dibër, në Prizren, në Prishtinë e gjetkë, shkolla, peshkopata e seminare në gjuhët e tyre. Në këtë memorandum kërkohej gjithashtu leje për hapjen e shkollave shqipe në këto vise. Autoritetet turke jo vetëm që nuk i morën parasysh këto kërkesa, por përkundrazi i internuan nismëtarët e memorandumit.
Qarqet drejtuese të shteteve fqinje ngritën gjithashtu komitetet e tyre, që merreshin me organizimin dhe dërgimin e bandave të armatosura në viset maqedone e shqiptare. Në pranverën e vitit 1895 komitetet bullgare hodhën bandat e armatosura, të komanduara nga oficerë bullgarë, në vilajetet e Selanikut, të Manastirit dhe të Kosovës. Nga mesi i viteve 90 edhe Serbia, duke ndjekur shembullin e Bullgarisë, filloi të hedhë bandat e saj në territoret periferike të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, ndërsa bandat greke, të përbëra nga ushtarë e oficerë grekë, në verën e vitit 1896, vepronin në viset e Maqedonisë e të Shqipërisë, deri në rrethet e Prespës, të Peristerit etj.
Organizatat nacionaliste bullgaro-maqedone dhe ato greke me bandat e tyre sulmonin popullsinë e fshatrave krishtere shqiptare e maqedone për ta detyruar atë të braktiste kombësinë e vet dhe, sipas përkatësisë fetare, të shpallej bullgare ose greke. Përveç kësaj, gjatë viteve 1896-1897 bandat e armatosura bullgare, serbe e greke zhvilluan në qendra të ndryshme të vilajeteve të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës përleshje të armatosura jo vetëm kundër forcave ushtarake osmane, por edhe kundër njëra-tjetrës, duke tërhequr në këtë luftë edhe kombësitë e ndryshme të këtyre vilajeteve.
Edhe qëndrimi që Fuqitë e Mëdha mbanin ndaj çështjes shqiptare, nuk ndihmonte në zgjidhjen e saj. Politika e tyre ndaj Shqipërisë përcaktohej nga interesat e tyre ekonomike e politike në këtë zonë dhe nga pozita gjeostrategjike e territoreve shqiptare, përmes të cilave kalonin rrugët tregtare, si edhe ato të një ekspansioni të mundshëm të këtyre fuqive drejt lindjes, në thellësi të Ballkanit e drejt jugut për në Selanik, në detin Egje, në Mesdhe e në Afrikë.
Ndërkaq, Shtetet e Mëdha evropiane, sidomos Rusia, Austro-Hungaria e Italia, sado që aspironin të vendosnin kontrollin mbi zotërimet ballkanike të Perandorisë Osmane e në mënyrë të veçantë mbi Shqipërinë, për një kohë të gjatë u detyruan të ndiqnin politikën e ruajtjes së status quo-së së Perandorisë Osmane. Kjo politikë shihej si një mjet që do të ruante, qoftë edhe përkohësisht “ekuilibrin” ndërmjet tyre në luftën për ndikimin në Lindjen e Afërme dhe në veçanti në zotërimet evropiane të Turqisë.
Megjithatë, Anglia, duke dashur ta largonte Rusinë nga çështjet e Lindjes së Largme dhe të fuste shtetet evropiane në luftë me njëri-tjetrin për “trashëgimin osman”, që nga viti 1895 disa herë i propozoi Gjermanisë e më vonë Rusisë, që ta ndanin Perandorinë Osmane, e cila, sipas shprehjes së kryeministrit të atëhershëm anglez Salsbori, “ishte e pafuqishme për të jetuar”. Anglia propozonte me këtë rast që “Italinë ta kënaqte në Tripoli dhe në Shqipëri”. Gjermania kundërshtoi atëherë çdo projekt për copëtimin e Perandorisë Osmane dhe këmbënguli të ruhej status quo-ja. Me këtë qëndrim Berlini kërkonte të shmangte një përleshje të Gjermanisë ose edhe të aleatit të saj Austro-Hungarisë me Rusinë dhe ta hidhte këtë të fundit në luftë me Anglinë në Lindjen e Largme.
Rusia, e angazhuar në Lindjen e Largme, ndonëse nuk kishte hequr dorë nga pretendimet e saj të vjetra mbi Stambollin e Ngushticat, nuk pranoi të kthehej në këtë kohë në çështjet e Lindjes së Afërme, prandaj, preferoi që përkohësisht të ruhej status quo-ja në Perandorinë Osmane. Rusia u gjend atëherë në një pozitë kontradiktore: nga njëra anë kundërshtonte të gjitha propozimet e Anglisë për ndarjen e “trashëgimit osman”, ndërsa nga ana tjetër, ashtu si më parë, Rusia përkrahte synimet e shteteve sllave të Ballkanit për t’u zgjeruar në Turqinë Evropiane dhe për të pushtuar territoret shqiptare.
Austro-Hungaria, nga ana e saj, kërkonte të shtinte në dorë një pjesë të mirë të territoreve ballkanike të Perandorisë Osmane, duke përfshirë edhe vilajetet shqiptare të Shkodrës, të Kosovës e të Manastirit dhe të dilte në Selanik. Por kjo nuk mund të arrihej pa përleshje me Rusinë, me të cilën do të bashkoheshin edhe shtetet sllave të Ballkanit dhe do të përfundonte me forcimin e pozitave të Rusisë në Turqinë Evropiane. Në këto rrethana Austro-Hungaria, duke qenë edhe nën trysninë e Gjermanisë, që nuk donte konflikte në Lindjen e Afërme, ndoqi politikën e ruajtjes së status quo-së në Perandorinë Osmane. Ndërkaq, Vjena përpiqej që të siguronte epërsinë ekonomike e politike në Shqipëri e në Maqedoni dhe, “kur të vdiste i sëmuri i Bosforit, që ndodhej në shtratin e vdekjes”, të vendoste kontrollin mbi to. Austro-Hungaria shfrytëzonte për të forcuar pozitat e saj në Shqipëri edhe të drejtën e protektoratit fetar mbi klerin katolik e katolikët e Perandorisë Osmane, të siguruar prej kohësh. Nga 240 institucione kishtare katolike, që Vjena mbante nën drejtimin e saj në Perandorinë Osmane, 220 ishin ngritur në Shqipëri.
Italia, e cila, njëlloj si Austro-Hungaria, punonte për t’u zgjeruar drejt bregdetit shqiptar të Adriatikut e të Jonit, që zinin një pozitë kyçe në kanalin e Otrantos dhe për depërtimin në brendi të Ballkanit, preferoi të respektonte në atë kohë status quo-në në Perandorinë Osmane e në Shqipëri.
Politika e ruajtjes së status quo-së në Perandorinë Osmane, ashtu si Fuqitë e tjera të Mëdha, edhe Austro-Hungarinë e detyronte të kundërshtonte çdo lëvizje politike autonomiste dhe të armatosur të popullit shqiptar, e cila, bashkë me çlirimin e tij, do të sillte fundin e sundimit osman në Ballkan. Megjithatë, Vjena nxiste dhe përkrahte zhvillimin arsimor e kulturor të shqiptarëve dhe përpjekjet që bëheshin për zgjimin e tyre kombëtar. Në të njëjtën kohë ajo shfrytëzonte politikën pushtuese të shteteve sllave të Ballkanit ndaj Shqipërisë dhe rrezikun që përfaqësonte ajo për të ardhmen e saj, për të krijuar te shqiptarët bindjen se e vetmja rrugë shpëtimi ishte protektorati austro-hungarez mbi territoret shqiptare.
Shtetet evropiane, sidomos Austro-Hungaria, Italia e Franca, kishin ngritur në qytetet e vilajeteve shqiptare konsullatat dhe agjencitë tregtare, që u shërbenin jo vetëm marrëdhënieve me këto treva, por edhe synimeve politike të qeverive të tyre në Shqipëri.
Lakmitë pushtuese të qeverive ballkanike, të nxitura edhe nga qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare, si edhe rreziku i ri i copëtimit të trojeve shqiptare i dhanë një shtytje luftës së popullit shqiptar për autonominë e Shqipërisë dhe për ruajtjen e tërësisë tokësore të vendit.

Kërkesat për autonominë e Shqipërisë (1896)
Qeveria turke nuk ishte në gjendje as të zgjidhte çështjen maqedone, as të ndalonte ndërhyrjet e shteteve fqinje e të Fuqive të Mëdha në Turqinë Evropiane. Nën presionin e tyre dhe me shpresën që të dilte nga gjendja e vështirë, sulltan Abdyl Hamiti shpalli, më 22 prill 1896, dekretin “Mbi reformat në vilajetet e Rumelisë”, që përfshinte masa të tilla, me të cilat Porta e Lartë mendonte të siguronte “barazinë” e të krishterëve me myslimanët, si emërimi në vilajetet e Edrenesë, të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës i ndihmësvalinjve të krishterë (maqedonë, serbë ose grekë) dhe futja e përfaqësuesve të tyre në këshillat administrativë (mexhliset) e këtyre vilajeteve, plotësimi i policisë dhe i xhandarmërisë me të krishterë të po këtyre kombësive, që do të përbënin 10 për qind të efektivit të tyre etj.
Për zbatimin e këtyre masave sulltani dërgoi në vilajetet e Selanikut e të Manastirit një komision të veçantë, të kryesuar nga Haki Beu. Në vilajetin e Kosovës u ngarkua me këtë detyrë vetë valiu, Hafiz Mehmet pasha. Megjithatë, ato nuk bënë efektin që priste Porta e Lartë as mbi bullgarët, serbët e grekët, as edhe mbi Fuqitë e Mëdha, që vijuan veprimtarinë e tyre politike në Turqinë Evropiane. Meqë nuk zgjidhën asnjë nga problemet politike, ekonomike e shoqërore të popujve të shtypur të Turqisë Evropiane, reformat nuk arritën të parandalonin lëvizjen e tyre çlirimtare.
Shpallja nga sulltani e reformave të prillit vuri në lëvizje tërë klasat dhe forcat politike të shoqërisë shqiptare. Pavarësisht nga dallimet që kishin në pikëpamjet dhe në qëndrimet e tyre ndaj sunduesve osmanë, përfaqësuesit e shtresave të ndryshme të popullsisë shqiptare e pritën me shqetësim e me pakënaqësi dekretin e reformave. Shqiptarët e dinin se përfshirja e vilajeteve të Manastirit e të Kosovës në zonën e reformave do të çonte në shkëputjen e tyre nga dy vilajetet e tjera shqiptare (i Shkodrës dhe i Janinës) dhe në pranimin e tyre zyrtar si toka sllavo-maqedone. Ky rrezik ishte real në kushtet kur qarqet shoviniste bullgare kërkonin të futnin në kufijtë e Bullgarisë ose të Maqedonisë “autonome”, të projektuar prej tyre, në perëndim të vilajetit të Manastirit viset shqiptare deri në Boboshticë e në Drenovë (afër Korçës) dhe në veriperëndim Dibrën së bashku me një pjesë të Kosovës deri në Kumanovë.
Shqiptarët kundërshtuan përfshirjen e viseve të tyre në zonën e reformave maqedone dhe njëherazi kërkuan nga qeveria e sulltanit reforma të veçanta për tërë vilajetet shqiptare. Për shkak të qëndresës së popullsisë shqiptare të vilajeteve të Manastirit, Komisioni i reformave, i kryesuar nga Haki Beu, që mbërriti këtu në maj të vitit 1896, qëndroi vetëm tri javë, u detyrua të largohej menjëherë nga kazaja e Kërçovës dhe nuk guxoi të shkojë në sanxhakët e Elbasanit e të Dibrës, që u kthyen në vatra të qëndresës kundër reformave. Propagandë të dendur për përhapjen e ideve kombëtare dhe për qëndresën ndaj reformave osmane zhvillonin atëherë në vilajetin e Manastirit dhe sidomos në Shqipërinë e Mesme, në Dibër, në Ohër, në Strugë, në Elbasan, në Tiranë, në Krujë dhe në qendra të tjera, atdhetarët Hamdi Ohri e Dervish Hima (Ibrahim Naxhi).
Në vilajetin e Kosovës urdhri për zbatimin e reformave u dha me vonesë, në nëntor të vitit 1896, por ndeshi kudo (në Prizren, në Pejë, në Gjakovë, në Gjilan, në Shkup etj.) në kundërshtimin e popullsisë shqiptare, e cila kërkoi gjithashtu reforma të veçanta për Shqipërinë, që do t’i siguronin asaj autonominë. Në organizimin e kësaj qëndrese, që në shumë qendra mori formën e luftës së armatosur, u shqua atdhetari kosovar Haxhi Zeka. Qëndresa ndaj reformave u shtri në verën e vitit 1896 edhe në vilajetin e Shkodrës dhe në atë të Janinës, në Shqipërinë e Jugut.
Përgjithësisht, përpjekjet e Portës së Lartë për zbatimin e reformave në vilajetet e Rumelisë dhe sidomos në ato shqiptare dështuan plotësisht. Në këto rrethana, kur lindi përsëri rreziku i copëtimit dhe i aneksimit të tokave shqiptare, atdhetarët rilindës nëpërmjet peticioneve, protestave e memorandumeve, që iu paraqitën në vitin 1896 Portës së Lartë e Fuqive të Mëdha, shtruan një varg kërkesash, që do të çonin në njohjen zyrtare të kombit shqiptar dhe të së drejtës së tij për mësimin e përdorimin e lirë të gjuhës amtare. Përfaqësuesit më të ngritur të lëvizjes parashtruan kërkesa më të përparuara, siç ishte ajo e autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë, të cilën e quanin si zgjidhjen më të drejtë të çështjes shqiptare në ato kushte.
Në maj të vitit 1896, kur Komisioni i Inspektimit (i Reformave) të Rumelisë ndodhej në vilajetin e Manastirit, një grup atdhetarësh i dorëzoi kryetarit të tij, Haki Beut, një promemorje, e cila ishte hartuar nga Dervish Hima dhe mbante nënshkrimin “Një dashamirës i atdheut”.
Në hyrje të saj përshkruhej me shprehje shumë të rrepta dhe me një qartësi të veçantë gjendja e rëndë e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar nën Perandorinë Osmane, dhunimet që ushtronin “nëpunësit e pandershëm që merrnin ryshfete, taksa të jashtëligjshme dhe bënin lloj-lloj veprimesh arbitrare mbi popullin…”. “Të flasim shkurt, - thuhej në këtë dokument, - … qeveria e jonë na shtyp, na pi gjakun dhe pak nga pak po na shkatërron”. Atdhetarët shqiptarë e vinin theksin gjithashtu te rreziku i jashtëm që kërcënonte Shqipërinë, për shkak të lakmive pushtuese të Bullgarisë, të Serbisë e të Greqisë dhe të ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha.
Në këtë dokument, atdhetarët shqiptarë i parashtronin Portës së Lartë e sulltanit, të cilët i quanin përgjegjës për këtë gjendje të vendit, një varg kërkesash politike-kulturore, që i vlerësonin si tepër të ngutshme e të domosdoshme për parandalimin e rrezikut të jashtëm dhe për afirmimin kombëtar të shqiptarëve, siç ishin: ndalimi i propagandave dhe i shkollave të huaja në Shqipëri; dëbimi i mësuesve të huaj dhe zëvendësimi i tyre me mësues shqiptarë, myslimanë e të krishterë; zhvillimi i arsimit në gjuhën amtare, duke çelur shkolla shqipe, që do të ndihmonin në konsolidimin e kombit shqiptar, do të mbronin vetëqenien e tij, do të çrrënjosnin ndikimet e huaja dhe do të çonin në njohjen e kombësisë shqiptare nga Porta e Lartë e nga shtetet e huaja.
Promemorja e majit të vitit 1896 zë vend të rëndësishëm në mendimin politik të Rilindjes, si për kërkesat kombëtare që përmbante, ashtu edhe për faktin se ajo kishte dalë nga pena e atdhetarëve shqiptarë, që vepronin e jetonin brenda vendit dhe shprehte pikëpamjet e tyre.
Në korrik të vitit 1896 iu dërgua kryeministrit turk dhe nëpërmjet tij sulltanit një memorandum nga një komitet i reformës shqiptare jashtë atdheut (në Bukuresht), në emër të banorëve të krishterë e myslimanë të Ballkanit e të Shqipërisë dhe në mënyrë të veçantë me porosi të delegatëve e të krerëve të vilajeteve të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës. Memorandumi, që mbante nënshkrimin “Në emër të popullit shqiptar” dhe që ishte shkruar në gjuhën turke nga doktor Ibrahim Temoja, atdhetar nga Struga (në atë kohë i arratisur nga Stambolli dhe i vendosur në koloninë shqiptare të Rumanisë), iu dërgua Portës së Lartë me nismën e tij, të Nikolla Naços e të Faik Konicës.
Pasi shprehej në këtë memorandum protesta kundër propagandave të huaja, të Bullgarisë, të Serbisë, të Greqisë e të Malit të Zi, që synonin të asimilonin dhe të shkombëtarizonin popullsinë shqiptare, kërkohej që qeveria osmane t’i njihte shqiptarët, myslimanë e të krishterë, si një komb më vete dhe që përkatësia fetare të mos përzihej me atë kombëtare.
Memorandumi i korrikut të vitit 1896 nuk shtroi drejtpërsëdrejti çështjen e autonomisë së Shqipërisë, por duke u kufizuar me nevojën e zbatimit në vilajetet e Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës të Ligjit organik, të parashikuar në nenin 23 të vendimeve të Kongresit të Berlinit, kërkoi këto reforma: lirimin e gjithë shqiptarëve të burgosur e të internuar për arësye politike; ndalimin e propagandës shkollore-kishtare greke e sllave në Shqipëri; çeljen e shkollave kombëtare shqipe; themelimin e kishës shqiptare dhe përdorimin e gjuhës shqipe në kishat greke e sllave.
Zbatimi i këtyre masave, që diktoheshin më shumë nga rreziku i jashtëm, do të çonte në njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare, të përkatësisë etnike shqiptare të vilajeteve të banuara nga shqiptarët, në vendosjen e një administrate vendase dhe do të shënonte kështu një hap të rëndësishëm drejt sendërtimit të programit të autonomisë dhe të sigurimit të tërësinë së trojeve shqiptare.
Po në vitin 1896 iu dërgua Fuqive të Mëdha një memorandum tjetër, me titull “Peticion për të kërkuar mbështetjen dhe mbrojtjen e qeverive të Fuqive të Mëdha”, i hartuar në frëngjisht, me nënshkrimin “Në emër të popullit shqiptar”. Një kopje e tij i është dërguar qeverisë angleze më 18 shtator 1896 nga Shoqëria “Dëshirë” e Sofjes. Megjithatë, variant i parë i tij ka dalë nga kolonia shqiptare e Rumanisë dhe është hartuar në gjuhën turke nga doktor Ibrahim Temoja. Meqë ky peticion nuk i është dërguar vetëm Anglisë, por edhe qeverive të Fuqive të tjera të Mëdha, ka shumë mundësi që këtyre t’u jetë çuar nga Bukureshti, ku kishte edhe prejardhjen e tij.
Në peticion kërkohej mbështetja e Fuqive të Mëdha për zgjidhjen e çështjes shqiptare duke zbatuar një varg reformash radikale, të cilat do të çonin në formimin e një njësie shtetërore autonome shqiptare. Përmbajtjen themelore të këtij dokumenti e përbënte kërkesa e bashkimit të vilajeteve (të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës) në një vilajet të vetëm, me kryeqendër Manastirin, me një guvernator (vali) shqiptar në krye, me një administratë të veçantë të përbërë nga funksionarë shqiptarë, myslimanë e të krishterë. Aty përcaktohej gjithashtu struktura organizative e vilajetit të bashkuar shqiptar: në kryeqendrën e tij, pranë guvernatorit të përgjithshëm, do të funksiononte një Këshill i Pleqve, i përbërë prej 24 anëtarësh (nga 6 për çdo vilajet), që do të ishin nga njerëzit më të aftë, myslimanë e të krishterë, sipas përbërjes së popullsisë së sanxhakëve dhe të kazave. Në memorandum kërkohej gjithashtu hapja e shkollave në qytetet dhe në fshatrat e Shqipërisë, ku krahas me shqipen do të mësohej edhe turqishtja, e cila njihej si gjuhë zyrtare. Kombësive të tjera, që banonin në vilajetet shqiptare, u njihej e drejta e shkollimit në gjuhën e tyre amtare. Shërbimi ushtarak do të ishte i përgjithshëm për myslimanët e të krishterët dhe do të kryej në Evropë, për mbrojtjen e kufijve të Shqipërisë.
Në peticion kërkohej gjithashtu që konsujt e Fuqive të Mëdha, të cilët ndodheshin në Manastir, të ngarkoheshin për të kontrolluar vendimet e Këshillit të Pleqve, derisa të përmbusheshin reformat e parashikuara.
Në vjeshtën e vitit 1896, në Shqipëri e sidomos në qendrat e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, që kërcënoheshin më shumë nga rreziku i copëtimit për shkak të reformave osmane, u bënë përpjekje për një qëndresë të organizuar e të përbashkët kundër ndërhyrjeve të shteteve fqinje dhe Portës së Lartë. Kjo do të arrihej duke themeluar një lidhje të re shqiptare, e cila, sipas shembullit të Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) do të merrte përsipër këtë detyrë. Nën drejtimin e udhëheqësit të lëvizjes kombëtare në Kosovë, Haxhi Zekës, që u vu në krye të këtyre përpjekjeve, në fundin e tetorit të vitit 1896 u mbajtën në Prishtinë njëra pas tjetrës dy mbledhje të përfaqësuesve të popullsisë shqiptare, ku u diskutuan kërkesa e autonomisë, e vetëqeverisjes së vendit dhe nevoja e organizimit dhe e armatosjes së popullit për mbrojtjen e atdheut nga rreziku i jashtëm. Për blerjen e armëve u vendos një kontribut në masën 10% të të ardhurave të çdo shqiptari, që filloi të vilej menjëherë. Në fundin e tetorit e në fillim të nëntorit u zhvilluan bisedime për bashkimin e shqiptarëve në një lidhje të re në Prishtinë, në Pejë, në Dibër, në Elbasan dhe në qendra të tjera.
Gjatë këtyre takimeve shqiptarët e Shkupit, të Prizrenit, të Pejës, të Dibrës e të të gjitha viseve të Veriut shtruan edhe kërkesën e autonomisë, duke shpresuar se edhe sulltani nuk do ta kundërshtonte atë, se ai do të pranonte ta bënte Shqipërinë një principatë autonome. Në fundin e tetorit përfaqësuesit e popullsisë së Kosovës, të mbledhur në Prishtinë, kërkuan haptazi nga sulltani që t’i jepte Shqipërisë vetëqeverisjen, të vinte në krye të saj një princ të pavarur dhe ajo të kishte të drejtë t’i mbante vetë të ardhurat nga viset shqiptare, duke i dhënë një pjesë Stambollit. Edhe atdhetarët dibranë kërkuan, në nëntor të vitit 1896, që të formohej një vilajet i bashkuar shqiptar, i cili do të përbënte bërthamën e shtetit autonom kombëtar.
Në kushtet kur Porta e Lartë kundërshtonte çdo reformë, që mund të cenonte sundimin e saj në Shqipëri e në Ballkan, ndërsa Fuqitë e Mëdha këmbëngulnin për ruajtjen e status quo-së së Perandorisë Osmane, kërkesa e autonomisë së Shqipërisë, që u parashtrua nga përfaqësuesit e popullsisë shqiptare brenda vendit dhe nga kolonitë shqiptare të mërgimit, si edhe përpjekjet për të formuar një lidhje të re nuk dhanë rezultat.

Çështja shqiptare gjatë Krizës Lindore të vitit 1897
Në pranverën e vitit 1897, si pasojë e shpërthimit të luftës greko-turke për çështjen e Kretës, gjendja politike në Shqipëri u acarua edhe më shumë. Krahas rrezikut që i kërcënohej pjesës jugore të Shqipërisë nga forcat greke, lindi edhe ai i ndërhyrjes së shteteve të tjera të Ballkanit (të Serbisë e të Bullgarisë) që cenonte tërësinë territoriale të trevave veriore e verilindore të Shqipërisë.
Përqendrimi i trupave greke në kufijtë e Thesalisë e të vilajetit të Janinës dhe rreziku i copëtimit të tokave shqiptare në rast se fitonte Greqia, e largoi për një kohë vëmendjen e atdhetarëve shqiptarë nga lufta kundër sunduesve osmanë dhe e drejtoi atë nga Athina. Megjithatë, derisa trupat greke luftonin për Kretën dhe nuk kishin filluar ende veprimet ushtarake në Shqipërinë e Jugut, në vilajetin e Janinës, udhëheqësit e lëvizjes kombëtare dhe shumica e parisë shqiptare nuk pranuan t’i jepnin Turqisë ushtarë dhe i kumtuan Portës së Lartë se do t'i ruanin forcat e tyre për mbrojtjen e kufijve të Shqipërisë.
Pas ndërmarrjes pa sukses për të pushtuar Kretën në mesin e shkurtit të vitit 1897, Greqia e shtriu luftën në Thesali dhe në vilajetin e Janinës, ku sulmoi forcat turke më 12 prill të vitit 1897. Kjo rrethanë i dha mundësi sulltanit që luftën kundër Greqisë ta paraqiste si luftë për mbrojtjen e territoreve shqiptare. Ndërkaq, edhe atdhetarët shqiptarë, udhëheqës të lëvizjes kombëtare, përballë rrezikut të pushtimit të Shqipërisë së Jugut nga Greqia, u detyruan të ndryshonin qëndrimin dhe ta përballonin me forcat e tyre agresionin grek. Gazeta “Shqipëria” e Bukureshtit e përcaktoi këtë qëndrim të atdhetarëve shqiptarë me këto fjalë: “Në fillim të luftës greko-turke, kur grekët luftonin për Kretën, për ta bashkuar ose për autonominë e saj, shqiptarët, të krishterë e myslimanë, simpatizuan luftën e grekëve dhe deklaruan se nuk i japin (Turqisë - shën. i aut.) ushtarë për luftën. Por, kur panë se Greqia donte të rrëmbente Maqedoninë dhe Epirin, domethënë Shqipërinë, simpatitë e botës u kthyen në zemërim, ashtu edhe ca më shumë ajo e shqiptarëve…, që u lëshuan të mbrojnë mëmëdheun e tyre”.
Në të njëjtën kohë Porta e Lartë, me anë të premtimeve për t’u dhënë tituj, shpërblime e privilegje në administrimin e vendit, bëri për vete parinë shqiptare. Në këtë mënyrë ajo siguroi mobilizimin e forcave “vullnetare” shqiptare, që u hodhën në luftë kundër ushtrisë greke në kufirin jugor të Shqipërisë, në vilajetin e Janinës.
Në këto rrethana ushtria greke pësoi disfatë të rëndë në frontin e Janinës dhe u shpartallua plotësisht brenda tri javësh. Por, me ndërhyrjen e Rusisë dhe të Fuqive të tjera të Mëdha, trupat osmane, ku bënin pjesë edhe repartet vullnetare shqiptare, e ndalën përparimin e tyre të mëtejshëm. Më 19 maj u nënshkrua armëpushimi ndërmjet Turqisë e Greqisë dhe më 4 dhjetor 1897 Traktati përfundimtar i Paqes. Megjithëse doli fitimtare, Perandoria Osmane, sipas marrëveshjes me Shtetet e Mëdha evropiane, e humbi Kretën, e cila u shpall autonome dhe “asnjanëse”, nën administrimin e një guvernatori të krishterë, që në të vërtetë do të ishte grek dhe nën kontrollin e Fuqive të Mëdha.
Meqenëse lufta greko-turke shkaktoi acarimin e gjendjes politike në Ballkan dhe mund të prishte status quo-në e Perandorisë Osmane, Austro-Hungaria e Rusia shpejtuan të merreshin vesh ndërmjet tyre për çështjet e Ballkanit e të Lindjes së Afërme. Si rrjedhojë e bisedimeve që u zhvilluan në Peterburg në muajin prill ndërmjet perandorit të Austro-Hungarisë, Franc Jozef, dhe carit të Rusisë, Nikolla II, si edhe pas notave që u shkëmbyen ndërmjet ministrave të Jashtëm të të dy shteteve, në maj të vitit 1897, u arrit, në parim, një marrëveshje që theksonte edhe njëherë interesimin e vendosmërinë e të dyja fuqive për të ruajtur status quo-në në Ballkan. Me këtë rast Ballkani u nda në dy zona ndikimi: në atë austriake të perëndimit dhe në atë ruse të lindjes.
Në këto nota bëhej fjalë gjithashtu për qëndrimin që do të mbahej, në qoftë se më në fund do të ishte e pamundur të ruhej status quo-ja në Ballkan. Në këtë rast Austro-Hungaria kërkoi të aneksonte Bosnjën dhe Hercegovinën që i kishte pushtuar nga koha e Traktatit të Berlinit, si edhe sanxhakun e Jenipazarit. Lidhur me çështjen shqiptare, që zuri një vend të rëndësishëm në bisedimet austro-ruse, Vjena propozoi që të krijohej një shtet i pavarur shqiptar me emrin Principata e Shqipërisë, që do të përfshinte në kufijtë e vet tokat midis Janinës në jug dhe liqenit të Shkodrës në veri dhe do të kishte një shtrirje të “arsyeshme” në lindje. Tokat që do të mbeteshin pas kësaj do t’u ndaheshin shteteve të vogla të Ballkanit në mënyrë që të ruhej ekuilibri i deriatëhershëm. Ky shtet, sipas projekteve të fshehta të Vjenës, do të vihej nën protektoratin austro-hungarez, i cili, në rast se do ta lejonin rrethanat, do të shoqërohej edhe me një pushtim të pjesshëm të tokave të Shqipërisë e në radhë të parë të Durrësit e të Vlorës. Kjo do t’i siguronte Austro-Hungarisë kontrollin mbi Otranton dhe mbi detin Adriatik.
Propozimet e Austro-Hungarisë për sistemin e ri në Ballkan dhe për ndarjen e territoreve të Turqisë Evropiane, u kundërshtuan nga ministri i Jashtëm i Peterburgut si të papajtueshme me interesat dhe politikën e Rusisë në Ballkan, që synonte të zgjeronte shtetet sllave deri në brigjet shqiptare të Adriatikut.
Ripohimi nga ana e Fuqive të Mëdha i politikës së ruajtjes së status quo-së në Perandorinë Osmane bëri që sulltani ta ndiente veten më të sigurt dhe të hiqte dorë nga premtimet që u kishte dhënë shqiptarëve gjatë luftës greko-turke për t’u bërë lëshime në administrimin e vendit. Sulltani kënaqi vetëm krerët gjysmëfeudalë, të cilëve u dha zotërime të reja tokësore dhe shpërblime të tjera që t’i lidhte më shumë pas Stambollit.
Kriza Lindore nxiti më tej lakmitë e Beogradit, të Sofjes e të Cetinës, që e shihnin luftën greko-turke si një moment të përshtatshëm për “të zgjidhur” çështjen maqedone, për të pushtuar territoret shqiptare dhe ato sllave-maqedone. Gjatë bisedimeve serbo-bullgare, që u zhvilluan në Sofje në shkurt të vitit 1897, kryeministri serb propozoi që të ndaheshin zonat e ndikimit e të veprimit të dy shteteve dhe, duke përfituar nga kjo luftë, të fillonin veprimet ushtarake në tokat shqiptare e maqedone. Por bisedimet e Sofjes nuk dhanë rezultat, për shkak të mosmarrëveshjeve ndërmjet Bullgarisë e Serbisë për ndarjen e të ashtuquajturave vilajete maqedone.
Ndërkaq, gjatë dhe pas luftës greko-turke (1897) shpërtheu me një forcë më të madhe konflikti kishtar serbo-greko-bullgar. Serbia kërkoi nga Stambolli që të rivendoste Patrikanën e Pejës (të hequr më 1767), nga e cila të vareshin dioqezat e Shkupit, të Prizrenit, të Dibrës e të Manastirit, duke synuar të themelonte kështu kishën e pavarur serbe në Turqinë Evropiane. Nga ana tjetër, Bullgaria kërkoi të shtinte në dorë selitë peshkopale të Dibrës e të Manastirit dhe të zbonte prej andej Patrikanën greke. Si Serbia, ashtu edhe Bullgaria synonin me këto masa të forconin pozitat e tyre politike dhe të krijonin një mbështetje për pretendimet territoriale mbi viset shqiptare të vilajeteve të Manastirit e të Kosovës.
Pas luftës greko-turke Porta e Lartë, duke u bërë lëshime të reja shteteve ballkanike, emëroi një mitropolit serb në Shkup në vitin 1897, nxori në pranverën e atij viti urdhrin për hapjen e shkollave serbe në vilajetet e Kosovës, të Manastirit e të Selanikut dhe në fillim të vitit 1898 emëroi dy dhespotë bullgarë (ekzarkistë) në Dibër e në Manastir.
Këto lëshime sollën dy pasoja: acaruan edhe më shumë kontradiktat ndërmjet Bullgarisë, Serbisë e Greqisë, që çuan në përleshje të reja të përgjakshme midis bandave të këtyre shteteve në viset shqiptare e maqedone dhe ashpërsuan gjendjen politike në Shqipëri, shtuan pakënaqësinë e shqiptarëve, territoret e të cilëve rrezikoheshin të aneksoheshin nga shtetet fqinje.

Besëlidhja Shqiptare e vitit 1897 dhe qëndresa e armatosur kundërosmane
Të bindur se e vetmja rrugë për t’u bërë ballë ndërhyrjeve të shteteve fqinje në Shqipëri dhe për të siguruar autonominë e saj, ishte organizimi i një lëvizjeje të përgjithshme kombëtare, atdhetarët rilindës dendësuan përpjekjet për ngritjen e ndërgjegjes politike të popullit shqiptar, për të ngulitur tek ai idenë e bashkimit e të organizimit. Krahas kësaj, rrethet atdhetare shqiptare zhvilluan një veprimtari të gjithanshme politike e organizative për të kapërcyer karakterin lokal e të kufizuar të lëvizjeve të veçanta kundërosmane dhe për t’i shkrirë ato në një lëvizje të vetme mbarëshqiptare. Edhe shoqëritë atdhetare të mërgimit, me gjithë punën e madhe që kishin bërë, vijonin të ishin të veçuara njëra nga tjetra dhe të palidhura sa duhej me qendrat kryesore të lëvizjes në Shqipëri.
Në kushte të tilla, atdhetarët rilindës arritën në përfundimin se para lëvizjes kombëtare ngrihej si detyrë e dorës së parë krijimi i një organizate të re, si ajo e Lidhjes së Prizrenit, që të përfshinte të gjithë vendin dhe të siguronte udhëheqjen e vetme të luftës për çlirimin kombëtar. Kjo bëhej edhe më e ngutshme për shkak të rritjes së veprimtarisë së qarqeve shoviniste fqinje për të pushtuar vilajetet shqiptare e sidomos ato të Kosovës e të Manastirit dhe nga paaftësia e qeverisë së sulltanit për të mbrojtur tërësinë tokësore të Shqipërisë.
Nismën për krijimin e një organizate të tillë e morën qytetet kryesore të vilajetit të Kosovës. Pas orvatjeve pa sukses që u bënë për këtë qëllim në fundin e vitit 1896, në fundin e shkurtit të vitit 1897, menjëherë pas shpërthimit të luftës greko-turke, u zhvilluan në Pejë e në Gjakovë mbledhje të përfaqësuesve të popullsisë dhe u hodhën bazat e një lidhjeje të re që u quajt Besëlidhja Shqiptare, organizatorë të së cilës ishin Haxhi Zeka? e Riza Kryeziu (Gjakova).Në krye të Komitetit që drejtonte veprimtarinë e saj u vu Haxhi Zeka, një nga udhëheqësit më të shquar të Lëvizjes Kombëtare në vilajetin e Kosovës.
Në pranverën e këtij viti Besëlidhja u zgjerua duke u shtrirë në qytete të tjera të Kosovës. Pas mbledhjeve e bisedimeve paraprake, që shqiptarët bënë në mars të vitit 1897 në Prizren, në Pejë e në Gjakovë, popullsia e këtyre qyteteve përfundoi një marrëveshje, shpalli një Besëlidhje të përbashkët. Besëlidhja u forcua më tej. Përfaqësuesit e popullsisë së qyteteve të vilajetit të Kosovës mbajtën mbledhje të njëpasnjëshme në fundin e marsit, në vendin e quajtur Babin Most (midis Prishtinës e Vuçiternës), ku u diskutuan masat që do të merreshin për mbrojtjen e Shqipërisë në rast të një sulmi nga shtetet fqinje.
Po në mars të vitit 1897 u mbajt në Shkodër një mbledhje e përfaqësuesve të popullsisë së sanxhakut të Shkodrës, ku u shqyrtua një rezolutë, në të cilën shtrohej si detyrë mbrojtja e tërësisë së trojeve shqiptare dhe sigurimi i të drejtave kombëtare të shqiptarëve. Por, me gjithë përpjekjet e Haxhi Zekës, vilajeti i Shkodrës nuk arriti atëherë të bashkohej me Besëlidhjen Shqiptare. Edhe përfaqësuesit e popullsisë së Shqipërisë së Jugut, të Vlorës, të Beratit, të Gjirokastrës e të qyteteve të tjera, me anën e letrave e të deklaratave që u dërguan në mars të vitit 1897 bashkatdhetarëve në Dibër, në Shkup, në Gjakovë, në Prishtinë e në qytete të tjera, shprehën gatishmërinë për të marrë pjesë në Besëlidhjen Shqiptare.
Besëlidhja Shqiptare përcaktoi si kërkesë kryesore ruajtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë nga rreziku i jashtëm. Kjo shpjegohet me dendësimin e orvatjeve të Serbisë, të Bullgarisë, të Malit të Zi e të Greqisë për të copëtuar trojet shqiptare, që u bënë edhe më të rrezikshme gjatë dhe pas luftës greko-turke të vitit 1897. Duke përfituar nga interesimi i Stambollit për mobilizimin e forcave vullnetare shqiptare për mbrojtjen e kufijve të Perandorisë Osmane, Besëlidhja veproi në mënyrë të hapur. Por udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e shfrytëzuan këtë interesim të Portës së Lartë për të mbrojtur tërësinë territoriale të atdheut, të Shqipërisë dhe jo për interesat e Perandorisë Osmane. Duke vënë theksin në këtë qëndrim të drejtë të Besëlidhjes Shqiptare, Sami Frashëri shkruante kështu në pranverën e vitit 1897: “Lidhjet janë aty (në Shqipëri - shën. i aut.) dhe jo për interesat e ndonjë koke të kurorëzuar (të sulltanit - shën. i aut.); ato janë organizuar vetëm e vetëm për të mbrojtur atdheun, me shpresë që një ditë, e cila sidoqoftë nuk duket e largët (shqiptarët - shën. i aut.) të bëhen të lirë dhe të lumtur”.
Haxhi Zeka dhe drejtuesit e tjerë të Besëlidhjes punuan gjithashtu për të vënë në themel të saj kërkesën e autonomisë së Shqipërisë, duke parashtruar si hap të parë drejt saj bashkimin e katër vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm. Kjo kërkesë u përcaktua edhe më qartë në programin e Komitetit të fshehtë Shqiptar, që vepronte në Kosovë në vitin 1897 dhe që udhëhiqte veprimtarinë e Besëlidhjes Shqiptare. Ky Komitet, që kishte degët e veta në qytetet e Kosovës, zhvilloi një veprimtari të fshehtë për të formuar një Shqipëri autonome, nën sovranitetin e sulltanit, me ushtri e administratë të pavarur shqiptare, sipas shembullit të Principatës Bullgare.
Atdhetarët rilindës brenda e jashtë atdheut, të frymëzuar nga Besëlidhja Shqiptare, bënë përpjekje për të përpunuar më tej programin e lëvizjes kombëtare dhe për ta orientuar Besëlidhjen drejt përmbushjes së detyrave themelore të saj. Nismën për këtë e mori Shoqëria e Stambollit, e cila në këtë kohë u riorganizua me emrin Komiteti Shqiptar, me kryetar gjithnjë Sami Frashërin. Në manifestin “Ç’duan shqiptarët”, që ky Komitet lëshoi në pranverën e vitit 1897, miratohej krijimi i Besëlidhjes, si edhe kërkesa e saj për ruajtjen e tërësisë territoriale të vendit.
Por Komiteti i Stambollit theksonte njëkohësisht se krahas kësaj ishte e nevojshme të luftohej kundër qeverisë së sulltanit dhe të ndryshoheshin marrëdhëniet e shqiptarëve me të. Komiteti parashikonte dy variante të mundshme të zgjidhjes së çështjes shqiptare. Nëse Evropa, thuhej në manifest, do të vijojë të respektojë tërësinë e Perandorisë Osmane, atëherë shqiptarët do të punojnë për të siguruar autonominë e Shqipërisë, për bashkimin e vilajeteve të saj në një vilajet të vetëm autonom, me gjuhën shqipe si gjuhë lokale dhe me një guvernator të përgjithshëm që do të administronte vendin nën kontrollin e një kuvendi kombëtar me funksionarë shqiptarë. Nëse Evropa do të vendoste t’i jepte fund Perandorisë Osmane, atëherë Shqipëria duhej të bëhej një shtet i lirë e i pavarur, të shkëputej krejtësisht prej saj.
Në të dy variantet ndërtimi shtetëror i Shqipërisë parashikohej të bëhej sipas parimeve demokratike e të përparuara të kohës. Sami Frashëri dhe atdhetarët e tjerë të Komitetit të Stambollit mendonin se sistemi më i përshtatshëm për Shqipërinë do të ishte republika, e cila do të ndërtohej në përputhje me kushtet e me traditat e vendit.
Në manifest i bëhej thirrje popullit shqiptar të vazhdonte edhe në të ardhmen luftën kundër synimeve shoviniste të Greqisë dhe të shteteve fqinje sllave për mbrojtjen e tërësisë së territoreve shqiptare, theksohej se duhej prerë çdo lidhje me Patrikanën dhe të formohej një kishë e pavarur shqiptare. Krahas kundërshtimit të hapur ndaj çdo protektorati të Fuqive të Mëdha mbi Shqipërinë, në manifest shprehej besimi në aftësitë e shqiptarëve për të drejtuar vendin e tyre.
Veprimtaria e mëtejshme e Besëlidhjes Shqiptare u pengua nga masat shtypëse të Portës së Lartë, e cila, në maj të vitit 1897, pas përfundimit të konfliktit me Greqinë dhe pas afirmimit nga Fuqitë e Mëdha të politikës së ruajtjes së status quo-së në Lindjen e Afërme, e ndjeu veten më të sigurt dhe humbi përkohësisht interesimin për të mobilizuar forcat shqiptare për mbrojtjen e kufijve të Turqisë Evropiane. Sulltani urdhëroi valiun e Kosovës që të shtypte çdo lëvizje, qoftë edhe legale, për zbatimin e reformave të premtuara prej tij gjatë luftës greko-turke. Në dekretin e majit të vitit 1897 sulltani kundërshtoi përsëri kërkesën e shqiptarëve për hapjen e shkollave shqipe. “Meqenëse gjuha e shtetit osman është gjuha osmane,- thuhej në këtë dekret,- nuk do të ishte aspak e lejueshme që të hapen shkolla në të cilat mësimi të zhvillohet në gjuhën shqipe…”.
Në pranverën dhe në verën e vitit 1897 gjendja në Shqipëri u acarua edhe më shumë për shkak të përqendrimit të forcave të mëdha ushtarake osmane për shtypjen e lëvizjes kombëtare. Nëpërmjet vijës hekurudhore të Shkupit u dërguan në Mitrovicë 34 vagona me ushtarë. Ndikim të ndjeshëm ushtroi në Shqipëri propaganda e ideve kombëtare, që atdhetarët zhvillonin brenda e jashtë vendit. Nëpërmjet thirrjeve drejtuar popullit dhe artikujve të botuar në shtyp, gjatë muajve maj-qershor të vitit 1897, sidomos në gazetën “Shqipëria” të Bukureshtit, veprimtarët rilindës grishnin shqiptarët që “të bashkoheshin, të punonin për kombin e tyre, për të pasur shtetin e vet të veçantë e të lirë, për t’u bërë zot të vendit, të Shqipërisë”.
Në këto rrethana shpërtheu në Shqipëri lëvizja e armatosur kundërosmane, që filloi në verën e vitit 1897 dhe vijoi deri në fundin e atij viti. Megjithëse u zhvillua në formën e kryengritjeve lokale, të veçuara nga njëra-tjetra, lëvizja kundërosmane pati karakter të theksuar politik, kishte si qëllim të fundit sigurimin e vetëqeverisjes, të autonomisë territoriale-administrative të vendit. Për karakterin politik dhe antiqeveritar të kësaj qëndrese bënte fjalë, në një nga relacionet që i dërgonte atëherë Portës së Lartë, edhe guvernatori i vilajetit të Manastirit. Ndërsa agjenti tregtar bullgar në Selanik, në nëntor të vitit 1897, i shkruante qeverisë së Sofjes se “pas luftës greko-turke shqiptarët kanë shfaqur në mënyrë të pandërprerë pakënaqësinë e tyre dhe po kërkojnë vazhdimisht autonominë”.
Vatra kryesore e qëndresës së armatosur në vitin 1897 u bë Shqipëria e Veriut, vilajetet e Kosovës e të Shkodrës. Qysh në maj popullsia e rretheve të Pejës, të Prizrenit, të Prishtinës, si edhe ajo e Dibrës, e Tetovës dhe e Kërçovës në vilajetin e Manastirit, hyri në konflikt të armatosur me ushtritë osmane. Gjatë verës lëvizja u shtri në vilajetin e Shkodrës dhe sidomos në krahinën e Mirditës. Me kërkesën e valiut të Shkodrës, sulltani urdhëroi të merreshin masa të jashtëzakonshme për shtypjen e qëndresës në vilajetet e Shkodrës e të Kosovës. Në të katër vilajetet shqiptare, në gushtin e vitit 1897, u arrestuan 300 atdhetarë shqiptarë, të akuzuar për organizimin e kryengritjes, të cilët u dërguan, përmes Manastirit, në shkretirat e Anadollit e të Afrikës osmane.
Përmasa edhe më të mëdha mori qëndresa e popullsisë shqiptare në gjysmën e dytë të vitit 1897, sidomos në vjeshtën e atij viti. Në vilajetin e Kosovës kjo lëvizje e armatosur udhëhiqej nga Besëlidhja Shqiptare dhe Komiteti i saj i fshehtë. Nëpërmjet degëve që kishte ngritur në qendrat e ndryshme të vilajetit të Kosovës, ky Komitet punonte për bashkimin e popullit në Besëlidhjen Shqiptare dhe, njëherazi, për organizimin e qëndresës së armatosur për autonominë e Shqipërisë. Në shtator të vitit 1897 shqiptarët kryengritës dëbuan nga Prizreni e nga Prishtina qeveritarët turq, mytesarifët dhe nëpunësit e korruptuar, ndërsa në fillimin e tetorit u zhvilluan në këto qendra, si edhe në rrethet e tjera, përleshje të armatosura me ushtritë osmane. Në mbledhjen që mbajti më 7 tetor, Porta e Lartë pranoi se “në mjaft sanxhakë të vilajetit të Kosovës pushteti qeveritar nuk ka asnjë ndikim”.
Krahas arrestimeve në masë të pjesëmarrësve të lëvizjes, qeveria e sulltanit, duke parë se vilajeti i Kosovës dhe veçanërisht rrethi i Shkupit kërcënohej nga një kryengritje e re, dërgoi atje 7 batalione, të pajisura me artileri, të sjella nga vilajeti i Janinës. Po në fillim të tetorit mbërriti në Shkodër Tefik pasha, i dërguar nga sulltani, gjoja “për të dëgjuar dëshirat” e shqiptarëve. Sikurse shkruante “Shqipëria” e Bukureshtit më 11 tetor të vitit 1897, tetëdhjetë shqiptarë nga krerët myslimanë e të krishterë të Shqipërisë së Sipërme i deklaruan delegatit turk se nuk do të pranonin të dorëzonin armët dhe t’i nënshtroheshin qeverisë turke, derisa ajo të zbatonte reformat që kishin kërkuar shqiptarët dhe pikërisht autonominë e vendit. Orvajtjet e Tefik Pashës për t’i bindur me anë të premtimeve krerët e Shkodrës e të malësive, që t’i dorëzonin armët, nuk dhanë rezultat.
Në ditët e para të nëntorit të vitit 1897 kryengritja, e udhëhequr nga Haxhi Zeka, përfshiu Pejën, Gjakovën, Prizrenin, Gucinë, Prishtinën, Tetovën dhe qendra të tjera të vilajetit të Kosovës. Në rrethet e Gjakovës u përqendruan 3-4 mijë kryengritës, të udhëhequr nga Riza Kryeziu, që shtinë në dorë qytetin dhe i detyruan funksionarët osmanë të iknin në Shkup. Nga 15 nëntori e deri në fundin e tij në rrethet e Pejës, të Prizrenit, të Gjakovës e të Prishtinës u zhvilluan, thuajse çdo ditë, përleshje të përgjakshme ndërmjet kryengritësve dhe ushtrisë osmane. Luftime të ashpra u bënë sidomos më 22 e 23 nëntor në rrethet e Gjakovës, kurse Shkupi kërcënohej nga kryengritësit e Kaçanikut.
Kryengritësit e populli kërkonin që në vend të funksionarëve të zbuar turq të emëroheshin “guvernatorë dhe nëpunës shqiptarë”, të krijohej kudo administrata shqiptare, ndërsa shqiptarët e Gjakovës deklaruan se do të vendosnin një “pushtet të pavarur nga sulltani”.
Gjendja vijoi të jetë e tendosur edhe në Shkodër. Më 11 dhjetor u mbajt këtu një mbledhje e përfaqësuesve të popullsisë së qytetit e të Malësisë, nga e cila iu dërgua sulltanit një memorandum, ku këmbëngulej për zbatimin e reformave në Shqipëri.
Në nëntor të vitit 1897 lëvizja u përhap edhe në Shqipërinë e Mesme e të Jugut, popullsia e të cilave, sidomos ajo e vilajetit të Janinës, ishte ngarkuar me taksa e me kontribute të rënda gjatë luftës greko-turke. Qëndresa kundërosmane që shpërtheu në Elbasan, në Tiranë, në Vlorë, në Gjirokastër, në Përmet, në Delvinë e në vise të tjera, kishte si qëllim të fundit sigurimin e autonomisë së Shqipërisë. Drejtuesit e lëvizjes bënë gjithashtu plane për të liruar të burgosurit e të internuarit politikë, ndërsa në Himarë shpërtheu kryengritja e hapur, e cila u shtyp nga forcat osmane.
Në verën e në vjeshtën e vitit 1897, kur Haxhi Zeka vazhdonte të punonte për zgjerimin e Besëlidhjes, Murat Toptani e bashkëpunëtorët e tij u përpoqën të bashkonin me Besëlidhjen edhe popullsinë e Shqipërisë së Mesme e të Jugut dhe të formonin një lidhje mbarëkombëtare, që të bashkonte gjithë shqiptarët, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë.
Po në nëntor të vitit 1897, në një situatë të acaruar politike, me nismën e Haxhi Zekës u mbajt në Pejë një mbledhje e gjerë e përfaqësuesve të popullsisë së vilajetit të Kosovës, ku morën pjesë rreth 500 veta, në të cilën u shqyrtua çështja e reformave që duhej të bëheshin në Shqipëri. Ndryshe nga grupi konservator, i kryesuar nga Riza Gjakova, Halil pashë Begolli e bajraktarë të tjerë, që nuk pranonin reforma radikale, të cilat do të ndryshonin marrëdhëniet e Shqipërisë me Perandorinë Osmane, Haxhi Zeka dhe ithtarët e tij parashtruan në këtë tubim kërkesën e autonomisë së Shqipërisë.
Lëvizja e armatosur kundërosmane dhe veprimtaria e Besëlidhjes Shqiptare pati edhe në këtë periudhë përkrahjen e shoqërive patriotike dhe të atdhetarëve që punonin jashtë vendit. Në nëntor të vitit 1897, kur lëvizja kryengritëse ishte ende në ngritje, me nismën e Shoqërisë “Dituria”, që ishte organizata më e madhe patriotike jashtë atdheut (me 2 000 anëtarë), u thirr në Bukuresht një mbledhje e gjerë, ku morën pjesë përfaqësuesit e “shoqërive kombëtare, të lidhjeve e të komiteteve që vepronin në Shqipëri dhe në kolonitë e mërgimit”. Në mbledhje u miratua një memorandum, i hartuar në shqip dhe i përkthyer në frëngjisht e italisht, i cili iu dërgua sulltanit dhe përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Stamboll, “Ndë emër të Llauzit (popullit - shën. i aut.) shqiptar”.
Në këtë memorandum kërkohej nga Turqia e nga qeveritë evropiane njohja e kombësisë shqiptare dhe autonomia territoriale-administrative e Shqipërisë, që do të sendërtohej duke bashkuar të katër vilajetet (ku shqiptarët përbënin shumicën) në një vilajet të vetëm, me një qeveritar të përgjithshëm shqiptar në krye dhe me kryeqytet Manastirin. Si gjuhë zyrtare për administratën shtetërore, institucionet shkollore e fetare do të ishte shqipja. Kërkohej gjithashtu ndalimi i çarmatimit të shqiptarëve dhe amnisti për gjithë ata që ishin internuar, ishin burgosur e ishin dëbuar jashtë për çështje politike. “Qeveria autonome e Shqipërisë” që do të vihej në krye të vendit, do t’i paguante sulltanit një shumë të caktuar të hollash.
Duke parashtruar rrugën e zgjidhjes së çështjes shqiptare me anë të krijimit të një shteti autonom, memorandumi i Bukureshtit iu përgjigj në thelb kërkesave të lëvizjes kombëtare në atë kohë. Të mbështetur në përvojën e Lidhjes së Prizrenit, autorët e këtij memorandumi e orientuan drejt lëvizjen kombëtare, duke theksuar se formimi i shtetit kombëtar e autonom do të ishte edhe rruga më e mirë për sigurimin e tërësisë territoriale të Shqipërisë.
Krahas kësaj, atdhetarët e Bukureshtit, duke miratuar këtë memorandum, sikurse theksonte një nga anëtarët e Komitetit të Shoqërisë “Dituria” në ato ditë, synonin “t’i tregonin Evropës se kryengritja shqiptare e Kosovës nuk ishte një lëvizje e elementëve “të egër”, siç po e paraqiste Porta e Lartë, por një lëvizje që ka për qëllim të vërtetë çlirimin kombëtar të shqiptarëve”.
Çështja e autonomisë territoriale-administrative të vendit u parashtrua nga atdhetarët rilindës edhe në një varg artikujsh të botuar në shtypin shqiptar të kohës, e sidomos në gazetën “Shqipëria” të Bukureshtit (1897-1899). Por kërkesat për njohjen e kombit shqiptar dhe të së drejtës së tij të ligjshme, për të formuar shtetin e vet kombëtar, nuk u morën parasysh as nga qeveria e sulltanit, as edhe nga Fuqitë e Mëdha.
Duke e ndier rrezikun e madh që i kanosej nga një lëvizje e organizuar shqiptare me program kombëtar, Porta e Lartë në fund të nëntorit dhe në fillim të dhjetorit mori masa të rrepta për shpërndarjen e Besëlidhjes dhe për shtypjen e lëvizjes kryengritëse në Shqipëri. Krahas me ushtritë e shumta që tërhoqi nga fronti i Thesalisë dhe i hodhi në vilajetin e Kosovës, Porta e Lartë dërgoi në Shqipëri edhe një mision të posaçëm, të kryesuar nga Is’han Beu, si edhe disa grupe hoxhallarësh për të propaganduar te besimtarët myslimanë besnikërinë ndaj sulltanit, “Kalifit të gjithë myslimanëve”.
Në përpjekjet e tyre për të paralizuar lëvizjen shqiptare Is’han Beu dhe valiu i Kosovës, krahas forcave ushtarake, shfrytëzuan edhe lëkundjet e parisë shqiptare, sidomos të Riza Kryeziut, njërit prej krerëve të kryengritjes shqiptare në Gjakovë, i cili ishte dalluar njëherazi për veprime përçarëse dhe synonte ta përdorte lëvizjen për qëllimet e tij të ngushta vetjake. Pas bisedimeve që zhvilloi me ta, Riza Kryeziu pranoi të shkonte në Stamboll në fundin e vitit 1897, në krye të një komisioni prej 8 vetash, përfaqësues të parisë së vendit, për t’i paraqitur sulltan Abdyl Hamitit një pasqyrë të gjendjes së Shqipërisë dhe nevojat e kërkesat e saj. Në Stamboll Riza Kryeziu kapitulloi, hoqi dorë nga lëvizja kundërosmane dhe hyri në rrugën e bindjes e të nënshtrimit ndaj sulltanit, gjë që e dobësoi ndikimin e tij në Shqipëri. Për shërbimet që i solli Perandorisë, ai u emërua anëtar i Kryesisë së Këshillit të Shtetit, ndërsa anëtarëve të tjerë të misionit iu dhanë grada civile e ushtarake, si edhe tituj nderi e dhurata të shumta.
Qëndrim krejt të ndryshëm mbajti Haxhi Zeka, që nuk pranoi ftesën e Portës së Lartë për të vajtur në Stamboll, as edhe kërkesën e saj këmbëngulëse e të përsëritur për të shpërndarë komitetet shqiptare që vepronin në Kosovë.
Përpjekjet e shqiptarëve për t’u bashkuar në një Besëlidhje të përgjithshme, si edhe qëndresa e tyre kundërosmane për autonominë e Shqipërisë, ndeshën në qëndrimin armiqësor të shteteve fqinje ballkanike dhe u pritën me shqetësim edhe nga Fuqitë e Mëdha. Këto të fundit nuk e përkrahën lëvizjen shqiptare për formimin e një shteti autonom, sepse e shihnin atë si një faktor që do të prishte status quo-në në Ballkan e në Lindjen e Afërme dhe ekuilibrin midis tyre.
E ndodhur përballë masave shtypëse të Portës së Lartë (që bëri për vete edhe një pjesë të parisë shqiptare) dhe qëndrimit mospërfillës të faktorit ndërkombëtar, Lëvizja Kombëtare Shqiptare e vitit 1897 dhe Besëlidhja e krijuar prej saj, nuk sollën rezultatet që priteshin dhe e ndërprenë përkohësisht veprimtarinë e tyre.

[Laberia]

2. LIDHJA SHQIPTARE E PEJËS
(1899-1900)

Rrethanat e brendshme dhe të jashtme politike në pragun e themelimit të Lidhjes (1898)
Gjatë vitit 1898, ndërsa Porta e Lartë vazhdonte të shtypte me të njëjtën ashpërsi lëvizjen shqiptare, atdhetarët rilindës e shtuan veprimtarinë për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit, për bashkimin dhe organizimin e tij në qëndresën kundër sunduesve osmanë. Më 1 janar të vitit 1898 shoqëritë atdhetare të mërgimit (Komiteti i Stambollit, Shoqëria “Dituria” e Bukureshtit, “Vëllazëria Shqiptare” në Egjipt, Shoqëria “Dëshira” e Sofjes dhe Shoqëria Kombëtare Shqiptare e arbëreshëve të Italisë) botuan një thirrje të përbashkët me titullin “Në emër të popullit shqiptar”, që u drejtohej qeverisë së Stambollit dhe Fuqive të Mëdha. Në thirrje dënoheshin intrigat e shteteve fqinje në Shqipëri, pretendimet e tyre aneksioniste ndaj vilajeteve shqiptare të Kosovës, të Shkodrës, të Manastirit e të Janinës, si edhe politika e verbër e Portës së Lartë, që u kishte lejuar grekëve, serbëve e bullgarëve të hapnin kisha e shkolla në vilajetet shqiptare dhe u kishte bërë atyre lëshime të njëpasnjëshme politike në dëm të Shqipërisë.
Në këtë dokument parashtroheshin kërkesat themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. “Të gjithë ne shqiptarët, - theksohej në të, - kudo që ndodhemi, brenda dhe jashtë atdheut dhe pavarësisht nga besimet fetare, kërkojmë nga sulltan Abdyl Hamiti autonominë administrative të tokave shqiptare, bashkimin e vilajeteve ku është përfshirë atdheu ynë në një vilajet të vetëm me një guvernator shqiptar”, me gjuhë zyrtare gjuhën shqipe, me shkolla e me kisha shqipe.
Atdhetarët rilindës i bënin të ditur në këtë thirrje opinionit evropian se “shqiptarët, për të ruajtur qenien e tyre dhe për të përmbushur programin kombëtar, nuk do të ngurronin të përdornin edhe kryengritjen e armatosur, të drejtën supreme të popujve, revolucionin”.
Thirrja e shoqërive shqiptare të mërgimit ishte një dokument i rëndësishëm programatik, që pati ndikim si në opinionin publik evropian, ashtu edhe në Shqipëri, ku vijonte propaganda e ideve autonomiste. Në mjaft qendra të Shqipërisë vepronin në fshehtësi komitetet shqiptare. Në maj të vitit 1898 mytesarifi i Prizrenit njoftonte valiun e Kosovës për veprimtarinë e një Komiteti Qendror në këtë qytet, ndërsa në Tetovë ishte ngritur një komitet tjetër i fshehtë, që kishte shtrirë degët e tij edhe në mjaft qendra të Kosovës. Këto komitete punonin për forcimin e bashkimit të shqiptarëve, për ruajtjen e tërësisë territoriale të vendit dhe për organizimin e luftës për autonominë e Shqipërisë. Idetë autonomiste kishin marrë një përhapje të gjerë në vilajetin e Kosovës, në sanxhakun e Dibrës e qendra të tjera të vilajetit të Manastirit, në të cilat shqiptarët haptazi kërkonin të drejtën e vetëqeverisjes, të njëjtë me atë që gëzonin kombet e tjera të Ballkanit. Duke bërë fjalë për këtë aspiratë të shqiptarëve, ministri i Jashtëm i Turqisë, Tefik Pasha, deklaronte në qershor të vitit 1898, se “shqiptarët kërkojnë vetëqeverisjen dhe shkojnë më tej: kërkojnë një princ nga kombi i tyre…, kërkojnë të kenë ushtrinë e tyre, e cila ç’është e vërteta duhet të jetë pjesë e Perandorisë… Por, po u formua, në rast se u nevojitet, ata mund ta organizojnë sipas mënyrës së tyre”.
Qeveria turke vazhdoi të shtypte me forcën e armëve lëvizjen dhe popullsinë e zonave kryengritëse shqiptare. Në projektin e “reformave”, që valiu i Kosovës, ai i vilajetit të Manastirit, ministri i Brendshëm dhe ai i Luftës i paraqitën Portës së Lartë, në mars të vitit 1898, si edhe në “Projektin mbi Shqipërinë”, që mareshali Ethem Pasha i parashtroi sulltanit me porosi të qeverisë në korrik të atij viti (1898), shihej si rrugë e vetme për “stabilizimin” e gjendjes në Shqipëri forcimi i pushtetit të centralizuar osman, që nuk u njihte asnjë të drejtë popujve të tjerë. Kërkohej të zbatoheshin në Shqipëri dhe sidomos në pjesën e saj veriore e veriperëndimore, në sanxhakët e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit “reforma” të tilla, siç ishte nënshtrimi me forcë i popullsisë shqiptare, duke përdorur dhunën ushtarake për ta detyruar atë të paguante taksa, të pranonte regjistrimin e përgjithshëm dhe shërbimin e detyrueshëm ushtarak. Mareshali Ethem Pasha, komandant i forcave ushtarake osmane në Kosovë, kërkonte që të ndërmerrej çarmatosja e përgjithshme e shqiptarëve, “meqë armët ishin mjeti kryesor i veprimeve të tyre kryengritëse”.
Masat shtypëse të Portës së Lartë u përkrahën edhe nga përfaqësues të tillë të parisë gjysmëfeudale shqiptare, si Esat pashë Toptani, Syreja bej Vlora etj. Në “Promemorjen”, që Syreja bej Vlora i parashtroi sulltanit, po në korrik të vitit 1898, kërkonte që të shtypeshin me dhunën ushtarake “forcat rebele të popullit në anët e Korçës, të Kolonjës, të Elbasanit e të Shkodrës”, “të ndalohej me çdo mjet futja në Shqipëri e Murat Toptanit” (që porsa ishte arratisur nga internimi në Tripoli) dhe e atdhetarëve të tjerë; “të mos lejoheshin të hynin në Shqipëri gazetat dhe revistat “heretike” shqipe, që botoheshin në Bukuresht dhe në vende të tjera dhe “të ndalohej përhapja e gjuhës shqipe, e cila po përdorej në korrespondencat private dhe kishte filluar të mësohej në disa shkolla të Shqipërisë”.
Për të zbatuar këto projekte “reformash”, të cilat, siç theksonte në qershor të vitit 1898 Tefik Pasha, synonin “të parandalonin formimin e një Shqipërie autonome dhe shkëputjen e saj nga Perandoria Osmane”, Porta e Lartë mbante në Turqinë Evropiane një ushtri prej 150 000 vetash.
Por qeveria e sulltanit nuk qe në gjendje të shtypte qëndresën e shqiptarëve dhe t’i çarmatoste ata. Në fundin e muajit gusht kryengritja përfshiu përsëri Pejën, Gjakovën dhe zonën përreth. Po në verën e atij viti u forcua qëndresa kundërosmane në rrethet e Shkodrës, të Korçës, të Kolonjës e të Elbasanit, ku vepronin çeta të armatosura. Stambolli u gjend atëherë në një pozitë të ndërlikuar. Edhe pse ishte i interesuar të shtypte sa më shpejt lëvizjen shqiptare, sulltani ngurroi të hidhte forca të mëdha ushtarake në Shqipëri, të cilat do ta keqësonin gjendjen atje dhe do t’u jepnin shkak shteteve fqinje të ndërhynin në Turqinë Evropiane.
Acarimi i ri i çështjes maqedone, në fund të vitit 1898 dhe në fillim të vitit 1899, që u shoqërua me shtimin e ndërhyrjeve të qarqeve drejtuese të Bullgarisë, të Serbisë, të Greqisë e të Malit të Zi në Turqinë Evropiane, e veçanërisht në vilajetet shqiptare, krijuan përsëri një gjendje të nderë politike në Ballkan e si rrjedhim edhe në Shqipëri. Këtu ndikoi gjithashtu qëndrimi i Fuqive të Mëdha, të cilat, duke pasur parasysh kërkesat e shteteve ballkanike, sidomos të Bullgarisë, në janar 1899 u morën vesh për një ndërhyrje kolektive pranë Portës së Lartë. Me nismën e Anglisë e të Italisë iu parashtrua Portës së Lartë kërkesa për zbatimin e reformave në Maqedoni, për të parandaluar kryengritjen në këtë trevë të Ballkanit. Me këtë ndërmarrje u bashkuan edhe Gjermania, Austro-Hungaria dhe Rusia. Fillimi po në këtë kohë i bisedimeve ndërmjet Bullgarisë e Serbisë për të ndarë tri vilajetet, të Kosovës, të Manastirit e të Selanikut, e elektrizoi edhe më shumë gjendjen në Ballkan dhe në Shqipëri.

Kuvendi i Pejës dhe themelimi i Lidhjes Shqiptare (23-29 janar 1899)
Në këto rrethana të ndërlikuara rifilluan përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për bashkimin e gjithë popullit dhe për krijimin e një lidhjeje të re, e cila, sipas shembullit të Lidhjes së Prizrenit, do t’i udhëhiqte shqiptarët në luftën për mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë dhe për çlirimin e saj.
Vatër e përpjekjeve të tilla për formimin e një lidhjeje të re, ashtu si në vitet e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) edhe tani, më 1899, u bënë përsëri qytetet e vilajetit të Kosovës dhe sanxhaku i Dibrës, të cilat kërcënoheshin drejtpërdrejt nga qarqet shoviniste të Serbisë, të Bullgarisë e të Malit të Zi.
Lidhja e re shqiptare u krijua pas një pune të madhe përgatitore, organizative e politike, që atdhetarët shqiptarë brenda vendit, të udhëhequr nga Haxhi Zeka dhe shoqëritë patriotike jashtë atdheut, sidomos ato të Bukureshtit dhe Komiteti Shqiptar i Stambollit bënë në fundin e vitit 1898 dhe në janar të vitit 1899. Gjatë kësaj kohe u mbajtën mbledhje të gjera të përfaqësuesve të popullsisë së qyteteve e të rrethinave, si në Pejë, në Mitrovicë, në Prishtinë, në Vuçiternë, në Drenicë e në qendra të tjera të vilajetit të Kosovës, ku shqiptarët dhanë besën dhe shprehën gatishmërinë për të formuar lidhjen. Këto mbledhje të njëpasnjëshme të popullsisë shqiptare, si edhe letërkëmbimi i dendur i Haxhi Zekës me qendrat e ndryshme të vilajetit të Kosovës, të Shkodrës, të Manastirit e të Janinës, tregojnë se organizatorët e Lidhjes kishin ndërmend të thërrisnin një kuvend të përgjithshëm shqiptar, ku të merrnin pjesë delegatë nga të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe të të gjitha besimeve, myslimanë, katolikë e ortodoksë. Edhe përfaqësuesit e popullsisë së Shkodrës, të Dibrës, të Prishtinës, të Pazarit të Ri, si edhe të Shqipërisë së Jugut , kërkonin që të thirrej sa më shpejt kuvendi që po përgatitej për organizimin e shqiptarëve në një lidhje të përgjithshme.
Në këtë periudhë përgatitore udhëheqësit e lëvizjes shqiptare përcaktuan edhe programin e këtij kuvendi, i cili, i përpunuar tanimë që në kohën e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) dhe në memorandumet shqiptare të viteve 1896-1898 përmbante dy çështje themelore: ruajtjen e tërësisë territoriale të vendit dhe formimin e një Shqipërie autonome, ku të përfshiheshin të katër vilajetet shqiptare.
Fryt i këtyre përpjekjeve ishte thirrja e Kuvendit Kombëtar Shqiptar, i cili i zhvilloi punimet e tij në Pejë më 23-29 janar të vitit 1899, ku morën pjesë përfaqësues të parisë dhe të popullsisë së vilajetit të Kosovës, si dhe përfaqësues të veçantë të vilajeteve të Manastirit e të Janinës. Këtu u shpall formimi i lidhjes së re shqiptare që, sipas shembullit të Lidhjes të Prizrenit të vitit 1878, u quajt Lidhja e Pejës. Kryetar i Kuvendit dhe i Komitetit drejtues të Lidhjes u zgjodh Haxhi Zeka.
Kuvendi i zhvilloi punimet e tij në formën e mbledhjeve të ngushta, ku merrnin pjesë një numër i vogël delegatësh, ose duke organizuar tubime të gjera, me 450-500 pjesëmarrës, përfaqësues të shtresave të ndryshme të popullsisë së vilajetit të Kosovës dhe të vilajeteve të tjera shqiptare. Ndërsa 36 delegatët, që gëzonin të drejtën e votës, vinin nga qytetet e vilajetit të Kosovës dhe ishin përfaqësues të shtresave të mesme qytetare e fshatare, mësues të shkollave gjysmë të mesme dhe të medreseve turke, nëpunës të administratës lokale, çifligarë të mëdhenj, nëpunës të lartë, klerikë etj. Midis tyre ishin Haxhi Zeka, Halil Hasan pashë Begolli, Myderiz Ismaili, Myderiz Abdullahu, Myfti Salihu, Bajram Curri, Myderiz Mehmet Hamdiu, Mehmet Aqifi, Zenel Beu, Ali pashë Draga nga Rozhaja, Ismail Haki pashë Tetova, Abdyl Halimi, Mehmet Sherifi, Myderiz Abdyli, Naxhi Mehmet Sulejmani, Mehmet Aqifi, Mehmet Tahiri, Mehmet Murati nga Senica etj.
Përveç 36 delegatëve të vilajetit të Kosovës, që kanë vënë nënshkrimet e tyre në vendimet e Kuvendit të Pejës, në këtë tubim morën pjesë edhe përfaqësues të veçantë të vilajeteve të tjera shqiptare, të Shkodrës, të Manastirit e të Janinës. Sanxhaku i Dibrës i vilajetit të Manastirit u përfaqësua nga Selim Rusi, intelektual dhe atdhetar i shquar i kësaj treve. Mjaft delegatë nga qytetet e vilajetit të Shkodrës, të Manastirit e të Janinës, që nuk mundën të shkonin në Kuvendin e Pejës për shkak të pengesave që u nxorën autoritetet osmane, i kumtuan Kuvendit se i miratojnë vendimet e tij dhe se ruajnë të drejtën për të marrë pjesë në Lidhjen Shqiptare. Kuvendi i janarit të vitit 1899 u quajt nga organizatorët e tij si një tubim i parë, paraprak, i cili do të pasohej nga një kuvend ose kongres më i përgjithshëm shqiptar.
Kuvendi i Pejës mori vendime të rëndësishme për zhvillimin e mëtejshëm të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, siç ishin Rezoluta (Kararnameja) prej 11 pikash dhe Akti i Besës prej 12 pikash, që u miratuan në mbledhjen me dyer të mbyllura të Kuvendit më 28 janar dhe u shpallën publikisht më 29 janar 1899.
Në vendimet e Kuvendit u shpall formimi i Lidhjes ose, sikurse quhej në Rezolutë, i Ittifakut dhe u vendos Besa ndërmjet shqiptarëve. Lidhja shihej si një organizatë e përgjithshme dhe unike kombëtare, që do të bashkonte në gjirin e saj gjithë shqiptarët, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë. Për të arritur këtë bashkim u vendos që të ndaloheshin gjakmarrjet, armiqësitë e grindjet dhe parashikoheshin dënime të rrepta si për këto, ashtu edhe për veprimet e tjera që cenonin rendin publik.
Lidhja përcaktoi si detyrë kryesore e të dorës së parë mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë kundër çdo orvatjeje që Serbia, Bullgaria, Mali i Zi dhe Greqia do të ndërmerrnin për copëtimin e trojeve shqiptare. Kuvendi e vuri theksin sidomos te rreziku i aneksimit të vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit dhe shprehu gatishmërinë për të mobilizuar gjithë shqiptarët në rast se atdheu sulmohej nga cilado anë qoftë dhe veçanërisht në rast se sulmoheshin këto vilajete, që shtetet fqinje dhe Fuqitë e Mëdha i përfshinin në të ashtuquajturën Maqedoni. Në rast lufte ishte vendosur të bëhej një ndarje e tillë e forcave shqiptare, që do të mbronin atdheun: ato të sanxhakut të Prishtinës, të Pazarit të Ri e të Dibrës do të ruanin kufijtë verilindorë kundër Serbisë, forcat e Pejës, të Plavës dhe të Shkodrës kufirin me Malin e Zi dhe ato të vilajetit të Janinës (të Shqipërisë së Jugut) do t’i kundërviheshin Greqisë.
Por në luftën për mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë ishte e interesuar edhe Porta e Lartë, që përpiqej të ruante paprekshmërinë e Perandorisë Osmane. Atdhetarët shqiptarë përfituan nga ky interesim i Stambollit, për ta organizuar, nëpërmjet një veprimtarie legale, popullin dhe për ta bashkuar në një lidhje të re, e cila mori përsipër mbrojtjen e tërësisë së territoreve shqiptare. Prandaj me frazat “për besnikërinë ndaj sulltanit”, “për gatishmërinë për të jetuar në suazat e pushtetit të tij”, që përfshiheshin në hyrjen e Rezolutës së Kuvendit të Pejës, drejtuesit e Lidhjes nuk kishin aspak ndërmend të përjetësonin sundimin osman në Shqipëri, por të shprehnin synimet e tyre për të mbrojtur paprekshmërinë territoriale të Shqipërisë, për të mos lejuar që ajo të kalonte nga sundimi osman, i cili ishte në kalbëzim e sipër dhe po shkonte dita-ditës drejt fundit, nën një robëri të re edhe më të rrezikshme të shteteve ballkanike ose të ndonjë prej fuqive evropiane. Në Rezolutën e Kuvendit të Pejës bëhej një dallim i përcaktuar qartë ndërmjet Perandorisë Osmane, “shtetit osman” dhe “atdheut të shqiptarëve”, Shqipërisë. Forcat vullnetare të Lidhjes, siç thuhej në këtë dokument, do të përdoreshin pikërisht për mbrojtjen e “atdheut të shqiptarëve”, “në rast të një sulmi mbi Maqedoninë (ku shtetet ballkanike përfshinin edhe vilajetet shqiptare të Kosovës e të Manastirit) dhe mbi atdheun tonë”.
Shprehja e besnikërisë së Kuvendit ndaj fesë islame, që përfshihej gjithashtu në Rezolutë, ishte padyshim rrjedhojë e ndikimit te popullsia myslimane shqiptare e fesë islame. Nuk mund të mohohet ndikimi negativ që një deklaratë e tillë ushtronte në përpjekjet për bashkimin e shqiptarëve pa dallim feje, aq më shumë kur edhe qeveria e sulltanit nxiste fanatizmin mysliman për t’i përçarë shqiptarët. Megjithatë, këto shprehje nuk cenonin përmbajtjen themelore të Rezolutës, që mishëronte synimin e atdhetarëve për të bashkuar, nën drejtimin e Lidhjes, gjithë shqiptarët, myslimanë e të krishterë.
Prandaj edhe shtypi shqiptar i kohës e sidomos revista “Albania” e Faik Konicës, duke kundërshtuar pikëpamjet e atyre që synonin ta paraqitnin Kuvendin e Pejës si një “kongres fetar mysliman”, e quajti atë “një asamble kombëtare, që u mbajt në Shqipëri, ku u diskutua në gjuhën shqipe rreth mjeteve për mbrojtjen e truallit shqiptar, që kishte një karakter me të vërtetë kombëtar dhe do të sillte si rrjedhojë forcimin e idesë së atdheut shqiptar”.
Në Kuvendin e Pejës, sidomos në mbledhjet e tij të fshehta, ashtu siç ishte parashikuar, u diskutua edhe çështja e autonomisë së Shqipërisë. U arrit në përfundimin që Lidhja të kërkonte autonominë dhe, si masë e parë drejt saj, do të ishte emërimi i Haxhi Zekës si guvernator i pavarur i Shqipërisë, që të vendosej një administratë e veçantë kombëtare dhe të formohej një ushtri shqiptare nën sovranitetin e sulltanit. Por, nga njëra anë rreziku i jashtëm, që kërcënonte tërësinë e Shqipërisë dhe, nga ana tjetër prania në Kuvendin e Pejës, krahas ithtarëve të autonomisë të grupuar rreth Haxhi Zekës, edhe e përfaqësuesve të forcave konservatore, prosulltaniste, siç ishin Halil pashë Begolli, Zejnel Efendiu, Zajmët e Pejës, Ismail Haki pasha etj., që kundërshtonin çdo ndryshim në marrëdhëniet e shqiptarëve me Stambollin, bënë që kërkesa e autonomisë të mos formulohej haptazi e të mos përfshihej në Rezolutën e atij Kuvendi.
Megjithatë, Rezoluta e Kuvendit të Pejës e janarit të vitit 1899 shprehte synimin e shqiptarëve për të vetëqeverisur vendin e tyre, parashikonte zbatimin e masave të tilla, të cilat do të çonin gradualisht në vendosjen e një statusi autonom për katër vilajetet shqiptare.
Në Rezolutë parashikohej që Lidhja ta shtrinte veprimtarinë e vet në vilajetet shqiptare të Kosovës, të Shkodrës, të Manastirit e të Janinës, ku do të formoheshin komitetet e saj. Organizimi i Lidhjes si një institucion shqiptar, me komitetet e pajtimit dhe të sigurimit që u ngritën në qytete të ndryshme të Shqipërisë, shprehte synimet e shqiptarëve për një administrim autonom, veçanërisht për të arritur vetë bashkimin kombëtar dhe për të organizuar mbrojtjen e atdheut. Rëndësi të veçantë kishte krijimi nga ana e Lidhjes i ushtrisë shqiptare, në radhët e së cilës menjëherë pas Kuvendit hynë më shumë se 15 mijë vullnetarë. Njësi të tilla vullnetare ushtarake, të përbëra nga mijëra veta, u vendos të formoheshin edhe në kuvendet e tubimet, që u mbajtën në vilajetet e në sanxhakët e tjerë shqiptarë. U vendos që komandantët e të gjitha trupave ushtarake në Shqipëri dhe në krahinat kufitare të ishin shqiptarë.
Në Rezolutën e Kuvendit u kërkua gjithashtu që të përqendroheshin në duart e komiteteve të Lidhjes kompetenca të tilla të organeve lokale qeveritare, si lufta kundër hakmarrjes, pajtimi i gjaqeve, ndalimi i keqbërjeve, sigurimi i qetësisë publike, dënimi i atyre që do të kryenin veprime dhune mbi qytetarët, duke përfshirë edhe nëpunësit turq që do të shtypnin popullin e do të bënin padrejtësi. Komitetet e Lidhjes do të merrnin përsipër të mbronin të drejtat e gjithë banorëve të Shqipërisë, pa dallim feje dhe krahine. Në këto kërkesa të Rezolutës shprehej haptazi synimi i Lidhjes për të përqendruar pushtetin shtetëror në duart e komiteteve të saj.
Konsulli austriak në Shkodër, Ippen, duke parë në vendimet e Kuvendit të Pejës aspiratat autonomiste të shqiptarëve, vetëm katër ditë pas përfundimit të punimeve të tij i shkruante Vjenës se ato janë të ngjashme me kërkesat e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) dhe se mbështeten në të njëjtin program.
Rezoluta e miratuar në Kuvendin e Pejës nuk përbën aktin e vetëm të saj. Po më 29 janar 1899, në ditën kur ky Kuvend mbylli punimet dhe shpalli vendimet e tij, një Komitet Ekzekutiv Shqiptar me qendër në Bukuresht, që ishte në dijeni të punimeve të Kuvendit të Pejës e bashkëpunonte me organizatorët e tij, botoi në gjuhën turke thirrjen “Rruga e shpëtimit është në Besa-Besën!”. Thirrja ishte hartuar nga Dervish Hima. Titulli i thirrjes, koha kur u publikua dhe përmbajtja e saj dëshmojnë se ajo ishte hartuar posaçërisht për Kuvendin e Pejës dhe përbënte në vetvete një dokument programatik të Lidhjes së re.
Ideja qendrore që zotëron në këtë dokument është ajo e bashkimit të të gjithë shqiptarëve, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë, nën drejtimin e Lidhjes ose të Besa-Besës. “Ajo që do ta shpëtojë kombin dhe atdheun tonë, - thuhet në thirrje, - është bashkimi, një Besëlidhje e përgjithshme, një Besa-Besë”. Shtrohej si kërkesë kryesore shtrirja e Lidhjes në vilajetet e Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës, “të cilët formojnë vendin që quhet Shqipëri”, kërkohej bashkimi i tyre nën drejtimin e Lidhjes, thirrja e një Kuvendi të Përgjithshëm ose e një Pleqësie, që do të miratonte një statut (rregullore) a një kushtetute të veçantë për administrimin e vilajeteve të bashkuara. Zbatimi i këtyre kërkesave do të çonte në formimin e një njësie të vetme territoriale-administrative shqiptare, të qeverisur nga vetë shqiptarët, ndërsa Lidhja do të kthehej në një organizatë të përgjithshme, e veshur me atribute shtetërore. Ndër masat më të para dhe më të domosdoshme për kombin, që duhej të përmbushte Lidhja Shqiptare, ishte edhe hapja e shkollave shqipe dhe mbyllja e shkollave të huaja, “që qenë shndërruar në fole intrigash”, formimi i ushtrisë shqiptare ose i një garde kombëtare, pajtimi i gjaqeve, zhvillimi i bujqësisë, i transportit etj.
Zbatimi nga Lidhja i kërkesave të tilla do të çonte dora-dorës në përmbushjen e programit themelor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në ruajtjen e tërësisë së territoreve shqiptare dhe në bashkimin e tyre në një shtet autonom.
Megjithëse Kuvendi i Pejës i kaloi caqet e “lejuara” (shfaqi synimet e shqiptarëve për vetëqeverisjen e vendit), Porta e Lartë në ditët e para pas formimit të Lidhjes nuk guxoi të dilte haptazi kundër saj dhe nuk mori masa të menjëhershme ushtarake për shtypjen e saj. Ky qëndrim diktohej, padyshim, nga interesimi i Stambollit për mobilizimin e forcave ushtarake shqiptare në luftën kundër rrezikut të një sulmi nga jashtë mbi Turqinë Evropiane. Porta ishte e detyruar të vepronte përkohësisht kështu edhe për shkak se nuk ishte në gjendje ta shtypte menjëherë Lidhjen që mbështetej te shqiptarët e armatosur.
Por pak ditë pas mbledhjes së Pejës, me shtrirjen e komiteteve të saj në qytete të tjera dhe me zgjerimin e me thellimin e veprimtarisë së tyre kombëtare, kontradiktat e Portës së Lartë me shqiptarët u acaruan dhe ajo ndryshoi qëndrimin ndaj Lidhjes. Duke qenë edhe nën trysninë e Rusisë e të Austro-Hungarisë, që shikonin te lëvizja shqiptare një rrezik për prishjen e status quo-së në Ballkan, qeveria e sulltanit nxori një varg urdhëresash për t’i çarmatosur shqiptarët dhe për të asgjësuar Lidhjen. Qysh në shkurt të vitit 1899, sulltani urdhëroi valinjtë e Shkodrës e të Kosovës, që të mos lejonin në të ardhmen asnjë mbledhje të shqiptarëve dhe të ndalonin çdo orvatje të Lidhjes për të organizuar kuvendet e saj.
Në fazën e parë sulltani, për të paralizuar Lidhjen, në vend të forcës ushtarake përdori politikën e përçarjes, duke nxitur kundër saj disa nga përfaqësuesit e parisë konservatore me prirje turkomane. Porta u mbështet sidomos te Riza bej Kryeziu, i cili që në fillim i ishte kundërvënë Lidhjes. Por qëndresa e shqiptarëve bëri që të dështonin këto orvatje të para të Portës së Lartë.

Shtrirja e Lidhjes në viset e tjera të Shqipërisë (shkurt-qershor 1899)
Në përputhje me vendimet e Kuvendit të Pejës, Haxhi Zeka dhe atdhetarët e tjerë, menjëherë pas përfundimit të tij, iu vunë punës për të ngritur organet e Lidhjes në të katër vilajetet shqiptare.
Më 27 shkurt 1899 u mbajt në Prizren, në lokalitetin Zojzë (Suharekë), një tubim i gjerë, ku morën pjesë rreth 2 000 veta, qytetarë e fshatarë të atij sanxhaku. Këtu u shpall bashkimi i popullsisë së sanxhakut të Prizrenit me Lidhjen, u miratua Rezoluta e Kuvendit të Pejës dhe u vendos Besa ndërmjet shqiptarëve deri në nëntor 1899. Në këtë tubim u zgjodh Komiteti i Lidhjes për sanxhakun e Prizrenit, i kryesuar nga Myderiz Halim Efendiu, i cili njihej si përfaqësues i krahut radikal të lëvizjes shqiptare dhe u kërkua që të thirrej një kuvend i përgjithshëm shqiptar. Në fillim të marsit morën pjesë në tubimin e Prizrenit edhe përfaqësuesit e popullsisë së kazasë së Lumës, që u bashkuan me Lidhjen Shqiptare të Pejës. Më 9 mars vendimet e këtij tubimi u shpallën publikisht dhe iu bënë të ditura edhe popullsisë katolike të këtij sanxhaku, që u ftua të merrte pjesë në Lidhje.
Me Lidhjen Shqiptare të Pejës u bashkua gjithashtu popullsia e vilajetit të Shkodrës. Kjo u arrit pasi forcat atdhetare të lëvizjes kombëtare në Shkodër sprapsën kundërshtimin e krerëve turkomanë, që nuk e përkrahnin Lidhjen. Kuvendi i Shkodrës i filloi punimet në mesin e shkurtit dhe i vazhdoi deri në fillim të marsit. Këtu morën pjesë përfaqësues të popullsisë së këtij sanxhaku dhe të krahinës përreth, të Malësisë, madje edhe nga krahinat që i ishin shkëputur Shqipërisë, nga Ulqini, nga Podgorica, nga Shpuza etj. Në Kuvend ishin të pranishëm përfaqësues të tillë të krahut autonomist, si Dedë Gjo Luli, Isuf Tabaku, Selim Çoba, Mehmet Beci, Haxhi Alush Dibra, Haxhi Haki Lohja, Halil Mandiqi, Shaqir Shabani, Hysen Dragusha etj., disa prej të cilëve kishin qenë veprimtarë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, si edhe përfaqësues të grupit konservator prosulltanist, si Bektash agë Kazazi, kryetar i bashkisë së qytetit dhe disa bajraktarë të tjerë.
Kuvendi i Shkodrës përfundoi më 5 mars, kur pas tri javë diskutimesh u miratua Vendimi (Rezoluta) prej 7 pikash, në të cilin, në emër të banorëve myslimanë e të krishterë të vilajetit të Shkodrës, u shpall bashkimi i popullsisë së kësaj province me Lidhjen Shqiptare të Pejës të udhëhequr nga Haxhi Zeka dhe u zgjodh Komiteti i Lidhjes për Shkodrën. Me vendimet e Kuvendit u bashkua edhe popullsia katolike e ortodokse e Shkodrës, përfaqësuesit e së cilës, së bashku me ata të popullsisë myslimane, nënshkruan më 6 mars, në emër të të gjithë banorëve të vilajetit të Shkodrës, Rezolutën prej 7 pikash, të hartuar në gjuhën shqipe.
Ndikimi i Lidhjes u përhap gjithashtu në Shqipërinë e Mesme dhe në radhë të parë në sanxhakun e Dibrës të vilajetit të Manastirit. Pa marrë parasysh urdhëresat e valiut të Manastirit, Abdyl Kerim pashës, për të ndaluar mbledhjen e Lidhjes në këtë sanxhak, atdhetarët dibranë thirrën Kuvendin e tyre. Punimet e Kuvendit të Dibrës u çelën me mitingun e madh e të hapur, që u mblodh më 27 shkurt 1899 në një nga sheshet jashtë qytetit dhe në të cilin morën pjesë përfaqësues të popullsisë së Dibrës së Sipërme e të Poshtme, së bashku me malësitë përkatëse (Gryka, Reka, Mati, Golloborda, Klenja, Vleshta, Dardha, Lura etj.).
Më 28 shkurt Kuvendi i Dibrës i vijoi punimet në mbledhje të fshehta, në të cilat, megjithatë, pati një pjesëmarrje të gjerë. Vetëm nga sanxhaku i Dibrës erdhën 31 delegatë. Kuvendi i kaloi caqet lokale, u kthye në një tubim të përgjithshëm shqiptar, ku morën pjesë delegatë edhe nga viset e tjera të Shqipërisë së Veriut e të Mesme, nga Shkodra, nga Tirana e nga Elbasani. Kuvendi u përshëndet edhe nga qytete të tjera të vendit. Në këtë Kuvend u miratua formimi i Lidhjes, u shpall bashkimi i popullsisë së sanxhakut të Dibrës me Lidhjen Shqiptare të Pejës dhe u miratua Rezoluta prej 22 pikash, që u publikua në mitingun e dytë të madh (mbajtur më 16 mars), me të cilin u mbyllën punimet e tij. Në Rezolutë u konfirmua bashkimi i popullsisë së këtij sanxhaku me Lidhjen Shqiptare të Pejës, u shpall ndalimi i armiqësive, i gjakmarrjeve dhe i grindjeve që pengonin unitetin e shqiptarëve, si edhe i çdo dhune dhe arbitrariteti mbi banorët myslimanë e të krishterë. U shpreh gjithashtu gatishmëria për të grumbulluar forcat ushtarake vullnetare shqiptare, të cilat, ashtu si në Pejë, do të përdoreshin vetëm për të mbrojtur kufijtë e Shqipërisë nga një sulm i mundshëm sllavo-rus. Për këtë qëllim u vunë në dispozicion të Lidhjes 15 mijë vullnetarë.
Kuvendi zgjodhi Komitetin e Lidhjes për sanxhakun e Dibrës me 18 anëtarë, midis të cilëve ishin Selim Rusi, Shaqir Jegeni, Nuredin (Nurçe) Pustina, Shaqir Daci, Beqir Tërshana, Kurtish Aga, Xhafer Noka, Hasan Zajmi, Bajram Markja, Shaban Dema, Hasan Kaloshi, Memo Alia, Shaqir Pilko, Alush Pustina, Mustafa Gryksahija, Haxhi Ibrahim Atila etj.
Komiteti e vijoi veprimtarinë e tij edhe pas mbylljes së Kuvendit, për aq kohë sa jetoi edhe Lidhja, deri në fundin e vitit 1900. Në përputhje me klauzolat e Rezolutës së Kuvendit, Komiteti veproi krahas qeverisë dhe përqendroi dora-dorës kompetenca të tilla të organeve shtetërore, ushtarake e civile, si organizimi i mbrojtjes së atdheut, mbajtja e rendit dhe e qetësisë publike, funksionet gjyqësore, fiskale etj. Komiteti punoi gjithashtu për përhapjen e mësimit shqip dhe për lëvrimin e gjuhës shqipe, për çeljen e shkollave, në të cilat mësimi të zhvillohej në gjuhën amtare shqipe. Për këto qëllime, si edhe për të ndihmuar shkrimtarët atdhetarë, u themelua një Arkë Kombëtare ose një fond financiar i veçantë.
Kuvendi i Dibrës dhe Komiteti që doli prej tij miratuan gjithashtu thirrjen e kryetarit të Lidhjes, Haxhi Zekës, për organizimin e një kuvendi të madh kombëtar dhe zgjodhi delegatët e këtij sanxhakut.
Vendimet e Kuvendit të Dibrës u miratuan edhe nga popullsia e Elbasanit, e Tiranës, e Beratit, e Starovës, e Korçës, e Ohrit, e Manastirit, e Kërçovës, e Përlepit etj., që shprehu gatishmërinë për t’u bashkuar me Lidhjen Shqiptare. Në mars të vitit 1899, me gjithë pengesat e kajmekamit, në Ohër u mbajt mbledhja e fshehtë e përfaqësuesve të popullsisë së kësaj kazaje, në të cilën u miratua vendimi i Kuvendit të Dibrës dhe u shpall bashkimi me Lidhjen Shqiptare. Po në mars, me nismën e Hasan Blloshmit nga Bërzeshta, të Iljaz Kokodeshit e të Hajdar Kokodeshit, u mbajt mbledhja e përfaqësueve të popullsisë së kazasë së Starovës e të Pogradecit, që miratoi Rezolutën e Kuvendit të Dibrës dhe shpalli bashkimin me Lidhjen.
Në fillim të majit pushteti i Lidhjes u shtri edhe në sanxhakun e Elbasanit, ku ishin përhapur gjerësisht idetë kombëtare. Popullsia e këtij qyteti miratoi Rezolutën e Dibrës dhe shpalli Besën e bashkimin me Lidhjen Shqiptare. Në pranverën e vitit 1899 u bashkua me Lidhjen popullsia e Shpatit të Elbasanit, e cila ishte dalluar për atdhetarizmin e saj dhe kishte kërkuar në mënyrë të vazhdueshme hapjen e shkollave shqipe në këtë krahinë. Menjëherë pas kësaj Porta e Lartë shtypi me egërsi lëvizjen shqiptare në këtë zonë, arrestoi drejtuesit e saj, Mehmet Merxhanin, Omer Gaxhon, Tom Topuzin e Braho Kadinë. Më 18 qershor popullsia e Çermenikës shpalli gjithashtu bashkimin me Lidhjen Shqiptare e miratoi vendimet e saj dhe ato të Kuvendit të Dibrës. Hynë në Lidhje edhe krahina e Babjes, e Mokrës së Sipërme dhe gjithë nahija e Qukësit, që formuan një Komitet, me qendër në katundin Bërzeshtë.
Me shtrirjen e pushtetit të Lidhjes në krahinat e ndryshme të vendit, ajo filloi të shndërrohet në një organizatë mbarëshqiptare. Duke bërë fjalë për këto arritje, Sami Frashëri shkruante në mars të vitit 1899: “Lidhja po bëhet në Shqipëri, Besa po forcohet, bashkimi po zgjerohet. Nga një çip’i Shqipërisë u zu Lidhja edhe ditë më ditë po përhapet nëpër tërë Shqipërit”.

Qëndrimi i mendimtarëve rilindës ndaj Lidhjes Shqiptare
Qysh në formimin e saj Lidhja e Pejës pati përkrahjen e rretheve patriotike shqiptare brenda e jashtë atdheut, të cilat, nëpërmjet artikujve të botuar në shtyp dhe thirrjeve drejtuar popullit, propagandonin idenë e bashkimit të shqiptarëve nën drejtimin e Lidhjes, nevojën e shtrirjes së veprimtarisë së saj në të gjithë vendin dhe të luftës për autonominë e Shqipërisë.
Në mars të vitit 1899, kur Lidhja vijonte të shtrihej në qytete të tjera të Shqipërisë dhe po përgatitej një kuvend i përgjithshëm i saj, u botua në Bukuresht nga Shoqëria “Dituria”, pa emrin e autorit, vepra e Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”
Në këtë vepër Sami Frashëri përcaktoi rrugën që duhej të ndiqte Lidhja e Pejës dhe Lëvizja Kombëtare Shqiptare në tërësi, në luftën kundër zgjedhës osmane. Samiu e quante formimin e Lidhjes një ngjarje të rëndësishme në lëvizjen kombëtare dhe shprehte besimin e shpresën se Lidhja do të arrinte bashkimin e çlirimin e popullit shqiptar nga zgjedha osmane dhe do të garantonte tërësinë e trojeve shqiptare. “Kjo Lidhje, kjo mbledhje e kjo Besë që po bëhet sot në Shqipëri, - shkruante ai, - do të jenë krej’ i shpëtimit të Shqipërisë...”. Samiu argumentonte domosdoshmërinë e shtrirjes së Lidhjes në mbarë Shqipërinë dhe të bashkimit nën drejtimin e saj të të gjithë shqiptarëve, myslimanë, ortodoksë e katolikë. “Më parë se çdo gjë, - theksonte ai, - shqiptarët duhet të lidhin një Besë të madhe e të përgjithshme në mes tyre e të bëjnë një lidhje e një bashkim, që të pushtojnë të tërë Shqipërinë”.
Sami Frashëri kërkonte nga atdhetarët shqiptarë që ta shndërronin Lidhjen në një qeveri shqiptare, në një organ të përhershëm shtetëror, që “të jetë gjithnjë e kudo sa t’u jepen shqiptarëve ato që duan dhe të shpëtonjë Shqipëria nga rreziku”, “të qëndronjë e të mbanjë vent qeverie në Shqipëri se qeveri e turqve s’është një qeveri për ndërtime, po për prishje”; prandaj “Lidhja e shqiptarëve të zërë vendin e saj” dhe të plotësojë vetë ose të detyrojë me forcë qeverinë turke të plotësojë kërkesat e lëvizjes shqiptare.
Samiu përcaktoi edhe strukturën organizative të Lidhjes së re Shqiptare: në çdo sanxhak do të ngrihej një këshill i përhershëm, që do të përbënte organin lokal të Lidhjes, ndërsa në kryeqendrën e saj do të vendosej këshilli i përgjithshëm, që do të mblidhej një herë në vit ose kur të lindte nevoja. Ky do të ishte organi qendror legjislativ i Lidhjes Shqiptare dhe do të nxirrte nga gjiri i tij këshillin e përhershëm, i cili do të luante rolin e organit më të lartë ekzekutiv të Lidhjes, të një qeverie shqiptare.
Në veprën “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” ideologu i shquar i Rilindjes nuk u kufizua vetëm me mendimet që parashtroi për Lidhjen, por përpunoi më tej programin e tërë Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në themel të të cilit vendosi formimin e një shteti kombëtar autonom shqiptar që në kushte më të favorshme do të shndërrohej në një shtet të pavarur.
Vepra “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” pati ndikim të madh në veprimtarinë e Lidhjes Shqiptare të Pejës dhe në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare; ajo mbeti një nga dokumentet kryesore programatike të kësaj lëvizjeje.
Një muaj pas botimit të veprës së Samiut, në prill të vitit 1899, u publikua në Bukuresht, në formë broshure në gjuhën turke, në emër të një Komiteti a Shoqërie Shqiptare thirrja “Të zgjohemi!” (“Ujanallëm!”). Ky Komitet, i përbërë nga Dervish Hima, Ibrahim Temo, Mehmet Frashëri, Pandeli Evangjeli, Dhimitër Ilo Unezi etj., vepronte pranë Shoqërisë së Bukureshtit. Thirrja “Të zgjohemi!”, po ashtu si dokumenti tjetër “Rruga e shpëtimit është në Besa-Besën!”, që u përfshi edhe në këtë broshurë, është hartuar nga Dervish Hima.
Ideja qendrore që përshkon thirrjen “Të zgjohemi!” është ajo e bashkimit të të gjithë shqiptarëve në Besa-Besën, në Lidhjen e Pejës. “Bashkimi dhe drejtësia, - thuhej në këtë dokument, - mbajnë në këmbë një komb. Uniteti i mendimit dhe i veprimit përbën një nga kushtet më të rëndësishme për të siguruar lumturinë e një kombi”. Grisheshin gjithë shqiptarët, myslimanë e të krishterë, gegë e toskë, që jetonin në vilajetet e Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës që të jepnin Besa-Besën, të linin mënjanë përçarjet e dasitë fetare dhe të bashkoheshin nën udhëheqjen e Lidhjes për mbrojtjen dhe për çlirimin e atdheut. Vetëm të bashkuar në Lidhjen që sapo ishte formuar, theksonin autorët e thirrjes, shqiptarët do t’u bëjnë ballë sunduesve osmanë (që cilësoheshin si armiq të brendshëm) dhe lakmive pushtuese të armiqve të jashtëm, të shteteve fqinje. Bashkimin atdhetarët rilindës e shikonin gjithashtu si një mjet për afirmimin e shqiptarëve si komb në Ballkan e në Evropë. “Po të bashkohemi, - thuhej në këtë dokument, - edhe Evropa do të bindet se ne meritojmë të kemi vendin tonë si komb i lirë në gadishullin e Ballkanit”.
Në këtë dokument atdhetarët shqiptarë e orientonin Lidhjen e Pejës drejt luftës për të drejtat kombëtare të popullit shqiptar, u bënin thirrje udhëheqësve të saj të kërkonin nga qeveria e sulltanit dhe nga shtetet evropiane zbatimin e programit të përgjithshëm të lëvizjes shqiptare: ndryshimin e sistemit ekzistues të qeverisjes së Shqipërisë; vendosjen e një regjimi kushtetues, në të cilin pushtetin legjislativ do ta kishte një këshill i pleqve që do të vihej në krye të vendit, ndërsa pushtetin ekzekutiv një guvernator i zgjedhur nga ky këshill; guvernatori (valiu) do të vihej në krye të katër vilajeteve të bashkuara, të cilat do të përfshiheshin në kufijtë e Shqipërisë; emërimin në Shqipëri vetëm të nëpunësve shqiptarë, të krishterë e myslimanë; barazinë për të gjithë shqiptarët pa dallim feje; hapjen në çdo qytet të Shqipërisë të shkollave shqipe; vendosjen e shërbimit të detyrueshëm ushtarak, që do të kryhej vetëm në Shqipëri; përdorimin e të ardhurave të përgjithshme për përparimin e Shqipërisë; amnisti për të gjithë shqiptarët e burgosur dhe të internuar etj.
Përmbushja e këtyre kërkesave do të çonte në formimin e një shteti autonom e kombëtar shqiptar, i cili, ndonëse do të mbetej ende nën sovranitetin e sulltanit, do të kishte kufijtë e tij të përcaktur qartë dhe një regjim demokratik, të mbështetur në traditat shtetërore të shqiptarëve dhe në parimet më të përparuara të kohës.
Veprimtaria e Lidhjes Shqiptare të Pejës u përkrah gjithashtu nga organet e shtypit atdhetar shqiptar, si “Albania” (Bruksel-Londër, 1897-1909), “Kalendari Kombiar” (Sofje, 1897-1912), “La Nazione Albanese” (“Kombi Shqiptar”, Kantazaro-Pallagorio, 1897-1912 e në vazhdim) etj., botuesit e të cilëve i bënë të njohur opinionit evropian programin e saj kombëtar.

Përpjekjet për thirrjen e një kuvendi të përgjithshëm shqiptar (prill-qershor 1899)
Vendimi për thirrjen e një Kuvendi të Përgjithshëm, që u mor menjëherë pas themelimit të Lidhjes, gjeti përkrahjen e plotë të komiteteve që u formuan më pas në qytetet e ndryshme të vendit. Duke qenë i vendosur për të bashkuar në Lidhje gjithë shqiptarët, myslimanë e të krishterë, Haxhi Zeka theksonte, në ftesat që u shpërndau drejtuesve të komiteteve të saj dhe atdhetarëve të tjerë, se në Kuvendin që do të thirrej ishte e domosdoshme të merrnin pjesë edhe përfaqësuesit e popullsisë katolike e ortodokse.
Nisma për thirrjen e Kuvendit të Përgjithshëm u miratua nga popullsia e Shkodrës dhe e rretheve të saj, nga popullsia e Mirditës, e Pukës, e Prizrenit dhe e gjithë qyteteve të Kosovës, e sanxhakut të Dibrës, e Ohrit, e Starovës, e Elbasanit, e Tiranës, e Durrësit, e Beratit, e Vlorës etj. Në shumë nga këto qendra u zgjodhën edhe delegatët për në Kuvend. Një veprimtari e dendur politike dhe organizative për mbledhjen e tij u zhvillua në sanxhakun e Dibrës, ku punonte një grup i tërë atdhetarësh, si Selim Rusi, Halit Bërzeshta, Kadri Fishta (Dibra), Fehim Zavalani etj.
Duke përgatitur Kuvendin e Përgjithshëm, Haxhi Zeka dhe pasuesit e tij synonin që nëpërmjet tij të forconin Lidhjen e Pejës dhe ta shtrinin atë në tërë Shqipërinë. Gjatë ditëve të përgatitjes së kësaj mbledhjeje të përgjithshme u përpunua më tej edhe programi kombëtar i Lidhjes së Pejës. Qysh në prill-maj të vitit 1899 atdhetarët shqiptarë u morën vesh që në Kuvendin e Përgjithshëm, përveç vendimit për zgjatjen pa afat të Lidhjes Shqiptare, të miratonin edhe kërkesën për të futur shkallë-shkallë gjuhën shqipe në të gjitha shkollat e vendit, për të themeluar shkolla kombëtare dhe për të emëruar nëpunës shqiptarë në të gjitha viset me popullsi shqiptare. Haxhi Zeka e përfaqësuesit më të përparuar të forcave atdhetare shqiptare vendosën gjithashtu të shtronin për miratim në këtë mbledhje bashkimin e katër vilajeteve shqiptare në një njësi të vetme administrative, që do të përbënte hapin e parë drejt autonomisë së Shqipërisë.
Ishte parashikuar që Kuvendi i Përgjithshëm t’i përmblidhte të gjitha këto kërkesa kombëtare në një memorandum të përbashkët, të cilin do t’ua paraqiste, në formën e një ultimatumi, sulltanit dhe Fuqive të Mëdha.
Por këto përpjekje të Haxhi Zekës dhe të atdhetarëve të tjerë shqiptarë ndeshën në kundërshtimin e hapur të qeverisë së sulltanit. E shqetësuar përpara zgjerimit e thellimit të veprimtarisë së Lidhjes së Pejës, me një urdhëresë të veçantë që iu dërgua guvernatorëve të të katër vilajeteve të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës, Porta e Lartë ndaloi thirrjen e Kuvendit të Përgjithshëm të shqiptarëve, që ishte caktuar të mbahej në fund të majit të vitit 1899.
Në këtë kohë u përmirësua disi edhe pozita ndërkombëtare e Perandorisë Osmane. Konferenca e Hagës e Fuqive të Mëdha “për çarmatimin dhe paqen”, që u mblodh në maj të vitit 1899, tregoi se këto fuqi nuk kishin ndërmend të ndërhynin në atë kohë për ta detyruar Turqinë të bënte “reforma” në Maqedoni.
Në kushte të tilla Porta e Lartë përqendroi gjithë vëmendjen në shtypjen e lëvizjes shqiptare që vazhdonte ende. Në maj të vitit 1899 në mjaft vise të Shqipërisë, si në Shkodër, në Gjakovë, në Mitrovicë, në Prishtinë, në Tetovë dhe në sanxhakun e Dibrës kishin shpërthyer përleshje të armatosura të popullsisë kundër masave ndëshkimore të ushtrisë osmane. Luftime të ashpra u zhvilluan në Glivicë, afër Prishtinës, ku kryengritësit zunë e mbajtën për disa ditë përfaqësuesit e pushtetit lokal. Po në muajin maj mijëra kryengritës të sanxhakut të Tetovës, qytetarë e fshatarë, u grumbulluan në një fshat afër Shkupit, ku krahas protestave kundër arbitraritetit të çifligarëve vendas, shtruan edhe kërkesën për të mbledhur Kuvendin e Përgjithshëm të Lidhjes.
Përpjekjet për thirrjen e Kuvendit të Përgjithshëm u përkrahën edhe nga atdhetarët e kolonisë së Bukureshtit. Më 9 gusht u shpall në emër të komitetit “Bashkimi Shqiptar”, i përbërë nga doktor Ibrahim Temoja, Dervish Hima e Jorgji Meksi dhe i kryesuar nga Mehmet Frashëri, vëllai i Abdylit, i Naimit e i Samiut, manifesti “Kërkimet e shqiptarëve”, në të cilin u bëhej thirrje gjithë shqiptarëve, që nën drejtimin e komiteteve të Lidhjes të mblidhnin në Prizren Kuvendin e Përgjithshëm të saj, i cili do të kërkonte nga Porta e lartë dhe nga Fuqitë e Mëdha autonominë e Shqipërisë.
Kur qeveria osmane filloi të përdorte dhunën për të ndaluar mbledhjen brenda në Shqipëri të Kuvendit të përgjithshëm, Komiteti Shqiptar i Bukureshtit vendosi që të mbahej në këtë qytet, më 27 shtator 1899, një Kongres i Përgjithshëm shqiptar, ku të merrnin pjesë përfaqësues nga popullsitë shqiptare brenda vendit dhe nga kolonitë e mërgimit. Kongresi do t’i paraqiste Portës së Lartë e Fuqive të Mëdha kërkesën për formimin e një shteti autonom shqiptar, nën sovranitetin e sulltanit, me asamblenë e vet kombëtare, me një guvernator të përgjithshëm, të caktuar nga Shtetet e Mëdha dhe të miratuar nga sulltani. Por edhe kjo nismë, për shkak të ndalesave që qeveria rumune nxori nën presionin e Stambollit, nuk pati sukses.



Lufta e Lidhjes kundër administratës osmane dhe shtypja e saj (tetor 1899 - dhjetor 1900)
Në vjeshtën e vitit 1899 lëvizja kombëtare, e udhëhequr nga Lidhja Shqiptare e Pejës, hyri në një fazë të re, filloi lufta kundër administratës osmane në tërësi për të vendosur një administratë shqiptare. Kjo luftë u gërshetua me qëndresën e armatosur të masave kundër përpjekjeve të Portës së Lartë për të shpërndarë komitetet e Lidhjes dhe për të rivendosur autoritetin e organeve shtetërore osmane në viset ku qeveriste Lidhja.
Sado që kjo qëndresë nuk u shtri në mbarë Shqipërinë, ajo ishte një përpjekje për të përmbushur programin e Lidhjes dhe të lëvizjes kombëtare në tërësi, për formimin e një Shqipërie autonome.
Vatër kryesore e kësaj lëvizjeje u bë sanxhaku i Dibrës. Në shtator të vitit 1899 Porta e Lartë ndërmori këtu një varg masash, siç ishte rivendosja e gjykatave osmane, të suprimuara nga Lidhja etj., që kishin për qëllim të zhvishnin Komitetin e Dibrës nga kompetencat shtetërore dhe ta asgjësonin atë përfundimisht. Këto masa shtypëse të qeverisë u bënë shkak për shpërthimin e kryengritjes popullore, të udhëhequr nga Komiteti i Lidhjes për Dibrën. Më 17 tetor mijëra malësorë zbritën nga fshatrat dhe u bashkuan me popullsinë qytetare të Dibrës e të qendrave të tjera të këtij sanxhaku. Kryengritësit dëbuan nëpunësit osmanë, izoluan mytesarifin dhe shtinë në dorë postë-telegrafën. Përveç Selim Rusit, Nurçe Pustinës dhe drejtuesve të tjerë të Komitetit, me organizimin e qëndresës së armatosur në këtë sanxhak merrej edhe Hamdi Ohri, i cili sapo ishte liruar nga internimi pas kërkesës këmbëngulëse të Lidhjes. Për katër muaj me radhë, nga fundi i tetorit 1899 e deri në janar 1900, pushteti faktik në sanxhakun e Dibrës u përqendrua në duart e shqiptarëve, të udhëhequr nga Komiteti i Lidhjes, ndërsa qeverisë dhe autoriteteve lokale nuk u mbeti asnjë fuqi.
Më 6 nëntor, në emër të Komitetit Arsimor Shqiptar të Dibrës, që vepronte si organ i Lidhjes Shqiptare, iu dërgua sulltanit një promemorje, në të cilën kërkohej të themeloheshin shkolla shqipe në këtë sanxhak. Promemorja qe nënshkruar nga Shyqri Çoku (nipi i Iljaz pashë Dibrës), Hamdi Ohri dhe nga atdhetarë të tjerë, gjithsej 31 veta.
Meqë edhe kjo kërkesë nuk u miratua nga qeveria, më 8 dhjetor kryengritësit rifilluan veprimet e tyre, sulmuan selitë e administratës lokale, dëbuan ushtritë osmane nga qyteti ose e izoluan atë në kazerma. Në Dibër u përqendruan edhe 1 500 shqiptarë të armatosur, që zbritën nga Malësia e Dibrës së Poshtme, nga Mati, nga Luma e nga Selishta.
Duke marrë zemër nga lëvizja kryengritëse në Kosovë, që po në këtë kohë përfshiu Prishtinën, Pejën, Gjakovën e Drenicën, popullsia e Dibrës i zgjeroi veprimet e saj. Në javën e parë të dhjetorit këtu qenë grumbulluar 3 000-3 500 kryengritës, që shtinë në dorë thuajse të gjitha lagjet e qytetit. Sulltani u detyrua t’u bënte lëshime kryengritësve dibranë, të tërhiqte nëpunësit e gjykatave osmane dhe të njihte pushtetin gjyqësor të vendosur nga Lidhja, ndërsa në shkurt pushoi edhe mytesarifin e sanxhakut të Dibrës.
Në një kohë me qëndresën kundërosmane atdhetarët dibranë Selim Rusi, Hamdi Ohri, Halit Bërzeshta etj., në bashkëpunim me Haxhi Zekën, vijuan përpjekjet për të zgjatur afatin e Lidhjes, për të forcuar pushtetin e saj në këtë sanxhak dhe për të thirrur një Kuvend të Përgjithshëm. Por, për shkak të ndjekjeve të autoriteteve osmane, përpjekjet që u bënë në nëntor të vitit 1899 për të mbajtur një mbledhje të përgjithshme të Lidhjes në sanxhakun e Dibrës nuk dhanë rezultat.
Më 16 shkurt, pa marrë ende fund kryengritja e Dibrës, atdhetarët kosovarë, të drejtuar nga Idriz Gjakova, një nga atdhetarët më me ndikim në këtë trevë, organizuan një manifestim të fuqishëm në Shkup, që u kthye në një kryengritje të armatosur. Kryengritësit kërkuan pushimin e valiut të Kosovës, Mehmet Hafiz pashës, të kryetarit të bashkisë dhe të funksionarëve të tjerë të administratës osmane në Shkup. Atdhetarët shqiptarë synonin ta kthenin Shkupin, kryeqendrën e vilajetit të Kosovës, në vatër të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në tërësi dhe nëpërmjet kryengritjes që organizuan në këtë qytet të përmbushnin kërkesat autonomiste të saj. Për këtë qëllim u formua edhe Komiteti i Shkupit, që doli nga gjiri i kryengritjes dhe që merrej me udhëheqjen e saj. Kryengritësit e Shkupit, si edhe të viseve të tjera të Shqipërisë, shtruan si kërkesë themelore autonominë e Shqipërisë nën sovranitetin e sulltanit.
Në fillim të marsit në Shkup u mblodhën 2 000 shqiptarë të armatosur, që iu kundërvunë ushtrive osmane, të cilat mbronin selitë e administratës lokale. Me kryengritësit shqiptarë u bashkua edhe popullsia sllavo-maqedone e Shkupit. Pushimi nga sulltani më 13 mars të vitit 1900 i valiut të Kosovës, Mehmet Hafiz pashës, ndonëse përbënte një fitore të kryengritësve kosovarë, nuk mund të sillte përmbushjen e programit kombëtar të lëvizjes shqiptare.
Porta e Lartë, megjithëse kishte shpallur amnistinë, arrestoi më 18 mars udhëheqësit e kryengritjes së Shkupit, Idriz Gjakovën, Haxhi Raufin e të tjerë, që u dërguan në Bitlis. Këto masa u bënë shkak për një manifestim tjetër, që u organizua më 20 mars, në të cilin morën pjesë 3 000 veta; ata kërkuan lirimin e menjëhershëm të Idriz Gjakovës dhe udhëheqësve të tjerë të kryengritjes. Manifestimet që shpërthyen në Shkup në mars të vitit 1900, vijuan pa ndërprerje deri në vjeshtën e atij viti.
Në ditët e fundit të shkurtit dhe në fillim të marsit qëndresa kundër administratës osmane u shtri në Mitrovicë e në krahinën e Drenicës. Në krye të kësaj lëvizjeje ishte vënë Komiteti i pajtimit, i Lidhjes Shqiptare për Mitrovicën e për Drenicën. Po në fundin e shkurtit dhe në fillim të marsit ndodhën përleshje të armatosura në rrethet e Prishtinës, ku qindra kryengritës, që kishin zbritur nga Çiçavica, u përleshën në hyrje të qytetit me trupat osmane. Populli kërkonte largimin e mytesarifit dhe të funksionarëve të tjerë osmanë nga Prishtina.
Lëvizja përfshiu edhe sanxhakun e Prizrenit, ku popullsia myslimane e katolike ngriti krye duke kërkuar gjithashtu largimin e mytesarifit e të nëpunësve të tjerë. Në Prizren u rimëkëmb Besa dhe u vendos të mbahej një tubim i përgjithshëm për të konsoliduar Lidhjen Shqiptare.
Masat shtypëse të Portës së Lartë dhe futja e një shtese të re të taksave u bënë shkak që të shpërthente (në mars të vitit 1900) lëvizja kundërosmane në Mitrovicë, në Senicë dhe në Pazarin e Ri, e cila vijoi deri në verën e atij viti, kur mori formën e një kryengritjeje të armatosur. Në korrik-gusht shpërtheu kryengritja në Pejë e në Gjakovë, që e detyroi qeverinë të pushonte mytesarifin e sanxhakut të Pejës.
Në qershor Porta e Lartë hodhi ushtri të shumta, të komanduara nga Shemsi Pasha, të cilat kaluan përmes Shkupit në Mitrovicë dhe prej andej në Pazar të Ri e në Senicë. Vetëm në pjesën veriore të vilajetit të Kosovës u përqendruan 14 batalione ushtarësh, 8 000 kalorës e 36 topa, që shtypën me egërsi kryengritjen në Senicë e në Pazarin e Ri. U arrestuan, u burgosën dhe u internuan 573 udhëheqës e veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në këtë trevë. Masat shtypëse të Shemsi Pashës shkaktuan zgjerimin e lëvizjes së armatosur në Pazarin e Ri. Në peticionin që iu dërgua sulltanit, në fundin e gushtit të vitit 1900, me nënshkrimet e 2 000 kryengritësve të Pazarit të Ri, kërkohej lirimi i të burgosurve politikë dhe largimi i funksionarëve të administratës osmane.
Në verën e këtij viti shpërthyen konfliktet e armatosura në kazanë e Gjilanit, në jug të Prishtinës; u forcua qëndresa kundërosmane në Shkup, në Ferizaj, në Mitrovicë, në Mat, në Dibër e në vende të tjera të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit.
Në këto rrethana, sulltani u detyrua të largonte nga vilajeti i Kosovës Shemsi Pashën, të pushonte mytesarifin e Pazarit të Ri dhe të hiqte shtesën e taksës në të gjithë sanxhakët e Kosovës. Megjithatë, konfliktet e shqiptarëve me autoritetet osmane në vilajetin e Kosovës vazhduan deri në shtatorin e vitit 1900.
Në pranverën e vitit 1900, duke përfituar nga gjendja e krijuar pas shpërthimit të kryengritjeve në Dibër e në Kosovë, Haxhi Zeka bëri një përpjekje të re për të mbledhur një kuvend tjetër shqiptar, ku të kërkohej autonomia e Shqipërisë. Për këtë, qysh në mars të vitit 1900, ai shkoi në Dibër, ku idetë e Lidhjes ishin ende të fuqishme. Në bisedimet që u zhvilluan në Dibër u arrit në përfundimin që Besa të vendosej për një kohë të gjatë, të paktën për një periudhë pesëvjeçare. Në fundin e prillit Haxhi Zeka arriti të mbajë në Fushë-Kosovë, afër Prishtinës mbledhjen e përfaqësuesve të popullsisë së Prishtinës, të Pejës, të Mitrovicës, të Shkupit, të Tetovës, të Gjilanit, të Rozhajës, të Shkodrës, të Hasit, të Gjakovës, të Dibrës, të Senicës e të Pazarit të Ri. Këtu u diskutuan çështjet që kishin të bënin me Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe u vendos të thirrej Kuvendi i ri i Përgjithshëm, që do të mbahej në Prizren ose në ndonjë qytet tjetër.
Por edhe këtë herë atdhetarët shqiptarë nuk mundën të mblidhnin Kuvendin e Përgjithshëm, për shkak të pengesave që nxori valiu i Kosovës, Reshat Pasha. Edhe sulltani, kur mësoi se Kuvendi do të parashtronte kërkesa kombëtare, urdhëroi valinjtë e Shqipërisë që të mos e lejonin mbajtjen e tij. Po kështu dështuan edhe përpjekjet, që atdhetarët dibranë bënë, në muajt prill-qershor të vitit 1900, për të përforcuar dhe për të zgjeruar Lidhjen Shqiptare.
Qeveria e sulltanit, e nxitur edhe nga Fuqitë e Mëdha, të cilat qenë çliruar nga lëvizja maqedone, që tanimë kishte rënë, kundërshtoi çdo kërkesë të shqiptarëve dhe kaloi në sulm të hapur kundër lëvizjes kombëtare në Shqipëri. Në shtator të vitit 1900 Porta e Lartë vetëm kundër vilajetit të Kosovës hodhi 40 mijë ushtarë. Goditjen kryesore Stambolli e drejtoi kundër qëndresës popullore në Shkup, Tetovë, Dibër, Prishtinë, Gjakovë, Mitrovicë e në qendra të tjera. Për shtypjen e kryengritjes në Shkup u ngarkua komandanti i sapoemëruar i xhandarmërisë së kryeqendrës së vilajetit, Mehmet Pasha. Pas përleshjeve që u bënë në Shkup më 15 shtator, komanda e ushtrisë osmane arrestoi edhe 30 veprimtarë të tjerë të lëvizjes shqiptare. Në nëntor u arrestua një nga udhëheqësit e kryengritjes së Shkupit, Haxhi Raufi, me 22 pasues të tij. Terrori dhe arrestimet në Shkup vazhduan deri në fundin e vitit 1900.
Nga Shkupi Mehmet pasha u drejtua për në Tetovë dhe prej andej në Dibër, ku mori gjithashtu masa të ashpra për shtypjen e qëndresës popullore dhe për shpërndarjen e komiteteve të Lidhjes. Për të shtypur kryengritjen në qytetet e Kosovës, sulltani dërgoi përsëri Shemsi Pashën, i cili në krye të ushtrive të shumta osmane, gjatë muajve nëntor-dhjetor të vitit 1900, goditi në fillim kryengritësit e Prizrenit dhe shpërndau Komitetin e Lidhjes së këtij sanxhaku. Prej këtej Shemsi Pasha u hodh në Prishtinë, në Pejë, në Gjakovë, në Mitrovicë e në qendra të tjera. Për të vendosur “rendin dhe qetësinë” ai shtypi lëvizjen shqiptare kudo ku shkeli.
Këto masa, krahas disa lëshimeve të pjesshme që iu bënë kryengritësve dhe krahas dhuratave e posteve që iu dhanë krerëve konservatorë e turkomanë, përmirësuan përkohësisht pozitat e Perandorisë Osmane në vilajetet e Kosovës e të Manastirit.
Në këto kushte Lidhja e Lëvizja Kombëtare Shqiptare në tërësi pësuan humbje të rënda, që çuan në rënien e tyre dhe të luftës për autonominë e Shqipërisë.
Në fundin e vitit 1900 Lidhja e Pejës u shtyp pa arritur të përmbushte detyrat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Megjithatë, ajo la mbresa të thella në ndërgjegjen e popullit dhe ushtroi një ndikim të fuqishëm në organizimin e mëtejshëm të luftës së armatosur kundër sunduesve osmanë.

[Laberia]

3. PROGRAMI POLITIK I SAMI FRASHËRIT
DHE I ISMAIL QEMALIT
(1899-1900)

Sami Frashëri dhe Ismail Qemali, dy nga personalitetet e shquara shqiptare, duke ecur në gjurmët e platformës politike të përcaktuar nga Lidhja e Prizrenit (1878-1881), i dhanë Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në kapërcyellin nga shek. XIX në shek. XX një program të përparuar politik, që hapte perspektiva për përmbushjen e objektivave të saj dhe për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Ata u bënë kështu figurat qendrore të lëvizjes çlirimtare, ndërsa pikëpamjet e tyre mbetën një pikë referimi për lëvizjen kombëtare të asaj periudhe.

Traktati politik i Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” (1899)
Me veprën e tij “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, që u botua (nga Shoqëria “Dituria” e Bukureshtit) pa emrin e autorit në mars të vitit 1899, Sami Frashëri pasuroi më tej mendimin politik të Rilindjes dhe ndikoi fuqishëm për zhvillimin e lëvizjes kombëtare në fundin e shek. XIX dhe në fillimin e shek. XX. Duke pasur një përvojë të gjatë, si një nga udhëheqësit kryesorë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Samiu e shkroi këtë vepër menjëherë pas Kuvendit të Lidhjes Shqiptare të Pejës, që u mbajt në javën e fundit të janarit të vitit 1899. Vepra zë një vend të veçantë në krijimtarinë e gjithanshme të autorit dhe përbën traktatin më të rëndësishëm shqip me karakter politik e shoqëror të Rilindjes Shqiptare.
Ndonëse e hartoi duke qenë i frymëzuar nga Lidhja Shqiptare e Pejës (1899-1900) dhe me synimin që t’i jepte asaj një program të plotë politik e kombëtar, Sami Frashëri i tejkaloi caqet e këtij qëllimi dhe, me një qartësi të veçantë e në mënyrë të gjithanshme, shtjelloi në këtë vepër tërë programin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, zhvilloi më tej mendimin politik e shoqëror shqiptar për çështjet themelore të luftës për çlirimin kombëtar. Kjo vepër është një përgjithësim i përvojës së pasur politike të Samiut dhe i të gjithë Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, një program i luftës për çlirimin e Shqipërisë dhe për organizimin e saj politiko-shtetëror e ekonomik. Në të janë hedhur themelet e strategjisë së lëvizjes kombëtare që përcaktohej nga raporti i atëhershëm i forcave në Perandorinë Osmane e në Evropë, si edhe të taktikës e të rrugës që duhej ndjekur për të siguruar formimin e një shteti të pavarur shqiptar. Me veprën e tij “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, Sami Frashëri u bë ideologu më i shquar i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe një nga figurat më të ndritura të historisë së mendimit politik shqiptar.
Ai, si askush tjetër, përcaktoi me një kthjelltësi të veçantë dhe në një mënyrë të prerë, pa asnjë mëdyshje e lëkundje, qëndrimin kundrejt Perandorisë Osmane, shtroi konceptet dhe bindjet e tij për të tashmen e të ardhmen e Shqipërisë. Pas një përshkimi të shkurtër të historisë së lashtë e mesjetare të Shqipërisë, me qëllim që të ngjallte te bashkatdhetarët krenarinë kombëtare për të kaluarën e tyre, Samiu trajtonte me ngjyra të forta gjendjen e mjerueshme ku e kishte zhytur Shqipërinë sundimi turk. “Sot shqiptarët janë robër, të poshtëruar e t’unjurë, të shkelur e të çpërndarë shumë më tepër se të tjerët kombe.... Turqia, - vazhdonte Samiu, - sot shqiptarë e mer ushtar, e mundon e rreh që të mësonjë gjuhën e tij ... Shqiptarët janë futur në aq të rënda pagesa, sa s’mundin të ngrenë krye..., janë lakuriq me një këmishë, që s’ka ku ta zerë qeni. Vete dhe zaptija e tahsildari e ngre shkopin e i rreh duke thirrur: paguani!” Samiu ngre zërin kundër politikës antishqiptare dhe asimiluese të pushtuesve osmanë. Në kohën kur ndihmon grekët, serbët e bullgarët të çelin shkolla të huaja në Shqipëri, vinte në dukje Samiu, qeveria turke “nuk le të hapet ndonjë shkollë shqipe e të shkruhet ndonjë libër shqip”. Varfëria, paqeveria (administrimi i keq - shën. i aut.), padituria, ishin, sipas Samiut, karakteristikat kryesore të sundimit osman në Shqipëri.
Autori analizon në këtë vepër gjendjen e brendshme të Shqipërisë në kuadrin e Perandorisë Osmane dhe në atë ndërkombëtare, që e trajton të lidhur me raportin e atëhershëm të forcave në Ballkan e në Evropë. Kjo analizë e çoi Sami Frashërin në përfundimin e drejtë se armiku kryesor i popullit shqiptar ishte Perandoria Osmane, që e mbante atë të robëruar prej 500 vjetësh, në prapambetje të madhe ekonomike e kulturore e që po e çonte tani drejt shkatërrimit; pas saj vinin shtetet fqinje të Ballkanit, Greqia, Serbia e Bullgaria, që përpiqeshin me anë të kishës, të shkollës e të armëve t’i asimilonin shqiptarët dhe të copëtonin atdheun e tyre. Ai theksonte gjithashtu se Perandoria Osmane, e kalbur që nga themelet, nuk ishte në gjendje të përballonte goditjet e shteteve ballkanike dhe të Fuqive të Mëdha, se shkatërrimi i saj ishte i shpejtë e i pashmangshëm, se sundimi i saj në Evropë do të merrte fund.
Duke u mbështetur në këtë analizë, Sami Frashëri argumentoi në mënyrë shkencore domosdoshmërinë e shkëputjes së Shqipërisë nga Turqia dhe të formimit të një shteti të pavarur shqiptar si rrugë e vetme për shpëtimin e kombit shqiptar e të Shqipërisë nga zgjedha turke e nga copëtimi. “Turqia në Evropë jetën e ka fort të shkurtër, - shkruante Samiu, - Shqipëria s’ka bërë themel as ka lëshuar rrënjë në vetëhe; ron në themelet e gremisurë të Turqisë e në rrënjët e kalbura të saj. Me të rënët e kësaj stihie të madhe (të Perandorisë Osmane - shën. i aut.) do të bjerë edhe Shqipëria e do të shtypetë nën gërmadhat e rënda të saj...”.
Në qoftë se Shqipëria, arsyetonte ideologu i madh, do të vazhdonte të mbetej nën Perandorinë Osmane, e ndarë në katër vilajete të zakonshme, pa asnjë të drejtë të veçantë dhe në qoftë se shqiptarët do të vijojnë të durojnë tiraninë turke, nuk do të ngrihen për të kërkuar të drejtat e tyre kombëtare dhe për t’u çliruar nga robëria, ata do të identifikoheshin me turqit. Në këtë rast, kur Perandoria Osmane të shembej, Shqipëria mund të trajtohej si një pjesë e trashëgimit turk, si objekt për t’u ndarë ndërmjet monarkive dhe do të gremisej bashkë me këtë Perandori. Prandaj, theksonte ai, është e domosdoshme që gjithë shqiptarët të luftojnë kundër sundimit osman, “që Shqipëria të shkëputej nga Perandoria Osmane, që të shpëtojë nga shkatërrimi e nga katastrofa drejt së cilës po shkon kjo Perandori”. Shembja e saj duhet ta gjejë Shqipërinë të organizuar në shtet më vete me qeverinë e vet. Është detyrë e parë që shqiptarët të kërkojnë nga sulltani dhe nga shtetet evropiane që Shqipëria të veçohej nga trungu turk, që “një orë e më parë të ndahetë Shqipëria e të dihetë që ku e gjer ku është. Të njihet vendi ynë për Shqipëri, ta njohë Evropa për Shqipëri”.
Megjithëse në tërë veprën e tij Sami Frashëri argumentonte domosdoshmërinë e shkëputjes së plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane, ai lejonte që për një kohë ajo të kishte statusin e autonomisë brenda Perandorisë Osmane. “Kjo qeveri shqiptare, - shkruante ai, - të jetë sot për sot nën Turqinë..., por me një mënyrë që në rëntë Turqia, të mundënjë Shqipëria sikundër që është të qëndronjë më vehte”. Formimin në fazën e parë të një shteti autonom shqiptar, të një qeverie shqiptare nën sovranitetin e sulltanit, Samiu e argumentonte me faktin se në shtresat e ndryshme të popullsisë shqiptare ende nuk qe formuar bindja për nevojën e shkëputjes së plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Sundimi pesëqindvjeçar osman, feja e përbashkët (myslimane) e shumicës së popullsisë shqiptare me turqit, përbashkësia e interesave ekonomike të parisë shqiptare me sunduesit osmanë dhe lidhjet e tjera të shumta tradicionale të krijuara gjatë pesë shekujve ushtronin ndikimin e vet te shqiptarët, duke errësuar ndërgjegjen e tyre.
Por edhe në këtë rast Sami Frashëri u mbeti besnik bindjeve të tij përparimtare dhe, duke arsyetuar si iluminist e atdhetar i shquar, u përpoq t’i bindte shqiptarët se interesat e tyre si komb i veçantë janë krejt të ndryshme nga ato të turqve dhe se të ardhmen e Shqipërisë duhet ta kërkonin jashtë Perandorisë Osmane. Shqiptarët, theksonte ai, i dallonte nga turqit jo vetëm identiteti i tyre krejt i veçantë kombëtar, por edhe përkatësia e tyre në familjen evropiane, fakti që ata ishin një popull evropian dhe qenë formuar si të tillë gjatë historisë mijëravjeçare.
Samiu argumentonte gjithashtu nevojën e luftës me armë për arritjen e qëllimeve kryesore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, për çlirimin e atdheut nga zgjedha turke. Duke iu drejtuar atyre krerëve shqiptarë që shpresonin se Porta e Lartë do t’ua jepte me “hirin” e vet reformat e premtuara, ai shkruante: “Turqia me dashuri e mirësi s’jep gjë kurrë. Do më mirë Turqia ta humbasë Shqipërinë e ta ndajë në mes të armiqve të saj sesa t’i japë një qeveri të urtë e të mirë, e cila të ndreqnjë e të zbukuronjë e ta bënjë vend të ndriturë si gjithë bota... Prandaj edhe shqiptarëve me hir Turqia s’u ka për të dhënë gjë. Shqiptarët duhet t’i marrin ato që duan me pahir: t’i kërkojnë me fjalë, po të kenë edhe pushkën plot”; ata “janë të zotë t’i ruajnë dhe t’i kërkojnë të drejtat e tyre edhe me armë në dorë. Kur përzihet e drejta me fuqinë, - theksonte Samiu, - merr një forcë të cilës gjë s’i rri dot kundrejt”.
Në veprën e vet Samiu parashtroi njëkohësisht parimet themelore dhe strukturën organizative të shtetit të ardhshëm shqiptar, një lloj projekti të kushtetutës që, sipas tij, duhej të kishte Shqipëria kur të bëhej shtet më vete, i pavarur; kjo ide formulohej në mënyrë të plotë për të parën herë në historinë e mendimit politik shqiptar. Në këtë projekt Samiu zhvilloi më tej mendimet e parashtruara prej tij në Manifestin e Komitetit Shqiptar të Stambollit të vitit 1897.
Sipas Sami Frashërit, Shqipëria si shtet më vete duhej të ishte një republikë parlamentare me organet e saj të veçanta. Pushteti ekzekutiv do të ishte i ndarë nga ai legjislativ; të parin do ta ushtronte qeveria e përbërë prej shtatë ministrash, njëri prej të cilëve do të ishte kryetar i Këshillit të Ministrave; atë legjislativ do ta ushtronte Këshilli i Përgjithshëm (parlamenti), i përbërë nga deputetët që do të zgjidheshin një për çdo 20 mijë banorë.
Në krye të shtetit shqiptar do të qëndronte Këshilli i Pleqësisë i përbërë prej 15 vetash, të cilët do të zgjidhnin nga gjiri i tyre një kryetar dhe një nënkryetar. Ky organ, sipas mendimit të Samiut, do të ishte si një lloj presidiumi i Këshillit të Përgjithshëm dhe do të ngarkohej me detyrat që në shtetet e tjera i kryente mbreti, princi ose presidenti i republikës. Me vendim të Pleqësisë do të bëhej edhe ndërrimi i qeverisë ose caktimi i qeverisë së re dhe i kryetarit të saj. I tillë do të ishte, sipas Samiut, organizimi i shtetit të pavarur shqiptar.
Por sa kohë që Shqipëria do të ishte autonome nën sovranitetin e Perandorisë Osmane, në krye të qeverisë do të vihej një guvernator ose, siç e quante Samiu, një qeveritar i përgjithshëm, i cili do të emërohej nga sulltani për 5 vjet, pasi të merrej pëlqimi nga Pleqësia e nga Këshilli i Përgjithshëm. Në të dy rastet qeveria do të ishte e detyruar të përgjigjej e të jepte llogari përpara Pleqësisë dhe Këshillit të Përgjithshëm; këta kishin të drejtë të pranonin ose të rrëzonin ligjet e vendimet e paraqitura prej saj. Kushtetuta e Samiut përshkohet nga një frymë demokratike. Ajo ishte kushtetutë e një regjimi demokratik- borgjez.
Idesë për shtetin shqiptar Samiu i jepte një përmbajtje të përparuar edhe nga ana ekonomike e shoqërore. Ai kërkonte që në Shqipërinë e lirë të merreshin masa të shpejta me anë investimesh të mëdha për të përmirësuar gjendjen e vajtueshme ekonomike të vendit. Ai kërkonte të ngrihej një industri kombëtare, të mëkëmbej bujqësia e prapambetur, të pajisej vendi me një rrjet të gjerë transporti, të forcoheshin financat dhe të vendosej një sistem arsimor mjaft i përhapur e i përparuar. Ai i kushtonte arsimit një kujdes të veçantë, idetë e tij për këtë çështje janë thellësisht përparimtare. Samiu kërkonte një arsim të përgjithshëm e të detyrueshëm për të gjithë të rinjtë e të rejat e vendit, të njëllojtë si për djemtë edhe për vajzat, një arsim në gjuhën amtare si për shqiptarët, ashtu edhe për pakicat kombëtare që do të bënin pjesë në Shqipëri; ai mendonte të themelohej një shkollë, që të ishte laike, e shkëputur nga kisha e nga xhamia, e varur krejtësisht nga shteti, një shkollë që të ishte vatër diturie dhe atdhetarizmi, që të bëhej bartëse e lulëzimit dhe e qytetërimit të atdheut. Sistemi arsimor i rilindësit të shquar parashikonte shkolla fillore, qytetëse, gjimnaze, teknikume, universitete dhe institute të larta për miniera, bujqësi, pyje, histori, gjeografi, gjuhësi, akademi ushtarake e detare etj.
Vepra “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë” la përshtypje të thellë në radhët e atdhetarëve. Idetë e parashtruara nga Samiu në këtë vepër për rrugët që duheshin ndjekur për çlirimin e Shqipërisë u përvetësuan dhe u përhapën nga veprimtarët më të shquar të lëvizjes kombëtare dhe nga shtypi shqiptar i kohës. Në saje të punës së shoqërive shqiptare jashtë atdheut vepra e Samiut u përhap thuajse në të gjitha krahinat e vendit. Megjithëse u botua pa emër, shumë shpejt u kuptua se autori i saj ishte Samiu. Si pasojë kundër tij filloi persekutimi nga qeveria. Ai u urdhërua nga policia e Stambollit të qëndronte i mbyllur në shtëpinë e tij dhe të ndërpriste çdo lidhje me shokët e miqtë e vet. Ky izolim, që i ngjante një burgimi të vërtetë, vijoi derisa rilindësi i madh vdiq më 18 qershor 1904.

Ismail Qemali dhe programi i tij i vitit 1900
Nga viti 1900 filloi të marrë pjesë gjallërisht në jetën politike të Shqipërisë edhe Ismail Qemali, që deri në atë kohë njihej më shumë si një nga personalitetet e shquara politike e shtetërore të Perandorisë Osmane. Ai u lind në Vlorë më 24 janar 1844 në familjen e Sinanajve, që njihej si pronare e madhe tokash dhe për kontributin e saj në qëndresën kundërosmane në vitet 20 të shek. XIX, sidomos gjatë kryengritjes popullore të vitit 1847. Pasi kreu shkollën fillore në qytetin e lindjes dhe gjimnazin Zosimea të Janinës, në vitin 1859 u vendos me familjen e tij në Stamboll. Këtu hyri si përkthyes në Ministrinë e Punëve të Jashtme, duke ndjekur njëkohësisht studimet e larta për drejtësi.
Në Stamboll mori pjesë, së bashku me atdhetarët e tjerë shqiptarë, në përpjekjet që u bënë në vitin 1864 e 1867 për hartimin e një alfabeti të përbashkët për gjuhën shqipe dhe për të formuar një shoqëri kulturore shqiptare. Ismail Qemali u shpreh atëherë kundër përdorimit të alfabetit arab për gjuhën shqipe dhe u bashkua me Pashko Vasën, me Kostandin Kristoforidhin dhe me intelektualë të tjerë që ishin përkrahës të alfabetit latin.
Në vitet 70 Ismail Qemali filloi të shquhej si personalitet shtetëror. U ngarkua me detyrën e guvernatorit në disa provinca të Perandorisë Osmane. Duke qenë njohës i shumë gjuhëve dhe me një kulturë të gjerë, i pajisur me zgjuarsi e talent në fushën shtetërore dhe të diplomacisë, e sidomos në saje të artikujve që botonte në gazetat më të mëdha evropiane, Ismail Qemali qysh në vitet 70 u bë një nga figurat më të shquara të Perandorisë Osmane e shumë i njohur edhe në arenën ndërkombëtare. U dallua veçanërisht si njohës i mirë i gjendjes së Turqisë e sidomos i asaj ndërkombëtare.
Si funksionar në administratën shtetërore osmane Ismail Qemali u shqua shumë shpejt për pikëpamjet përparimtare, si përkrahës i reformave. Në vitin 1876, kur u bë kryeministër Mithat Pasha, Ismail Qemali, që kishte bashkëpunuar me të edhe në të kaluarën kur ishte guvernator në provincën e Danubit, mori pjesë në komisionin shtetëror për hartimin e kushtetutës turke, e cila u shpall në dhjetor 1876. Pas heqjes së kushtetutës nga sulltan Abdyl Hamiti II dhe pas internimit të Mithat Pashës më 1877, Ismail Qemali dërgohet si bashkëpunëtor i tij në internim në Kutahja, ku u mbajt deri në vitin 1884. Pas kthimit nga internimi e deri në vitin 1899, u emërua përsëri disa herë me radhë si guvernator në provinca të ndryshme të Perandorisë dhe u caktua gjithashtu anëtar i Këshillit të Shtetit.
Gjatë kësaj periudhe, i ngarkuar nga sulltani për të hetuar gjendjen ndërkombëtare të vendit, Ismail Qemali kërkoi prej tij disa herë me radhë që të zbatonte reforma në Perandorinë Osmane. Në shkurt të vitit 1897, duke qenë guvernator i Tripolit, i paraqiti Abdyl Hamitit një promemorje ku, pasi përshkruante gjendjen e rëndë të brendshme e të jashtme të Perandorisë, korrupsionin, arbitraritetin e keqadministrimin që zotëronte në aparatin shtetëror qendror e lokal dhe mungesën e të drejtave njerëzore e politike për gjithë shtetasit, parashtronte programin e tij të reformave. Ai propozonte që të zbatoheshin me ngutësi reforma radikale, të cilat duhet të ishin të përgjithshme, t’u siguronin shtetasve të drejta në qeverisjen e vendit, lirinë e mendimit e të veprimit. Në promemorje kërkohej që të rivendosej e të vihej menjëherë në jetë kushtetuta e vitit 1876, së cilës duhej t’i bëheshin ndryshime e përmirësime që t’u përshtateshin gjendjes së Perandorisë Osmane në fundin e shek. XIX dhe lëvizjeve kombëtare të popujve; këto ndryshime e përmirësime do të miratoheshin nga asambleja kushtetuese, që do të thirrej posaçërisht për këtë qëllim. Ismail Qemali mendonte që në vend të regjimit absolutist të sulltanëve osmanë të vendosej një monarki kushtetuese parlamentare, e ngjashme me atë të disa vendeve të Evropës. Said Pasha, ish-kryeministër i Turqisë, shkruante në kujtimet e tij (më 1912) se, bashkë me promemorjen, Ismail Qemali i paraqiti sulltanit edhe projektin e një kushtetute, të cilën ai (Said Pasha) e quante si më të përshtatshme për vendosjen e një regjimi parlamentar në Perandorinë Osmane.
Miratimi i një kushtetute të tillë do t’u hapte rrugën reformave decetralizuese, me zbatimin e të cilave pushteti lokal do të kalonte në duart e vendasve dhe të përfaqësuesve të të gjithë popujve të Perandorisë. Ismail Qemali shpresonte se këto masa do t’i sillnin dobi edhe kombit shqiptar, do të përmirësonin dukshëm gjendjen politike, kulturore dhe ekonomike të Shqipërisë e të provincave të saj. Këto ide Ismail Qemali i shprehu edhe më qartë në intervistën që botoi në shtypin evropian në janar të vitit 1900, në të cilën kërkonte që Perandoria Osmane t’u jepte liri të gjera e të plota popujve që mbante nën zotërimin e saj, që shqiptarët, grekët, sllavët e arabët të gëzonin të drejta të njëjta me turqit dhe të viheshin në një shkallë barazie me ta.
Promemorja e vitit 1897 u prit mirë nga opinioni zyrtar e publik i disa shteteve evropiane, pati jehonë në shtypin e tyre, që e cilësoi Ismail Qemalin si një reformator dhe burrë shteti të shquar e largpamës.
Ndërsa qarqet përparimtare të Perandorisë dhe ato të popujve të robëruar i shikonin me simpati idetë e Ismail Qemalit për zbatimin e reformave, sulltani e Porta e Lartë i quante ato dhe autorin e tyre të rrezikshëm për stabilitetin e sundimit të tyre. Për pikëpamjet e tij, si dhe për lidhjet me Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, sulltani vendosi ta largonte Ismail Qemalin nga kryeqyteti dhe në prill të vitit 1900 e emëroi guvernator në Tripoli. Para se të merrej kjo masë, Porta e Lartë, me këmbënguljen e sulltanit, kishte vendosur tanimë pa asnjë akt gjyqësor ta dëbonte atë nga Stambolli. Në këto rrethana emërimi i tij i ri u vlerësua si një përpjekje e maskuar për ta internuar e ndoshta për ta zhdukur. Edhe Ismail Qemali dyshoi për këtë komplot, prandaj disa ditë pas takimit që pati me sulltanin, më 28 prill 1900, u arratis nga Turqia së bashku me tre djemtë e tij të vegjël. Në fillim shkoi në Athinë, pastaj në Napoli, në Romë, në Lozanë, në Paris, në Bruksel dhe u vendos në Londër, ku qëndroi për një kohë më të gjatë. Në Athinë dhe në ndonjë vend tjetër Ismail Qemali pati takime edhe me personalitete politike e shtetërore të kohës. Përveç të tjerëve u prit edhe nga mbreti i Greqisë, Gjergji I, që tregoi interes të veçantë për të.
Arratisja e Ismail Qemalit bëri përshtypje të madhe në Turqi e në Evropë, prandaj sulltani qysh në ditët e para të largimit të tij bëri disa përçapje për ta tërhequr në Stamboll duke i premtuar poste të ndryshme shtetërore, të cilat ai nuk i pranoi.
Në emigrim iu kushtua tërësisht veprimtarisë politike në dobi të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Krahas me këtë Ismail Qemali, si dhe mjaft shqiptarë të tjerë, mori pjesë në lëvizjen e turqve të rinj, ku u bashkua me përkrahësit e rrymës së decentralizimit që kërkonin zbatimin e disa reformave, nga të cilat mund të përfitonin edhe kombësitë e Perandorisë.
Në Bruksel bashkëpunoi me Faik Konicën, duke marrë për pak kohë edhe drejtimin e gazetës së tij, “Albania” (1897-1909). Më pas nxori këtu gazetën e vet “Le salut d’Albanie” (“Shpëtimi i Shqipërisë”).
Programin e vet politik për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare Ismail Qemali për herë të parë e shfaqi publikisht në intervistën që i dha gazetës së njohur italiane “Tribuna”, më 21 maj 1900, kur ende ndodhej në Romë; ndërsa më 15 tetor të po atij viti ai botoi në revistën “Albania” thirrjen (“Vëllezërve shqiptarë!”) drejtuar gjithë shqiptarëve, në të cilën paraqiti edhe njëherë pikëpamjet e veta për lëvizjen shqiptare.
Në të dyja këto dokumente Ismail Qemali, duke folur për arratisjen e tij, thekson se u largua nga Turqia për t’u bashkuar me vëllezërit e tij shqiptarë dhe për t’u marrë vesh me ta për shpëtimin e atdheut, të Shqipërisë, e cila për shkak të rrokullimës së Perandorisë Osmane rrezikon të copëtohet nga vendet fqinje dhe të humbasë bashkë me të. Ismail Qemali parashtroi si një kërkesë të ngutshme, të drejtë e të rëndësishme njohjen e kombësisë shqiptare, pranimin “si një kurm e një komp të shqiptarëve që rrojnë tubërisht në Shkodër, në Kosovë, në Manastir e në Janinë, e tej e këtej në viset e tjera të Turqisë Evropiane”. Në sendërtimin e këtyre kërkesave ai shihte rrugën e mundshme të konsolidimit të kombësisë shqiptare, të afirmimit të shqiptarëve si komb më vete dhe të njohjes së identitetit të tyre kombëtar në arenën ndërkombëtare. “Ne, - shkruante ai, - duam vetëm bashkimin dhe unitetin e racës (kombësisë - shën. i aut.) sonë shqiptare, përparimin e saj intelektual dhe ekonomik me qëllim që të bëhemi mjaft të fortë për të kundërshtuar atë që synon të na përpijë ne...”. Ismail Qemali e shihte të ardhmen e shqiptarëve, të cilët, siç shprehej ai, “në gjak kanë mbetur gjithmonë evropianë”, vetëm po të futeshin në rrugën e qytetërimit evropian.
Edhe pse programi i Ismail Qemalit i vitit 1900 nuk përmbante (ashtu si ai i Lidhjes së Prizrenit, 1878-1881) të gjitha kërkesat e platformës së një shteti autonom shqiptar, ai kishte në thelb karakter autonomist, synonte të hidhte themelet e këtij shteti. Kërkesa e Ismail Qemalit për riorganizimin e administrimit të Shqipërisë sipas artikullit 23 të Traktatit të Berlinit, duke i bërë plotësimet e nevojshme në përputhje me rrethanat e kohës dhe duke i dhënë edhe Shqipërisë po ato privilegje që i ishin akorduar Kretës (e cila u shpall autonome më 1897), nënkuptonte pa asnjë mëdyshje formimin e një Shqipërie autonome. Në intervistën që i dha gazetës “Tribuna” (Romë), Ismail Qemali shpalli haptazi se çështja shqiptare do të zgjidhej “nga shqiptarët e krishterë e myslimanë, të cilët janë në harmoni dhe kjo harmoni i bënë të sigurt se do t’ia arrijnë qëllimit të tyre, që është autonomia”. Prandaj shtypi evropian shkruante në vjeshtën e vitit 1900 se “autonomistët shqiptarë kanë tani një udhëheqës serioz sikurse është Ismail Qemali”, i cili me programin e tij “kërkon ndarjen e Shqipërisë, të kombit shqiptar nga Turqia”. Ndërkaq, vetë Ismail Qemali, duke dashur ta vinte theksin në synimet autonomiste të programit të vet, në intervistat që u dha organeve të shtypit në marsin e vitit 1901 dhe në bisedën që pati po në atë kohë me konsullin francez në Kajro, deklaroi se nuk kishte kërkuar “pavarësinë e plotë dhe absolute të Shqipërisë”. Ai theksoi me këtë rast se nuk përkrahte shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane, por kërkonte një organizim të tillë, që nuk do të cenonte të drejtat e sulltanit si kalif dhe nuk do të ndryshonte nënshtrimin ndaj tij; me një deklaratë të tillë ai kishte parasysh autonominë e Shqipërisë nën sovranitetin e sulltanit.
Në kushtet kur Fuqitë e Mëdha ishin për ruajtjen e status quo-së dhe nuk lejonin shkëputjen e kombësive joturke nga Perandoria Osmane, Ismail Qemali shihte si rrugëdalje organizimin autonom të Shqipërisë dhe të kombeve të tjera, që sipas mendimit të tij duhej të sigurohej me rrugën e reformave, me përkrahjen e drejtpërdrejtë dhe të hapur të Fuqive të Mëdha. Duke menduar se një Shqipëri e shkëputur nga Perandoria Osmane nuk do të mund t’i bënte ballë rrezikut të copëtimit nga shtetet fqinje, Ismail Qemali theksonte se ishte në interesin e përbashkët të shqiptarëve dhe të turqve që të ruhej status quo-ja në Ballkan. “Përsa u përket shqiptarëve, - deklaronte ai në intervistën, që dha në Romë në vitin 1900, - çdo lëvizje e hapur revolucionare nuk do të sillte gjë tjetër veçse do të bënte të ligjshme ndërhyrjen e huaj”.
Bashkimin e shqiptarëve si komb dhe afirmimin e tyre kombëtar Ismail Qemali e shihte të lidhur ngushtë me përparimin e tyre arsimor e kulturor. “Për t’u futur në rrugën e qytetërimit, - shkruante ai po në atë periudhë, - ne kemi nevojë të mësojmë, kemi nevojë të hapim shkolla kombëtare për tërë Shqipërinë, që gjuha shqipe të lexohet dhe të përhapet në çdo vend. Kjo nevojë për shkolla është e para nga ato reforma që duhet të kërkojmë. Është e mundur të përmirësohet një popull pa shkolla dhe pa arsim? Duhet të jesh i verbër e tradhtar të mos pranosh shkollat kombëtare. Shqiptarët nuk do të vonojnë të marrin në duart e tyre armën e arsimit shqip”.
Ismail Qemali ishte ithtar i marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë me shtetet që e rrethonin Shqipërinë. Ai theksonte se shqiptarët duhet të rrojnë në paqe me gjithë fqinjët e vet, por me kusht që edhe këta duhet të mos ua mohojnë shqiptarëve të drejtat e tyre kombëtare dhe të mos përpiqen t’i pengojnë në sigurimin e tyre.
Me veprimtarinë e tij të gjithanshme politike e diplomatike, që zhvilloi në të mirë të çështjes shqiptare brenda vendit dhe në rrafshin ndërkombëtar, ai u radhit ndër personalitetet më të përparuara të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në fillimin e shek. XX .

[Laberia]

K R E U VIII

RRITJA E LËVIZJES KOMBËTARE NË SHQIPËRI
NË VITET 1901-1908

1. LËVIZJA KOMBËTARE DHE REFORMAT E FUQIVE TË MËDHA
(1901-1904)

Depërtimi austriak dhe italian në fushën ekonomike, kishtare dhe shkollore
Në vitet e para të shek. XX, krahas shteteve fqinje ballkanike (Serbisë, Greqisë e Bullgarisë), të cilat prej kohësh punonin për të vendosur në provincat shqiptare ndikimin e tyre në fushën politike e në atë shkollore-kishtare edhe Shtetet e Mëdha, e veçanërisht Austro-Hungaria dhe Italia, i shtuan përpjekjet për të zgjeruar ndikimin e tyre në Shqipëri. Për shkak të afërsisë gjeografike me Italinë dhe me Austro-Hungarinë dhe të pozitës së rëndësishme në Ballkan e në Adriatik, Shqipëria mori në këtë periudhë një vlerë të veçantë gjeostrategjike për këto dy fuqi dhe u bë një nga objektet kryesore të rivalitetit të tyre.
Austro-Hungaria u aktivizua sidomos pas pushtimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës, kur vuri si qëllim të shtrihej drejt territoreve të tjera ballkanike të Perandorisë Osmane, të dilte në Selanik (porti më i madh i detit Egje) dhe të ndërtonte hekurudha drejt Egjeut e Adriatikut, të cilat do të kalonin nëpërmjet territoreve shqiptare. Vjena synonte gjithashtu të përdorte tokat dhe popullsinë shqiptare si mburojë kundër shtrirjes së shteteve sllave (Malit të Zi e Serbisë) në brigjet shqiptare të Adriatikut dhe të pengonte njëkohësisht vendosjen e Italisë në këtë zonë.
Italia, nga ana e saj, synonte të zgjerohej në të dyja brigjet e Adriatikut, për të vendosur zotërimin e plotë mbi të dhe për ta kthyer në një det të brendshëm ose “liqen italian”. E shqetësuar përballë rritjes së ndikimit austriak në Shqipëri e në Ballkan, Roma, që nga fundi i shek. XIX, filloi të zhvillonte një veprimtari të gjerë për depërtimin ekonomik, politik e ideologjik në vilajetet shqiptare.
Ndeshja e interesave ndërmjet tyre i detyroi këto dy fuqi të merreshin vesh për politikën e mëtejshme në Shqipëri. Marrëveshja u arrit pas shkëmbimit të notave ndërmjet Romës e Vjenës, që u bë nga dhjetori i vitit 1900 deri në shkurt 1901, në të cilat u ripohua nevoja e ruajtjes së status quo-së në Shqipëri dhe u theksua me këtë rast se, në qoftë se ajo do të prishej, atëherë do të formohej një Shqipëri autonome.
Marrëveshja austro-italiane për Shqipërinë dhe për brigjet lindore të Adriatikut, që u arrit edhe nën ndikimin e Gjermanisë, u vu në themel të Aleancës Tripalëshe, Gjermani, Austri dhe Itali, e cila u përsërit më 1902 dhe mbeti pjesë e saj deri më 1912. Me këtë marrëveshje, që njihet edhe si një akord i “ekuilibrit” në Adriatik, nuk i lejohej asnjërës prej këtyre dy fuqive të vendoseshin në Shqipëri; por për shkak se kishte nën zotërim bregdetin Adriatik, ky vend, sipas tyre, nuk duhej të binte as në duart e shteteve të tjera. Në të vërtetë, kjo marrëveshje e mbante Shqipërinë si zonë të ndikimit austro-italian.
Respektimin e status quo-së në Ballkan e në Perandorinë Osmane e kërkuan, në vitet e para të shek. XX, edhe Fuqitë e tjera të Mëdha, Gjermania, Rusia, Franca dhe Anglia. Megjithatë, në Angli kishte filluar të përkrahej edhe ideja e dëbimit të Turqisë nga Ballkani dhe e ndarjes së zotërimeve të saj evropiane ndërmjet shteteve ballkanike.
Meqë ruajtja e status quo-së kishte një karakter të përkohshëm, Austria dhe Italia i shtuan përpjekjet për zgjerimin e depërtimit ekonomik e politik në Shqipëri, në mënyrë që të ishin të përgatitura për të kënaqur ambiciet e tyre, në rast se do të ndodhnin ndryshime eventuale në hartën politike të Ballkanit.
Austro-Hungaria, Italia dhe shtetet e tjera në fundin e shek. XIX e sidomos në fillim të shek. XX shtinë në dorë tregun e Shqipërisë. Në mënyrë të veçantë, Austro-Hungaria dhe Italia vendosën kontrollin mbi tregtinë e jashtme të vendit, që bëhej nëpërmjet skelave të Adriatikut, nga të cilat një rëndësi të dorës së parë kishin skela austriake e Triestes dhe ato shqiptare, si Shkodra, që lidhej me botën e jashtme me anë të Obotit në Bunë, Shëngjini, Durrësi, Vlora, Saranda etj.
Të dhënat ekonomike të viteve 1901 e 1904-1905 tregojnë se në fillim të shek. XX Austro-Hungaria kishte përqendruar në duart e veta 3/4 e import-eksportit që bëhej nëpërmjet Shkodrës, e cila ishte qendra më e rëndësishme për tregtinë e jashtme të vilajeteve shqiptare. Vendin e dytë e zinte Italia, pas së cilës vinin Mali i Zi, Franca dhe shtetet e tjera. Nga vlera e përgjithshme prej 215 000 franga ari të doganës së Shkodrës për vitin 1904-1905, Austro-Hungarisë i përkisnin rreth 170 000 franga, kurse Italisë 24 000 franga.
Firmat austro-hungareze kontrollonin gjithashtu rreth 2/3 e import-eksportit, që bëhej nga porti i Durrësit në vitin 1904-1905. Vendin e dytë e të tretë e zinin këtu Anglia dhe Italia, pas të cilave vinin Egjipti, Rusia e Franca. Nga 251 000 franga ari të vlerës së përgjithshme të import-eksportit të portit të Durrësit për vitin 1904-1905, Austro-Hungarisë i takonin 156 000 franga, Anglisë 37 000 franga, kurse Italisë rreth 30 000 franga. Austro-Hungaria zinte vendin e parë në import-eksportin e vilajetit të Kosovës, që në vitin 1908 arriti në rreth 49 000 000 franga dhe bëhej kryesisht nëpërmjet Selanikut. Pas saj vinin Rusia, Anglia, Gjermania, Italia etj.
Në tregtinë e jashtme të vilajeteve shqiptare (të Shkodrës, të Kosovës etj.), për shkak se Shqipëria ishte një vend agrar, zotëronte importi, që përbëhej nga prodhime industriale e ushqimore dhe gjatë viteve 1901-1910 paraqitej çdo vit 2,5-3 herë më i madh nga eksporti, i cili përbëhej tërësisht nga prodhimet bujqësore e blegtorale të vendit.
Austro-Hungaria e Italia kishin vendosur gjithashtu kontrollin e tyre mbi lundrimin detar e mbi transportin tregtar e postar të porteve shqiptare të Adriatikut dhe të Jonit, të cilat i kishin në dorë shoqëritë austriake të lundrimit “Llojd” (“Lloyd”), “Raguza” (“Ragusa”), “Ungaro-Kroate” dhe Shoqëria italiane “Pulia” (“Puglia”). “Llojdi” austriak, që ishte një nga shoqëritë më të fuqishme në Evropë, kryente veprimet e transportit në tërë bregdetin shqiptar deri në portet e jugut dhe zinte pozitë zotëruese në transportin detar të Shkodrës (Obotit) e të Durrësit. “Llojdi”, sipas të dhënave të vitit 1902, merrte nga qeveria austriake një subvencion vjetor shtetëror prej 3 600 000 fiorintash.
Në vitet e para të shek. XX shoqëritë austriake të lundrimit ndeshën në konkurrencën e atyre italiane, të “Pulias”, që depërtoi në skelat e Tivarit, të Ulqinit, të Shëngjinit, të Durrësit, të Vlorës, të Sarandës e të Janinës. “Pulia” kishte mbështetjen financiare të shtetit, që, sipas të dhënave të vitit 1902, arrinte në 430 000 lireta në vit. Përveç “Pulias”, në skelat e Shqipërisë së Jugut vepronte edhe Shoqëria tjetër italiane “Adria”, që, konkurronte me sukses shoqëritë austriake “Llojd” e “Raguza”, ndërsa Shoqëria tregtare italiane “Frateli Alatini”, që ishte grumbulluesja kryesore e leshit dhe e drithit, e kishte shtrirë veprimtarinë e saj deri në vilajetin e Kosovës.
Në këto rrethana u rrit pesha e Italisë në tregtinë e jashtme të skelave të Shqipërisë së Jugut. Në vitin 1910 Italia arriti të zinte vendin e parë në importin e Shqipërisë së Jugut, që ishte 3 800 000 franga ari, duke ia kaluar dy herë atij austriak, që përbëhej vetëm nga 1 800 000 franga ari. Por Austro-Hungaria vijoi të mbante vendin e parë në importin e skelave të Shqipërisë së Veriut, që në vitin 1910-1911 arriti në rreth 5 200 000 franga ari, duke ia kaluar dy herë atij italian, që ishte vetëm 2 200 000 franga ari.
Ndikimi austriak në skelën e Sarandës në jug të Shqipërisë dhe në portin e Durrësit ndeshi, në fillim të shek. XX, edhe në konkurrencën e firmave greke të tregtisë e të lundrimit, si “Ksidias (“Xydias”) e C” etj.
Depertimi i huaj ekonomik, veçanërisht ai austriak e italian, u realizua gjithashtu nëpërmjet sistemit bankar e të kredisë. Në vilajetin e Shkodrës vepronin shtëpitë bankare të Triestes, ndërsa bankat evropiane (franceze, italiane, gjermane, angleze) jepnin kredi me anë të agjentëve ndërmjetës që mbanin në Shqipëri. Në vitin 1906 u themeluan në Shkodër e në Durrës degë bankare italiane të “Shoqërisë Tregtare të Lindjes” (“Societa Comerciale d’Oriente”), që kishin si synim të përqendronin në duart e tyre veprimet e blerjes së mallrave, të hipotekimeve e të inkasimeve dhe të vendosnin ndikimin e Romës në sistemin financiar në Shqipërinë e Veriut.
Firmat e huaja bënë përpjekjet e para për të depërtuar edhe në fushën e industrisë. Në Vlorë, në fillim të shek. XX, firmat austriake ngritën presa për prodhimin e vajit, ndërsa sipërmarrës të tjerë austriakë filluan të shfrytëzonin pyjet e Bregut të Matit. Po në këto vite të para të shek. XX një shoqëri italiane siguroi nga Turqia koncensionin e përpunimit të pyjeve të Rrushkullit; firma të tjera italiane hapën në Vlorë, në Durrës e në Butrint kripore, mullinj e presa për prodhimin e vajit, ndërsa një shoqëri franceze filloi të nxirrte bitum në Selenicë. Sipërmarrësit italianë parashikonin të sillnin kolonistë në rrethet e Shkodrës, të Vlorës dhe të Durrësit, ndërsa ata austriakë në tokat e vilajetit të Kosovës.
Në fillim të shek. XX firmat e huaja (franceze, italiane, austriake e ruse) hartuan disa projekte për ndërtimin e hekurudhave transballkanike, që do të lidhnin portet shqiptare të Adriatikut me detin Egje (Selanikun) dhe me Detin e Zi.
Austro-Hungaria dhe Italia kishin ngritur konsullatat e agjencitë konsullore, tregtare e postare në qytetet më të rëndësishme të Shqipërisë, si në Shkodër, Durrës, Vlorë, Janinë, Prevezë, Gjirokastër, Shkup, Prizren, Mitrovicë, Manastir etj. Përfaqësi të shumta konsullore në qytetet e vilajeteve shqiptare kishte gjithashtu Franca dhe në disa qendra të Shqipërisë edhe Rusia me Anglinë.
Në fillim të shek. XX u acarua konflikti ndërmjet Vjenës e Romës për ndikimin mbi klerin katolik në Shqipëri dhe në lëmin e kulturës. Vjena synonte të ruante përgjithmonë të drejtën e protektoratit mbi klerin e mbi shqiptarët katolikë, të fituar prej kohësh me anë të kapitulacioneve që i kishte shkëputur Perandorisë Osmane (qysh me Traktatin e Karllovacit të vitit 1699) dhe që i siguronte asaj kontrollin e plotë mbi ta e varësinë prej Vjenës. Ndërkohë qeveria italiane filloi të vendoste në Shqipëri urdhra katolikë që do t’i nënshtroheshin Romës, po ashtu edhe priftërinj italianë nga kombësia, dhe po përgatiste klerikë shqiptarë në Itali. Por, gjatë bisedimeve që u zhvilluan ndërmjet përfaqësuesve të të dy vendeve në fillim të shek. XX, Vjena mbrojti të drejtën e saj ekskluzive mbi klerin katolik e mbi institucionet katolike në Shqipëri dhe nuk pranoi t’i bënte asnjë lëshim Romës. Ndërkaq, qeveritë e të dyja vendeve bënin shpenzime të mëdha për të bërë për vete klerin katolik duke i dhënë atij subvencione të rregullta mujore ose vjetore.
Austro-Hungaria e Italia zgjeruan edhe rrjetin e shkollave të tyre, që ishin kryesisht fetare katolike, kurse një pjesë laike. Pas shkollave, të hapura qysh në gjysmën e dytë të shek. XIX, Austro-Hungaria ngriti shkolla të tjera, për djem e për vajza, në Shkodër, Durrës, Shkup, Janievë, Prizren, Pejë, Gjakovë, Zymë, Lumë, Manastir, Milot, Rrëshen, Tiranë dhe në qendra të tjera të Shqipërisë. Vetëm në qytetin e Shkodrës, në fillim të shek. XX, kishte 7 shkolla austriake me rreth 800 nxënës, ndërsa në gjithë vilajetin ishin ngritur 21 të tilla; në vilajetin e Kosovës kishte 8 shkolla austriake dhe në atë të Manastirit 3 (në sanxhakun e Manastirit). Shkollat austriake ishin në shumicën e tyre fetare dhe administroheshin nga institucionet katolike; vetëm një pjesë ishin laike (fillore) ose profesionale. Disa nga këto të fundit frekuentoheshin edhe nga fëmijë myslimanë.
Deri në vitet e fundit të shek. XIX në shumicën e shkollave austriake mësimi zhvillohej në gjuhën italiane. Në fillim të shek. XX, duke synuar të dobësonte ndikimin italian, Vjena shpalli “nacionalizimin” e shkollave katolike austriake në Shqipërinë e Veriut, vendosi në mjaft prej tyre, në vend të italishtes, gjuhën shqipe si gjuhë mësimi, në disa të tjera futi gjuhën gjermane po si gjuhë mësimi dhe mbajti njëkohësisht (në ndonjë qendër të Kosovës) shkollat katolike në gjuhët sllave.
Me këtë masë Vjena mendonte të forconte ndikimin e saj mbi lëvizjen kulturore shqiptare, një nga kërkesat e së cilës ishte themelimi i shkollave kombëtare shqipe. Në qarqet qeveritare të Austro-Hungarisë ky veprim, si edhe botimi në Vjenë i librave në gjuhën shqipe, vlerësohej si një kontribut për ruajtjen dhe përhapjen e idesë nacionale në Shqipëri. Pranë Institutit shtetëror të gjuhëve orientale të Vjenës u hap në vitin 1903 një kurs për mësimin e gjuhës shqipe, që drejtohej nga Gjergj Pekmezi, ndërsa në koloninë shqiptare të Zarës (në Borgo-Erico) qysh në vitin 1901 funksiononte një kurs për mësimin e shqipes pranë Institutit Pedagogjik, një tjetër pranë shkollës ushtrimore (me rreth 40 nxënës, më 1903); në vitin 1903 u çel aty një kurs i gjuhës shqipe për vajza (me 55 nxënëse), që drejtohej nga Patër Bardhi. Në vitin 1906 mësimin e gjuhës shqipe në atë institut si edhe në shkollën e vajzave filloi ta jepte, në vend të Patër Bardhit që u largua, Shtjefën Konstantin Gjeçovi. Në shkollat pedagogjike me internate, si në atë të Klagenfurtit e të ndonjë qendre tjetër, u përgatitën mësuesit e parë për shkollat austriake në Shqipëri.
Edhe Italia, duke filluar nga viti 1896, pas ardhjes në fuqi të kryeministrit Krispi, çeli shkolla fillore e profesionale në Shkodër, në Janinë, në Durrës e në Vlorë, ndërsa në fillim të shek. XX u ngritën shkolla të tjera në Shkodër (ku funksiononin tanimë një shkollë fillore për djem, një për vajza, një shkollë tregtare, një tjetër artizanati dhe një kopësht për fëmijë), u hapën shkolla të reja fillore për djem dhe për vajza (më 1901-1906) në Vlorë, në Durrës, në Janinë (dy shkolla fillore e një shkollë artizanati). Vëmendjen kryesore Roma e kishte përqendruar në Shkodër, ku në vitin 1906 shkollat italiane ndiqeshin nga 360 nxënës, ndërsa ato të Durrësit nga rreth 110 djem e vajza, të Vlorës nga 68 nxënës dhe 50 të rritur. Në vitin 1906 qeveria italiane shpenzonte për shkollat jashtë vendit 1 milion franga. Vetëm për shkollat e Shkodrës Roma shpenzonte çdo vit 40 mijë franga.
Ndryshe nga shkollat austriake, ato italiane nuk ishin fetare, por shtetërore, ndërsa mësimet zhvilloheshin në italisht. Në vitet e para të shek. XX edhe Roma, nën ndikimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe të kërkesës së saj për përhapjen e shkrimit shqip, futi në shkollat italiane, në një masë shumë të kufizuar (dy orë në javë në vitin e fundit), mësimin e gjuhës shqipe. Përgatitja e personelit mësimor për shkollat italiane në Shqipëri bëhej në dy institucione, në Katedrën e Gjuhës Shqipe, pranë Institutit Oriental të Napolit dhe në Kolegjin italo-shqiptar të Shën-Demetër Koronës (San-Demetrio Corone), që nxirrte mësues dhe priftërinj për Shqipërinë.
Si Austria, ashtu edhe Italia, siç theksohej në dokumentacionin e kohës të të dy këtyre shteteve, duke zgjeruar nëpërmjet shkollave ndikimin e gjuhës e të kulturës së tyre në Shqipëri, synonin njëherazi të përgatisnin truallin për të vendosur kontrollin e tyre mbi shtetin e ardhshëm shqiptar. Prandaj rilindësit, edhe pse këto shkolla ndikonin në zhvillimin e përgjithshëm kulturor të vendit, madje edhe në përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe, sado që në një masë të kufizuar, i shikonin ato me mosbesim, kërkonin zëvendësimin e tyre me shkolla kombëtare shqipe.

Qëndresa ndaj sunduesve osmanë dhe kundërshtimi i ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha në vitet 1901-1903
Shtypja ekonomike e politike e administratës osmane dhe krahas saj ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë si edhe ato të shteteve fqinje ballkanike në trevat shqiptare, bënë që lëvizjet çlirimtare në vitet e para të shek. XX të drejtoheshin njëkohësisht kundër zgjedhës osmane dhe kundër ndërhyrjeve të shteteve të huaja në Shqipëri.
Vilajetet shqiptare, ashtu si territoret e tjera të Turqisë Evropiane, karakterizoheshin në fillim të shek. XX nga një prapambetje e madhe ekonomiko-shoqërore e kulturore, e cila forcohej edhe më shumë për shkak të politikës së rëndë fiskale, që Porta e Lartë zbatonte në këto treva. Edhe në këtë periudhë burimin kryesor të të ardhurave të shtetit osman e përbënin të dhjetat (ashari), që u merreshin në natyrë gjithë pronarëve të tokave, nëpërmjet sistemit të sipërmarrjes; ky sistem rëndonte më shumë fshatarësinë, e cila përbënte shumicën e popullsisë së vendit. Në vilajetin e Janinës shteti nxirrte çdo vit nga të dhjetat më shumë se 8 milionë groshë, që përbënin rreth 30 % të të ardhurave të përgjithshme të kësaj province, të cilat arrinin në 28 500 000 groshë. Në vilajetin e Manastirit nxirreshin nga të dhjetat më shumë se 14 milionë groshë, që përbënte gjithashtu 30 % të shumës së përgjithshme të të ardhurave prej 47 milionë groshësh. Nga vilajeti i Kosovës qeveria turke vilte nga të dhjetat 16 milionë groshë, d.m.th. 30 % të sasisë së përgjithshme të të ardhurave prej më shumë se 53 milionë groshësh.
Në fillimin e shek. XX rreth 2/3 e të ardhurave vjetore të vilajeteve të Janinës, të Manastirit e të Shkodrës dhe rreth 1/2 e atyre të vilajetit të Kosovës shkonin në Stamboll, ndërsa nga ato që mbeteshin në vend dhe që formonin buxhetin lokal, më shumë se gjysma shpenzohej për të mbajtur forcat e xhandarmërisë e të policisë dhe aparatin burokratik shtetëror osman.
Sipas të dhënave të Sait Pashës, kryeministër i Turqisë, në vitin finaciar 1902-1903, në vilajetin e Kosovës nga 647 612 lira, që ishte buxheti i përgjithshëm i kësaj province, për të mbajtur xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin e nëpunësve, përdoreshin 695 mijë lira, domethënë 61 000 lira më shumë; në vilajetin e Manastirit nga buxheti i përgjithshëm prej 488 000 lirash, për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin burokratik shpenzoheshin rreth 500 000 lira; në vilajetin e Janinës nga rreth 269 000 lira të ardhura, 217 000 përdoreshin për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin shtetëror osman; në vilajetin e Shkodrës, ku të ardhurat ishin më të pakëta, rreth 39 000 lira gjithsej, shpenzoheshin për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin shtetëror 200 000 lira.
Nga këto të dhëna kuptohet se për nevojat e zhvillimit ekonomik të vendit nuk përdorej pothuajse asgjë, ndërsa për arsimin, që ishte në gjuhën turke, vetëm një shumë e papërfillshme. Kështu, në vilajetin e Kosovës për arsimin përdoreshin vetëm rreth 4 000 lira. E njëjta gjendje paraqitej edhe në vilajetet e tjera.
Duke qenë përballë ndërhyrjeve të reja të shteteve fqinje në Turqinë Evropiane, Porta e Lartë i shtoi edhe më shumë forcat ushtarake. Në vitin 1901 Stambolli mbante në Rumeli një ushtri prej 203 000 vetash, një pjesë e mirë e së cilës ishte vendosur në vilajetet shqiptare. Në vitin 1901 u shtuan forcat e xhandarmërisë në të gjitha viset shqiptare, sidomos në vilajetet e Manastirit e të Kosovës, ku kishte respektivisht 2 700 dhe 2 200 xhandarë.
Masat shtypëse të Portës së Lartë u bënë shkak për rritjen e pakënaqësisë së përgjithshme dhe të lëvizjes kombëtare në Shqipëri. Në fillim të vitit 1901 në Prizren vepronte një Komitet Qendror, që kishte degët e veta në Prishtinë, në Shkodër e në Guci dhe që zhvillonte një propagandë të gjerë kundër ndërhyrjeve të Vjenës. Në janar-shkurt të po atij viti Haxhi Zeka organizoi mbledhje në qytetet e Kosovës me qëllim që të rimëkëmbte Lidhjen Shqiptare të Pejës për të përballuar rrezikun që i kanosej vendit nga shtetet ballkanike dhe nga Austro-Hungaria, e cila kishte projektuar hekurudhën Uvac-Mitrovicë, që shihej nga shqiptarët si një mjet për depertimin austriak në Kosovë). Në tubimin që u mbajt në maj, në Luka, afër Manastirit të Deçanit, përfaqësuesit e popullsisë së vilajetit të Kosovës protestuan kundër ndërhyrjeve të Austro-Hungarisë në këtë trevë. Nisma për rimëkëmbjen e Lidhjes së Pejës u përkrah nga atdhetarët dibranë e të viseve të tjera. Në kuvendin që u caktua të mbahej në maj ose në qershor të vitit 1901, ku do të përfaqësoheshin të gjitha vilajetet shqiptare, parashikohej të merreshin masa për bashkimin e shqiptarëve dhe të kërkohej futja e gjuhës shqipe në shkolla e në administratën shtetërore. Por, për shkak të pengesave të administratës osmane, ky kuvend nuk u thirr.
Në qytetet e Shqipërisë së Mesme e të Jugut dhe në ato të Kosovës, ku futej fshehurazi shtypi shqiptar, ai xhonturk dhe librat shqip, po ndihej gjithnjë e më shumë ndikimi i programit autonomist të Ismail Qemalit dhe po përhapej gjerësisht ideja e autonomisë së vendit. Për të penguar zgjerimin e saj në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, Porta e Lartë u mbështet në pranverën dhe në verën e vitit 1901 te Syrja bej Vlora (që i propozoi Stambollit masa të posaçme, të drejtuara kundër lëvizjes kombëtare) dhe tek Esat pashë Toptani, që me autorizimin e sulltanit hartonte peticione e mblidhte nënshkrime kundër lëvizjes kombëtare dhe Ismail Qemalit, të cilin e akuzonte si agjent të Anglisë, të Greqisë etj. Ndërkaq në Kosovë të dërguarit e posaçëm të Stambollit, pasi nuk arritën të bënin për vete Haxhi Zekën e parinë e Pejës, shkëputën prej krerëve të veçantë të Prishtinës e të Prizrenit peticione, drejtuar sulltanit (të botuara edhe në gazetën zyrtare “Kosova”), në të cilat dënohej veprimtaria atdhetare e Ismail Qemalit.
Megjithatë, në popullsinë shqiptare myslimane e krishtere, krahas kërkesës së përgjithshme për njohjen zyrtare të gjuhës shqipe, për ngritjen e shkollave kombëtare e për lëvrimin e gjuhës shqipe, po forcohej bindja se duheshin prerë lidhjet me sulltanin e paaftë dhe se Shqipëria duhej të kthehej në një shtet autonom. Në vitin 1901 në mjaft qytete të Shqipërisë, si në Tiranë, Elbasan, Shkodër, Dibër, Mat, Vlorë, Fier etj., qenë krijuar me kontributin e popullsisë fonde të posaçme, që përdoreshin për të sjellë fshehurazi libra, gazeta e broshura në gjuhën shqipe, si edhe për të ndihmuar veprimtarinë e atdhetarëve shqiptarë jashtë vendit.
Në verën dhe vjeshtën e vitit 1901 pakënaqësia filloi të bëhej e përgjithshme dhe u shtri në të katër vilajetet shqiptare. Popullsia në krahina të tëra nuk pranonte të paguante taksat dhe të jepte ushtarë. Në Shkodër grupe kryengritësish u përqendruan rreth qytetit dhe u orvatën ta sulmonin atë, ndërsa në Shqipërinë e Jugut kryengritësit zunë rajonin midis Tepelenës e Vlorës dhe zhvilluan përleshje me trupat turke, duke i shtrirë veprimet e tyre deri në Konicë dhe në afërsi të Elbasanit.
Në shtator të vitit 1901 ngriti krye popullsia e qytetit të Tiranës, me të cilën u bashkua, duke lidhur besën, edhe Malësia e këtij rrethi. Kryengritësit i dërguan sulltanit një telegram proteste kundër korrupsionit, arbitraritetit e dhunës së administratës osmane lokale. Porta e Lartë u detyrua të pushonte prefektin e sanxhakut të Durrësit (Tefik Pashën) dhe kajmekamin e Tiranës. Ngjarjet e Tiranës vlerësohen në dokumentet bashkëkohëse si dëshmi e forcimit në këtë qytet të krahut nacionalist e antiqeveritar të lëvizjes kombëtare ose të “partisë shqiptare”, që në atë kohë drejtohej nga Mehmet pashë Toptani, Fuad dhe Refik bej Toptani etj.
Në shkurt të vitit 1902 ngritën krye mirditasit, që ranë në marrëveshje me malësorët e Pukës e me banorët e Kthellës dhe prenë rrugën midis Shkodrës e Prizrenit, si edhe vijën telegrafike në afërsi të Lezhës. Në memorandumin, që u dërguan valiut të Shkodrës e konsujve të huaj, krahas kërkesës për të kthyer nga internimi dhe për të emëruar si guvernator të Mirditës Preng Bibë Dodën, ata shfaqën edhe aspirata kombëtare, autonomiste, deklaruan se “nuk do ta njohin më sulltanin si kryezotin e tyre dhe se kërkojnë njohjen e kombësisë shqiptare”.
Për të qetësuar gjendjen në Shqipëri Abdyl Hamiti mori masa të ashpra. Pasi hoqi valiun e Shkodrës, Qazim Pashën, si të paaftë për të shtypur lëvizjen shqiptare, sulltani dërgoi në vendin e tij Shaqir Pashën me kontigjente të shumta ushtarësh. Në Shkodër u bënë arrestime të shumta të krerëve dhe të qytetarëve të thjeshtë që kishin kërkuar reforma me karakter kombëtar. Arrestime të atdhetarëve shqiptarë u bënë edhe në Ohër, në Tiranë, në Berat, në Vlorë e në qytete të tjera. Trupat osmane bënë gjithashtu masakra midis popullsisë së Pejës, të Gjirokastrës, të Konicës e të qyteteve të tjera.
Një nga veprat më të shëmtuara të armiqve të popullit shqiptar ishte vrasja në Pejë, më 21 shkurt të vitit 1902, e udhëheqësit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Haxhi Zekës, që u krye me nxitjen e qarqeve shoviniste të Serbisë dhe me përkrahjen e autoriteteve osmane. Si përgjigje për këtë populli i Pejës ngriti krye, sulmoi zyrat qeveritare, shtiu në dorë postë-telegrafin, arrestoi funksionarët turq dhe kërkoi nga sulltani lirimin e gjithë bashkatdhetarëve të burgosur. Lëvizje të tilla antiqeveritare pati edhe në Mitrovicë, në Prishtinë, në Pazar të Ri e në qytete të tjera. Vrasjes së Haxhi Zekës i bëri jehonë edhe shtypi evropian, gazeta “Lë Tan” (“Le Temps”, Paris) dhe organe të tjera.
Pakënaqësinë që zotëronte në vend u orvat ta shfrytëzonte edhe pretenduesi për fronin e Shqipërisë, aventurieri don Aladro Kastrioti, ish-diplomat spanjoll, që e paraqiste veten si pasaardhës të Kastriotëve. Promemorja e tij për autonominë e Shqipërisë, e shpallur në korrik 1902 gjoja në emër të një komiteti shqiptar, takimet me diplomatë të huaj, lidhjet me “garibaldinët” (vullnetarë italianë, të përgatitur për t’u hedhur në Shqipëri), deklaratat për organizimin e kryengritjes së armatosur e sidomos vizitat në Korfuz, pranë brigjeve shqiptare, e detyruan Portën e Lartë që të përqendronte në Vlorë përforcime të tjera ushtarake, të sjella nga Konica e nga Janina. Por ky pretendent aventurier mbeti pa ndonjë mbështetje në Shqipëri dhe për këtë arsye dështoi.
Në qershor të vitit 1902 Porta e Lartë, me qëllim që të shtypte Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, të parandalonte zhvillimin e saj të mëtejshëm dhe t’u jepte një shembull ndëshkimi krahinave të tjera të Shqipërisë, ndërmori arrestime të shumta në sanxhakun e Beratit, sidomos në Vlorë e në Kaninë, ku u ndalën 20 veta, kryesisht nga paria e kësaj zone, që u dërguan të lidhur në Janinë dhe iu dorëzuan gjykatës ushtarake. Të arrestuarit u akuzuan për tradhti të lartë dhe për përhapjen e shkrimeve të ndaluara. Në Korçë u arrestua, në muajin korrik të vitit 1902, atdhetari Nuçi Naçi dhe më pas veprimtarët e shquar të lëvizjes në këtë qytet, Orhan bej Pojani e Thimi Markoja. Edhe çarmatimi në masë i popullsisë në rrethin e Vlorës dhe në atë të Mallakastrës, që u ndërmor në qershor-korrik të vitit 1902, kishte për qëllim të godiste lëvizjen kombëtare në këtë zonë.
Këtij qëllimi i shërbeu edhe ekspedita ushtarake kundër lokalitetit të Shëngjergjit në Malësinë e Tiranës, që u organizua drejtpërsëdrejti nga valiu i Shkodrës dhe që u bë shkak për qëndresën e armatosur të popullsisë së kësaj zone kundër Portës së Lartë, e cila zgjati nga 11 deri më 29 korrik të vitit 1902. Fshatarësia e kësaj zone përbënte një mbështetje të fuqishme për lëvizjen kombëtare, të drejtuar nga grupi i bejlerëve nacionalistë të Tiranës.
Në mesin e korrikut përballë ekspeditës, që ishte ngarkuar të ndërmerrte çdo lloj masakre, qëndronte e bashkuar popullsia e Shëngjergjit, e cila së bashku me atë të krahinave përreth, nxorri më shumë se 2 500 njerëz të armatosur. Qëndresa e malësorëve u përkrah edhe nga grupi i atdhetarëve të Tiranës, që lidhën besën me ta dhe i ndihmuan fshehtazi me të gjitha mjetet.
Më 24 korrik u mbajt në katundin Shënmëri mbledhja e përfaqësuesve të popullsisë së fshatrave të Malësisë së Tiranës; në të mori pjesë edhe një komision i posaçëm i dërguar nga Këshilli administrativ i kazasë së Tiranës, ku bënin pjesë edhe atdhetarë të tillë si Abdi bej Toptani, Fuat bej Toptani etj. Këtu u vendos që të përtërihej Lidhja (Besa), që tanimë ishte në fuqi nga 17 korriku, dhe të kërkohej nga qeveria të largonte menjëherë ekspeditën; pas plotësimit të kësaj mase, duhej të pakësohej tatimi i prapambetur i vergjisë dhe të lëshohej urdhri për shlyerjen e tij me këste etj.
Stambolli u detyrua të tërhiqej përballë përmasave të qëndresës së popullsisë së Shëngjergjit, me të cilën u bashkuan edhe malësorët e krahinave përreth; ajo rrezikonte të kthehej në një lëvizje të përgjithshme, që mund të çonte në një luftë të përgjakshme, e cila do t’i sillte ndërlikime ndërkombëtare Stambollit dhe do të bëhej shkak për ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha në Shqipëri e në Turqinë Evropiane. Më 29 korrik ekspedita u largua nga Shëngjergji.
Gjendja në Shqipëri vijoi të mbetej e nderë. Në relacionin që kryeministri turk, Said Pasha, i parashtroi sulltanit më 2 korrik 1902, i shkruante se “Shqipëria ishte duke dalë nga duart e shtetit osman”, ndërsa lëvizjen shqiptare e quante si “prelud të çështjes së ekzistencës ose të zhdukjes së sundimit osman në Ballkan”.
Edhe Fuqitë e Mëdha nuk ishin indiferente ndaj krizës që po përjetonte sundimi osman në Shqipëri. Ambasadori austro-hungarez në Stamboll, baroni Kaliçe, disa herë i kishte folur Said Pashës për trajtimin e keq të shqiptarëve nga Turqia, të cilin Vjena e shikonte si shkakun kryesor të pakënaqësisë dhe të revoltave të tyre. Austro-Hungaria pati shprehur pakënaqësinë që Porta e Lartë nuk kishte zbatuar në Shqipëri e në Rumeli as reformat e premtuara sipas Traktatit të Berlinit (sipas nenit 23). Një politikë e tillë, theksonte përfaqësuesi diplomatik i Vjenës, “mund të krijonte rrezikun e humbjes nga Turqia të Rumelisë dhe veçanërisht të Shqipërisë”.
Në qershor të vitit 1902 ambasadori austriak në Stamboll pati kërkuar nga kryeministri turk që të merrte masat për të përmirësuar nivelin arsimor e kulturor të shqiptarëve dhe, në mënyrë të veçantë, të pranonte mësimin e shkrimin e gjuhës shqipe, duke futur për këtë alfabetin latin. Ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Golluhovski, në letrën që i dërgoi kryeministrit turk në ditët e para të gushtit të vitit 1902, vlerësonte drejt kërkesat kombëtare të shqiptarëve, për të cilat thoshte se nuk janë “të nxitura nga jashtë”, siç pretendonte Porta e Lartë, por janë të lidhura “me ndjenjat, që kanë lindur te populli shqiptar”. Ai i tërhiqte vëmendjen Portës së Lartë për qëndrimin e saj mospërfillës “ndaj aspiratave të vërteta dhe të natyrshme të shqiptarëve për pavarësi”.
Por, siç del nga letra e Golluhovskit, Vjena shqetësohej gjithnjë për ruajtjen e status quo-së në Ballkan, prandaj kërkonte nga qeveria e Stambollit zbatimin në Shqipëri të disa reformave të pjesshme, të cilat nuk cenonin ekuilibrin në këtë zonë, siç ishin zgjerimi i kompetencave të vilajeteve, vendosja e rregullit dhe e drejtësisë në vjeljen e taksave, po ashtu kërkonte t’u jepej fund abuzimeve dhe arbitraritetit të nëpunësve, të mbrohej jeta e pasuria e tyre. Përmirësimi i administrimit të Shqipërisë dhe i gjendjes së saj të përgjithshme vlerësohej nga Golluhovski si një masë që do t’i shërbente forcimit të administratës osmane në këtë vend dhe njëherazi do të shmangte turbullirat e brendshme dhe ndërhyrjet nga jashtë.
Këtë përmbajtje kishte edhe projekti i reformave që Said Pasha i parashtroi sulltanit në “Promemorjen për Shqipërinë” më 9 gusht të vitit 1902, në të cilën propozonte të zbatoheshin masa të tilla, si ndreqia e rrugëve, zgjerimi i rrjetit të komunikacionit, përkrahja e tregtisë detare e tokësore, rindërtimi i limaneve, zhvillimi i artizanatit dhe i industrisë, hapja e punishteve dhe e fabrikave, heqia e nëpunësve të korruptuar dhe zëvendësimi i tyre me njërëz të kulturuar etj. Por edhe këto masa, të cilat, siç theksonte kryeministri turk, do të përmirësonin gjendjen ekonomike e kulturore të vendit, nuk u miratuan nga sulltani.
Në gjysmën e dytë të vitit 1902, u acarua përsëri çështja maqedone dhe u forcuan ndërhyrjet e shteteve ballkanike e të Fuqive të Mëdha në Turqinë Evropiane, marrëdhëniet e popullit shqiptar me qeverinë e Stambollit u ashpërsuan edhe më shumë. Qarqet politike të Sofjes, me mbretin Ferdinand në krye dhe organizatat nacionaliste bullgare, duke përfituar nga lufta e drejtë çlirimtare e popullsisë sllave-maqedone, e nxisnin atë të hidhej në kryengritje kundër sundimit osman, për të bashkuar Maqedoninë, me anën e forcës, me Bullgarinë. Ndërkaq Serbia e Greqia, duke përfituar nga fakti që në Turqinë Evropiane kishte edhe popullsi serbe (në Kosovë) e greke (në vilajetin e Selanikut), ndërhynin në çështjen maqedone për të ndarë ndërmjet tyre territoret e vilajeteve të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës.
Nga vera e vitit 1902 në radhë të parë Bullgaria, por pas saj edhe Serbia e Greqia filluan të dërgonin në viset e Turqisë Evropiane banda të armatosura (të drejtuara shpesh nga oficerë të ushtrisë së rregullt), që luftonin kundër njëra-tjetrës dhe përpiqeshin të shkombëtarizonin me forcë ose të shfarosnin popullsinë e kombësive të tjera të territoreve të cilat pretendonin t’i aneksonin. Veprimtaria e çetave bullgare, të përbëra nga disa qindra veta, shtrihej, përveç vilajetit të Selanikut, edhe në disa rrethe të vilajetit të Manastirit, kurse qeveria serbe filloi të armatoste bashkëkombësit e vet në vilajetin e Kosovës.
Ndërhyrjet e vazhdueshme të Rusisë në Turqinë Evropiane dhe përkrahja prej saj e lakmive pushtuese të shteteve sllave ballkanike në këtë zonë i shtyti shqiptarët të kundërshtonin çeljen e konsullatës ruse dhe hyrjen e konsullit të Rusisë në Mitrovicë. Në fillim të shtatorit të vitit 1902 qëndresa e shqiptarëve, e udhëhequr nga Isa Boletini, u shndërrua në një kryengritje të armatosur me karakter kombëtar; ajo drejtohej kundër ndërhyrjeve të Rusisë në trevat shqiptare dhe kundër Portës së Lartë që i bënte asaj lëshime. Më 7 shtator rreth 1 000 shqiptarë të armatosur u grumbulluan në afërsi të Mitrovicës, në rrugën që të çonte në Pejë dhe në rrethinat e saj, të gatshëm për të sulmuar qytetin. Një forcë ushtarake osmane prej 500 ushtarësh, që u dërgua nga Shemsi Pasha për të shtypur lëvizjen, u çarmatos më 15 shtator nga shqiptarët. Për t’i ndëshkuar kryengritësit, mareshali turk bombardoi e dogji fshatrat e boshatisura të Mitrovicës. Qëndresa e shqiptarëve të Mitrovicës u përkrah edhe nga popullsia e rretheve të tjera dhe mund të shtrihej në tërë vilajetin e Kosovës. Më 18 tetor u grumbulluan në Boletin (ku Isai kishte kullën e vet) rreth 5 000 shqiptarë të armatosur nga rrethet e Mitrovicës, të Pejës, të Prishtinës e të Pazarit të Ri, të cilët shprehën vendosmërinë për të luftuar për çështjen shqiptare.
Nën presionin e Rusisë e të Serbisë, që i kërkuan Stambollit të shtypte me çdo mjet kryengritjen shqiptare dhe të largonte Isa Boletinin nga Mitrovica, Porta e Lartë përdori dhunën ushtarake për të shuar këtë vatër të qëndresës së armatosur. Megjithatë, ekspedita ushtarake, që Dervish Pasha ndërmori në muajin tetor në rrethet e Drenicës e të Pejës, ku shkatërroi e bëri rrafsh me tokën fshatra të tëra dhe qindra kulla të shqiptarëve, dogji shtëpitë e grabiti bagëtinë e drithin, nuk dha përfundimet që priste Porta e Lartë.
Vetëm pas bisedimeve, që kryesekretari i pallatit dhe Shemsi Pasha zhvilluan në Mitrovicë me Isa Boletinin, ky u bind të largohej në fillim nga Mitrovica dhe në fundin e nëntorit të vitit 1902 u tërhoq në Stamboll, ku u mbajt deri në vitin 1906.
Në të njëjtën kohë, Porta e Lartë shtypi me egërsi brenda një muaji kryengritjen e popullsisë maqedone, që shpërtheu në fundin e shtatorit 1902. Për të shmangur shpërthimin e një kryengritjeje të re në Maqedoni, qeveria turke, duke qenë edhe nën trysninë e vazhdueshme të Rusisë e të Austro-Hungarisë, shpalli në fillim të dhjetorit të vitit 1902 reformat për vilajetet e Turqisë Evropiane, të cilat u përfshinë në “Udhëzimin për vilajetet e Rumelisë”, të 12 dhjetorit të atij viti. Krahas masave të përgjithshme për përmirësimin e gjendjes në provincat e Rumelisë, për zhvillimin e tregtisë, të bujqësisë, të zejtarisë e të punëve botore, në këtë Udhëzim parashikohej edhe riorganizimi i xhandarmërisë, i policisë dhe i gjykatave (duke futur në to të krishterët), hapja e shkollave turke në fshatrat më të mëdha, përdorimi i një pjese të të ardhurave lokale për nevojat e vilajeteve etj. Për zbatimin e reformave në Rumeli emërohej një inspektor i përgjithshëm, që do të kishte kompetencat e një ministri dhe pranë tij një nëpunës civil e një tjetër ushtarak.
Porta e Lartë nuk përcaktoi provincat ku do të shtriheshin reformat, por zbatimin e tyre ajo e kufizoi në tri të ashtuquajturat vilajete maqedone (të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës), në krye të të cilave u vu si inspektor i përgjithshëm, me seli në Shkup, Hysen Hilmi pasha. Reformat turke ishin gjysmake dhe në thelb nuk i sillnin ndonjë përmirësim gjendjes së popullsive të shtypura të Rumelisë. Për këtë arsye ato nuk u pritën mirë as nga këto popullsi, as edhe nga qeveritë e shteteve të Evropës e nga opinioni publik evropian, i cili mbajti qëndrim kritik ndaj tyre.
Ashpërsimi i mëtejshëm i gjendjes politike në Rumeli dhe rritja e pakënaqësisë së popullsive të saj i shtyti Fuqitë e Mëdha, veçanërisht Rusinë e Austro-Hungarinë, të ndërhynin drejtpërdrejt në çështjen maqedone. Pasi morën edhe pëlqimin e Anglisë, të Gjermanisë e të Francës, më 21 shkurt 1903 ato i paraqitën Portës së Lartë projektin austro-rus të reformave, të cilin, pas disa kundërshtimesh u detyrua ta pranonte edhe sulltani. Me këto reforma Fuqitë e Mëdha synonin të ruanin status quo-në në Turqinë Evropiane dhe, duke u dhënë disa të drejta popullsive të krishtere, sllave e greke, të parandalonin shpërthimin e kryengritjes, veprimtarinë e çetave të armatosura dhe mundësinë e një ndërhyrjeje të hapur ushtarake të Serbisë, të Bullgarisë, të Malit të Zi e të Greqisë (që njihnin si protektore Rusinë) në Rumeli.
Por kjo nuk mund të arrihej pa u dhënë kombësive të Turqisë Evropiane, duke përfshirë këtu edhe shqiptarët që zinin pjesën më të madhe të territoreve të saj, të drejtën e autonomisë. Projekti austro-rus i reformave ishte në thelb një përsëritje e atij të shpallur nga sulltani në dhjetor të vitit 1902. Disa masa të reja që përmbante ai, si përqendrimi i riorganizimit të xhandarmërisë dhe të policisë në duart e specialistëve të huaj, kontrolli i Bankës Otomane mbi buxhetin e vilajeteve të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës etj., ndonëse do të sillnin ndonjë përmirësim të gjendjes së përgjithshme, do t’i shërbenin më shumë forcimit të kontrollit të dy fuqive në këtë zonë.
Shqiptarët në përgjithësi, me përjashtim të një shtrese njërëzish që kërkonin të nxirrnin përfitime nga gjendja ekzistuese dhe nga anarkia, nuk ishin kundër reformave, të cilat mund të sillnin përparimin e vendit, as edhe kundër barazisë së të krishterëve me myslimanët. Kryeministri turk Said Pasha, qysh në nëntor të vitit 1902, duke bërë fjalë për nevojën e zbatimit të reformave në Shqipëri, i shkruante sulltanit se nuk është e vërtetë që shqiptarët janë kundër reformave, se “përveç disa krerëve, rendin dhe qetësinë në Shqipëri e do shumica e popullsisë, paria dhe të pasurit”.
Megjithatë, shpallja e projektit austro-rus të reformave (të 21 shkurtit 1903) e elektrizoi gjendjen në Shqipëri dhe u prit me pakënaqësi nga popullsia e saj, që shihte tek ato rrezikun e një copëtimi të ri të vendit. Duke zbatuar këto reforma vetëm në vilajetet e Selanikut, të Manastirit dhe të Kosovës, Fuqitë e Mëdha do të saksiononin në fakt copëtimin e vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit, që ndaheshin nga vilajetet e Shkodrës e të Janinës. Kjo ishte arsyeja kryesore, që i shtyti shqiptarët të ngriheshin kundër projektit austro-rus të reformave.
Qëndresa e shqiptarëve kundër reformave mori një karakter kombëtar. Nëpërmjet artikujve, të botuar në shtypin përparimtar në fundin e vitit 1902 dhe në fillim të vitit 1903, (në gazetat “Drita” të Sofjes, “Albania” të Beogradit etj.), atdhetarët rilindës i bënin thirrje popullit të kundërshtonte projektet e reformave, që synonin të copëtonin tokat shqiptare ndërmjet fqinjëve ballkanikë. Përkundrejt tyre, theksohej në këto organe të shtypit, populli shqiptar duhej “të kërkonte bashkimin e vendeve që janë në Shqipëri nën një vali”, t’u shpallte Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë se shqiptarët nuk janë kundër reformave në përgjithësi, “por duan që të mbajnë vendin e tyre, duan që ai të mos shkelet prej të huajve ..., që në Shqipëri të bëhen reforma për të mirën e shqiptarëve dhe duke qenë e tërë Shqipëria e bashkuar dhe jo e ndarë copa-copa”.
Në janar-shkurt të vitit 1903 vatra të lëvizjes shqiptare u bënë Peja e Gjakova, në rrethet e të cilave u mbajtën atëherë dy tubime. Në këto tubime u diskutua çështja e reformave, e hapjes së konsullatës ruse në Mitrovicë dhe e lirimit të të burgosurve politikë. Shqiptarët që u mblodhën këtu, dhanë Besën, vendosën të kundërshtonin reformat e projektuara dhe kërkuan largimin nga Shqipëria të Shemsi Pashës, që ishte dërguar për të shtypur qëndresën e tyre. Popullsia e Pejës dhe e Gjakovës u bëri thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin kundër ndërhyrjeve që po bëheshin në Shqipëri në emër të zbatimit të reformave, por që kërcënonin tërësinë e saj territoriale. Me këto vendime u bashkua gjatë muajve shkurt-mars popullsia e Prizrenit, e Dibrës, e Drenicës dhe e Llapit, që i deklaroi Portës së Lartë se do të kundërshtonte me armë nëse kërkesat e shqiptarëve nuk do të merreshin parasysh.
Sulltani nxori një qarkore, që u shpërnda në qendrat kryesore të vendit, në të cilën u bënte thirrje shqiptarëve të nënshtroheshin e të mos ngrinin krye, ndërsa në fundin e shkurtit të vitit 1903, po për këtë qëllim, u dërguan në Pejë, në Gjakovë, në Rekë, në Shkup e në qytete të tjera të Kosovës komisione të posaçme. Megjithatë, këto përpjekje nuk dhanë rezultat.
Po kështu dështuan orvatjet, që inspektori i përgjithshëm i Rumelisë, Hilmi Pasha, bëri po në shkurt të atij viti, për t’i bindur personalisht krerët shqiptarë të pranonin reformat e shpallura. Atdhetarët shqiptarë i deklaruan atij se nuk janë kundër reformave, por kundër përpjekjeve që po bëheshin nëpërmjet tyre për të copëtuar atdheun e tyre. Ata kërkuan njëkohësisht zbatimin në vilajetet shqiptare të disa masave me karakter kombëtar, siç ishin njohja zyrtare e kombësisë shqiptare, e drejta e mësimit dhe e lëvrimit të gjuhës amtare, futja e saj në ceremonitë fetare, emërimi i nëpunësve shqiptarë nga njerëzit e aftë, përdorimi i një pjese të taksave të nxjerra në Shqipëri për ngritjen e shkollave, amnisti për të burgosurit politikë, ndalimi i të huajve që të përziheshin në punët e katër vilajeteve shqiptare etj.
Ministri i Punëve të Jashtme të Turqisë, Tefik Pasha, duke njohur aspiratat kombëtare të shqiptarëve, në shkurt të vitit 1903 u kumtoi përfaqësuesve të huaj diplomatikë se asnjë formë qeverisjeje nuk do t’i kënaqte shqiptarët, veç asaj që do të mbështetej në autonominë e viseve të tyre. Kërkesat kombëtare të shqiptarëve tërhoqën në atë kohë vëmendjen e përfaqësuesve të huaj konsullorë në Shqipëri. Në “Promemorjen mbi Shqipërinë prej vitit 1901 deri më 1905”, hartuar në Vjenë nga Kral, theksohej se “shqiptarët, më shumë se popujt e tjerë të Ballkanit, dëshirojnë zbatimin e reformave në atdheun e tyre të prapambetur”, se “ata kundërshtojnë ato masa që, sipas bindjes së tyre, kanë për qëllim shkombëtarizimin, copëtimin dhe dobësimin e racës së tyre” dhe që “do ta ngushtonin tokën e tyre nacionale”. Edhe kërkesa e shqiptarëve për hapjen e shkollave shqipe, thuhej në këtë dokument, përveç rëndësisë që ka për zgjimin kombëtar të shqiptarëve, është një conditio sine qua non për çdo reformë serioze, që synon me të vërtetë përparimin e Shqipërisë.
Shqiptarët u qëndruan me armë ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë në Shqipëri. Në mars të vitit 1903 mijëra shqiptarë të armatosur u grumbulluan në rrethet e Prizrenit e të Mitrovicës dhe zunë gjithë zonën midis Gjakovës e Pejës. Më 26 mars rreth 5 000 kryengritës u mblodhën në Drenicë, ku, nën drejtimin e udhëheqësve të tyre Ahmet Delia, Ukë Kamberi etj., mbajtën në Fushë të Morinës kuvendin e tyre, në të cilin u kërkua nga qeveria turke të hiqte dorë nga reformat që rrezikonin tërësinë e Shqipërisë dhe të dëbohej konsulli rus nga Mitrovica. Më 29 mars rreth 10 000 shqiptarë nga Vuçiterna, Prishtina e Mitrovica u grumbulluan në Vuçiternë, ku pati përleshje të armatosura me forcat qeveritare.
Karakter të ashpër morën ngjarjet në rrethet e Mitrovicës, ku më 30 mars u përqendruan 2 000 - 3 000 kryengritës, të cilët, ashtu si në Kuvendin e Drenicës, protestuan kundër “reformave që po dëmtonin interesat e atdheut”. Ngjarjet e Mitrovicës e ndërlikuan gjendjen në Kosovë e në gjithë Rumelinë dhe e vunë Stambollin nën trysninë e Fuqive të Mëdha, sidomos të Rusisë, e cila, nëpërmjet ministrit të Punëve të Jashtme Zinovjev, disa herë kërkoi nga Porta e Lartë të shtypte me forcë qëndresën e shqiptarëve. Konsulli rus në Mitrovicë, Shçerbin, në kundërshtim me funksionet e tij diplomatike, duke qarkulluar në llogoret e ushtrisë e të artilerisë turke, i nxiste ato dhe komandantët e tyre të sulmonin sa më parë shqiptarët.
Më 30 mars 1903 autoritetet osmane, sipas vendimit që ishte marrë në Stamboll, urdhëruan garnizonin e Mitrovicës dhe forcat e artilerisë të sulmonin kryengritësit. Megjithëse u vunë nën breshërinë e predhave të artilerisë, shqiptarët u përleshën për 2 orë të tëra me ushtrinë osmane. Më shumë se 200 shqiptarë mbetën të vrarë në hyrjet e qytetit, ndërsa forcat e tjera u detyruan të tërhiqeshin. Të nesërmen, më 1 prill, u vra në Mitrovicë gjatë një ceremonie ushtarake, nga një ushtar shqiptar, konsulli rus Shçerbin. Atentatori (Ibrahim Gjilani) e quajti konsullin fajtor që kishte urdhëruar ushtrinë turke të qëllonte mbi shqiptarët, bashkatdhetarë të tij.
Lëvizja kryengritëse në Shqipëri kërcënonte të prishte status quo-në në Ballkan. Prandaj Rusia dhe Austro-Hungaria, gjatë gjysmës së parë të prillit 1903, i kërkuan disa herë Portës së Lartë që, për të shmangur ndërlikimet në Ballkan, “të merrte masat e domosdoshme dhe sa më energjike kundër revolucionarëve shqiptarë”, të shtypte “kryengritjen shqiptare”, siç u quajtën në Evropë ngjarjet e marsit të vitit 1903. Me këto veprime u bashkuan gjithashtu Gjermania e Franca.
Në gjysmën e dytë të prillit të vitit 1903 valiu i Shkupit, Shaqir Pasha, shkoi me 20 batalione ushtarësh e 8 bateri të artilerisë në fillim në Ferizaj dhe më pas në Prizren, ku bëri arrestime të shumta midis udhëheqësve të lëvizjes, të cilët u dërguan pastaj në Mosull e në Anadoll. Ushtri të tjera turke (rreth 18 000 ushtarë), nën komandën e Shemsi Pashës, u dyndën po në këtë kohë në Gjakovë, në Pejë, në Mitrovicë e në Prishtinë, ku u përleshën me forcat kryengritëse vendase.
Më 30 prill ushtria osmane, e komanduar nga Omer Ruzhdi Pasha, nga valiu i Kosovës Shaqir Pasha dhe nga Shemsi Pasha, pasi doli nga Gjakova, u ndesh me kryengritësit në katundin Skovjan. Gjatë përleshjes, që vazhdoi 12 orë, ushtria turke la shumë të vrarë e robër. Pas tërheqjes së kryengritësve në pllajat përreth, ushtria shkatërroi fshatra të tëra midis Prizrenit e Gjakovës dhe shkretoi arat e mbjella. Përfaqësuesit e huaj konsullorë në Kosovë theksojnë në relacionet e tyre, se dëme të tilla nuk i ishin bërë popullsisë së kësaj treve qysh nga koha e shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe se pasojat e tyre shqiptarët do t´i ndienin për shumë kohë.
Në ditët e para të majit ushtria osmane shtypi edhe vatrën e fundit të qëndresës së shqiptarëve, Pejën. Më 3 maj sulltani e njoftoi Zinovjevin, që kërkonte informata të vazhdueshme për veprimet e ushtrisë në Shqipëri, se trupat turke morën edhe Pejën. Vetëm në Gjakovë e në Pejë komanda turke arrestoi 47 udhëheqës të kryengritjes shqiptare. Në fundin e majit midis Prizrenit, Gjakovës e Pejës ishin përqendruar 44 batalione, me 10 bateri artilerie, gjithsej 33 000 ushtarë.
Gazeta “Drita” shkruante në atë kohë “për egërsinë e turqve në Mitrovicë, ku u vranë rreth 300 shqiptarë, për ekspeditat ndëshkimore të Ruzhdi Pashës, Shemsi Pashës etj., që vranë gra, pleq e foshnja dhe çuan në internim qindra shqiptarë”. Në një thirrje që kjo gazetë u drejtonte shteteve të Evropës në mars të vitit 1903, kërkonte që të zbatoheshin në Shqipëri reforma të tilla, të cilat të siguronin njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe futjen e saj në ceremonitë fetare në kisha, amnisti për të burgosurit politikë, emërimin e një përfaqësuesi të popullsisë shqiptare në komisionin e reformave etj.
Reformat e parashikuara nga projekti austro-rus i shkurtit të 1903, nuk kënaqën as popullsinë maqedone. Për më tepër, Porta po e zvarriste zbatimin e tyre. Ndërkaq, në Maqedoni gjendja e popullsisë u bë e padurueshme dhe i dha shkas shpërthimit të kryengritjes në pranverën e vitit 1903, që u përhap në disa qendra (në rrethet e Ohrit, Kosturit, Serezit etj.) ku, bashkë me banorët vendës, luftuan kundër ushtrisë osmane edhe çetat e armatosura, të dërguara nga Bullgaria dhe të organizuara nga komitetet bullgaro-maqedone. Me gjithë masat e egra të terrorit qeveria osmane nuk mundi ta likujdonte lëvizjen çlirimtare të popullsisë sllave-maqedone. Më 2 gusht të vitit 1903, shpërtheu në rrethinat e Manastirit, Kryengritja e Ilindenit (dita e Shën Ilisë), që shpalli si qellim kryesor çlirimin e popullit maqedon nga robëria osmane. Po në këtë ditë u çlirua qyteti i Krushevës, ku u shpall edhe Republika e Krushevës, kryetar i së cilës u caktua Nikolla Karev, komandant i shtabit të kryengritjes në këtë qytet. Më pas kryengritja u shtri në Traki, në vilajetin e Selanikut dhe vijoi 3 muaj, deri në fund të tetorit.
Kryengritja u përkrah nga popullsia shqiptare e trevave lindore, e Krushevës me rrethinat e saj, nga popullsia shqiptare e Shkupit, e Tetovës, e Gostivarit, e Dibrës, dhe e Strugës. Ndërsa atdhetarët shqiptarë të Manastirit, të Prespës, të Strugës, të Pogradecit dhe të qendrave të tjera, furnizuan çetat maqedone me armë e me municione. Një bashkëpunim i ngushtë u vendos ndërmjet çetave shqiptare dhe kryengritësve maqedonë. Ata u ndihmuan edhe nga Themistokli Gërmenji, që jetonte në Manastir e që mbante lidhje me revolucionarët maqedonë. Për shkak të kontributit që dhanë në Kryengritjen e Ilindenit, shqiptarët zunë një vend të rëndësishëm edhe në organet drejtuese që u krijuan gjatë saj. Kështu nga 60 anëtarë të Këshillit apo të Kuvendit të Republikës së Krushevës, që u formua në këtë qytet, 20 ishin maqedonë, 20 shqiptarë dhe 20 të tjerë vllehë. Organi ekzekutiv i kësaj republike që doli prej tij si një lloj qeverie e përkohshme përbëhej nga 2 maqedonë, 2 shqiptarë (Gjorgji Çaçi dhe Nikolla Balo), dhe 2 vllehë, gjithsej nga 6 anëtarë. Kryetar i saj ishte shqiptari Vangjel Dino. Edhe Manifesti i Krushevës, që u shpall në fillim të gushtit, u bënte thirrje të gjitha kombësive, e në radhë të parë shqiptarëve, që të bashkoheshin me kryengritësit në luftën kundër armikut të përbashkët, sunduesve osmanë.
Kryengritja e Ilindenit u shtyp me egërsinë më të madhe nga Porta e Lartë. Ajo hodhi kundër saj rreth 200 000 ushtarë, të cilët bënë reprezalje të shumta ndaj kryengritësve dhe popullsisë, dogjën e rënuan fshatra të tëra.
Shtypi shqiptar përkrahu luftën çlirimtare të popullsisë sllave-maqedone kundër zgjedhës osmane, dënoi me zemërim terrorin turk dhe reformat gjysmake të sulltanit, të cilat, sikurse shprehej ai në artikujt e botuar ato ditë, “i sollën shkatërrime, vaj e varfëri popullit të thjeshtë”. Aty i bëhej thirrje popullit shqiptar që “të bashkohej me maqedonët dhe me ta të kërkonte lirinë kundër armikut të përbashkët, qeverisë së sulltanit”.

[Laberia]

Programi i reformave i Myrcshtegut (22 tetor 1903) dhe kryengritjet shqiptare të vitit 1904
Kryengritja e Ilindenit dhe shtypja e saj nga ushtritë osmane, u dha shkak Fuqive të Mëdha të ndërhynin përsëri në të ashtuquajturën çështje maqedone. Më 22 tetor 1903 Austro-Hungaria dhe Rusia, që njiheshin edhe nga Fuqitë e tjera të Mëdha si shtetet më të interesuara në këtë zonë, i paraqitën Portës së Lartë një program tjetër reformash për tri të ashtuquajturat “vilajete maqedone”, që ishte rezultat i marrëveshjes ndërmjet perandorit austriak dhe atij rus në Myrcshteg (Austri). Meqë “Koncerti evropian” shihej si një mekanizëm më i ndërlikuar për t’u vënë në veprim, Fuqitë e Mëdha parapëlqyen t’u jepnin mandatin për reformat Rusisë e të Austro-Hungarisë.
Programi i ri u ndërmor “për të mbrojtur popullsitë krishtere” nga dhuna osmane, ndërsa qëllimi kryesor i Fuqive të Mëdha ishte të shmangnin çdo mundësi për çrregullime e turbullira (me të cilat nënkuptoheshin lëvizjet kryengritëse çlirimtare në Turqinë Evropiane) dhe për çdo ndërhyrje të Bullgarisë, të Serbisë, të Malit të Zi e të Greqisë, që rrezikonte të cenonte ekuilibrin e vendosur në këtë zonë dhe paqen e përgjithshme në Evropë. Në kushtet e krijuara në Turqinë Evropiane në vitin 1903, nuk përjashtohej edhe një mundësi tjetër, ajo e një ndërhyrjeje ushtarake ruse a austriake, ose e të dyja fuqive në këtë zonë.
Marrëveshja e Myrcshtegut u quajt nga ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Golluhovski, “një aleancë e përzemërt” ndërmjet dy vendeve, që kishte për qëllim të ruante status quo-në në Ballkan dhe të siguronte një zgjidhje paqësore të problemeve të kësaj zone. Ai deklaroi se këto dy fuqi nuk synonin të vendosnin ndonjë ndikim mbizotërues këtu por, në të njëjtën kohë, nuk do të lejonin që një gjë të tillë ta bënte ndonjë shtet tjetër.
Golluhovski pranonte gjithashtu se programi i Myrcshtegut përbënte një ndërhyrje të drejtpërdrejtë të Austro-Hungarisë e të Rusisë në Turqinë Evropiane, e cila, nëse Porta e Lartë nuk do të bashkëpunonte me to, do të vazhdonte dhe mund të sillte pasoja të rënda për Perandorinë Osmane. Duke caktuar, sipas këtij programi, pranë inspektorit të përgjithshëm, Hysen Hilmi pashës, dy nëpunës civilë, një rus dhe një austriak, që do të vëzhgonin zbatimin e reformave dhe gjendjen në Maqedoni, Vjena e Peterburgu vinin nën kontrollin e tyre vilajetet e ashtuquajtura “maqedone”, të Kosovës, të Manastirit e të Selanikut. Projekti parashikonte gjithashtu riorganizimin e xhandarmërisë, për të cilën ngarkoheshin si komandant një gjeneral (që u vendos të ishte italian) dhe oficerë të huaj, si edhe krijimin e komisioneve që do të merreshin me shqyrtimin e problemeve politike; këto komisione do të përbëheshin nga përfaqësues konsullorë të të dy fuqive dhe të popullsisë së krishtere e myslimane të të tri vilajeteve.
Ndërkaq, për të shmangur një ashpërsim të mëtejshëm të kontradiktave ndërmjet Fuqive të Mëdha, territori në të cilin do të zbatoheshin reformat u nda në 5 zona (të Serezit, të Dhramës, të Selanikut, të Shkupit dhe të Manastirit), në çdonjërën prej të cilave u vendosën respektivisht oficerët e huaj, francezë, anglezë, rusë, austriakë dhe italianë.
Projekti austro-rus i reformave dhe përgjithësisht ndërhyrjet e huaja në territoret shqiptare, i dhanë një shtytje të re lëvizjes kryengritëse në Shqipëri. Shqiptarët u ngritën përsëri kundër reformave, që cenonin tërësinë territoriale të atdheut. Pakënaqësia e popullsisë u shtua edhe për shkak se Porta e Lartë, në emër të reformave, vendosi taksa të reja dhe dërgoi në Shqipëri ushtri të shumta për vjeljen e tyre dhe për zbatimin e reformave.
Ndonëse nuk ishte e organizuar në përmasa kombëtare dhe u zhvillua në formën e kryengritjeve lokale, që nuk udhëhiqeshin nga një qendër e vetme, lëvizja shqiptare e vitit 1904, ose siç u quajt që në atë kohë kryengritja shqiptare kishte një objektiv të përbashkët, ishte drejtuar kundër zgjedhës osmane e ndërhyrjeve të reja, që Fuqitë e Mëdha ndërmorën në Shqipëri në fund të vitit 1903 dhe në fillim të vitit 1904. Edhe kërkesat që kryengritësit parashtruan në vatrat e ndryshme të saj ishin të njëjta dhe përgjithësisht kishin karakter kombëtar, synonin të siguronin autonominë e Shqipërisë. Revista “Albania” (Londër, 1904) e Faik Konicës botoi në numrin 2 të saj programin e kryengritjes, ku rendiste, përveç çështjeve të tilla si kundërshtimi i zbatimit të reformave, tërheqja e ushtrisë osmane nga Kosova dhe lirimi i të burgosurve politikë, edhe çështjen e autonomisë ose të “veturdhërimit” të Shqipërisë, nën sovranitetin e sulltanit. Kërkesën e formimit të një Shqipërie autonome nëpërmjet bashkimit të vilajeteve të Kosovës, të Shkodrës, të Manastririt e të Janinës, ia atribuon kryengritjes shqiptare të vitit 1904 edhe autori serb Pavël Orloviç, në punimin e tij “Serbia e Vjetër dhe shqiptarët” (“Stara Serbija i arbanasi”, Beograd, 1904).
Në shkurt të vitit 1904 kryengritja përfshiu Gjakovën, Pejën, Lumën, Rekën, rrethet e Mitrovicës dhe qendra të tjera. Vatra kryesore e saj u bë Gjakova, në rrethet e së cilës në fillim të shkurtit u grumbulluan 5 000-6 000 kryengritës, të drejtuar nga Sulejman Batusha, që sulmuan garnizonin dhe u përpoqën të hynin në qytet. Me kryengritësit gjakovarë u bashkua shumë shpejt popullsia e Pejës, që lidhi besën me ta. Edhe mirditorët u treguan të gatshëm të niseshin për në Gjakovë e Pejë për të ndihmuar bashkatdhetarët e tyre kosovarë.
Për të shtypur lëvizjen qeveria turke dërgoi forca të mëdha ushtarake, të komanduara nga Shemsi Pasha i njohur për egërsinë e tij kundër shqiptarëve. Vetëm në Gjakovë u dërguan 10 batalione, me artileri fushore e malore, të cilat më 12 shkurt u ndeshën në veriperëndim të këtij qyteti, në katundin Batushë, me 2 000 kryengritës, që i shkaktuan humbje ushtrisë osmane të Shemsi Pashës dhe e gozhduan atë në vend. Veprimet luftarake u shoqëruan me mbledhjen me forcë të taksave nga popullsia dhe me shkatërrimin e fshatrave të tëra të kësaj treve.
Më 21 shkurt u hodh në kryengritje popullsia e qytetit të Pejës, që rrëmbeu armët dhe iu kundërvu ushtrisë osmane, ndërsa orvatjet e bajraktarëve të Rugovës për të bashkuar popullsinë e kësaj zone me kryengritësit e Pejës u penguan për një kohë nga komanda ushtarake osmane. Ndërkaq Porta e Lartë hodhi kundër kryengritësve ushtri të tjera, gjithsej 25 batalione, që drejtoheshin nga vetë valiu i Kosovës, Shaqir Pasha.
Në fillim të marsit kryengritja u shtri në sanxhakun e Prizrenit dhe sidomos në kazanë e Lumës, ku në krye të lëvizjes u vu Ramadan Zaskoku, ish-kapiten i xhandarmërisë. Me disa ndërprerje kryengritja vazhdoi deri në vjeshtën e vitit 1904.
Gjatë muajve mars-prill u përfshi në lëvizje edhe Mitrovica me rrethina, që u bë qendër e mbledhjeve të fshehta për organizimin e qëndresës kundër reformave dhe kundër çarmatimit të shqiptarëve. Përfaqësuesit e popullsisë së Mitrovicës hynë në lidhje me shqiptarët e Prishtinës, të Vuçiternës, të Gjilanit dhe të Pazarit të Ri (Novi Pazarit) për të vendosur një qëndrim të përbashkët lidhur me reformat.
Më 30 qershor u dërgua në Pejë valiu i Kosovës, Shaqir Pasha. Gjatë bisedimeve që zhvilloi me përfaqësuesit e 2 000 kryengritësve të mbledhur në këtë qytet, krerët shqiptarë kërkuan, krahas lehtësirave në vjeljen e taksave, edhe lirimin e gjithë të burgosurve politikë, të arrestuar për shkak të pjesëmarrjes në kryengritjen kundërosmane. Valiu u premtoi shqiptarëve se do të plotësonte kërkesat e tyre.
Në gusht-shtator të vitit 1904, pas një rënieje të përkohshme, u rigjallërua qëndresa e armatosur në krahinat midis Pejës, Gjakovës e Prizrenit. Në gusht lumjanët sulmuan Prizrenin dhe e shtinë në dorë, ndërsa në shtator kryengritësit morën Pejën. Për të shtypur kryengritjen shqiptare u dërguan në rajonin e Prizrenit forca të reja ushtarake, rreth 5 batalione, por ato nuk qenë të mjaftueshme për të vendosur qetësinë në këtë trevë. Më 8 shtator shkoi në Prizren valiu Shaqir Pasha, i cili u premtoi shqiptarëve se do të plotësonte kërkesën për të liruar kryengritësit e arrestuar, do t´u jepte krerëve grada e pensione, por nuk pranoi të anulonte reformat në gjykata, në xhandarmëri dhe në polici. Pas kësaj, në fund të shtatorit, kryengritësit u tërhoqën nga Prizreni e Peja dhe u shpërndanë.
Megjithëse u shtypën, kryengritjet shqiptare të viteve 1903-1904 i detyruan Fuqitë e Mëdha të bënin ndryshime në caktimin e zonave ku do të zbatoheshin reformat. Qysh në janar të vitit 1904 Komisioni Ushtarak Ndërkombëtar, i ngarkuar për të caktuar territoret ku do të zbatoheshin reformat, shqyrtoi çështjen e organizimit të një sanxhaku shqiptar në vilajetin e Kosovës, i cili do të përjashtohej nga zona e reformave dhe do të përbëhej nga rrethet ku shqiptarët përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë, do të shtrihej nga Kaçaniku në jug e deri në Kollashin në veri, duke përfshirë edhe Pazarin e Ri e Plevlën. Formimi i një sanxhaku të tillë shqiptar do të sillte njohjen zyrtare nga Fuqitë e Mëdha të përkatësisë etnike shqiptare të shumicës së territoreve të vilajetit të Kosovës, që binte ndesh me pretendimet e Beogradit për “Kosovën si tokë serbe”. Pas protestave që Serbia dhe posaçërisht N. Pashiçi bëri pranë Peterburgut, përfaqësuesi i Rusisë në Komisionin e reformave, i përkrahur edhe nga ai i Italisë, arritën të mënjanonin organizimin e sanxhakut shqiptar të Kosovës.
Pas kësaj Austro-Hungaria kërkoi që nga reformat të përjashtoheshin jo vetëm vilajeti i Shkodrës dhe ai i Janinës, por edhe tokat shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit. Ky propozim u bë si rrjedhim i qëndresës së shqiptarëve, por edhe për shkak të synimeve të Vjenës për të parandaluar ndërhyrjen e partnerëve të saj (sidomos të Italisë) në këto territore të Shqipërisë. Si pasojë, Komisioni Ushtarak Ndërkombëtar vendosi, në shkurt të vitit 1904, të përjashtoheshin përkohësisht nga reformat krahinat perëndimore të vilajeteve të Manastirit e të Kosovës, në të cilat shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë; bëhej fjalë pikërisht për sanxhakun e Korçës (me përjashtim të kazasë së Kosturit), për sanxhakun e Elbasanit, për pjesën perëndimore të kazasë së Ohrit, për gjithë sanxhakun e Dibrës, për atë të Prizrenit, për pjesën jugore e perëndimore të sanxhakut të Pejës dhe për kazatë e Plevlies e të Senicës në sanxhakun e Pazarit të Ri. Gjatë zbatimit të reformave u la jashtë tyre dhe nuk u përfshi në asnjërën prej zonave të Fuqive të Mëdha edhe sanxhaku i Prishtinës, një nga më të mëdhenjtë e vilajetit të Kosovës, ku shumica dërrmuese e popullsisë ishte gjithashtu shqiptare. Ky ishte në të vërtetë një pranim (ndonëse jo i drejtpërdrejtë) nga Fuqitë e Mëdha i karakterit etnik shqiptar të të gjitha këtyre territoreve, (domethënë të vilajetit të Kosovës dhe të krahinave perëndimore të vilajetit të Manastirit) që shënoi njëherazi një fitore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

[Laberia]

2. KOMITETET “PËR LIRINË E SHQIPËRISË”.
LUFTA E ARMATOSUR E ÇETAVE
(1905-1908)

Themelimi i komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe programi i tyre (1905)
Në vitin 1905 lëvizja kombëtare filloi të merrte forma të reja organizimi, që u përcaktuan si nga nevojat e brendshme të zhvillimit të saj, ashtu edhe nga rrethanat e jashtme të krijuara në Ballkan e në mënyrë të veçantë në Turqinë evropiane pas marrëveshjes së Myrcshtegut.
Vendimet e Myrcshtegut nuk arritën të mënjanonin përfundimisht kundërthëniet ndërmjet shteteve evropiane për ndikimin në Ballkan, sidomos rivalitetin italo-austriak në Shqipëri. Roma nuk mund të pajtohej me epërsinë që Vjena siguroi, së bashku me Rusinë, në aksionin e reformave në Maqedoni. Në takimet e ministrave të Jashtëm të të dy vendeve (në Abacie të Italisë në prill 1904 dhe në Venecie në prill 1905), Vjena e Roma ripohuan se do të ruanin status quo-në në Ballkan. Lidhur me çështjen shqiptare, në takimin e Venecies të dyja palët arritën në përfundimin që, në rast se zhvillimi i ngjarjeve do ta bënte të pamundur ruajtjen e status quo-së dhe do të vendosej një organizim i ri në Maqedoni (me të cilën nënkuptonin vilajetet e Selanikut, të Manastirit e të Kosovës), viset e banuara nga popullsia shqiptare (që u përjashtuan në vitin 1904 nga reformat) do të veçoheshin prej saj dhe do të bashkoheshin me vilajetet e Shkodrës e të Janinës për të formuar një njësi të vetme (territoriale) me to.
Ky orientim i Italisë dhe i Austro-Hungarisë shkaktoi shqetësime në qarqet politike drejtuese të Beogradit e të Sofjes. Në prill të vitit 1904 u lidh Traktati i Aleancës ndërmjet Serbisë e Bullgarisë për ndarjen e territoreve shqiptare e maqedone të Turqisë Evropiane, që do të kryhej me arbitrazhin e Rusisë.
Shtetet ballkanike u nxitën për të ndërhyrë në Turqinë Evropiane edhe nga nyja 3 e marrëveshjes së Myrcshtegut, sipas së cilës Turqisë i kërkohej që, pasi të qetësohej gjendja në këtë zonë, të bënte ndryshime në kufijtë territorialë të njësive administrative për të siguruar “një grupim më të mirë dhe më të rregullt të kombësive të ndryshme”. Kjo kërkesë, e cila në parim ishte e drejtë, u bë burim konfliktesh të reja ndërmjet qeverive ballkanike dhe forcave politike të kombësive të krishtere në Turqinë Evropiane.
Serbia, Bullgaria e Greqia filluan të botonin statistika të tilla për përbërjen etnike të popullsisë së të ashtuquajturave vilajete maqedone, të cilat e shtrembëronin gjendjen reale dhe mund të shërbenin si mbështetje për pretendimet e tyre territoriale. Krejt të pavërteta e tendencioze paraqiteshin të dhënat për popullsinë e vilajeteve shqiptare të Kosovës, të Manastirit dhe të Janinës, në të cilat secili prej shteteve fqinje pretendonte se kishte shumicën e banorëve. U shtua veprimtaria e komiteteve dhe e bandave të hedhura nga Bullgaria, nga Serbia e nga Greqia në Turqinë Evropiane, që rifilluan përleshjet e përgjakshme ndërmjet tyre dhe ushtruan trysni mbi popullsitë e kësaj treve për të ndërruar me forcë karakterin e tyre etnik dhe për të zgjeruar hapësirën territoriale të kombësive serbe, bullgare e greke; ato synonin të siguronin në këtë mënyrë, kur të zbatohej nyja 3 e vendimeve të Myrcshtegut, sanksionimin e këtyre ndryshimeve nga ana e Fuqive të Mëdha.
Bandat vepronin sidomos në vilajetin e Selanikut, në sanxhakun e Shkupit të vilajetit të Kosovës, në sanxhakun e Manastirit, në sanxhakun e Korçës dhe në pjesën jugore të vilajetit të Janinës, në kufi me Greqinë. Sipas të dhënave zyrtare osmane, gjatë viteve 1905-1907 bandat vrisnin çdo vit në këta sanxhakë më shumë se 1 800 veta, një pjesë e mirë e të cilëve ishin banorë të pafajshëm të atyre trevave. Në këto territore i takonte mesatarisht një i vrarë në 1 500 frymë.
Një kërcënim të drejtpërdrejtë për shqiptarët përbënin bandat greke, që filluan të vepronin në shkallë më të gjerë në vitet 1904-1908, sidomos në vilajetin e Janinës, ku u përpoqën me anë të terrorit e të propagandës panheleniste, në të cilën qenë angazhuar edhe dhespotët grekë të kësaj treve, të largonin popullsinë e Shqipërisë së Jugut nga lëvizja kombëtare. Bandat greke ishin autore të veprave të shumta terroriste që ndodhnin në vilajetin e Janinës, ndërsa në shkurt të vitit 1905 një çetë greke prej 40 vetash masakroi në mënyrën më barbare, në fshatin Negovan, priftin e poetin atdhetar Papa Kristo Negovani, së bashku me disa bashkëfshatarë të tij, sepse përhapnin shkrimin shqip dhe idetë kombëtare në përgjithësi. Ky krim shkaktoi një zemërim të thellë jo vetëm tek intelektualët atdhetarë, por edhe te populli shqiptar në përgjithësi, që e quante këtë veprim si një sulm të hapur dhe të organizuar të qarqeve politike greke kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Në rrethana të tilla, përjashtimi nga reformat i pjesës më të madhe të tokave shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si edhe i të gjithë vilajetit të Shkodrës dhe të Janinës, nuk qe i mjaftueshëm për të siguruar tërësinë territoriale të Shqipërisë. Rritja e ndikimit të ideve të çlirimit kombëtar, të propaganduara nga qarqet atdhetare brenda vendit, si edhe nevoja e vetëmbrojtjes nga ndërhyrjet e shteteve fqinje dhe nga terrori i bandave të tyre në tokat shqiptare, bënë të domosdoshëm riorganizimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare mbi themele të reja. U shtrua kështu si një nevojë e ngutshme formimi, sipas shembullit të popujve të Evropës e të Ballkanit, i një organizate politike të fshehtë, qendrore dhe të përgjithshme, që të bashkërendiste veprimet e të gjitha shoqërive dhe të atdhetarëve sipas një programi të njëjtë, të ripohonte me rrugën e luftës së armatosur e të organizuar të drejtat e kombit shqiptar në trojet e veta dhe t’i detyronte Turqinë dhe shtetet evropiane t’i njihte ato.
Në lëvizjen kombëtare kishte filluar tani të aktivizohej dhe të ushtronte ndikim të fuqishëm një brez i tërë atdhetarësh me pikëpamje radikale, që ishin kryesisht intelektualë, gazetarë e botues të organeve të shtypit shqiptar, mësues të shkollave turke, nëpunës të aparatit shtetëror, njerëz të profesioneve të ndryshme, që rridhnin nga borgjezia e nga bejlerët patriotë, por edhe nga borgjezia e vogël e qytetit dhe e fshatit, nga vegjëlia, siç shprehej shtypi i kohës. Përfaqësuesit e këtij brezi intelektualësh morën këtë herë nismën për krijimin e një organizate të fshehtë. Pas takimeve e diskutimeve që atdhetarët shqiptarë bënë në Dibër, në Elbasan, në Tiranë e në qytete të tjera, në nëntor të vitit 1905, me nismën dhe nën kryesinë e patriotit Bajram (Bajo) Topulli, nëndrejtor i gjimnazit turk të Manastirit, u formua këtu komiteti i fshehtë shqiptar me emrin “Për lirinë e Shqipërisë”, që shënoi fillimin e një organizate të përgjithshme kombëtare. Themelues e anëtarë të tij ishin gjithashtu Halit Bërzeshta, kolonel dhe shef i shërbimit farmaceutik të Korparmatës III, Fehim Zavalani, pronar, Sejfi Vllamasi (Novosela), veteriner i qytetit të Manastirit, Gjergj Qiriazi, përkthyes i konsullatës austriake në atë qytet dhe Jashar Bitincka, mësues gjimnazi.
Komiteti doli me programin e vet politik, i cili u përgjigjej kërkesave të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në atë periudhë. Sipas statutit (kanonizmës) të Komitetit, botuar në Sofje, qëllimi i organizatës ishte “të ngjallurit e Shqipërisë duke mbjellë vëllazërimin, dashurinë, bashkimin; duke përhapur udhën e qytetërimit me anë të librave që do të shtypeshin; duke dërguar njerëz nëpër gjithë anët e Shqipërisë që të mbjellin këto mendime; duke mbajtur njerëz maleve që të ndihnin në çdo mënyrë për qëllime të komitetit edhe duke përdorur çdo vegël për mbrothësinë e kombit dhe të shpëtuarit nga zgjedha dhe errësira në të cilën gjendet sot”.
Statuti përmbante qëllimet më të përgjithshme të Komitetit “Për lirinë e Shqipërisë”. Por, siç dëshmojnë të dhënat e tjera dokumentare, organizata e re shtroi si synim themelor dhe më të fundit çlirimin e Shqipërisë nga robëria osmane. Si detyra më të afërta vlerësoheshin bashkimi i të gjitha forcave të kombit për “mbrojtjen e atdheut shqiptar nga rreziku i jashtëm që i kanosej” në atë periudhë, “njohja e shqiptarëve si komb i veçantë dhe e gjuhës shqipe si gjuhë kombëtare (zyrtare)”, futja e saj në institucionet shtetërore e në shkollat (mësonjëtoret) e gjithë Shqipërisë, emërimi në vend vetëm i nëpunësve shqiptarë etj. Si mjet kryesor për plotësimin e këtyre kërkesave u quajt, përveç propagandës kombëtare, krijimi i çetave atdhetare dhe lufta e tyre e armatosur. Sipas kanonizmës, Komiteti parashikonte të krijonte një organizatë të gjerë ku të merrnin pjesë atdhetarët e vërtetë shqiptarë, burra e gra. Për të shtrirë veprimtarinë e tij në tërë vendin, Komiteti i Manastirit, që u quajt Komiteti Qendror, dërgoi përfaqësues në krahina të ndryshme të Shqipërisë së Veriut, të Mesme e të Jugut. Ai vendosi lidhje me dhjetëra atdhetarë shqiptarë të viseve të ndryshme të Shqipërisë, myslimanë e të krishterë, që përkrahën programin e tij kombëtar.
Në fillim të vitit 1906 ishin krijuar komitete lokale ose degë të Komitetit në mjaft qendra të Shqipërisë, si në Shkup, Pejë, Gjakovë (ku bënte pjesë edhe Bajram Curri), Prishtinë, Tetovë, Dibër e në vende të tjera. Ndihmesë të veçantë për ngritjen e degëve të Komitetit në vilajetin e Kosovës dha Idriz Gjakova (Soroviçi), që ishte dërguar atje nga Komiteti i Manastirit. Komiteti punoi gjithashtu për ngritjen e degëve të veta në qytetet e vilajetit të Janinës. Në pranverën e vitit 1906 një komitet i tillë vepronte në Janinë, i cili, siç theksohej në dokumentet e administratës osmane, qe themeluar me nismën e atdhetarëve të viseve të Shqipërisë Perëndimore dhe kishte bërë përparime të shumta në këtë trevë të Shqipërisë.
Në mars-prill të vitit 1906, Komiteti i Manastirit kishte vendosur marrëdhënie me shoqëritë patriotike jashtë atdheut, veçanërisht me ato të Bukureshtit e të Sofjes, të cilat përkrahën programin dhe veprimtarinë e tij.
Krahas librave e gazetave shqipe që sillte nga kolonitë e Sofjes dhe të Bukureshtit, Komiteti i Manastirit shpërndau në pranverën e vitit 1906, në qendrat më të rëndësishme të Shqipërisë së Veriut, të Mesme e të Jugut qarkore, në të cilat bëhej fjalë për synimet e tij për të siguruar autonominë, madje edhe pavarësinë e Shqipërisë. “Ne, - thuhej në një nga këto akte të Komitetit, - jemi një popull prej më tepër se 2 500 000 frymësh, ndaj nuk duhet të privohemi nga kjo e drejtë”.
Për të siguruar mbështetjen e një Fuqie të Madhe, sikurse ishte Austro-Hungaria, drejtuesit e Komitetit “Për lirinë e Shqipërisë”, nëpërmjet konsullatës së saj në Manastir, kërkuan nga Vjena që t’u jepte ndihmë materiale dhe përgjithësisht të përkrahte veprimtarinë e tyre politike. Në pajtim me udhëzimet që Golluhovski, ministër i Punëve të Jashtme, u dha konsullatave austriake në Shqipëri, në prill të vitit 1906, këto, “për shkak të qëllimeve revolucionare të Komitetit”, mbajtën një qëndrim të rezervuar dhe mjaft të kujdesshëm ndaj tij. Ndërkaq, Vjena përkrahu programin kulturor të Komitetit, i premtoi ndihma financiare për të ngritur shkolla, për të paguar trupën mësimore, për të botuar libra shqip, për të mbajtur shkollën e vajzave në Korçë dhe për të shtuar numrin e nxënëseve të saj. Por në të njëjtën kohë i kërkoi Komitetit që “të mos dilte nga caqet e rrugës paqësore dhe të mos përdorte mjetet e dhunës”.

Qëndresa e armatosur kundërosmane e viteve 1905-1907. Ngjarjet e Kurbinit
Me gjithë punën propagandistike dhe organizative, komitetet “Për lirinë e Shqipërisë” nuk arritën të përqendronin në duart e veta udhëheqjen e lëvizjes në tërë vendin. Në mjaft krahina, e sidomos në vilajetin e Kosovës, vijuan lëvizjet spontane popullore kundër zgjedhës osmane. Qysh në mars-prill të vitit 1905 ngriti krye popullsia e Pejës, e Gjakovës, e Lumës dhe e Mitrovicës, që nuk pranoi të paguante taksën mbi bagëtinë dhe kërkoi nga Porta e Lartë “të lironte të internuarit politikë, të dërguar në Azinë e Vogël dhe të mos lejonte të huajt të përziheshin në atdheun e tyre, në Shqipëri”.
Në dhjetor të vitit 1905 e në fillim të vitit 1906 qëndresa kundërosmane mori përmasa të reja, përfshiu Prizrenin me rrethina. Në mesin e janarit të vitit 1906 vetëm në Gjakovë qenë grumbulluar 2 000 burra të armatosur. Kryengritësit vijuan të këmbëngulnin për lirimin e shqiptarëve të internuar gjatë lëvizjes së viteve 1903-1905 dhe kundërshtuan reformat që do t’i hapnin rrugën copëtimit të atdheut. Popullsia shpresonte gjithashtu se Prizreni do të bëhej kryeqendër e provincës që pritej të formohej nga territoret thjesht shqiptare të vilajetit të Kosovës të përjashtuara nga reformat. Shpallja nga Porta e Lartë (në fundin e janarit të vitit 1906) e amnistisë për të internuarit politikë, që ishin nga Peja, Gjakova, Prizreni e Luma, e qetësoi përkohësisht gjendjen në Kosovë.
Në pranverën e vitit 1906 lëvizja kryengritëse përfshiu përsëri Kosovën, në fillim Pejën e Gjakovën, për t’u shtrirë më pas në Vuçiternë, në Drenicë, në Llap dhe në Plavë e Guci, ku popullsia kundërshtoi të paguante taksat për bagëtinë, për arsimin dhe për blerjen e armatimeve për ushtrinë osmane. Karakter të ashpër morën ngjarjet në Pejë. Gjatë përleshjeve të përgjakshme, që u zhvilluan në muajin mars në kazanë e Pejës ndërmjet kryengritësve e trupave osmane, pati më shumë se 50 të vrarë dhe 200 të plagosur nga të dyja palët. Në prill kryengritësit mbyllën rrugën midis Prizrenit e Pejës. Ngjarje të njëjta ndodhën në sanxhakun e Prishtinës e veçanërisht në Vuçiternë, ku popullsia e fshatrave të tëra (në mars të vitit 1906) u ngrit kundër taksave të reja. Gjendja në Vuçiternë u qetësua vetëm kur Porta e Lartë, pas ndërhyrjes pranë saj të Isa Boletinit (që në atë kohë ishte kthyer nga internimi), premtoi se do të hiqte dorë nga vjelja e taksave të reja.
Në gusht të vitit 1906 popullsia e Drenicës dhe e fshatrave përreth, që vareshin nga kazaja e Vuçiternës, ngriti krye e protestoi kundër vjeljes së taksave për arsimin publik dhe për blerjen e armatimeve. Drenicarët u kumtuan autoriteteve osmane se ata nuk do t’i shlyente këto detyrime, derisa qeveria nuk pranonte të fuste arsimin në gjuhën shqipe, ndërsa armët i përdorte kundër shqiptarëve. Porta e Lartë për të shtypur lëvizjen në Drenicë dërgoi forca të reja ushtarake, të komanduara nga kolonel Hasan Beu, me të cilin u bashkua më pas edhe Shemsi Pasha, që nuk ngurroi të përdorte topat kundër kryengritësve drenicarë, duke vrarë rreth 50 veta e duke plagosur 60 të tjerë.
Në pranverën e në verën e vitit 1906 pakënaqësia në Shqipëri ishte bërë e përgjithshme. Në vitet 1906-1907 u zhvillua qëndresa e popullsisë së Krujës dhe e fshatrave të Kurbinit kundër zgjedhës fiskale osmane. Duke qenë në gjendje të mjerueshme ekonomike, popullsia e këtyre rretheve nuk pranoi të paguante taksën për bagëtinë, për shërbimin ushtarak (bedel-i askerie), si dhe detyrimin e të dhjetës, që qeveria turke po këmbëngulte t’i vilte qysh në vjeshtën e vitit 1905. Ky vendim u mor në mbledhjen që përfaqësuesit e parisë e të vegjëlisë së popullsisë katolike të Kurbinit mbajtën në gusht të vitit 1906 në katundin Delbinisht, ku morën pjesë edhe dom Nikollë Kaçorri e at Shtjefën Gjeçovi. Me kurbinasit u bashkuan banorët e Kthellës, të Ranzës, të Malësisë së Lezhës, të Lurës, të Bregut të Matit, si edhe popullsia myslimane e Krujës.
Edhe pse lëvizja kishte karakter paqësor, valiu i Shkodrës, Sali Zeki pasha, për ta detyruar me forcë popullsinë katolike e myslimane të paguante taksat, në ditët e para të shtatorit të vitit 1906 dërgoi në Kurbin e në Krujë katër batalione ushtarësh, të pajisur me artileri e të komanduara nga Shefki Beu, kajmekam i Durrësit. Kur trupat osmane po u afroheshin fshatrave të Kurbinit dhe të Krujës, popullsia e tyre, sidomos gratë e fëmijët, për t’u shpëtuar masakrave u tërhoq në male, duke marrë me vete edhe bagëtinë. Kurbinasit u strehuan në Ranzë, në Kthellë, në Malësinë e Lezhës e në Mirditë.
Popullsia e fshatrave katolike ose me shumicën popullsi katolike (të Malit të Bardhë, të Skurajt, të Milotit, të Laçit, të Zhejës), të udhëhequr nga Gjin Pjetri, pa marrë parasysh këshillat e arkipeshkvit të Durrësit, imzot Biankit, që shkoi posaçërisht në Delbinisht për të kërkuar prej tyre të mos përdornin armët, në mesin e shtatorit të vitit 1906, iu kundërvu ushtrisë osmane në Skuraj e në Zhejë, ku u zhvilluan dy përleshje të ashpra që zgjatën disa orë, pas të cilave forcat osmane u detyruan të tërhiqeshin.
Autoritetet osmane, me qëllim që ta shtypnin më lehtë lëvizjen, hynë në fillim në bisedime me parinë myslimane të Krujës. Por në takimin që u mbajt, në marrëveshje me kajmakamin e kësaj kazaje, më 20 shtator 1906 në Tallajbe të Krujës, disa qindra përfaqësues të popullsisë myslimane të këtij qyteti, të Pezës e të Ishmit, u rrethuan dhe u goditën pabesisht nga ushtria osmane, e cila vrau 30 prej tyre, duke përfshirë këtu disa kryepleq të kësaj zone, si edhe gra e fëmijë.
Më 1 tetor 1906 Shefki Beu, me qëllim që të ndante myslimanët nga katolikët, filloi bisedimet me parinë e Krujës. Pas masakrës së 20 shtatorit dhe premtimeve të autoriteteve osmane për të lehtësuar banorët myslimanë nga taksa e bagëtisë, më 23 tetor gjendja në Krujë u qetësua dhe u rivendos autoriteti i administratës turke në qytet.
Ndërkaq lufta vijoi në fshatrat e Kurbinit, ku popullsia katolike nuk pranoi të nënshtrohej. Rreth 700 burra të armatosur qëndronin përballë ushtrisë osmane. Me ta u bashkuan edhe forca të tjera nga Kthella fqinje, si edhe popullsia e krahinave malore përreth, e Milotit, e Rrëshenit, e Pishkashit, e Lurës etj., shumica e së cilës ishte katolike. Me ndërmjetësinë e konsullit austro-hungarez në Shkodër, Kral, prifti i Durrësit Nikollë Kaçori më 17 tetor 1906 siguroi marrëveshjen me valiun e Shkodrës, sipas së cilës vendosej një shumë e kufizuar dhe e caktuar më parë për çdo kategori taksash. Kjo marrëveshje u pranua edhe nga kurbinasit, por u shkel nga autoritetet osmane, që vijuan të kërkonin vjeljen e plotë të taksave.
Më 26 tetor deri më 14 nëntor të vitit 1906 ushtria osmane ndërmori një ekspeditë të re edhe më të ashpër ushtarake, gjatë së cilës dogji e grabiti shtëpitë e Gegajt, të Milotit, të Zhejës, të Laçit e të Gjormit dhe shkretoi arat e tyre. Ushtria sulmoi gjithashtu Malësinë e Lezhës, ku ishin strehuar familjet e kurbinasve.
Kryengritësit i bënë ushtrisë osmane një qëndresë të fuqishme, sidomos në Skuraj ku luftimet zgjatën disa orë, si edhe te Shkalla e Matit. Për të shmangur shpartallimin e plotë, Shefki Beu, pasi la në këto vende disa dhjetëra ushtarë të vrarë, më 14 nëntor u tërhoq në fushën e Matit, duke mbajtur vetëm disa pika të kontrollit të rrugëve. Kurbinasit, edhe pse të kërcënuar nga të ftohtit, uria e vdekja, vazhduan të rezistonin dhe të qëndronin me familjet e tyre në male gjatë gjithë dimrit të 1906-1907-s.
Ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha, sidomos ato të përfaqësuesve austro-hungarezë pranë qeverisë së Stambollit, pas lutjeve të përsëritura që popullsia e Kurbinit u bëri atyre në janar e në shkurt të vitit 1907, nuk mbetën pa rezultat. Por edhe Porta e Lartë, duke parë se me masa terrori nuk po e thyente dot qëndresën e popullsisë së Kurbinit dhe se zgjatja e kryengritjes në këtë krahinë po ulte prestigjin e saj dhe po u jepte shkas ndërhyrjeve të shteteve të huaja, vendosi t’u bëjë lëshime kurbinasve. Pas bisedimeve, që zhvilloi në Shkodër me përfaqësuesit e kryengritësve në fundin e prillit, valiu i ri i kësaj province, Mustafa Hilmi Pasha, në ditët e para të majit 1907 u premtoi kryengritësve se sulltani u fal veprimet e tyre të armatosura, heq taksën mbi bagëtinë, ul të gjitha taksat e tjera dhe se qeveria do t’i ndihmonte për rindërtimin e shtëpive të djegura gjatë ekspeditave ushtarake. Pas kësaj kurbinasit, që u siguruan për plotësimin e kërkesave, u kthyen përsëri në fshatrat e tyre.

Veprimtaria e çetave të armatosura (1906-1908)
Ndonëse kryengritjet popullore me karakter lokal vazhduan, tipari themelor i lëvizjes kombëtare të viteve 1905-1908 ishte fillimi i organizimit të saj në përmasa kombëtare, vendosja e një drejtimi të njëjtë, që realizohej nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, si edhe krijimi i çetave të armatosura, të cilat merreshin me përhapjen e ideve të çlirimit kombëtar dhe me përgatitjen e popullit për kryengritjen e përgjithshme. Komiteti Qendror “Për lirinë e Shqipërisë” hartoi edhe Rregulloren e çetave (“Udhë-Rrëfenjësi i Trimave, Komiteti Shqipërisë”), ku, krahas programit politik kombëtar, përcaktoheshin edhe rregullat e organizimit, nga komitetet e pleqësitë të zgjedhura prej tyre, të “trupave të armatosura”, siç quheshin çetat në këtë dokument. Sipas “Udhë-Rrëfenjësit”, çetat do të përhapeshin në malet e Shqipërisë, por do të kishin njësitë e tyre të armatosura e të fshehta edhe në fshatrat e vendit. Do të formohej kështu një ushtri kombëtare, e organizuar me komandat e saj dhe e shtrirë në gjithë vendin, që do të bashkonte në radhët e saj vullnetarisht gjithë “trimat shqiptarë”, myslimanë e të krishterë.
Vendimi për të krijuar çetat e para si njësi lufte e të propagandës kombëtare u mor nga Komiteti i Manastirit në janar të vitit 1906. Komiteti, për mungesë të mjeteve financiare, nuk arriti të armatoste qysh në fillim, siç e kishte parashikuar, 500 luftëtarë në radhët e çetave. Megjithatë formoi një varg çetash, që vepronin në vise të ndryshme të vendit, sidomos në Shqipërinë e Jugut e të Mesme. Çeta e parë u krijua në prillin e vitit 1906 në Kolonjë të Korçës, me 20 luftëtarë dhe e komanduar nga Bajram Topulli. Veprimet e saj u shtrinë edhe në Gorë, Starovë, Bërzeshtë, Gramsh, Opar e më pas edhe në rrethet e vilajetit të Janinës. Në Kolonjë u formuan gjithashtu çetat e komanduara nga Fehim Zavalani e Sali Butka.
Çeta të tjera të armatosura, që përgjithësisht ishin të vogla vepronin në pranverën e në verën e vitit 1906 në rrethet e Beratit, të Devollit, të Leskovikut e të Përmetit. Nga një letër e Bajram Topullit kuptohet se në maj të vitit 1906 ndikimi i Komitetit dhe i lëvizjes së udhëhequr prej tij ishte i gjerë, shtrihej në Janinë, Gjirokastër, Berat, Vlorë, Mallakastër, Myzeqe, Kolonjë, Korçë, Tiranë, Elbasan, Ohër, Dibër dhe në vende të tjera.
E shqetësuar nga veprimtaria propagandistike e çetave, qeveria turke mobilizoi për ndjekjen e tyre ushtarët rezervistë. Përpjekja e parë serioze ndërmjet çetave shqiptare dhe ushtrisë turke u bë në maj të vitit 1906 afër Leskovikut.
Çetat shqiptare luftonin gjithashtu kundër bandave të andartëve grekë, që persekutonin atdhetarët shqiptarë dhe përgatisnin truallin për helenizimin dhe aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Përkundrejt këtyre veprimeve dhe veçanërisht për t’u hakmarrë për masakrimin e atdhetarit Papa Kristo Negovani e bashkëfshatarëve të tij, çeta e Çerçiz Topullit në shtator 1906 vrau mitropolitin grek të Korçës, Fotin, si një nga nxitësit e akteve të dhunshme të bandave greke në sanxhakun e Korçës.
Edhe në sanxhakët e në kazatë e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si në atë të Kumanovës, në fshatrat rreth Shkupit, në rrethet e Ohrit, të Manastirit, të Dibrës etj., gjatë viteve 1905-1906 ishin ngritur çeta të armatosura shqiptare, të cilat, ndonëse nuk ishin të gjitha të organizuara nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, ndiqnin po ato qëllime atdhetare, mbronin bashkëkombësit e tyre nga dhuna e bandave serbe e bullgare, që vepronin në këto vise.
Qeveria turke ra shpejt në gjurmët e Komitetit të Manastirit. Në urdhrin që i dërgoi në fillim të prillit komandës ushtarake të Manastirit, Porta e Lartë theksonte se Komiteti Shqiptar, i formuar në pjesën perëndimore të Shqipërisë, ka shkuar shumë përpara në veprimtarinë e tij dhe kërkonte që të merreshin informata për të. Në korrik 1906 ajo ndërmori masa të rrepta kundër anëtarëve dhe përkrahësve të Komitetit të Manastirit. Midis të arrestuarve pati edhe shumë oficerë të garnizonit ushtarak të Manastirit dhe nëpunës të aparatit shtetëror, që ishin bashkuar me Komitetin. Me urdhër të sulltanit, në fundin e korrikut u arrestua dhe u dërgua i lidhur në Stamboll Nafiz Beu nga Ohri, kolonel (lejtnant) i kavalerisë osmane, që pati shkuar fshehurazi për qëllimet e Komitetit në Manastir, në Korçë, në Shkup e në Tetovë. Në janar të vitit 1907 u shpallën në gazetën zyrtare të vilajetit të Manastirit emrat e atdhetarëve, që duhej të dorëzoheshin e të arrestoheshin sa më parë, ndër të cilët ishin Bajo e Çerçiz Topulli, Beqir Sali Butka, Islam Arifi, Ahmet Zylfiqari, Dervish Ismaili, Fejzo Beu nga Dëshnica, Mersin Abdyli etj.
Këto ndjekje të autoriteteve turke e vështirësuan veprimtarinë e Komitetit të Manastirit si organ qendror, i detyruan udhëheqësit e tij ta shpërngulnin qendrën e vet në Bukuresht dhe të linin në Manastir një komitet lokal, që mbante lidhje me Bukureshtin. Në nëntor 1906 vëllezërit Bajram e Çerçiz Topulli u detyruan të largoheshin nga atdheu për në Sofje e Bukuresht. Në Bullgari (Rusçuk) u vendos pas arratisjes edhe Idriz efendi Gjakova.
Ndërkaq, veprimtaria e çetave nuk u ndërpre. Në fundin e vitit 1906 u formuan katër çeta të tjera, si ajo e komanduar nga Fejzo Dëshnica (me 8 luftëtarë), që kaloi në rrethin e Dibrës, ajo e Riza Beut (me 17 veta), që vepronte në Kolonjë, e Apostol Kuçkovës (me 7 veta), që u hodh në rrethet e Prespës dhe e Sait Efendiut (me 5 luftëtarë), në afërsi të Korçës.
Në Sofje dhe në Bukuresht, ku qëndruan nga nëntori i vitit 1906 deri në pranverën e vitit 1907, Bajo e Çerçiz Topulli, së bashku me Nikolla Lakon, të përkrahur nga shoqëritë atdhetare shqiptare e sidomos nga Shahin Kolonja e Kristo Luarasi (në Sofje), nga Pandeli Evangjeli, Rafael Dako, vëllezërit Zografi (në Bukuresht) dhe dr. Ibrahim Temoja (në Kostancë) mbajtën një varg mbledhjesh dhe morën masat për sigurimin e ndihmave financiare për luftën e armatosur të çetave në Shqipëri. Në prill 1907 Bajram Topulli po për këtë qëllim shkoi në Paris, ndërsa në korrik të atij viti në ShBA, ku me ndihmën e Fan Nolit dhe të atdhetarëve të tjerë të kolonisë shqiptare të Bostonit mblodhi ndihma për Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë”. Shoqëritë atdhetare të Bostonit dhe të Nju-Jorkut organizuan edhe mitingje proteste kundër terrorit osman dhe dhunës së bandave të andartëve grekë në Shqipëri. Mjete financiare për Komitetin u grumbulluan edhe në koloninë shqiptare të Kajros dhe të Egjiptit në përgjithësi.
Formimi i çetave dhe fillimi i luftës së organizuar u përkrah e u propagandua në mënyrë të veçantë nga organet e shtypit atdhetar shqiptar, si “Drita” (Sofje), “Kombi” (Boston), “Shpnesa e Shqypnisë” (Raguzë-Trieste-Romë) etj. Për shkak të lidhjeve të redaktorit të saj, Shahin Kolonja, me Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë”, gazeta “Drita” (Sofje) u kthye në organ të këtij Komiteti. Në dhjetor të vitit 1906 u botua në këtë gazetë artikulli i Çerçiz Topullit “Ndjenjat e një mëmëdhetari”, në të cilin u bëhej thirrje shqiptarëve “... të bashkoheshin gegë e toskë, të krishterë e muhamedanë, të dalim maleve, të luftojmë deri në vdekje, dhe të bëjmë që të dëgjohet zëri i kryengritjes që nga Preveza e gjer në kufijtë e Serbisë e të Malit të Zi”.
Megjithatë, jo të gjithë atdhetarët shqiptarë mbajtën të njëjtin qëndrim ndaj luftës së armatosur të çetave. Kështu, në revistën “Albania” (Bruksel-Londër, 1897-1909), drejtuar nga Faik Konica, që ishte ndër organet kryesore të shtypit shqiptar, u botuan disa shkrime (“Mendime të fundit të motit”, nr.11, 1902, “Bajo Topulli dhe politika e asasinatëve”, nr.8, 1906), në të cilët kryengritja shqiptare quhej “e kotë dhe e dëmshme”, kërkohej që lëvizja kombëtare të kufizohej në caqet e një lëvizjeje kulturore dhe dënoheshin sidomos atentate të tilla, siç qe vrasja e mitropolitit grek Foti. Por shkrime të këtij lloji, në të cilat kundërshtohej lufta e armatosur e çetave dhe propagandohej si “udha më e shkurtër dhe më e mbarë për çlirimin e Shqipërisë” “përhapja në popull e shkrimit dhe e këndimit shqip, e dijeve dhe diturisë”, u botuan edhe në organet e tjera të shtypit shqiptar, duke përfshirë edhe gazetën “Drita” të Sofjes.
Në pranverën e vitit 1907 Bajo Topulli, për të qetësuar Vjenën, e cila nuk ishte e prirur të përkrahte veprimet që do të cenonin status quo-në në Ballkan, u deklaroi përfaqësuesve të saj konsullorë se “situata në Shqipëri ende nuk ishte pjekur për një kryengritje të përgjithshme”, por për ta përgatitur atë komitetet “Për lirinë e Shqipërisë” do të vazhdonin të organizonin çeta të armatosura, të cilat, megjithatë, nuk do të ndërmerrnin akte terroriste dhe do të merreshin me përhapjen e ideve kombëtare te shqiptarët.
Në mars të atij viti atdhetarët shqiptarë të kolonisë së Sofjes organizuan një çetë tjetër, nën komandën e Çerçiz Topullit, me të cilin u bashkua shkrimtari atdhetar Mihal Grameno (që kishte ardhur nga Bukureshti) dhe Idriz Gjakova, që në atë kohë ndodhej në Bullgari. Çetës iu vu si detyrë, para së gjithash, të përhapte “ndjenjat kombëtare në të gjitha anët e Shqipërisë”. Në prill të vitit 1907 çeta u nis nga Italia (Brindizi) dhe zbarkoi në bregdetin shqiptar, afër Vlorës. Ajo zhvilloi një veprimtari të gjerë propagandistike në Shqipërinë e Jugut, sidomos në krahinat e Gjirokastrës e të Korçës, për t’i ngritur shqiptarët në luftë për çlirimin e vendit, shpërndante flamuj të Shqipërisë, fotografi të Skënderbeut dhe libra e abetare shqipe, të sjella nga kolonitë e Bukureshtit e të Sofjes.
Më 1907, krahas me luftën e çetave, vijuan lëvizjet popullore në qytete e fshatra të ndryshme të vendit kundër barrës së rëndë të taksave dhe administratës osmane në përgjithësi. Në janar ato përfshinë sanxhakun e Pazarit të Ri dhe atë të Prishtinës, ku dhjetëra fshatra u ngritën e kërkuan nga qeveria të hiqte taksat e nëpunësit turq, kajmakamët, komandantët e xhandarmërisë etj. Me gjithë përpjekjet e autoriteteve osmane për të shtypur lëvizjen, duke përdorur njëkohësisht edhe përndjekjet edhe bisedimet me krerët e shqiptarëve, ajo dora-dorës u përhap në gjithë vilajetin e Kosovës dhe në pranverë kishte përfshirë edhe krahina të tilla si Llapin, Drenicën, Mitrovicën, Preshevën etj.
Udhëheqësit e lëvizjes u orvatën t’i jepnin asaj një karakter të organizuar, duke vendosur një besë të përgjithshme. Këtij qëllimi i shërbeu tubimi që u mbajt në fillim të shkurtit 1907 në Junik, ku morën pjesë krerët e Drenicës, të kazasë së Vuçiternës, ata të Rekës e të Malësisë. Meqë qeveria vazhdoi të këmbëngulte për të mbledhur taksat dhe për të zbatuar masat e reja dhe nuk pranoi një varg kërkesash të shqiptarëve, krerët e popullsisë së Pejës, të Prizrenit, të Gjakovës, të Prishtinës e të Gjilanit bënë përpjekje për të thirrur, në fillim të shkurtit, në mënyrë të fshehtë, një kuvend në katundin Luka të Gjakovës, në të cilin do të vendosej një besë ose lidhje e përgjithshme. Dokumentet konsullore franceze dëshmojnë se në shkurt të vitit 1907 ishte shpallur tanimë një Besëlidhje e përgjithshme për tërë Shqipërinë, e cila do të përcaktonte masat për të organizuar qëndresën kundër qeverisë osmane dhe ndërhyrjeve të shteteve të huaja në Turqinë Evropiane. Në prill u mbajt në Preshevë një tubim i gjerë i shqiptarëve, ku morën pjesë 2 000 veta, që kërkuan nga qeveria të pezulloheshin taksat e reformat e parashikuara dhe të krijoheshin gjykatat shqiptare vendase.
Këto orvatje për organizimin e qëndresës së armatosur popullore në Kosovë, ishin të lidhura me rritjen e propagandës së ideve kombëtare, në të cilën, krahas veprimtarëve të tjerë, kishte dhënë ndihmesën e tij edhe Ismail Qemali.
Ngjarje të rëndësishme ndodhën në maj të vitit 1907 në Elbasan, ku popullsia, e pakënaqur nga administrata osmane, dëboi mytesarifin dhe komandantin e xhandarmërisë. Të njëjtën gjë bënë me kajmakamin turk edhe banorët e Peqinit. Qeveria, e shqetësuar nga lajmi se kryengritësit kërkonin pavarësinë, dërgoi në Elbasan katër batalione e forca të artilerisë, të komanduara nga Shemsi Pasha, që shtypën lëvizjen kryengritëse në këtë sanxhak. Shemsi Pasha kishte marrë urdhër të zhdukte edhe shfaqjen më të vogël të idesë së pavarësisë së Shqipërisë.
Në vjeshtën e vitit 1907, pas disa tubimeve që u mbajtën në kazatë e vilajetit të Kosovës, në atë të Prizrenit, të Pejës, të Prishtinës, të Lumës e në qendra të tjera, u formua një shoqëri e re, me emrin “Besa”, që gëzonte përkrahjen e atdhetarëve të kësaj treve e sidomos të intelektualëve, të mësuesve, të nxënësve, të nëpunësve etj. Ajo kishte si detyrë të bashkonte shqiptarët e të tri besimeve në luftë për të mbrojtur të drejtat kombëtare të shqiptarëve kundër lakmive pushtuese të shteteve fqinje, terrorit të bandave të tyre të armatosura dhe dhunës së sunduesve osmanë. Shoqëria “Besa” u bënte thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin me çetat e armatosura, “me apostujt e lirisë në të gjitha malet dhe fushat e Shqipërisë, për ta tërhequr popullin në rrugën e vërtetë të lirisë”.
Ashtu si komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, edhe Shoqëria “Besa” grishte shqiptarët që të përgatiteshin për kryengritjen e armatosur, e cila parashikohej të shpërthente në pranverën e vitit 1908 dhe do të ishte, siç thuhej në thirrjen e saj, “një luftë e vërtetë dhe e hapur, për lirinë dhe bashkimin e atdheut tonë të dashur”.
Në shtator 1907 gazeta “Drita” botoi thirrjen “Çonju”, të atdhetarit të shquar Hilë Mosit, drejtuar shqiptarëve, të pasur e të varfër, burra e gra, të rinj e pleq, mësuesve, nxënësve, priftërinjve e hoxhallarëve, në të cilën i grishte të punonin e të përgatiteshin për kryengritjen që do të shpërthente në pranverën e vitit 1908 dhe që do të sillte lirinë e Shqipërisë. Nga luftëtarët e çetave, nga “apostujt e lirisë” që qëndronin në male, kërkohej që të “përhapnin mendimin kombëtar në të gjitha anët” e Shqipërisë. Në shkrimin tjetër “Gegë ku e latë?”, botuar po në këtë gazetë në janar të vitit 1908, Hilë Mosi u bënte thirrje gegëve, myslimanë, katolikë e ortodoksë, që të bashkoheshin me toskët, “që kishin dalë maleve për lirinë e atdheut” dhe “të rroknin martinat kundër armikut”.
Më 1 janar 1908 “Shpnesa e Shqypnisë” publikoi thirrjen “Klithje” të atdhetarit dibran Josif Bagëri, i vendosur atëherë në Bullgari, ku kërkohej të mblidhej një kongres mbarëshqiptar, i cili të formonte një Komitet të përgjithshëm, që do të përbënte bazën për një qeveri shqiptare, dhe të organizonte kryengritjen e përgjithshme në vend. Më 1 shkurt 1908 po në gazetën “Drita” u botua shkrimi “Letër nga malet e Shqipërisë”, hartuar nga Çerçiz Topulli si komandant dhe Mihal Gramenoja si sekretar i çetës, ku theksohej se ushtria e luftëtarëve të lirisë po shtohej dita-ditës dhe se ishte detyrë e çdo atdhetari të ndihmonte Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë” “në qëllimin e tij të shenjtë ndaj atdheut”.
Në pranverën e vitit 1908 veprimtaria e çetave, pas një rënieje të përkohshme që pati gjatë dimrit, mori hov përsëri. Çetat vepronin me sukses në rrethet e Gjirokastrës, të Korçës dhe të Kosturit. Me vendim të Komitetit të Gjirokastrës, një pjesë e çetës me Çerçiz Topullin në krye, në fillim të marsit të vitit 1908 vrau në Gjirokastër komandantin e xhandarmërisë së vendit, që ishte bërë i njohur për veprimet terroriste dhe për përndjekjet kundër atdhetarëve e popullsisë në Berat, kohët e fundit edhe në Gjirokastër. Pas disa ditësh, më 18 mars, forcat turke, të dërguara nga valiu i Janinës për të ndjekur çetën, e rrethuan këtë në fshatin Mashkullorë të Gjirokastrës. Aty u zhvillua një përpjekje e pabarabartë dhe e ashpër. Luftëtarët patriotë, gjatë një dite të tërë, u bënë ballë sulmeve të pareshtura të forcave të shumta turke dhe mundën të çanin rrethimin; në këtë betejë mbeti i vrarë vetëm një luftëtar, Hajredin Tremishti. Të nesërmen prefekti i Gjirokastrës, në njoftimin që i bënte valiut të Janinës, pranonte humbjet në njerëz që forcat osmane kishin pasur në përpjekjen e Mashkullorës. Lufta e Mashkullorës, e cila u përjetësua edhe në këngët popullore, pati jehonë të gjerë në Shqipëri, ndërsa Hajredin Tremishti u quajt nga shtypi atdhetar shqiptar “dëshmor i kombit”.
Shtypi shqiptar, sidomos gazetat “Drita”, “Kombi”, “Shpnesa e Shqypnisë” etj., në gjysmën e parë të vitit 1908 u bënin thirrje të rinjve shqiptarë që mobilizoheshin në ushtrinë osmane për t’u dërguar në vende të tjera, që “të braktisnin ushtrinë dhe të bashkoheshin me kryengritësit shqiptarë për të luftuar kundër tiranisë së egër osmane”. Çetat i shtuan radhët me luftëtarë të tjerë, midis të cilëve kishte shumë të rinj që dezertonin nga radhët e ushtrisë turke, si dhe mjaft vullnetarë të ardhur nga kolonitë shqiptare të mërgimit etj.
Çetat e lidhura me Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë” vazhduan të përshkonin krahina të ndryshme të Shqipërisë së Jugut. Në maj të vitit 1908 një nga këto çeta, e përbërë prej 63 vetash, hyri në Sarandë, sulmoi godinat e administratës shtetërore lokale dhe qëndroi atje për 6 orë. Për të ndjekur çetën, autoritetet osmane dërguan nga Preveza në rrethin e Sarandës forca të tjera të xhandarmërisë, që bënë arrestime të shumta nga popullsia. Më shumë se 70 veta, myslimanë e të krishterë, u dërguan të lidhur në Prevezë e prej andej në Janinë. Ngjarjeve të Sarandës u bëri jehonë edhe shtypi i huaj evropian.
Në qershor çetat u përleshën me ushtritë turke në Libohovë, në Progonat e në Dhrovian. Më 20 qershor çeta e Çerçiz Topullit, e përbërë nga 150 veta, hyri në rrethin e Pogonit, ku gjatë 8 orëve luftoi me forcat e xhandarmërisë. Në fillim të korrikut çetat zhvilluan luftime në malet e Vodicës. Pas atentateve që çetat bënë kundër mytesarifit (prefektit) dhe kryetarit të gjykatës së Gjirokastrës, këta u detyruan të jepnin dorëheqjen.
Shtypi shqiptar shkruante në ditët e para të korrikut se një batalion ushtarësh të rinj, të mobilizuar në Elbasan për t’u dërguar në Jemen, “lidhën besën që të dalin maleve e më mirë të vriten të tanë këtu, se të vdesin në Jemen”, si edhe për dezertimin e bashkimin me çetat shqiptare të një batalioni rekrutësh në Manastir dhe të një tjetri në Janinë. Shtypi njoftonte gjithashtu se “Toskëria e sidomos ana e Beratit, Myzeqeja dhe Korça ishin mbushur me kryengritës shqiptarë”.
Zgjerimi në Shqipërinë e Jugut i luftës së armatosur të çetave, të organizuar nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, si dhe lëvizja kundër ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha e zgjedhës osmane në vilajetin e Kosovës, treguan se në vigjiljen e Revolucionit xhonturk të korrikut të vitit 1908 Shqipëria ndodhej para një kryengritjeje të përgjithshme.
*
* *
Në vitet 1905-1907 filloi të merrte pjesë në jetën politike të vendit edhe një kategori tjetër shoqërore, punëtorët. Edhe pse nuk munguan të shfaqnin pakënaqësinë ndaj pagës së ulët dhe gjendjes së keqe ekonomike, punëtorët u angazhuan më shumë në lëvizjen e përgjithshme kombëtare kundër dhunës së aparatit shtetëror dhe robërisë osmane.
Në qendra të tilla, siç ishte Shkodra, u formuan shoqëritë e para punëtore. Në mars të vitit 1905 u themelua në Shkodër “Shoqëria punëtore për ndihmën reciproke”, ku, përveç punëtorëve, bënin pjesë edhe zejtarë e intelektualë. Megjithëse vepronte ilegalisht, ajo shumë shpejt u detyrua ta ndërpriste veprimtarinë e vet për shkak të ndjekjeve të aparatit shtetëror osman.
Në vitet 1904-1905 u bënë grevat e para të punëtorëve. Në mars 1904 punëtorët e ngarkim-shkarkimit në Durrës shpallën grevë kundër shoqërisë sipërmarrëse vendase, duke kërkuar ngritjen e mëditjes për punën e kryer natën edhe kur deti nuk ishte i qetë. Në maj 1905 punëtorët këpucarë në Shkodër u paraqitën pronarëve të punishteve një varg kërkesash për përmirësimin e gjendjes ekonomike dhe për ngritjen e pagës. Meqë këto kërkesa u hodhën poshtë, më shumë se 60 punëtorë e shegertë të punishteve të këpucëve shpallën grevë dhe u grumbulluan jashtë qytetit, ku u mbajtën fjalime për të drejtat e punëtorëve. Greva u shtyp nga autoritetet osmane, që arrestuan nismëtarët e saj duke i akuzuar si “komplotistë” kundër qeverisë. Po në pranverën e vitit 1904, disa ditë pas fillimit të grevës së këpucarëve, shpallën grevë punëtorët e punishteve të duhanit, ata të fabrikës së cigareve, si edhe punëtorët rrobaqepës që kërkuan ngritjen e pagës së punës. Greva përfundoi me plotësimin e kërkesave të punëtorëve nga drejtuesit e punishteve.
Më 1905 për herë të parë u kremtua në Shkodër 1 Maji, festa ndërkombëtare e punëtorëve. Atë ditë një grup punëtorësh të ngarkim-shkarkimit, zejtarësh, kallfësh dhe arsimtarësh organizuan një piknik jashtë qytetit.
Më 1906, me nismën e një grupi punëtorësh, zejtarësh e tregtarësh të vegjël, u krijuan në Shkodër kooperativa pune, si edhe një kooperativë konsumi, që mbaheshin me kontributin e pjesëmarrësve të tyre, ndërsa më 1 prill 1907, po në këtë qytet, u themelua “Shoqëria ndihmëtare” që kishte për qëllim të ndihmonte të varfrit dhe të sëmurët. Duke qenë më e gjerë dhe më e organizuar se të parat, ajo u bë e njohur në qytet. Për të ndihmuar në zgjimin e punëtorëve, Shoqëria ngriti edhe një shkollë nate ku, krahas mësimeve të gjuhës shqipe e ideve atdhetare, merreshin njohuri edhe për të drejtat e punëtorëve.
Një muaj pas krijimit të “Shoqërisë ndihmëtare” dhe nën udhëheqjen e saj në Shkodër u kremtua gjerësisht dita e 1 Majit (1907), në të cilën morën pjesë punëtorë, shegertë etj. Ata manifestuan nëpër rrugë, duke kënduar këngë atdhetare e duke hedhur parulla për “lirinë e përparimin e përgjithshëm, për vëllazërimin e bashkimin e popullit” etj. Në kushtet e Shqipërisë së robëruar, festimet e 1 Majit shërbenin më shumë për zgjimin kombëtar të shqiptarëve në luftën për çlirimin e atdheut. Kremtimet e 1 Majit të vitit 1907 u bënë nën parullën “Rroftë Shqipëria!”.
Por shoqëritë punëtore qysh në lindjen e tyre u përndoqën nga administrata osmane. Në shtator të vitit 1907 xhandarmëria bastisi lokalet e “Shoqërisë ndihmëtare”, arrestoi udhëheqësit e saj dhe sekuestroi dokumentet e orenditë. Në këto kushte “Shoqëria ndihmëtare” u shpërnda pas pesë muajve të ekzistencës së saj.

Çështja e aleancës shqiptaro-greke dhe bullgaro-shqiptare (1907)
Rritja e lëvizjes së organizuar shqiptare për çlirimin kombëtar ngjalli interes të veçantë në qarqet drejtuese të Greqisë e të Bullgarisë, që shpresonin ta përdornin atë për qëllimet e tyre dhe ta drejtonin kundër rivalëve të vet, që secila palë i paraqiste si armiq të shqiptarëve.
U dalluan sidomos qarqet politike të Athinës. Gjatë viteve 1906-1907, kur u duk qartë se ideja e “një mbretërie dualiste greko-shqiptare”, e propaganduar nga Athina, kishte dështuar përfundimisht dhe se nuk do të pranohej nga shqiptarët, të cilët po luftonin në mënyrë më të organizuar për një shtet kombëtar të pavarur ose autonom, qarqet politike të Greqisë dolën me kërkesën e vendosjes së një aleance greko–shqiptare. Ky orientim u quajt në qarqet diplomatike greke dhe evropiane si një politikë realiste e njëherazi nacionale, që Athina filloi të ndiqte ndaj Shqipërisë.
Përveç organizatës greke me emrin “Lidhja shqiptaro-greke”, për afrimin ndërmjet shqiptarëve e grekëve dhe për vendosjen e një aleance ndërmjet tyre kundër serbëve e bullgarëve, filloi të punonte edhe Shoqata “Helenizmi” (“Helenizmos”), me qendër në Athinë, e kryesuar nga Nikolla Kazazi, profesor e personalitet i njohur grek.
Edhe shqiptarët, të mbetur vetëm dhe pa asnjë përkrahje përballë sunduesve osmanë, të rrezikuar nga politika shoviniste e shteteve fqinje, synonin të përfitonin nga kontradiktat ndërmjet tyre dhe të hynin në bashkëpunim me ata popuj që do të respektonin kërkesat e tyre për çlirimin kombëtar. Duke u nisur nga këto motive, Ismail Qemali, që i kushtonte një vëmendje të madhe gjendjes ndërkombëtare të Shqipërisë, e quante të dobishëm për çështjen shqiptare vendosjen e një bashkëpunimi shqiptaro-grek. Që kur ishte në Turqi, ai kishte bërë përpjekje për t’i bindur udhëheqësit e pakicave greke në Perandorinë Osmane që të bashkëpunonin me shqiptarët dhe me forcat përparimtare turke në bazë të ruajtjes së status quo-së në Turqi dhe zbatimit të reformave decentralizuese. Por kjo vijë politike hasi në kundërshtimin e qarqeve qeveritare të Athinës dhe të organizatave greke që vepronin në Greqi.
Pas largimit nga Turqia, Ismail Qemali, edhe pse i njihte lakmitë pushtuese të Greqisë ndaj Shqipërisë, duke synuar të siguronte përkrahjen e saj kundër një invazioni të mundshëm sllav, të Serbisë e të Bullgarisë, që cenonin interesat shqiptare në vilajetet e Kosovës e të Manastirit dhe ato greke në Maqedoni, arriti të lidhte një marrëveshje për një bashkëpunim shqiptaro-grek. Bisedimet e para për një aleancë shqiptaro-greke i pati filluar në vitin 1906 me kryetarin e shoqërisë “Helenizmi” Nikolla Kazazi. Në shkurt të vitit 1907 shkoi përsëri në Athinë, ku pas disa takimesh me të dhe me personalitete të tjera greke, përfundoi me ta një aleancë a lidhje shqiptaro-greke, tezat themelore të së cilës u shpallën në një manifest të posaçëm më 4 prill 1907. Ky manifest u publikua në shtypin e Athinës, në emër të “Komitetit të Lidhjes greko-shqiptare”. Po në atë ditë u nënshkrua edhe një “Protokoll i veçantë”, ku parashikohej themelimi në Paris i një “Shoqërie shqiptare”, e cila, së bashku me atë greke “Helenizmi” dhe duke qenë e barabartë me të, do të merrte masa konkrete për zbatimin e marrëveshjes.
Në të dyja këto dokumente vihej theksi në interesin e përbashkët të grekëve dhe të shqiptarëve, si popujt më të lashtë të Gadishullit Ballkanik, për t’u mbrojtur nga një agresion i ardhshëm bullgaro-serb. Shqiptarët e grekët angazhoheshin të respektonin status quo-në në Lindje, të përkrahnin reformat e Fuqive të Mëdha, por me kusht që ato të ishin radikale dhe për të gjithë popujt e Perandorisë Osmane.
Në marrëveshjen greko-shqiptare dhe në të dyja aktet e saj ishte vënë si kusht kryesor barazia e plotë midis dy palëve, nuk pranohej asnjë lloj federate greko-shqiptare, a nënshtrim i Shqipërisë ndaj Greqisë, ose ndonjë lëshim territorial ndaj saj. “Programi ynë i përbashkët, - thuhej në manifest, - është evolucioni nacional i secilës racë, por në kufijtë e saj historikë; sa kohë që do të ruhej gjendja aktuale, do të punohej për krijimin e një atdheu (shteti - shën. i aut.) shqiptar, të lirë dhe të pavarur, si edhe për rindërtimin e tokave greke, në qoftë se ndonjëherë regjimi i sotëm politik do të zhdukej”. Edhe në “Protokoll” shpallej “mbrojtja e ndërsjelltë dhe e përbashkët e të drejtave të të dy popujve, kufizimi i ambicjeve të të dy popujve brenda kufijve të tyre historikë dhe gjeografikë, duke marrë në konsideratë shumicën e banorëve që flasin një nga të dyja gjuhët”. I bindur se këto dokumente nuk do ta cenonin aspak të drejtën e shqiptarëve për një jetë shtetërore të pavarur, Ismail Qemali vinte në dukje në një nga deklaratat publike të bëra në atë kohë për marrëveshjen greko-shqiptare se “Shqipëria, që ka gjuhën e saj, letërsinë e saj, historinë dhe traditat e saj, ka të drejtë të kërkojë njohjen e saj kombëtare sipas idealeve të lirisë dhe të pavarësisë“.
Këto parime të barazisë ndërmjet dy popujve, që nuk linin asnjë shteg për cenimin nga Greqia të tërësisë territoriale të Shqipërisë, mbrojti Ismail Qemali edhe në intervistën që i dha gazetës “Tribuna” (Romë) në fundin e korrikut të vitit 1907, në të cilën theksoi se bashkëpunimi ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve kishte si bazë “zhvillimin paralel të të dy kombeve në sferën kombëtare të secilit”. “Shqiptari, - vijonte më tej Ismail Qemali, - i njohur për gjuhën e tij, për historinë e tij dhe për ndërgjegjen e tij, do të vazhdojë të qëndrojë aty ku ndodhet efektivisht, po ashtu edhe greku”.
Por ngjarjet e mëvonshme treguan se Greqia nuk kishte ndërmend të hiqte dorë nga synimet e saj pushtuese ndaj territoreve shqiptare. Qysh në mars të vitit 1907, kur marrëveshja shqiptaro-greke ishte tanimë e përgatitur, kryeministri i Greqisë Teodokis, gjatë takimit me të dërguarin e Vjenës në Athinë, shprehu haptazi pretendimet greke për Epirin (Shqipërinë e Jugut).
Ndërkaq, bashkëpunimi dhe aleanca që Ismail Qemali lidhi me Greqinë u kundërshtua nga qarqet atdhetare shqiptare në çdo anë të Shqipërisë. Në artikujt e korrespondencat e botuara në shtypin shqiptar të kohës këto rrethe, duke marrë parasysh politikën shoviniste të Greqisë dhe synimet e saj për t’i shtrirë, pas shkatërrimit të Perandorisë Osmane, rivendikimet e saj në pjesën më të madhe të Shqipërisë, hodhën poshtë çdo mundësi për aleancë me Greqinë. Në të vërtetë, bashkëpunimi shqiptaro-grek mbeti një deklaratë e thjeshtë që nuk mundi të vihej kurrë në jetë.
Përpjekje të njëjta për vendosjen e një aleance me shqiptarët bënë në pranverën e vitit 1907 edhe qarqet politike të Bullgarisë. Në mars të atij viti ministri bullgar Genadiev i propozoi Bajram Topullit, që në atë kohë ndodhej në Sofje, të vendosnin një bashkëpunim ndërmjet çetave kryengritëse shqiptare dhe atyre bullgaro-maqedone, që vepronin respektivisht në Shqipëri e në Maqedoni. Bullgarët premtuan me këtë rast t’i furnizonin shqiptarët me armë. Ideja e një aleance shqiptaro-bullgare, me të cilën parashikohej të bashkoheshin edhe vllehët, u përkrah edhe nga përfaqësues të veçantë të kolonisë shqiptare të Bullgarisë. Por Bajo Topulli dhe veprimtarët e tjerë shqiptarë, megjithëse përkrahnin luftën çlirimtare të popullsisë maqedone, duke njohur lakmitë pushtuese të qarqeve politike të Bullgarisë ndaj territoreve shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si dhe synimet e tyre për t’i përdorur shqiptarët kundër invazionit serb e grek në Turqinë Evropiane, nuk pranuan të bashkëpunonin me ta.

[Laberia]

Zgjerimi i lëvizjes atdhetare në kolonitë e mërgimit (1896-1908)
Ngritja e lëvizjes kombëtare në Shqipëri në vitet e fundit të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX solli si rrjedhojë shtimin e shoqërive atdhetare në kolonitë shqiptare të mërgimit dhe zgjerimin e veprimtarisë së tyre. Duke vepruar në kushte të favorshme legale, atdhetarët shqiptarë i kishin shndërruar këto koloni në vatra të rëndësishme për përhapjen e ideve të çlirimit kombëtar.
Një rol të madh vijuan të luanin kolonitë e Rumanisë dhe të Bullgarisë, popullsia shqiptare e të cilave ishte rritur me të mërguar të rinj të ikur nga Shqipëria për të gjetur punë ose për t’u shpëtuar ndjekjeve të administratës osmane. Nga shoqëritë e kolonisë së Rumanisë më e rëndësishmja vijoi të mbetet “Dituria” e Bukureshtit. Në janar të vitit 1896 u miratua statuti i ri (kanonizma e re) i ndryshuar i kësaj Shoqërie dhe u zgjodh komiteti i saj drejtues, me kryetar Pandeli Evangjelin. Sipas këtij statuti, qëllimi kryesor i Shoqërisë “Dituria” ishte të përhapte shkrimin e këndimin e gjuhës shqipe në të gjitha anët e Shqipërisë, të çelte, me miratimin e qeverisë turke e të sulltanit, shkolla shqipe në atdhe e jashtë tij dhe të përhapte në Shqipëri literaturën mësimore e shkencore.
Në nëntor të vitit 1898, nën drejtimin e shoqërive atdhetare, u mbajt në Bukuresht, në sallën “Amiçicia” (“Miqësia”), një mbledhje e gjerë e kolonisë së Bukureshtit, që shtypi i kohës e cilësoi si kongres të shqiptarëve, i cili iu kushtua përhapjes së shkollave shqipe. Në fjalimet që atdhetarët e rinj Visarion Dodani, Faik Konica, Jorgji Meksi, Murat Toptani e Dervish Hima mbajtën në këtë tubim, përshkruan prapambetjen e madhe të arsimit në Shqipëri dhe theksuan se kombi shqiptar, si gjithë popujt e tjerë, duhej të kishte shkollat e veta kombëtare, që do ta ndihmonin të hynte në rrugën e qytetërimit. Në telegramin që iu dërgua sulltanit, kërkohej që të futej gjuha shqipe në të gjitha shkollat e Shqipërisë, duke siguruar për këtë qëllim edhe mjetet e nevojshme financiare.
Ndërkaq u zgjerua edhe veprimtaria organizative e kolonisë së Rumanisë. Në fillim të vitit 1899 u ngrit në Bukuresht “Rrethi i studentëve shqiptarë”, me kryetar Ibrahim Naxhiun (Dervish Himën) dhe me statutin e vet të vaçantë. Rrethi kishte si qëllim të ndihmonte studentët e varfër që vinin nga Shqipëria në Bukuresht, të punonte për përhapjen e kulturës midis shqiptarëve dhe për lëvrimin e saj, si edhe për t’i bërë të njohura botës të drejtat kombëtare të shqiptarëve. Në vitin 1902 u formua po në Bukuresht, si vazhduese e këtij “Rrethi…”, Shoqëria kombëtare me emrin “Shpresa - shoqëria e shqiptarëve të rinj”, me kryetar Pandeli Durmishin. Po në vitin 1902 u themelua një degë e Shoqërisë “Dituria” në Kostancë, që kishte po ato qëllime si ajo e Bukureshtit, ndërsa në dhjetor të vitit 1904, me nismën e doktor Ibrahim Temos, u organizua në Braila të Rumanisë shoqëria “Djalëria shqiptare”, e kryesuar nga Kristo A. Dako.
Shoqëria “Dituria” e Bukureshtit dhe ajo “Dëshirë” e Sofjes, që ishte e lidhur me të dhe udhëhiqej prej saj, u morën me botimin e me përhapjen në Shqipëri të librave shkollorë, të veprave letrare të rilindësve dhe të literaturës politike shqiptare. Dokumentet më të rëndësishme programatike të lëvizjes kombëtare, memorandumet, thirrjet dhe manifestet e ndryshme, organet politike të shtypit, si “Shqiptari” (Bukuresht, 1887-1903), “Shqipëria” (Bukuresht, 1897-1899) etj., botoheshin në kolonitë shqiptare të mërgimit.
Një rol të veçantë në veprimtarinë botuese të kolonive të mërgimit luajti shtypshkronja “Mbrothësia”, e themeluar në Sofje në vitin 1897, me ndihmën e Shoqërisë “Dituria” të Bukureshtit dhe “Dëshirë” të Sofjes, nga atdhetarët Kostë Jani Trebicka dhe Kristo P. Luarasi (1875-1934). Kristo Luarasi, i vendosur në Sofje në vitin 1894, meqë kishte mësuar zanatin e shkronjërradhitësit qysh kur ndodhej në Bukuresht, mbajti barrën kryesore të shtypshkronjës “Mbrothësia”, duke qenë radhitës, redaktor e administrator i saj. Këtu u shtyp, duke filluar nga viti 1897, “Ditërrëfenjësi” (“Kalendari Kombiar”, Sofje, 1897-1912), që u botua si organ i Shoqërisë “Dëshira”, gazeta “Drita” (1901-1908) e Shahin Kolonjës, “Shkopi” (Kajro, 1907-1908), drejtuar nga Jani Vruho etj. Me ndihmën financiare të shoqërive atdhetare, sidomos të asaj “Dituria” të Bukureshtit, shtypshkronja “Mbrothësia” botoi gjithashtu në mijëra kopje veprat didaktike dhe ato të letërsisë shqiptare të Rilindjes, si “Abetare toskërisht”, “Abetare gegërisht”, “Bagëti e bujqësija”, “Istoria e Skënderbeut” dhe vepra të tjera të Naim Frashërit, librin e Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, “Hrestomacinë” e Gjergj Qiriazit, “Valët e detit” të Spiro Dines etj., që shpërndaheshin nga shoqëria “Dituria” në të gjitha qytetet e Shqipërisë.
Megjithëse zhvillonin një veprimtari të gjerë, shoqërive atdhetare të kolonive të mërgimit u mungonte në fillim të shek. XX një udhëheqje e vetme, që do të bashkërendonte veprimtarinë e tyre. Këtë rrethanë u orvatën ta shfrytëzonin politikanë dhe aventurierë, të tillë si Albert Gjika, Aladro Kastrioti dhe Di Auleta. Albert Gjika, princ rumun me origjinë të largët shqiptare, duke dashur të vihej në krye të lëvizjes shqiptare dhe, nëse do të kishte sukses, të zinte fronin e Shqipërisë, hodhi parullën e “pavarësisë” së Shqipërisë, të cilën pretendonte ta siguronte me anën e një kryengritjeje të përgjithshme shqiptare. Edhe qarqet qeveritare rumune, ndonëse ishin të bindura se ndërmarrja e Albert Gjikës ishte një aventurë, duke shpresuar ta përdornin lëvizjen shqiptare, si edhe atë të vllehëve, për të ushtruar trysni mbi Portën e Lartë dhe për ta detyruar Stambollin t’u bënte lëshime vllehëve të Turqisë Evropiane, e përkrahën atë dhe i krijuan kushte për veprimtarinë e tij në koloninë shqiptare të Rumanisë. Pas vizitave që kishte bërë në Malin e Zi, në Romë, në Londër, në Paris, në Sofje dhe në Beograd, për të krijuar përshtypjen se gëzonte një përkrahje ndërkombëtare, Albert Gjika u kthye në Rumani. Me nismën e disa shqiptarëve të kolonisë së Bukureshtit, më 23 prill 1905 u mblodh në kryeqytetin rumun një kongres, ku morën pjesë rreth 2 000 veta, përfaqësues nga kolonitë dhe nga Shqipëria, si edhe maqedonë e rumunë. Kongresi doli me kërkesën e Albert Gjikës për një Shqipëri të pavarur, në të cilën, përveç tokave shqiptare të të katër vilajeteve, kërkohej të përfshihej edhe vilajeti i Selanikut; u krijua edhe një komitet qendror me emrin “Kombi”. Kongresi vendosi gjithashtu të përgatitej kryengritja e armatosur dhe caktoi për këtë një organ të veçantë drejtues. Pas kongresit filloi të dilte në Romë edhe një organ shtypi i komitetit me titullin “Lajmëtari i Shqipërisë” (“L’Araldo d’Albania”).
Por vendimet e kongresit nuk patën ndonjë ndikim në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Shumica e atdhetarëve shqiptarë nuk e përkrahu Albert Gjikën dhe qëndroi larg tij, ndërsa organet e shtypit atdhetar e cilësuan atë si një aventurier, që mund t’i sillte dëm lëvizjes shqiptare. Shumë shpejt edhe ata shqiptarë që u bashkuan me të, qysh në vitin 1905 filluan t’i largoheshin. Albert Gjikës iu kundërvunë edhe organi “Kombi”, gazeta “Lajmëtari i Shqipërisë”, si edhe botuesi e bashkëpunëtori i tij Gaspër Jakova - Mërtiri, të cilët deklaruan se nuk i njohin atij asnjë nga të drejtat e pretenduara mbi Shqipërinë. Në këto rrethana princi rumun mbeti i izoluar, ndërsa orvatja e tij dështoi tërësisht.
Po këtë fat pësuan edhe aventurierët e tjerë politikë, diplomati spanjoll Aladro Kastrioti dhe markezi italian Di Auleta, të cilët u aktivizuan sidomos gjatë vitit 1907 dhe, duke u paraqitur si pasardhës të familjes së Kastriotëve, e shpallën veten pretendentë të fronit të Shqipërisë. Në maj të vitit 1907 Aladro Kastrioti, në emër të një të ashtuquajturi Komitet shqiptar, u drejtoi një thirrje shqiptarëve për t’u bashkuar nën drejtimin e tij në luftën për autonominë e Shqipërisë. Propaganda nuk pati ndikim në qarqet atdhetare shqiptare as brenda, as edhe jashtë Shqipërisë. Orvatjet e Aladro Kastriotit gjatë takimeve që pati në Paris në vitin 1907 me veprimtarë të tillë të lëvizjes shqiptare si Bajo Topulli e Shahin Kolonja, për të vendosur lidhje me komitetet shqiptare “Për lirinë e Shqipërisë” dhe për t’i nxitur ata të hidheshin në një kryengritje të përgjithshme e të parakohshme, nuk patën sukses. Atdhetarët shqiptarë, ndonëse ishin të interesuar për ndihmën financiare të premtuar prej tij për blerjen e armëve, nuk pranuan të bashkëpunonin me këtë aventurier.
Shoqëritë e kolonive të mërgimit e vijuan veprimtarinë e tyre të pavarur atdhetare dhe qëndruan jashtë çdo ndikimi të huaj. Kjo veprimtari u gjallërua edhe më shumë me formimin e komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë”, nën drejtimin e të cilave lëvizja kombëtare brenda Shqipërisë po merrte një karakter të organizuar. Në shembullin e këtyre komiteteve u bë organizimi i shoqërive kulturore ekzistuese dhe u themeluan shoqëri të tjera.
Gjatë muajve nëntor-dhjetor të vitit 1906 u arrit bashkimi i të gjitha shoqërive të Bukureshtit në një të vetme. Në takimet që u bënë në fundin e nëntorit ishte vendosur që shoqëria e bashkuar të mbante emrin “Tomori”, ndërsa më 7 dhjetor rreth 200 përfaqësues të shoqërive të kolonisë së Rumanisë (“Dituria”, “Drita” dhe “Shpresa”) shpallën shkrirjen e tyre në një Shoqëri të vetme kulturore me emrin “Bashkimi”. Kryetar i komitetit të Shoqërisë u zgjodh Thoma Çami, ndërsa zëvendësa Kristo Meksi e Pandeli Evangjeli. Midis veprimtarëve të saj ishin edhe Mihal Gramenoja, Aleksandër Drenova (Asdreni) etj. Sipas statutit të ri, Shoqëria kishte për qëllim të përhapte kulturën në gjuhën shqipe, të botonte libra didaktikë për shkollat shqipe dhe të ndihmonte për mbajtjen e shkollave shqipe në Shqipëri, si dhe për hapjen e shkollave të tilla në Bukuresht. Në janar të vitit 1907 u formua në Kostancë një degë e Shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit. Shoqëria “Bashkimi” e Kostancës mori përsipër të ndihmonte për përhapjen e ideve kombëtare dhe për ngritjen e shkollave shqipe në Shqipëri, si dhe të një shkolle të tillë në Kostancë, ku të mësonin shqiptarët e Dobruxhës. Një ndihmesë të rëndësishme në veprimtarinë e kësaj kolonie dha doktor Ibrahim Temo. Me nismën e tij, qysh në vjeshtën e vitit 1905, qe ngritur në Kostancë një shkollë nate për mësimin e gjuhës shqipe, ndërsa në vitin 1907 u hap një mësonjëtore shqipe, me drejtor Jani M. Lehova, ku jepnin mësim edhe Asdreni, Neofit Simoni nga Shkupi, Thoma Avrami etj.
Në maj të vitit 1907, me nismën e Kristo Meksit, të Pandeli Evangjelit, të Bajram Topullit, të Veli Këlcyrës e të Vasil Zografit u formua në Bukuresht Komiteti i shqiptarëve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe u botua statuti i tij (kanonizma).
Në mars të vitit 1907, duke dashur të ndihmojë në zgjidhjen e çështjes së alfabetit të gjuhës shqipe, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit publikoi një thirrje drejtuar gjithë shoqërive brenda e jashtë Shqipërisë, si dhe gazetave shqipe, ku kërkonte që të bashkërendonin përpjekjet e tyre për të vendosur një alfabet të njësuar për gjuhën shqipe, duke formuar për këtë qëllim edhe një komision të posaçëm.
Në këto vite edhe kolonia e arbëreshëve të Italisë e shtoi veprimtarinë e saj. Në janar të vitit 1897 filloi të botohej në Pallagorio (provinca Katanzaro) gazeta politike-letrare e “Shoqërisë Kombëtare Shqiptare”, “La Nazione Albanese” (“Kombi Shqiptar”), e drejtuar nga Anselmo Lorekio. Megjithëse “Shoqëria Kombëtare Shqiptare” pati deklaruar se kishte vetëm qëllime letrare e gjuhësore, as ajo, as edhe organi i saj i shtypit nuk qëndruan larg çështjeve politike. Në gazetën “La Nazione Albanese”, falë kujdesit të Anselmo Lorekios, u botuan pothuajse të gjitha memorandumet shqiptare të fundit të shek. XIX dhe të fillimit të shek. XX për autonominë e Shqipërisë, ndërsa redaksia e saj publikoi shumë artikuj e shkrime, në të cilat kërkohej pavarësia e Shqipërisë. Por, për shkak të vendit e të rrethanave, në të cilat nxirrej kjo gazetë, në shkrimet e saj propagandohej edhe ideja e mbështetjes tek Italia dhe përkrahej politika e saj e jashtme ndaj Shqipërisë.
Gjatë viteve 1897-1901 zgjerohet më tej aktiviteti i kolonisë shqiptare të arbëreshëve të Italisë. Më 1897 u thirr në Lungro të Kalabrisë, nën drejtimin e Anselmo Lorekios, një kongres tjetër gjuhësor. Ndërkaq, në vend të “Shoqërisë Kombëtare Shqiptare”, që nuk pati ndonjë ndikim në Shqipëri, u themelua në Romë (më 1898) “Liga Nazionale Albanese” (“Lidhja Kombëtare Shqiptare”), e cila krijoi degët e saj në të gjitha lokalitetet e Italisë së Jugut, të banuara nga arbëreshët. Krahas me gazetën “La Nazione Albanese” u botuan njëra pas tjetrës “Albania”, “Nuova Albania” (“Shqipëria e re”) dhe nga viti 1900 “Pro Patria” (“Pro Atdheut”), të gjitha në gjuhën italiane.
Në vitin 1901 u mbajt në Napoli nën drejtimin e poetit arbëresh Zef Skiroi një kongres gjuhësor shqiptar, në të cilin u diskutua gjerësisht për nevojën e lëvrimit e të përhapjes së gjuhës shqipe dhe për vendosjen e një alfabeti të vetëm. Në kongres u fol gjithashtu për “shkrirjen” e dialekteve të gjuhës shqipe në një gjuhe letrare të njësuar. Por propozimi për ta ngritur atë mbi bazën e të folmes së arbëreshëve të Italisë hasi në kundërshtimin e atdhetarëve rilindës. Po në këtë kohë u çel në Institutin Mbretëror të Orientalistikës në Napoli një katedër e gjuhës shqipe, e drejtuar nga Zef Skiroi. Një katedër tjetër për mësimin e gjuhës shqipe u ngrit në Palermo.
Në vitet e para të shek. XX filloi të merrte pjesë në veprimtarinë e shqiptarëve të Italisë Riçioti Garibaldi, i cili, duke pasur përkrahjen e personaliteteve të njohura arbëreshe, themeloi më 1904 “Këshillin shqiptar të Italisë” (“Consiglio albanese d’Italia”), që kishte për qëllim të bashkonte shqiptarët e Italisë me ata të Shqipërisë dhe të mbështeste politikën italiane në Shqipëri e në tërësi në Ballkan. Shoqëria nxori edhe organin e vet të shtypit “Gazeta albanese” (“Gazeta shqiptare”) në italisht.
Në fillim të shek. XX, me përkrahjen financiare të qeverisë, u ndërmorën botime italiane për Shqipërinë e Ballkanin. Shoqëria “Dante Aligeri” qysh në vitin 1901 organizoi botimin “Biblioteka italo-shqiptare”. Dolën gjithashtu vepra për gjuhën, për historinë dhe për aspekte të tjera të çështjes shqiptare.
Në koloninë shqiptare të Egjiptit, me ndihmën e Ismail Qemalit, duke filluar nga viti 1901, ripërtërihet e zgjerohet veprimtaria e Shoqërisë “Vëllazëria shqiptare”. Në këtë shoqëri u aktivizuan figura të tilla të Rilindjes Kombëtare, si Filip Shiroka që ishte edhe sekretari i saj, Athanas Tashko, Loni Logori etj.
Më 27 dhjetor të vitit 1904 u formua në Vjenë Shoqëria “Dija” dhe komiteti i saj, i kryesuar nga Gjergj Pekmezi. Veprimtaria e kësaj Shoqërie udhëhiqej kryesisht nga Hilë Mosi, që ishte edhe sekretar i saj. Ajo ndiqte qëllime kulturore, merrej me botimin e përhapjen e librave shqip dhe pranonte në radhët e saj gjithë shqiptarët, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë. Dega qendrore e Shoqërisë “Dija” ishte ajo e Vjenës, e cila përbëhej nga studentë, nxënës, mësues dhe atdhetarë të tjerë shqiptarë, që ndodheshin në kryeqytetin austriak. Shoqëria “Dija” mbahej me ndihmat që jepnin bashkatdhetarët shqiptarë, por gëzonte edhe përkrahjen financiare të qeverisë austriake. Shoqëria, duke filluar nga viti 1907-1908, nxori “Kalendarin” e Shoqërisë “Dija”, një nga botimet më të rëndësishme publicistike e letrare shqipe të asaj periudhe. “Dija” bashkëpunonte dhe mbante lidhje të ngushta me Shoqërinë “Dituria” të Bukureshtit.
Megjithëse Shoqëria “Dija” kishte deklaruar se nuk do të merrej me çështje politike, Porta e Lartë, që u informua shumë shpejt për themelimin e saj, e rreshtoi atë ndër organizatat që synonin të luftonin për autonominë e Shqipërisë dhe mori masat për të penguar shtrirjen e komiteteve të saj në vilajetin e Kosovës e në atë të Shkodrës. Megjithatë, gjatë viteve 1906-1907 kjo shoqëri, përveç Vjenës e Shkodrës, që ishin vatrat e para të saj, themeloi degët e veta edhe në Klagenfurt (Austri), në Prizren, në Tiranë, në Durrës e në Shkup. Një degë e saj u ngrit në Raguzë (Dalmaci), nën drejtimin e Nikollë Ivanajt, që nxirrte atje gazetën “Shpnesa e Shqypënisë” dhe një tjetër në Bukuresht (1907), nën drejtimin e Asdrenit.
Vatër e rëndësishme e lëvizjes kombëtare në fillim të shek. XIX u bënë kolonitë e ShBA-së, në të cilat kishte në atë kohë rreth 20 000 emigrantë, tregtarë, zanatçinj e punëtorë, të krishterë e myslimanë.Të mërguarit shqiptarë formuan këtu një varg shoqërish të reja. Më 1906 u themelua në Bufalo Shoqëria “Malli i Mëmëdheut” dhe në Nju-Jork “Koha e Lirisë”. Në fillim të vitit 1907 u krijua në Boston shoqëria “Besa-Besën”, me kryetar Fan Nolin, me degë në tërë qytetet e ShBA-së ku kishte shqiptarë, ndërsa në Sen Lui u ngrit Shoqëria “Lidhja” etj.
Edhe shoqëritë e kolonisë shqiptare të Amerikës synonin të ndihmonin në ngritjen kulturore e politike të popullit shqiptar dhe të shqiptarëve të Amerikës, për shtypjen e librave e të çdo lloj literature në gjuhën shqipe, për botimin e gazetave shqipe dhe për çeljen e shkollave në qytetet më të mëdha të Shqipërisë. Një rol të rëndësishëm në organizimin e shoqërive të ShBA-së luajtën Petro Nini Luarasi dhe veprimtarët e rinj të lëvizjes shqiptare, Sotir Peci e Fan Noli?.
Po në vitin 1907 u formua në Buenos-Aires (Argjentinë) Shoqëria “Lidhja shqiptare” dhe në vitin 1908 në Odesë Shoqëria “Përlindja”.
Shoqëritë e reja të mërgimit, sikurse edhe ato që ishin krijuar më parë, bënë një punë të madhe për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar me anën e botimit të librave, të gazetave, të revistave dhe të shkollave shqipe, për përhapjen e të cilave organizonin herë pas here fushata ndihmash në të holla. Ndonëse në statutet e tyre, për t’iu shmangur ndërlikimeve të mundshme, nuk flitej hapur për qëllimet politike, shoqëritë mbanin lidhje me komitetet dhe atdhetarët shqiptarë brenda e jashtë atdheut. Gjatë viteve 1907-1908, kur Bajram Topulli vizitoi kolonitë shqiptare të Bukureshtit e të Sofjes, shoqëritë atdhetare të këtyre qendrave, si edhe ato të Egjiptit e të ShBA-së, mblodhën mjete financiare për të ndihmuar veprimtarinë e komiteteve shqiptare e të çetave të armatosura dhe dërguan vullnetarë, duke dhënë kështu një ndihmesë të veçantë në organizimin dhe në përgatitjen e luftës së armatosur në Shqipëri.
Në të njëjtën kohë, shoqëritë atdhetare të mërgimit punonin për t’i bërë të njohur opinionit publik ndërkombëtar çështjen shqiptare dhe kërkesat e kombit shqiptar. Kur në vitin 1907 (korrik-shtator) u mblodh në Hagë Konferenca e Paqes, një forum ndërkombëtar, ku morën pjesë dhjetëra shtete, atdhetarët shqiptarë, ndonëse nga përvoja e Konferencës së vitit 1899, nuk shpresonin shumë se ajo do të zgjidhte çështjen shqiptare, i parashtruan asaj katër memorandume: njëri, i hartuar në Boston më 8 korrik, në emër të shoqërive atdhetare të kolonive të ShBA-së dhe nënshkruar nga kryetarët e tyre, Fan Noli etj.; një tjetër dërguar në emër të kolonisë shqiptare të Kostancës (gusht 1907); një i tretë nga “Komiteti i kolonisë shqiptare të Egjiptit” po në gusht të atij viti; një i katërt hartuar nga Dervish Hima dhe dërguar “Në emër të shqiptarëve myslimanë, ortodoksë e katolikë” (korrik, 1907). Memorandumet iu dorëzuan Konferencës dhe disave prej përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha, jashtë saj, nga një delegacion shqiptar.
Edhe pse vinin nga kolonitë e vendeve të ndryshme, memorandumet kishin në thelb një përmbajtje të përbashkët: kërkohej nga Konferenca e Hagës që t’i kushtonte vëmendje edhe çështjes shqiptare dhe përgjithësisht gjendjes së mjerueshme politike, ekonomike e kulturore të Shqipërisë nën sundimin osman, të detyronte Turqinë të njihte zyrtarisht kombin shqiptar si një komb i veçantë, sipas parimit të gjuhës e jo të besimit fetar dhe të lejonte hapjen e shkollave shqipe, që do t’u jepnin mundësi shqiptarëve të hynin në rrugën e qytetërimit e të përparimit. Në memorandumin e paraqitur nga Dervish Hima parashtrohej kërkesa e autonomisë së Shqipërisë, si zgjidhja më optimale në atë kohë e çështjes shqiptare. Përfaqësuesit e shoqërive të mërgimit u kumtuan pjesëmarrësve të Konferencës së Hagës se nuk do të kishte paqe në Ballkan e stabilitet në Lindje, gjersa të mos zgjidhej edhe çështja shqiptare në pajtim me aspiratat e kombit shqiptar.
Shoqëritë atdhetare të mërgimit luftuan jo vetëm kundër zgjedhës osmane, por edhe kundër politikës asimiluese e përçarëse që Patrikana greke e Stambollit ndiqte ndaj shqiptarëve, duke e shtrirë veprimtarinë e saj jo vetëm në Shqipëri, por edhe në kolonitë shqiptare. Një masë e rëndësishme për të përballuar ndikimin e Patrikanës ishte krijimi i një kishe kombëtare shqiptare. Kjo kërkesë e shtruar qysh në fundin e shek. XIX u bë shumë e ngutshme në fillim të shek. XX.
Themelimi i kishës ortodokse shqiptare është i lidhur me emrin e Fan S. Nolit. Kërkesa për krijimin e një kishe të tillë me prift shqiptar dhe me shërbesat në gjuhën shqipe u bë në maj të vitit 1907. Në vjeshtën e atij viti shqiptarët e Hadsënit formuan shoqërinë fetare “Nderi Shqiptar” dhe ngritën një komision, i cili, pasi mori edhe pëlqimin e të gjitha kolonive shqiptare të Bostonit, të Netikut e të Marlboros, filloi veprimet praktike për krijimin e kishës shqiptare. Me gjithë kundërshtimet e Patrikanës së Stambollit, edhe Sinodi rus pranoi kërkesën e shqiptarëve, që peshkopi i tij në ShBA të shuguronte një prift shqiptar. Këto përpjekje të shqiptarëve u kurorëzuan me sukses në shkurt të vitit 1908, kur me dorëzimin e Fan Nolit si prift në një nga kishat e Nju-Jorkut, u themelua kisha shqiptare. Për të ndihmuar funksionimin e saj, Fan Noli gjatë viteve 1908-1914 shqipëroi 6 libra të shërbesës fetare.
Kjo ngjarje u përshëndet nga shqiptarët brenda vendit dhe në kolonitë e mërgimit, ndërsa organet e shtypit atdhetar, duke botuar njoftimin e Fan Nolit për ngritjen e kishës shqiptare, e cilësuan këtë akt si një goditje kundër shovinizmit grek dhe një fitore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Atdhetarët shqiptarë, të krishterë e myslimanë, e vlerësuan krijimin e kishës ortodokse shqiptare jo thjesht si një ngjarje ekleziastike, por edhe si një veprim që do të ndihmonte në emancipimin kombëtar të shqiptarëve. Ngritja e kishës shqiptare në ShBA ishte hapi i parë i rëndësishëm për themelimin, më 1922, të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
Veprimtaria e shoqërive atdhetare të kolonive shqiptare të mërgimit mbeti edhe në vitet e ardhshme një faktor i rëndësishëm në luftën e popullit shqiptar për pavarësinë kombëtare dhe për tërësinë territoriale të atdheut.

[Laberia]

K R E U IX

ZHVILLIMI I IDEOLOGJISË DHE I KULTURËS SË RILINDJES KOMBËTARE
(VITET 80 TË SHEK. XIX - 1912)

Epoka e Rilindjes karakterizohet nga zhvillimi i një ideologjie e kulture të re me karakter kombëtar e demokratik, nga përpjekjet që rilindësit e shquar bënë për ruajtjen dhe lëvrimin e gjuhës shqipe, për zhvillimin e letërsisë dhe çeljen e shkollave në gjuhën amtare si mjete për ngritjen e ndërgjegjes politike të popullit shqiptar e afirmimin e tij kombëtar.
Një hov të mëtejshëm në këtë periudhë të Rilindjes mori zhvillimi i mendimit politik, shoqëror e filozofik, që u përpunua nga iluministët e mendimtarët më të shquar në bazë të përgjithësimit të përvojës së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe të luftës së armatosur të popullit shqiptar kundër robërisë osmane e politikës pushtuese të shteteve fqinje. Ky mendim politik e shoqëror dhe në tërësi programi politik i Rilindjes u përgjigjeshin detyrave të bashkimit e të çlirimit kombëtar, që objektivisht shtroheshin për zgjidhje para shoqërisë shqiptare. Por ato karakterizoheshin gjithashtu nga një frymë e theksuar demokratike, shprehnin aspiratat e gjithë popullit për liri, pavarësi dhe përparim ekonomiko-shoqëror e politik të vendit.
Një rol të madh në përpunimin e mendimit politik e shoqëror të Rilindjes luajtën shtypi patriotik dhe letërsia artistike, që morën gjithnjë e më shumë karakter politik, përmbajtje kombëtare e frymë luftarake.

1. MENDIMI POLITIKO-SHOQËROR, SHKRIMI
DHE SHKOLLA SHQIPE

Pashko Vasa (1825-1892)
Radhitet ndër njerëzit e mëdhenj të Rilindjes që hodhën themelet e ideologjisë së saj dhe u shquan në fushën e mendimit e të veprimit politik dhe në atë të krijimtarisë letrare. U lind në Shkodër ku kreu mësimet e para. Pasi kreu studimet e mesme në Venedik, punoi si sekretar i konsullatës britanike në Shkodër, por shpejt e braktisi atë detyrë dhe rreth vitit 1847 u hodh në Itali, ku mori pjesë në luftën çlirimtare të italianëve kundër zgjedhës së huaj. Por lufta e sakrificat e tij për çlirimin e Italisë u shpërblyen me intriga e përndjekje që e çuan në burg. I zhgënjyer, shtrëngohet të vendoset në Stamboll, ku më pas zuri vende me rëndësi në administratën osmane. Por kjo nuk e pengoi të lidhej me lëvizjen atdhetare të shqiptarëve dhe të bëhej një nga figurat kryesore të saj. Veprimtarinë më të dendur e zhvilloi në vitet 70, kur bashkë me Kostandin Kristoforidhin u përpoqën për krijimin e një shoqërie për përhapjen e shkrimit shqip dhe për zgjimin e vetëdijes kombëtare. Në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, krahas Abdyl Frashërit, u shqua si një nga figurat kryesore të Komitetit të Stambollit. Më 1878 ai u gjend në Kosovë. Duke qenë në epiqendër të ngjarjeve, që shënuan fillimin e një epoke të re në historinë e përpjekjeve të shqiptarëve për liri e për shtet të pavarur kombëtar, ai u bë një nga veprimtarët më aktivë për organizimin e Lidhjes dhe për njohjen ndërkombëtare të çështjes shqiptare. Me anë të disa memorandumeve drejtuar qarqeve diplomatike angleze e austro-hungareze dhe sidomos me anën e memorandumit të njohur të 20 qershorit 1878, shkruar padyshim me dorën e tij dhe drejtuar përfaqësuesve të shteteve pjesëmarrëse në Kongresin e Berlinit, Pashko Vasa, ndër të parët politikanë e diplomatë shqiptarë, i bëri të pranishëm opinionit ndërkombëtar faktin se “po lind një çështje e re, çështja shqiptare”.
Është autor i disa veprave me karakter politik e historik, me të cilat mbrojti çështjen shqiptare dhe përpunoi bazat e ideologjisë kombëtare. Ndër to veçohet vepra “E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët”, botuar në frëngjisht në Paris, më 1879, në të cilën, krahas të dhënave historike për popullin shqiptar dhe për qëllimet e luftës së tij, parashtroi me një forcë të rrallë kërkesat themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Programi që projektoi Pashko Vasa në këtë vepër për të ardhmen e Shqipërisë është një program kombëtar, iluminist, që ka në themel të tij idenë e bashkimit të të katër vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm, dhe të forcave të gjalla të kombit, idenë e zhvillimit të potencialeve krijuese të popullit, të shfrytëzimit të burimeve ekonomike të vendit, zhvillimin e arsimit, të kulturës e të shkollës shqipe. Pashko Vasa është një reformator dhe një statist vizionar kur shkruan se është e domosdoshme që “t’i jepet Shqipërisë një organizim i fortë, homogjen, kompakt, në pajtim me nevojat e saj dhe me karakterin e popullsisë së saj”, që “të vihet në gjendje, me anë reformash radikale, për të zhvilluar forcat e veta intelektuale, pasurinë dhe fuqinë ushtarake”.
Në këtë vepër janë shkrirë argumenti shkencor i historianit, shpirti i poetit dhe forca e propagandistit të ideve kombëtare, i cili pasi parashtron fakte për lashtësinë e shqiptarëve, për tiparet e karakterit të tyre burrëror e të panënshtruar, shpreh vendosmërinë e këtij kombi për të jetuar i lirë në trojet e veta. “Ne do të parapëlqenim ta qanim Shqipërinë të vdekur, - shkruan ai, - sesa ta shihnim të copëtuar në dobi të fqinjëve. Nuk duam që populli shqiptar të bjerrë tipin e vet karakteristik, doket e veta, gojëdhënat e veta dhe gjuhën e vet”.
Penës së Pashko Vasës i përkasin edhe dy veprat historike në frëngjisht: “Skicë historike për Malin e Zi sipas traditave të Shqipërisë” (1872) ku përshkruan pashallëkun e Shkodrës nën Bushatllinjtë dhe “Bosnja e Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut” (1865).
Pashko Vasa ishte një nga themeluesit e veprimtarët më aktivë të “Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip”. Ai është autor i disa veprave që u shërbenin përpjekjeve shkencore për shkrimin e shqipes dhe për mësimin e saj. Më 1878 ai pati botuar në frëngjisht një libër me titull “Alfabeti latin i zbatuar në gjuhën shqipe”, ku paraqet projektin e vet për një alfabet të shqipes. Me këtë libër ai përuronte debatin e gjatë për çështjen e alfabetit, si një nga pikat kyçe për një zhvillim të njësuar gjuhësor e kulturor e për pasojë edhe politik të shqiptarëve.
Si një nga anëtarët më aktivë të “Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip”, Pashko Vasa është edhe një nga bashkautorët e të parës vepër të botuar prej saj, i “Alfabetares së gjuhës shqipe”, që hidhte bazat e literaturës didaktike të shkollës kombëtare shqipe. Atje ai botoi prozën “Shqypnia dhe Shqyptarët”, e cila u drejtohej shqiptarëve që duhej të mësonin historinë e tyre.
Autor i disa veprave letrare në gjuhë të huaj, i prozës memorialistike në italisht “Burgu im” (1850), i romanit me temë nga jeta shqiptare “Barda e Temalit” (1890) në frëngjisht, i lirikave italisht “Rose e spine” (“Trëndafilë dhe gjemba”, 1873), ai mbeti i njohur si poet me veprën poetike “Mori Shqypni” të krijuar më 1880 në ditët e Lidhjes së Prizrenit. Poezia qarkulloi si fletë fluturuese dhe i mrekulloi atdhetarët me forcën e ideve e të artit të saj. E ndërtuar mbi bazën e kontrastit poetik midis të kalurës së lavdishme të shqiptarëve dhe mjerimit ku i kishte hedhur robëria osmane, vjersha tingëllon si një kushtrim lufte. Ajo është një manifest poetik i Rilindjes, një nga kryeveprat e poezisë shqipe të kohës. Por mbi të gjitha ajo mbeti një pikë referimi për të gjitha kohët me idenë e bashkimit të shqiptarëve të të tri besimeve, duke vënë mbi fetë shqiptarinë që autori e quan “fe të shqyptarit”.
Ky laicizëm i ndërgjegjes kombëtare është një nga arritjet e mëdha të Rilindjes.

Sami Frashëri (1850-1904)
Një kontribut të madh në përpunimin e në zhvillimin e mëtejshëm të mendimit politiko-shoqëror e filozofik shqiptar dha ideologu i shquar i Rilindjes Kombëtare Sami Frashëri.
Mësimet e para Samiu i mori në fshatin e lindjes, në Frashër, kurse ato të mesme i kreu në gjimnazin “Zosimea” të Janinës. Më 1871 u vendos në Stamboll, ku filloi punën krijuese letraro-shkencore dhe veprimtarinë në të mirë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në të njëjtën kohë ai u lidh edhe me lëvizjen përparimtare politiko-shoqërore turke.
Gjatë kësaj kohe e veçanërisht në vitet e Lidhjes së Prizrenit e më vonë, Samiu u dallua edhe si mbrojtës i vendosur i të drejtave të popullit shqiptar, si një organizator e udhëheqës i shquar i lëvizjes politike e kulturore kombëtare shqiptare.
Samiu ishte një nga themeluesit e kulturës në gjuhën shqipe që lulëzoi në gjysmën e dytë të shek. XIX. Ai shkroi 5 tekste për shkollën e parë shqipe, më të mirat ndër ato që ishin botuar deri atëherë. Një vlerë të veçantë ka “Shkronjëtorja e gjuhësë shqip” (1886), një nga gramatikat më të mira, hartuar në të kaluarën. Në të Samiu dha sistemin gramatikor të gjuhës shqipe, përpunoi kategoritë e saj themelore dhe formuloi terminologjinë përkatëse, një pjesë e së cilës i ka qëndruar me sukses kohës.
Ai u dallua si një punonjës i palodhur në fushën e letërsisë e të shkencës. Rezultatet e studimeve të tij i botoi turqisht me emrin Shemsettin Sami ose Sh. Sami Frashëri. I dha kulturës turke mbi 40 vepra, shumica orgjinale, disa përkthime, një pjesë të të cilave mbetën të pabotuara. Në listën e gjatë të veprave të Samiut ka shkrime letrare, novela e drama, fjalorë e tekste shkollore, broshura për popullarizimin e njohurive shkencore, studime mbi gjuhësinë e letërsinë turke e arabe. Samiu i dha popullit turk të parin fjalor normativ dhe etimologjik të turqishtes (Kamus-i-Turki) dhe të parën enciklopedi të historisë e të gjeografisë të botuar në 6 vëllime (Kamus-ul-alam). Ai drejtoi gjithashtu disa organe shtypi, gazeta e revista, si “Feneri” (1873), “Kopështi” (1873), “Mëngjesi” (1876), “Zëdhënësi i Lindjes” (1878) dhe “Java” (1881).
Në gjithë pasurinë letrare e publicistike dallohet kryevepra e tij në gjuhën shqipe “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhetë?” (1899), e cila me të drejtë është çmuar edhe si manifesti politik i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Idetë e orientimet e kësaj vepre, së bashku me ato të fjalëve të urta të botuara në turqisht dhe të të gjithë veprës së tij të gjerë shkencore, e bëjnë Samiun një nga dijetarët më në zë që ka nxjerrë historia e popullit shqiptar, atdhetarin e madh dhe humanistin e shquar të kulturës kombëtare shqiptare.
Në veprat shqipe mbizotëron motivi i luftës çlirimtare kundër sundimtarit osman, kurse veprat turqisht i përshkon fryma e luftës kundër absolutizmit despotik dhe dogmatizmit klerikal të Perandorisë Osmane. Ato synojnë të shembin të njëjtën kështjellë, pushtetin shtypës e feudal të sulltanëve për të çliruar njëkohësisht si popullin shqiptar, ashtu edhe atë turk.
Përballë despotizmit të sulltanëve osmanë Samiu vinte demokracinë dhe lirinë. Liria për Samiun ishte gjëja më e shtrenjtë që i ka dhënë njeriut natyra dhe që askush nuk ka të drejtë t’ia shkelë. Gëzimi më i madh, që mund të ndiejë njeriu në jetën e vet, shkruante Samiu, është çasti kur rifiton lirinë e humbur.
Përballë obskurantizmit mesjetar Samiu vinte dituritë të mbështetura në shkencat, të cilat kanë që të gjitha një vegël, një mjet, mendjen, inteligjencën njerëzore. Dituria ishte për Samiun rruga e lirisë. Prej diturisë rrjedhin mirëqenia dhe të gjitha të mirat e kësaj bote; “njerëzit, - shkruante ai, - kanë një detyrë të madhe: të njohin natyrën dhe të vërtetën e materjeve që gjenden në botë veçanërisht mbi lëmsh të Dheut tonë, të dinë të përfitojnë nga cilësitë e atyre materjeve dhe t’i shtien ato në punë për mirëqenien e mbarë rruzullimit”.
Prandaj gjëja më e mirë për njeriun është të përpiqet të fitojë dituri, “argëtimi më i mirë për njeriun është studimi dhe shoku më i mirë, libri”. Të gjitha këto pikëpamje të Samiut dhe e gjithë puna që ai ka bërë për përhapjen e diturive në masat popullore e bëjnë atë një nga iluministët më të mëdhenj të asaj kohe në Shqipëri dhe në tërë Perandorinë Osmane.
Si iluminist, si mbrojtës i diturisë dhe i shkencës, Samiu ishte kundër obskurantizmit mesjetar të monarkisë teokratike, që mbisundonte në atë kohë në Perandorinë Osmane dhe shfrytëzonte për të ruajtur pushtetin e saj edhe fanatizmin e qarqeve të caktuara konservatore klerikale, të kryesuara nga Shejhylslami. Por kritika ndaj obskurantizmit e fanatizmit fetar të mbjellë nga kleri i lartë dhe sulltani Kalif, nuk e bëri Samiun të vinte në dyshim vlerën e përgjithshme të fesë e të besimit fetar.
Në planin fetar ai mbeti në kuadrin e deizmit, d.m.th. në kuadrin e pranimit të zotit si fuqi e mbinatyrshme që krijoi gjithësinë dhe tokën tonë, të cilat, me t’u krijuar, ekzistojnë e zhvillohen në bazë të ligjeve të tyre. “Çdo gjë që ekziston në natyrë, - shkruante ai, - gjithë trupat qiellorë u shtrohen një ligji dhe një rregulli”.
Në qoftë se në rrjedhjen e ngjarjeve nuk ndërhyn vullneti i zotit, në qoftë se ato ecin sipas ligjeve të tyre të brendshme, atëherë, sipas Samiut, forca vendimtare është “mendja”, “inteligjenca” e njeriut, që e lejon të zbulojë të fshehtat e botës dhe të ecë përpara. Me anën e “mendjes”, të “inteligjencës”, njeriu, shkruante Samiu, “u largua gjithnjë e më tepër nga kafsha dhe u bë përherë e më tepër një levë e fortë që e shpuri lart e më lart qytetërimin”.
Samiu vinte në bazë të zhvillimit shoqëror mendjen dhe inteligjencën. Po të merren parasysh kushtet historike në të cilat jetoi e punoi, botëkuptimi filozofik i Samiut duhet vlerësuar si botëkuptimi më i përparuar i asaj kohe në Shqipëri dhe në Perandorinë Osmane. Në emër “të arsyes”, Samiu u ngrit kundër rendit të paarsyeshëm feudalo-despotik, si edhe kundër paditurisë e obskurantizmit, kërkoi lirinë për popullin e vet, barazinë dhe mirëqenien të mbështetur në punën për të gjithë.
Samiu kishte besim në forcat potenciale të njeriut për t’u përsosur materialisht e moralisht dhe për të ecur gjithnjë përpara në rrugën e qytetërimit. Po kështu, ai kishte besim të plotë në të ardhmen e ndritur të shoqërisë njerëzore, në mundësinë e saj për të kapërcyer çdo pengesë drejt progresit shoqëror. Historia, vinte ai në dukje, nuk njeh ndërprerje, shoqëria njerëzore ka qenë dhe është një entitet që zhvillohet vazhdimisht, nga një shkallë më e ulët në një shkallë më të lartë të qytetërimit. Arsyeja më e thellë e këtij progresi historik, ajo që e bën qytetërimin e mëvonshëm më të përsosur se atë më të hershmin, shpjegonte Samiu, është fakti se “një komb i qytetëruar bën për vete veprat e një kombi tjetër të qytetëruar, bile u shton atyre veprave prodhimet e fuqisë së tij intelektuale, i përsos dhe i shton më tej ato vepra”. Në këtë kuptim çdo popull ka meritat e tij para historisë, sepse çdo popull, kush më shumë e kush më pak, me veprat e veta ka kontribuar në thesarin e përgjithshëm të qytetërimit botëror.
Me vlerësimin e lartë që i bënte çdo kombi, Samiu mbronte një të vërtetë historike, nga e cila dilte vetvetiu përfundimi se edhe populli shqiptar, ndonëse i vogël, kishte vlerat e tij, të drejtën e ekzistencës dhe kishte dhënë kontributin e tij në kulturën botërore. Vetë veprimtaria e pasur krijuese e Samiut, i cili, si edhe rilindësit e tjerë të shquar shqiptarë, kishte studiuar e kishte përvetësuar thellë idetë demokratike të kohës e veçanërisht të filozofëve e të mendimtarëve të Revolucionit francez, si të Dideroit, të D’Alamberit, të Volterit, të Rusoit etj., duke i vënë ato në shërbim të lëvizjes kombëtare të popullit shqiptar, e pasuroi më tej mendimin e përparuar politiko-shoqëror të Rilindjes Shqiptare.
Me vlerësimin që i bënte qytetërimit të ri evropian, si një shkallë më e përparuar e zhvillimit shoqëror në krahasim me qytetërimin osman të lidhur me sistemin feudal, që mbizotëronte në Perandorinë Osmane, Samiu mbronte një të vërtetë tjetër historike, nga e cila dilte vetvetiu përfundimi se Perandoria Osmane, që ngrihej mbi themelet e sistemit feudal, duhej të shembej dhe mbi gërmadhat e saj duhej të ndërtohej një shoqëri e re në një Shqipëri të pavarur dhe në një Turqi të re.
Idetë më të afërta për Samiun, ato që ndeshen më shpesh në veprën e tij dhe që shprehen më me forcë, janë ato që kanë të bëjnë me kombin, me tiparet e tij, me rrugën e çlirimit kombëtar, me të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë. “Sendet më të shtrenjtë në botë, - shkruante Samiu, - janë nderi dhe atdheu. Ata që për dobi personale shkelin dashurinë e atdheut, ata shkelin njëkohësisht edhe nderin e tyre”. Atdhedashurinë ai e shihte si një ndjenjë të tillë, së cilës “asnjë nuk mund t’i bëjë ballë”. “Topi që shemb kështjellat më të fuqishme është atdhedashuria”, thoshte Samiu.
Një problem i lidhur ngushtë me kombin është ai i gjuhës. “Shenja e kombësisë është gjuha, - shkruante Samiu, - çdo komb mbahet nga gjuhët”. Kur një komb e humb gjuhën, humb dhe veten. Me ç’gëzim të madh shkruanin Samiu e Naimi në një letër dërguar një mikut të tyre për arritjet në shkrimin e në lëvrimin e gjuhës shqipe: “Armiqtë e kombit tonë, - thoshin ata, - donin të na gënjenin ç’prej kohe se gjoja gjuha shqipe është një gjuhë e prishur dhe trashamane, se nuk mund të shkruhet, se s’ka gramatikë, se me të nuk mësohen shkencat e tjera. Por në fund panë se shqipja u bë, u shkrua, u krijua alfabeti i saj, u hartua gramatika, u shtypën librat e shkencës, u përkthyen poezi të bukura prej çdo gjuhe të huaj. Me një fjalë u kuptua se ç’gjuhë e përsosur dhe e rregullt është shqipja”.
Në luftën për çlirimin e atdheut nga robëria një rol të madh, sipas mendimit të drejtë të Samiut, do të luante bashkimi i popullit shqiptar. Ai fliste me admirim për forcën e bashkimit dhe për dëmin e grindjes dhe të përçarjes. “Bashkimi, - shkruante ai, - bën të mundura sendet e pamundshme, kurse grindja bën të pamundura sendet e mundshme”. Një pengesë e madhe në rrugën e bashkimit politik ishte përçarja fetare, e mbajtur gjallë dhe e nxitur nga pushtuesit osmanë dhe qarqet politike shoviniste të shteteve fqinje. Samiu me gëzim bënte një konstatim që ishte në të njëjtën kohë edhe një dëshirë e tij: “Shqiptari nuk njeh grindjet e fesë dhe luftërat e përgjakshme fetare, që kanë njohur popujt e Lindjes dhe të Perëndimit. Bashkimi i vërtetë dhe i fortë është ai që mbështetet mbi një themel parimor, mbi bindje të përbashkëta”. “Bashkimi i ideve dhe i parimeve, - shkruante ai, - është më i fortë se bashkimi i shteteve”. Një bazë e tillë parimore për Samiun ishte dashuria për Shqipërinë, së cilës duhej t’i nënshtrohej çdo lloj ndjenje e vlere tjetër. “Shqiptari është shqiptar para se të jetë mysliman apo i krishterë”, shpallte ai, duke ngritur kështu idenë e kombësisë mbi idenë e fesë.
Samiu i bëri një luftë të ashpër shoqërisë feudale dhe shfaqjes më të shëmtuar të saj, shtypjes së popullit e sidomos të fshatarësisë nga çifligarët feudalë e nga fajdexhinjtë. “Nëse ka njeri më të dëmshëm për shoqërinë njerëzore, - shkruante Samiu, - është ai i cili jeton me të ardhurat e një çifligu, që nuk punon vetë ose me kamatën e të hollave që i ka dhënë me fajde”. I frymëzuar nga kjo ide ai doli me kërkesën demokratike që pronarët e tokave t’i qeverisnin vetë tokat e tyre, të ktheheshin, pra, në çifligarë kapitalistë.
Samiu ishte një luftëtar i të drejtave njerëzore, një paralajmëtar i një bote tjetër pa despotizëm dhe pa shtypjen e dinjitetit të njeriut. Dëshmi për këtë, ndoshta më kuptimplotja, është qëndrimi i Samiut ndaj gruas. Problemit të gruas, të vendit të saj në shoqëri, të rrugëve të emancipimit të saj, Samiu i kushtoi një libër të tërë. Gruas ai i njihte një rol shoqëror, atë të edukimit të brezit të ri dhe, nëpërmjet tij, të konsolidimit të vetë shoqërisë. “Një shtet i qytetëruar, - shkruante Samiu, - mbështetet në edukatën e gruas”. Gjithashtu ai i njihte gruas të drejta të barabarta me burrin në familje.
Shkrimet e Samiut, e gjithë vepra e tij në shqip dhe në turqisht është e mbushur me një besim të madh në çlirimin e afërt të Shqipërisë, në një të ardhme më të mirë të saj. Këtë besim ai e mbështeste në një varg faktorësh historiko-politikë e psikologjikë. Të tillë faktorë për Samiun ishin lashtësia e popullit shqiptar, trimëria e tij, talenti dhe zgjuarsia, dashuria për punë e mbi të gjitha atdhedashuria. Atdhedashuria e popullit shqiptar, e bashkuar me trimërinë e tij, ishin për Samiun ajo forcë, të cilën s’mund ta ndalte asgjë në rrugën e saj drejt qëllimit të caktuar.
Besimin për çlirimin e afërt të Shqipërisë Samiu e gjente edhe në bindjen që ai kishte se Perandoria Osmane ishte në kalbëzim e sipër, se koha e despotizmit politik dhe e shtypjes kombëtare ishte duke perënduar dhe, si rrjedhim, vitet e sundimit osman në Ballkan ishin të numëruara. Samiu priste çdo ditë të dëgjonte lajmin e gëzuar të shembjes së despotizmit anakronik të sulltanit. Ai punoi për ta përgatitur popullin për këtë të ardhme të lirë e të pavarur dhe me idetë e veprat e tij, si edhe me veprimtarinë politiko-shoqërore, i frymëzoi shqiptarët të luftonin për sigurimin e saj.

Shtypi
Hapat e parë shtypi shqiptar i hodhi me daljen e organit mujor “Fiamuri i Arbërit” që filloi të botohej në Kalabri në vitet 1883-1887, në të folmen e arbëreshëve të Kalabrisë dhe italisht, nën drejtimin e Jeronim de Radës?. Një rëndësi të madhe në jetën politiko-kulturore të vendit pati botimi në Stamboll, me nismën e Sami e Naim Frashërit, i revistës mujore “Drita” e më vonë “Dituria” (1884-1885). Në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX botohen organe të reja të shtypit shqiptar, që luajtën një rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve kombëtare dhe në mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar. Në kushtet e regjimit absolutist të sulltan Abdyl Hamitit, gazetat dhe revistat shqipe nuk mund të botoheshin në Shqipëri, prandaj nxirreshin jashtë në kolonitë shqiptare të mërgimit. Shumica e tyre nxirreshin në gjuhën shqipe, disa ishin dygjuhëshe. Nga këto më të rëndësishme ishin: “Shqiptari” (Bukuresht, 1888-1903), nën drejtimin e Nikolla Naços; “Shqipëria” (Bukuresht, 1897-1898), nën drejtimin e Visar Dodanit dhe Jorgji Meksit, si organ i shoqërisë “Dituria”; “Albania” (Bruksel e më vonë në Londër, 1897-1909), nga Faik Konica; “Kalendari kombiar” (Sofje, 1897-1915), që botohej si organ i shoqërisë “Dëshirë”, në fillim nën drejtimin e Kristo Luarasit e Kosta J. Trebickës dhe më pastaj të Mithat Frashërit (Lumo Skëndos); “Drita” (Sofje, 1901-1908), nën drejtimin e Shahin Kolonjës; “Besa-Besën” (Kajro, 1900-1904), nga Milo Duçi; “Albania” (Beograd, 1902-1905), nga Jashar Erebara; “Shpnesa e Shqypnisë” (Raguzë, Trieste e Romë, 1905-1908), nën drejtimin e Nikollë Ivanajt; “Kombi” (Boston, 1906-1908), nga Sotir Peci; “Shqipëria” (Kajro, Magaga, 1906-1908); “Pellazgu” (Kajro, 1907); “Shkopi” (Kajro, 1907-1908) etj. Megjithëse nuk botoheshin në Shqipëri, ato me rrugë e me mjete të ndryshme përhapeshin edhe në atdhe, ku kalonin dorë më dorë e lexoheshin me etje të madhe. Një popullaritet të veçantë gëzonte gazeta “Drita” e Sofjes, e cila më 1904 kishte një tirazh prej 670 kopjesh. Kjo i detyrohej në radhë të parë përmbajtjes atdhetare të artikujve që botoheshin në këtë gazetë. Gazeta “Shkopi” kishte një tirazh edhe më të madh, 900- 950 kopje në vitet 1907-1908.
Duke çmuar rolin e organeve të shtypit në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, disa nga Fuqitë e Mëdha dhe veçanërisht Austro-Hungaria, që u tregua më aktive në këtë drejtim, duke shfrytëzuar edhe vështirësitë financiare të botuesve të tyre, u premtuan shoqërive atdhetare të mërgimit dhe personaliteteve kombëtare që drejtonin organet e shtypit shqiptar subvencione financiare, me kusht që veprimtaria e tyre të mos shtrihej në fushën politike, të mos cenonte status quo-në në Perandorinë Osmane dhe pushtetin e sulltanit në Shqipëri. Shumica e organeve të shtypit shqiptar e botuesit e tyre i qëndruan këtij presioni të shteteve të huaja e sidomos të Vjenës dhe, megjithëse hiqnin vështirësi të mëdha financiare, e vijuan veprimtarinë e tyre të pavarur politike. Ndërkaq, Faik Konica e pranoi ndihmën financiare të Vjenës, me kushtet e vendosura prej saj dhe në pajtim me to hyri, në dhjetor të vitit 1897, në një lloj marrëveshjeje me Ministrinë e Jashtme të Austro-Hungarisë. Faik Konica e bëri këtë, sikurse e pohon edhe vetë, i nisur nga vështirësitë financiare, por edhe pse mendonte se Shqipëria nuk mund të zhvillohej pa ndihmën e jashtme, se kjo do të ishte një rrugë për të përballuar rrezikun italian që e quante më real dhe më në fund për ta bërë Vjenën “të palëkundur në përkrahjen e Shqipërisë”. Megjithatë, ky qëndrim i Faik Konicës u kritikua atëherë nga një pjesë e mirë e veprimtarëve të lëvizjes kombëtare që mendonin ndryshe nga ai.
Pas katër numrave të parë të revistës “Albania”, që Faiku i nxori në mënyrë të pavarur, pa ndonjë subvencion, në shkrimet e mëpasshme u ndje ndikimi i kësaj “marrëveshjeje”, si në përkrahjen nga ky organ të politikës së Vjenës, ashtu edhe në zbutjen e qëndrimit ndaj sulltan Abdyl Hamitit e Perandorisë Osmane. Megjithatë, Faik Konica me revistën e tij përgjithësisht u gjend edhe pas kësaj në të njëjtën hulli si rilindësit e tjerë, iu kushtua luftës për përparimin kulturor të popullit shqiptar, për ngritjen e ndërgjegjes së tij kombëtare, duke pasur si synim ta përgatiste atë në të ardhmen për t’u çliruar nga robëria osmane. Revista “Albania” ruajti karakterin atdhetar, mbeti një nga organet kryesore të shtypit shqiptar të Rilindjes dhe me botimet e saj letrare, publicistike e enciklopedike dha një ndihmesë të çmuar në pasurimin e kulturës shqiptare në tërësi dhe veçanërisht në lëvrimin e gjuhës letrare shqipe, në njësimin e shkrimit të saj.
Në kushtet kur botimet e tjera ishin ende të kufizuara, organet e shtypit u bënë tribuna kryesore të mendimit politik e shoqëror shqiptar. Në to gjetën pasqyrim në radhë të parë lufta e popullit shqiptar për autonominë e vendit, që ishte kërkesa themelore e lëvizjes kombëtare dhe, lidhur me këtë, qëndrimi i forcave të ndryshme politike për mjetet e rrugët për arritjen e saj. Pjesa më e përparuar e atdhetarëve, e sidomos intelektualët me ide radikale, mbronin nëpërmjet organeve të shtypit programin e autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë dhe shpreheshin për përmbushjen e tij me anë të kryengritjes së armatosur.
Tribuna të kësaj rryme u bënë sidomos gazetat “Shqipëria”, “Drita”, “Albania” (Beograd), “Kombi”, “Shpnesa e Shqypnisë” etj., ku botonin shkrimet e tyre Shahin Kolonja, Dervish Hima, Jashar Erebara, Çerçis Topulli, Mihal Gramenoja, Fan Noli, Asdreni, Çajupi, Hilë Mosi, Nikollë Ivanaj, Visar Dodani, Sotir Peci etj. “Shqipëria” e Bukureshtit, në një varg artikujsh, botuar në vitin 1897, duke e vënë theksin në kërkesën e njohjes së kombit shqiptar dhe të autonomisë së vendit, shkruante se “duamë të na njohë (Turqia) për komb, të na bënjë autonominë administrative, të qeverisemi vetë…” (“Dëshirë e shqiptarëve” dhe “Shqipëri e shqiptarëve”, 1897).
Por atdhetarët më radikalë, në shkrimet e botuara në këto gazeta, shkuan edhe më tej, shtruan domosdoshmërinë e formimit të një Shqipërie të pavarur ose, siç shpreheshin ata, të veçimit e të ndarjes së plotë të saj nga Perandoria Osmane. Ata kishin formuar tanimë bindjen se Porta e Lartë nuk mund t’u siguronte shqiptarëve asnjë të drejtë kombëtare, se vetë Perandoria Osmane ishte e destinuar të shkatërrohej dhe se politika e bashkëjetesës së shqiptarëve me turqit brenda kufijve të saj është e gabuar dhe me pasoja të rënda për të ardhmen e Shqipërisë; e vetmja rrugë shpëtimi, theksonin ata, është shkëputja e plotë dhe e menjëhershme e Shqipërisë nga kjo Perandori, pavarësia e saj (“Albania”, Beograd, artikujt “Drejtudhësia e shqiptarit”, “Përçmimi i shqiptarëve”, më 1902-1904; “Drita”, Sofje, artikujt “Turqia dhe shqiptarët”, “Si do të bëhet puna e Maqedonisë”, më 1903-1904 etj.).
Në vitet 1902-1907, kur Lëvizja Kombëtare Shqiptare kishte marrë një karakter të organizuar, kur qëndresa e armatosur kundërosmane kishte shpërthyer, thuajse, në çdo anë të vendit dhe kishte filluar lufta e çetave të drejtuara nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, mjaft nga organet e shtypit shqiptar përkrahën këtë qëndresë dhe u bënë propaganduese e idesë së luftës së armatosur, duke e parë atë si mjetin kryesor për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha osmane.
Por në shtypin shqiptar, sidomos në revistën “Albania” (Bruksel-Londër), në gazetën “Shqiptari” (Bukuresht), “Dashamiri” (Trieste) dhe në ndonjë organ tjetër u shfaqën edhe pikëpamje të tjera, që shprehnin më shumë qëndrimin e elementëve më të moderuar, të cilët e kufizonin Lëvizjen Kombëtare Shqiptare vetëm me kërkesa kulturore dhe ekonomike, si “ngritja e shkollave shqipe, përhapja e librave kombëtare dhe e udhëve të hekurta”, të cilat mendonin t’i siguronin me ndihmën e qeverisë turke. Këto ishin, padyshim, masa të rëndësishme e të domosdoshme, që do të ndikonin në ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes kombëtare e politike të popullit, por nuk qenë të mjaftueshme për çlirimin e tij nga zgjedha osmane. Në këto organe u botuan edhe artikuj, në të cilët kundërshtohej lufta politike e posaçërisht kërkesa e autonomisë dhe e shkëputjes së Shqipërisë nga sundimi osman, nuk pranohej nevoja e luftës së armatosur. Autorët e artikujve të tillë, duke i bërë thirrje popullit shqiptar që të përpiqej t’i fitonte të drejtat kombëtare me rrugën e reformave, shkruanin: “Të lëshojmë mënjanë politikën…, të marrim të drejtat tona nga duart e mbretit suprem Hamitit”, “pa trazime dhe luftëra…, vetëm me butësi dhe urtësi”; “ne duam të pushojë lëvizja kryengritëse, e cila kërkon të bëjmë copë-copë të shtrenjtin tonë atdhe, Mbretërinë Otomane” (“Ca të tjera”, në “Albania”, Bruksel, 1897; “Fjalë për lëçitësit”, në “Shqiptari”, Bukuresht, 1903).
Mjaft nga organet e tjera të shtypit i quanin këto mendime të dëmshme për lëvizjen çlirimtare, sepse, siç theksohej në to, ngjallnin te populli shqiptar “shpresa të reme” dhe iluzione në “mirëbërësinë” e sulltan Abdyl Hamitit. Në shkrimet e botuara në këto organe thuhej se “nuk na pëlqejnë idherat e atyre që thonë se duhet të mbahetë dhe të jetë Turqia, për të mirën e Shqipërisë”, se “ Turqia nuk bën asnjë reformë që t’u ap të drejta popujve…”.
Në mendimin politik të shtypit shqiptar gjeti pasqyrim edhe Revolucioni rus i viteve 1905-1907. Në shkrimet e botuara, sidomos në gazeta të tilla si “Drita” e Shahin Kolonjës, “Shpnesa e Shqypnisë” e Nikollë Ivanajt etj., atdhetarët shqiptarë e shihnin luftën e popullit shqiptar dhe të popujve të tjerë të shtypur të Perandorisë Osmane, si edhe atë të popullit rus, si një luftë të përbashkët çlirimtare që drejtohej kundër të njëjtëve armiq, “dy mbretërive të fëlliqura, që quhen Rusi dhe Turqi..., që kanë përmbi krye dy njerëz gjakatarë e të poshtër që nuk u ngopën së thithuri gjak njeriu” (“Drita”, Sofje, 1905).
Në shtypin shqiptar kanë gjetur pasqyrimin e vet, megjithëse në një masë më të vogël, edhe çështjet ekonomiko-shoqërore, si ato të luftës kundër shtypjes ekonomike, të rolit të forcave të ndryshme shoqërore në lëvizjen kombëtare etj. Në artikujt e korrespondencat nga Shqipëria, të botuara në gazetën “Drita”, “Kombi”, “Shkopi” etj., në vitet 1901-1907, përshkruhet me ngjyra të forta e në mënyrë rrëqethëse gjendja e mjeruar ekonomike e kulturore e popullit, sidomos e fshatarësisë që ishte zhytur në padije. Kjo gjendje shpjegohej me sundimin osman e politikën shtypëse të sulltanit dhe në ndonjë artikull me ndarjen e padrejtë të tokave, me zotërimin e pronës së madhe të çifligarëve e të shtetit osman.
Mendime të ndryshme u shprehën në shtypin shqiptar lidhur me rolin e parisë feudalo-çifligare ose, siç shprehej shtypi, të oxhakësisë, në lëvizjen kombëtare. Ndërsa atdhetarët e moderuar mendonin se lëvizja çlirimtare duhej të mbështetej te kjo pari, të cilën e quanin “shpresa e shpëtimit dhe e lirisë s’atdheut”, përfaqësuesit më radikalë të Rilindjes Kombëtare e shihnin atë si pjesë të elitës politike sunduese të Perandorisë Osmane. Ata i bënin thirrje popullit që të ngrihej jo vetëm kundër pushtetit të sulltanit, por edhe kundër parisë shqiptare, e cila, siç thuhej në shkrimet e tyre, ishte bërë “vegël e guvernës turke për t’shtrydhur gjakun e varfërisë dhe për të rrjepur njerëzinë” (“Drita”).
Të ndryshme ishin mendimet e grupimeve politike shqiptare, të shprehura në shtyp, për rolin e popullit të thjeshtë në lëvizjen kombëtare. Ndërsa atdhetarët e moderuar e quanin popullin një turmë, “që s’ka siguri veçse tek oxhaksia”, te paria, elementët radikalë e quanin popullin e thjeshtë, “vegjëlinë”, siç cilësohej atëherë, “bartës të vërtetë të patriotizmit” dhe luftëtar të vendosur për çlirimin e atdheut nga zgjedha osmane.
Por problemi i trajtuar më gjerësisht në faqet e të gjitha organeve të shtypit shqiptar ishte ai i luftës për lirinë e gjuhës dhe të shkollës shqipe, të cilat të gjithë atdhedashësit, pa përjashtim, i vlerësonin si një mjet shumë të rëndësishëm për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar, për konsolidimin e tij kombëtar dhe për bashkimin në luftë kundër pushtuesve të huaj. Por atdhetarët më largpamës e trajtonin luftën për shkollën e shkrimin shqip si pjesë të pandarë të lëvizjes politike për njohjen e kombit shqiptar dhe për autonominë e tij.
Nëpërmjet shtypit, rilindësit kundërshtonin përpjekjet e qendrave të huaja klerikale për të përçarë shqiptarët sipas besimeve fetare, për të mbjellë dasinë midis popullsisë myslimane, nga njëra anë, dhe asaj krishtere, nga ana tjetër. Kjo veprimtari, që shtypi e quante antikombëtare, bëhej më e dëmshme për kombin, sepse gjente përkrahës edhe te klerikë të veçantë të lartë, konservatorë e fanatikë shqiptarë, myslimanë e të krishterë, të lidhur me interesa ekonomike e shpirtërore me sundimtarët osmanë, me sulltanin Halif si edhe me Patrikanën greke të Stambollit. Në artikujt e botuar në organet e shtypit gjatë viteve 1907-1908 nga Fan Noli, Mihal Gramenoja, Hilë Mosi dhe atdhetarë të tjerë theksohej se këto kategori të klerikëve u shërbenin të huajve dhe ishin bërë “vegla politike” në duart e tyre.
Duke qenë edhe vetë besimtarë dhe duke respektuar ndjenjat fetare të të gjithë shqiptarëve, rilindësit i veçonin nga kleri e shumica e klerikëve të të tria besimeve fetare këta përfaqësues të caktuar të qarqeve klerikale, që vepronin në kundërshtim me interesat e Shqipërisë, duke i quajtur “armiq po aq të rrezikshëm për kombin, sa edhe qeveria turke”, dhe arritën në përfundimin se shqiptarët nuk mund të siguronin as bashkimin e as çlirimin kombëtar pa kapërcyer veprimtarinë e tyre përçarëse.
Një vend të rëndësishëm në organet e shtypit kanë zënë edhe artikujt e thirrjet e drejtuara kundër politikës shoviniste të shteteve fqinje ballkanike dhe kundër qëndrimit mospërfillës të Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare. Në shkrimet e thirrjet e botuara në shtypin shqiptar në vitet 1902-1908 nga Asdreni, Fan Noli, Shahin Kolonja, Çerçis Topulli dhe nga mjaft autorë të tjerë anonimë, goditet veçanërisht politika shoviniste e qarqeve politike të Athinës, të Beogradit, të Sofjes e të Malit të Zi, të cilat në synimet e tyre për të përgatitur pushtimin e tokave shqiptare nuk ndaleshin para asgjëje, përdornin të gjitha mjetet, nga përçapjet për asimilimin e shqiptarëve nëpërmjet shkollave dhe kishës e deri tek organizimi në tokat shqiptare të bandave të armatosura, që terrorizonin popullsinë. Ata dënonin gjithashtu politikën e disa prej Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë, që përkrahnin lakmitë aneksioniste të shteteve fqinje ndaj tokave shqiptare, si edhe ndërhyrjet që ato ndërrmorën në vitet 1902-1907 për zbatimin e reformave në Turqinë Evropiane, të cilat çonin në copëtimin e territoreve shqiptare.
Idetë përparimtare e demokratike të shtypit luajtën një rol të madh për përgatitjen ideologjike e politike të popullit shqiptar në luftën për bashkimin dhe për çlirimin kombëtar të vendit.

Lëvrimi i gjuhës shqipe dhe përhapja e shkrimit shqip
Pas themelimit të Lidhjes së Prizrenit më 1878 dhe të Shoqërisë së Stambollit më 1879 mori hov lëvizja për lëvrimin dhe studimin e gjuhës shqipe. Mendjet më të ndritura të kohës, si Kostandin Kristoforidhi, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim de Rada, Pashko Vasa, Jani Vretoja, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta etj., duke e njohur mirë gjuhën amtare dhe duke pasur besim të patundur në zhvillimin e saj të shpejtë, iu përveshën me zell një pune të shumanshme që nuk vonoi të jepte përfundime të dukshme. Drejtimet kryesore të përpjekjeve të tyre, që kushtëzoheshin nga kërkesat e kohës, ishin përhapja e shkrimit shqip, pastrimi i gjuhës shqipe nga fjalët e huaja të panevojshme, pasurimi i saj sidomos me terma shkencorë e me fjalë të tjera të fjalorit abstrakt dhe përpunimi i disa normave gjuhësore që do të çonin shkallë-shkallë në zhvillimin e vazhdueshëm të gjuhës letrare shqipe. Me këto përpjekje atdhetarët rilindës synonin të forconin bashkimin dhe afirmimin kombëtar të popullit shqiptar, për të cilët një faktor vendimtar ishte gjuha, si tipar themelor që dallon çdo komb.
Alfabeti i Shoqërisë së Stambollit (1879) me 36 shkronjat e tij i plotësonte mirë kërkesat fonologjike të gjuhës shqipe dhe, me gjithë mungesën e shkollave shqipe, ishte përhapur ndër shqiptarët brenda e jashtë vendit. Por, duke qenë i përzier edhe me disa shkronja greke dhe me disa shkronja të veçanta, ai paraqiste mjaft vështirësi për botim librash e fletoresh nëpër shtypshkronja. Përveç kësaj, megjithëse bëri të mundur mënjanimin e disa alfabeteve të përdorura më parë, alfabeti i Stambollit nuk mbeti i vetmi alfabet për shkrimin e shqipes. Kështu në Shkodër vijoi të përdorej alfabeti tradicional i shkrimtarëve klerikë të Veriut. Madje, në kapërcyell të shek. XX në atë qytet u vunë në përdorim dy alfabete të reja: alfabeti thjesht latin i Shoqërisë “Bashkimi”, i themeluar më 1899 nga Preng Doçi, Gjergj Fishta etj., dhe alfabeti i Shoqërisë “Agimi”, i formuar më 1901 nga Zef Mjeda, Ndre Mjeda etj. Gjatë kësaj periudhe në Shkodër nuk munguan edhe përpjekjet për ta shkruar shqipen me alfabetin arab.
Rilindësit u përpoqën edhe për pastrimin e pasurimin e fjalorit, gjë që diktohej nga vetë gjendja e gjuhës shqipe, e cila, në kushtet e një prapambetjeje të gjithanshme të popullit shqiptar, ishte e mbushur me fjalë të huaja dhe kishte mbetur e varfër sidomos për fjalë të fushave të ndryshme të shkencës e të kulturës. Për t’ia arritur këtij qëllimi të dyanshëm u shfrytëzuan më shumë mjetet fjalëformuese të gjuhës shqipe, duke krijuar kështu një numër të madh fjalësh të reja, një pjesë e mirë e të cilave i kanë qëndruar kohës. Të tilla janë, p.sh., fjalët ndërgjegje, vetëdije, cilësi, sasi, folje, rrokje, përemër, atdhe, mëmëdhe, kryeqytet, qytetëroj etj. Është e vërtetë se përpjekje për të krijuar fjalë të reja ishin bërë edhe më parë, duke nisur që nga Buzuku, Budi e Bogdani e deri te Naum Veqilharxhi. Por përpjekjet e dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit të kaluar në këtë fushë dalloheshin për karakterin e tyre më të vetëdijshëm, për përmasat e gjera dhe për përhapjen e madhe që patën.
Për pasurimin e fjalorit të gjuhës shqipe u shfrytëzua në radhë të parë visari i pasur i gjuhës popullore. Për këtë qëllim u mblodhën nga goja e popullit fjalë e shprehje të rralla që rilindësit i shtinë në përdorim në veprat e tyre. Në këtë punë fisnike u dallua në mënyrë të veçantë Kostandin Kristoforidhi, i cili i ra kryq e tërthor mbarë vendit, duke mbledhur një visar të pasur, që e përfshiu edhe në veprën e tij madhore “Fjalori i gjuhës shqipe”. Por këtë vepër me vlerë të madhe autori nuk mundi ta botonte sa qe gjallë. Pas shumë përpjekjesh, ky fjalor u botua më në fund më 1904 në Athinë. Fjalori nuk kishte karakter dialektor, si fjalorët e botuar më parë, por ishte një fjalor i mbarë shqipes. Shpjegimet aty jepeshin në gjuhën greke, por kishte edhe shpjegime plotësuese shqip. Ata që nuk dinin greqisht e përdornin për të gjetur ekuivalenten greqisht të fjalës shqipe.
Më 1908 u botua në Shkodër nga Shoqëria “Bashkimi” një tjetër fjalor i gjuhës shqipe me shpjegimet në gjuhën italiane.
Drejtimi tjetër kryesor, ku u përqendruan përpjekjet për lëvrimin dhe studimin e gjuhës shqipe, ishte përpunimi i disa normave drejtshkrimore e gramatikore dhe studimi i strukturës gramatikore të gjuhës. Edhe në këtë fushë puna nuk nisi nga e para. Përpjekje të tilla ishin bërë edhe më përpara. Por pas vitit 1880, në kushtet e reja të rritjes së lëvizjes kombëtare, shtrohej detyra për një punë më të vetëdijshme dhe me synime më të qarta. Në shkrimet shqipe duheshin zbatuar disa norma drejtshkrimore që t’i bënin ato sa më të kuptueshme për të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga baza dialektore. Për një punë të tillë të vetëdijshme shprehen në shkrimet e tyre sidomos Kostandin Kristoforidhi, Samiu, Naimi etj. Gjatë kësaj periudhe u bënë përpjekje edhe për një afrim të dy varianteve të shkruara të shqipes. Por, në kushtet e sundimit të huaj dhe të përçarjeve krahinore e fetare, të ushqyera nga armiqtë e jashtëm e të brendshëm, këto përpjekje nuk mund të shkonin larg. Në këto rrethana, kur edhe një pjesë e shkrimtarëve vijonin të përdornin në shkrimet e tyre një gjuhë thjesht dialektore, ishte shumë e vështirë të përpunoheshin e të zbatoheshin nga të gjithë norma drejtshkrimore e gramatikore të njësuara. Megjithatë, u bë një punë e madhe për vendosjen e disa normave drejtshkrimore e gramatikore, që shënuan një hap të rëndësishëm përpara në zhvillimin e mëtejshëm të gjuhës letrare shqipe.
Një vëmendje e posaçme iu kushtua edhe studimit të strukturës gramatikore të gjuhës e kjo duket qartë edhe nga botimi i disa gramatikave me vlerë, të hartuara kryesisht nga autorë shqiptarë. Nga këto dallohen sidomos gramatika e Kostandin Kristoforidhit (1882), me shpjegim në gjuhën greke, “Shkronjëtorja ...” e Samiut (1886), që është e para gramatikë e gjuhës shqipe, gramatika e Gjergj Pekmezit (1908), me shpjegime në gjuhën gjermane, gramatika shqipe e Anton Xanonit (1909) etj.
Puna për lëvrimin e për studimin e gjuhës bëri të mundur zhvillimin e mëtejshëm të gjuhës letrare shqipe.
Në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX u shtuan edhe më shumë përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për lirinë e mësimit të gjuhës shqipe dhe për çeljen e shkollave shqipe. Edhe pas hapjes së shkollës së Korçës në vitin 1887, gjendja e arsimit në Shqipëri mbeti e mjerueshme. Gjithë sistemi arsimor osman përbëhej nga shkollat fillore (mejtepe) në qytete e në fshatra, një pjesë e madhe pranë xhamive, nga disa shkolla gjysmë të mesme ose qytetëse (ruzhdie) që funksiononin në qytete, ndërsa shkolla të mesme shtetërore (idadie) ishin ngritur vetëm në kryeqendrat e katër vilajeteve. Mësimet zhvilloheshin kudo në gjuhën turke, ndërsa numri i fëmijëve që i ndiqnin këto shkolla ishte shumë i pakët. Në këto rrethana atdhetarët rilindës si në memorandumet e peticionet e njëpasnjëshme, që i dërguan Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha nga kolonitë e mërgimit e nga brenda vendit, ashtu edhe nëpërmjet organeve të shtypit shqiptar të viteve 1897-1908, protestuan ndaj kësaj gjendjeje të rëndë të arsimit në Shqipëri dhe kërkuan me këmbëngulje që shqiptarëve t’u jepej e drejta e mësimit të lirë të gjuhës amtare shqipe dhe që të hapeshin kudo në Shqipëri shkolla shqipe të të gjitha hallkave. Organet e shtypit theksonin se “ne shqiptarët duhet të hapim shkolla shqipe në Shqipëri dhe të mësojmë në gjuhën tonë”, “të çelim shkolla shqipe në të gjitha anët e Shqipërisë, në çdo qytet dhe në çdo fshat, me qëllim që të lulëzohet Shqipëria” (“Shqipëria”, 1897, “Gjuha shqipe dhe shqiptarët”; “Drita” 1903, “Kombet e tjera dhe shqiptarët” etj.)
Atdhetarët, me gjithë pengesat e qeverisë turke, nuk i ndërprenë përpjekjet për të përhapur arsimin në gjuhën amtare. Përveç dy shkollave shqipe të Korçës, në mjaft vise të Shqipërisë, si në Elbasan, Dibër, Krujë, Korçë, Berat, Gjirokastër, Kolonjë, Starovë, Vlorë, Përmet, Skrapar, Çamëri etj., funksiononin, në shumicën e rasteve pranë shtëpive private, shkolla të fshehta shqipe, në të cilat arsimtarët atdhetarë u mësonin fëmijëve e të rriturve abetaren e gjuhës shqipe. Në këto qendra, si edhe në qytete të tjera të vilajeteve shqiptare, si në Shkodër, Durrës, Tiranë, Prizren, Prishtinë, Shkup, Manastir etj., mësuesit atdhedashës u mësonin fshehurazi shkrimin shqip nxënësve në shkollat e huaja turke, greke etj.
Atdhetarët rilindës protestuan në ato raste kur Austro-Hungaria bëri përpjekje për të zëvendësuar gjuhën shqipe, që ishte futur në shkollat e saj, me gjuhët e huaja. Në vitet 1898-1900 shpërtheu konflikti ndërmjet popullsisë së Prizrenit dhe agjentëve konsullorë austro-hungarezë, që deshën të fusnin në shkollën shqipe të qytetit sllavishten. Vatikani më 1898 largoi nga kjo shkollë klerikët shqiptarë nga Prizreni dhe emëroi në vend të tyre klerikë e murgesha kroate, që filluan të përdornin në shkollë krahas shqipes edhe sllavishten. Meqenëse kërkesat e popullsisë së Prizrenit për pezullimin e mësimit në gjuhën sllave nuk u morën parasysh, ajo ngriti më 1899 një shkollë të re shqipe të pavarur, në të cilën jepte mësim Mati Logoreci. Në këto përpjekje atdhetarët prizrenas patën edhe përkrahjen e popullsisë së Shkodrës dhe të viseve të tjera. Shkolla e re tërhoqi shumicën e nxënësve të Prizrenit. Në konfliktin për çështjen e shkollës së Prizrenit (që zgjati 2 vjet) ndërhyri me kërkesën e Vjenës edhe policia turke, e cila arrestoi mjaft shqiptarë atdhetarë. Qëndresa e gjatë e protestat e vazhdueshme të popullsisë së Prizrenit bënë më në fund efektin e tyre; më 1900 u kthyen në Prizren klerikët e larguar shqiptarë dhe u hoqën nga shkolla mësuesit e huaj. Pas kësaj të dyja shkollat u bashkuan në një shkollë të vetme.
Kështu ndodhi edhe në Tiranë, ku në saje të kërkesave këmbëngulëse të rretheve atdhetare, në shkollën austriake të këtij qyteti, në kundërshtim me vendimin e kryepeshkopit katolik të Durrësit, u vunë në përdorim tekstet e përgatitura nga Shoqëria e Stambollit.
Në saje të përkrahjes së popullit dhe të vendosmërisë së mësuesve atdhetarë, edhe Mësonjëtorja shqipe e Korçës, që ishte e vetmja shkollë shqipe legale, u bëri ballë për një kohë të gjatë përndjekjeve dhe intrigave të qeveritarëve osmanë dhe mitropolisë së Korçës. Në vitet e fundit të shek. XIX, kur drejtor i saj u bë Nuçi Naçi, ajo u kthye në një shkollë të rregullt fillore me katër klasë, ku ndiqnin mësimet 80-100 fëmijë të krishterë e myslimanë nga 20-40 që kishte më parë. Përveç drejtorit, në shkollën e djemve të Korçës jepnin mësime edhe arsimtarët Thanas Nona e Nikolla Lako, ndërsa të rriturve abetaren shqip ua mësonte Kristo Vodica. Por edhe kjo shkollë më në fund u mbyll në vitin 1902, kur autoritetet osmane, të nxitura edhe nga peshkopi ortodoks grek, arrestuan mësuesin dhe drejtorin e saj të fundit Nuçi Naçin, të akuzuar si pjesëmarrës i një “organizate të fshehtë” shqiptare.
Shkolla e vajzave të Korçës, ku jepnin mësim Sevasti Qiriazi (që ishte edhe drejtoreshë e saj), Fanka Efthimi dhe më pastaj Polikseni A. Dhespoti (Luarasi) e Thanas Sina, dha ndihmë të madhe për disa vjet në përhapjen e shkrimit shqip e të ndjenjave atdhetare tek të rejat dhe te popullsia e qytetit. Ajo frekuentohej nga 50 nxënëse, disa prej të cilave, duke qenë nga viset e tjera, ishin konviktore. Por edhe kjo shkollë u mbyll më 1904 nga autoritetet osmane.
Ndërsa pengonte përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe dhe merrte masa të rrepta ndaj mësuesve e prindërve, sidomos ndaj atyre myslimanë që çonin fëmijët në shkollat shqipe, qeveria osmane, duke qënë nën presionin e shteteve fqinje e të Fuqive të Mëdha, lejonte çeljen në qytetet e Shqipërisë të shkollave të reja të huaja, greke, bullgare, serbe etj.
Krahas këtyre, përhapja e shkrimit shqip pengohej gjithashtu nga mungesa e një alfabeti të përbashkët për gjithë shqiptarët. Atdhetarët shqiptarë me të drejtë e shihnin mungesën e një alfabeti të njëjtë si një shenjë dasie që pengonte bashkimin e konsolidimin kombëtar të shqiptarëve.
Por si çëshjtja e shkollës shqipe, ashtu edhe ajo e vendosjes së një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe, qenë shndërruar në probleme politike, zgjidhja e të cilave do të varej nga zhvillimi i përgjithshëm i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

[Laberia]

2. LETËRSIA DHE ARTET

Letërsia
Ringjallja nacionale, lëvrimi i shqipes si gjuhë e kulturës, organizimi i arsimit kombëtar dhe themelimi i letërsisë kombëtare në rrafshin kulturor, si dhe krijimi i shtetit të pavarur në rrafshin politik, këto ishin pikat kyçe të programit të lëvizjes së Rilindjes, prej së cilës lindi shkolla e romantizmit shqiptar të shek. XIX, që u përurua në veprën “Këngët e Milosaos” (1836) të Jeronim de Radës për të marrë formën e plotë në veprat e Naim Frashërit, Pashko Vasës, Ndre Mjedës, Zef Serembes, Gavril Darës (të Riut), Andon Z. Çajupit, Luigj Gurakuqit, Asdrenit, Gjergj Fishtës, Filip Shirokës e të tjerëve. Ishte ky një romantizëm tipik ballkanik, i mbrujtur me frymën e çlirimit kombëtar, me mallin e mërgimtarit dhe me patosin retorik të evokimit të mesjetës shqiptare, domethënë të luftërave të Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Letërsia e Rilindjes u frymëzua nga idetë e romantizmit nacional dhe të iluminizmit, që u kultivuan në rrethet e inteligjencies shqiptare, e cila jetonte kryesisht në mërgim, në ngulimet e vjetra shqiptare në Itali dhe në ngulimet e reja në Stamboll, Bukuresht, ShBA, Sofje e Kajro. Kjo shkollë letrare lëvroi kryesisht poezinë. Heroi i saj ishte njeriu etik, shqiptari luftëtar e më pak njeriu tragjik. Në procesin e zhvillimit të saj nisën të integrohen gjithnjë e më shumë në të edhe idealet shoqërore demokratike të ndikuara nga orientimi në përgjithësi perëndimor i kulturës shqiptare të Rilindjes. Këtë prirje e shprehu në mënyrë poetike, Naim Frashëri, në vargjet sintetike: “Jak’ o dit’ e uruar, / Që lint nga perëndon”.
Pjesë e këtij procesi ishte dhe pasurimi i krijimtarisë letrare me idealet humaniste për rilindjen e njeriut dhe lirinë e individit, për përsosjen e tij morale dhe emancipimin e tij nga prangat e mesjetës, nga mendësia e normat e moralit të saj që e ndrydhte shpirtin e njeriut dhe e mbante në padije e errësirë. Poezia, sidomos poezia lirike e Rilindjes, i solli letërsisë shqipe botën shpirtërore të individit, dramat e kërkimet e tij morale, një botë në lëvizje e të trazuar, një shpirt të zgjuar nga gjumi mesjetar që e mpinte mendjen njerëzore.
Një tipar i rëndësishëm i kulturës dhe i letërsisë së Rilindjes është rigjallërimi dhe rivlerësimi i vlerave tradicionale të kulturës shqiptare, sidomos lidhja e ngushtë e saj me folklorin vendas, riaktivizimi i motiveve dhe i formave poetike të krijimtarisë gojore popullore. Gjurmimi i kësaj tradite dhe botimet në fushë të saj (“Rapsodi të një poeme arbëreshe” më 1866 nga De Rada, “Përmbledhje të këngëve popullore dhe rapsodi të poemave shqiptare” më 1871 nga Zef Jubani, “Bëleta shqiptare” më 1878 nga Thimi Mitkoja, “Valët e detit” më 1908 nga Spiro Dineja etj.) ishin pjesë e programit kulturor të Rilindjes Kombëtare për afirmimin e identitetit etno-kulturor të shqiptarëve.
Por letërsia e kultura e Rilindjes u zhvilluan në marrëdhënie të ngushta me kulturat perëndimore e lindore, duke marrë prej tyre ato elemente që i përgjigjeshin frymës së tyre dhe duke ruajtur natyrën vendase.
Lëvizja mendore dhe letrare e Rilindjes krijoi një kulturë të re; ajo hapi epokën e kulturës moderne të shqiptarëve.
Fillimet e letërsisë së Rilindjes lidhen me krijimtarinë poetike të një grupi poetësh nga veriu, të cilët qëndrojnë në kapërcyell të dy kohëve. Nga njëra anë ata me shkrimet e tyre fetare zgjasin, pas një heshtjeje gati treçerekshekullore, traditën e letërsisë së vjetër klerikale katolike, kurse nga ana tjetër me disa vjersha të tyre, ku u buthtuan motivet e para atdhetare, u bënë nismëtarë dhe pararendës të letërsisë së re. Këta ishin Preng Doçi (1847-1917), abati i Mirditës, Pjetër Zarishi (1806-1866) nga Zadrima, Leonardo de Martino (1830-1923) arbëresh i ardhur si misionar françeskan në Shqipëri dhe Ndue Bytyçi (1847-1917) prej Kosove.
Disa vjersha të këtyre poetëve janë të mbrujtura me frymën atdhetare dhe me notat e kushtrimit për luftë kundër pushtuesit, duke i hapur udhën edhe një lëvizjeje të gjerë artistike letrare, që do të zhvillohej në Shkodër në mbarim të shek. XIX dhe që pati si përfaqësues të saj Ndre Medën, Gjergj Fishtën, Luigj Gurakuqin, Filip Shirokën.

Naim Frashëri (1846-1900)
Naim Frashëri është figura qendrore e letërsisë së Rilindjes dhe një nga përfaqësuesit më të shquar të lëvizjes kombëtare, njeriu që u pagëzua për së gjalli si “apostull i shqiptarizmës” dhe “bilbili i gjuhës shqipe”. Lindi në Frashër të Dangëllisë, ku mori mësimet e para nga hoxha i fshatit. Me shpërnguljen e familjes në Janinë, pranë vëllait të madh Abdylit, që shërbente si nëpunës atje, Naimi hyri në gjimnazin Zosimea të qytetit, ku mori një kulturë të gjerë për kohën. Përveç njohjes me kulturat klasike, përveç se përsosi njohuritë në persisht dhe mësoi edhe gjuhë të tjera, si greqishten, frëngjishten etj., Naimi atje ra në kontakt me idetë e iluminizmit frëng, që i hapi udhën Revolucionit të vitit 1789; lexoi Rusonë e Volterin, për të cilët ruajti një admirim të veçantë gjatë gjithë jetës, ashtu si e ruajti edhe për shkrimtarët e mëdhenj të shkollës së romantizmit francez, Hygonë, Lamartinin e të tjerë. Naimi u ndodh kështu në kryqëzimin e dy kulturave, të kulturës lindore e të kulturës perëndimore, të cilat lanë gjurmë në formimin dhe në veprën e tij, pa mundur të shtypin natyrën e saj vendase.
Pasi kreu më 1870 gjimnazin, Naimi shkoi në Stamboll për të gjetur punë, por klima nuk i shkoi shëndetit të tij të dobët dhe u kthye në Shqipëri, ku punoi për dhjetë vjet si nëpunës dogane në Janinë, në Sarandë e në Berat. Më 1882 u vendos përfundimisht në Stamboll pranë vëllait, Samiut, ku edhe mbylli sytë më 20 tetor 1900. Atje ai u bë shpirti i Shoqërisë së Stambollit që e kryesonte Samiu.
Por në vitet e Lidhjes së Prizrenit Naimi u ndodh në Shqipëri dhe mori pjesë aktive në ngjarjet e saj, sidomos në organizimin e mbledhjeve që u bënë në Frashër e në Janinë për mbështetjen e përkrahjen e Lidhjes. Më 1880 shkroi të parën vepër shqip me përmbajtje atdhetare, poemthin “Shqipëria”, e cila u prit me entuziazëm në rrethet patriotike. Në këtë poemë ai shpalli poetikisht të gjitha idetë që do të formonin më tej trungun e veprës së tij atdhetare dhe të gjithë poezisë atdhetare të Rilindjes.
Naimi iu kushtua tërësisht veprimtarisë atdhetare; ai dha ndihmesë të shquar për botimin e revistës “Drita - Dituria”, dhe në një periudhë të shkurtër 13-vjeçare (1886-1899) botoi 15 libra. Vetëm në vitin 1886 botoi në shtypshkronjën e Bukureshtit 6 libra, “Bagëti e Bujqësija”, “Vjersha për mësonjëtoret e para”, “E këndimit të çunave këndonjëtoreja” me dy vëllime, “Istori e përgjithshme” dhe “Dituritë”. Më pas do të botonte “Tehajylat” (“Ëndërrimet”, 1885), “Lulet’ e verës” (1890), “Mësime” (1894), “Parajsa dhe fjala fluturake” (1894), “Gjithësia” (1895), “Fletore e bektashinjve” (1896), “Istori e Skënderbeut” (1898), “Qerbelaja” (1898), “Istori e Shqipërisë” (1899) e të tjera.
Siç shihet, një vend të gjerë i dha ai botimit të librave për të cilat kishte nevojë shkolla shqipe. Si atdhetar iluminist ai i kushtoi vëmendje jo vetëm pajisjes së brezit të ri me dije shkencore. Naimi kishte koncepte të përparuara pedagogjike. Ai ishte për barazinë e djemve dhe të vajzave për të mësuar, për përfshirjen e lëndëve shkencore në programet shkollore, për një edukatë morale të përsosur dhe për njësimin e mësimit me edukatën.
Vepra poetike e Naimit vuri bazat e letërsisë kombëtare dhe luajti një rol të dorës së parë për zgjimin e vetëdijes atdhetare te bashkëkombësit. Ai u bë themeluesi i një letërsie të re me përmbajtje atdhetare e njerëzore, me forcë artistike dhe me vlera të shquara stili, duke zgjeruar jo vetëm tematikën dhe problematikën e saj, por duke i kthyer fjalës shqipe forcën e saj estetike, duke i dhënë shqipes fytyrën e një gjuhe të lëvruar të kulturës moderne të shqiptarëve. Me poemat e vjershat e tij lirike Naimi i këndoi mallit e dashurisë për atdhe, krenarisë kombëtare dhe të kaluarës së lavdishme të shqiptarëve. Por ai zbuloi edhe të fshehtat e shpirtit njerëzor duke medituar për jetën dhe vdekjen, bukurinë dhe dashurinë, qenien dhe mosqenien, perëndinë dhe gjithësinë, në frymën e panteizmit poetik e filozofik që karakterizon mendimin e tij.
Një himn të pashoq i thur Naimi dashurisë për atdhe e mallit për të, bukurive të natyrës shqiptare e krenarisë kombëtare në poemën “Bagëti e Bujqësija”. Me këtë vepër Naimi krijoi poezinë e madhe të atdheut dhe me një gjuhë magjepse poetike shprehu ndjenja e emocione që s’kishte mundur t’i krijonte para tij poezia shqipe. Ai shpalli mbi të gjitha ndjenjën e krenarisë kombëtare, përmes vargjeve: “Ti Shqipëri më ep nderë, / Më ep emërin shqipëtar; / Zemërnë ti ma gatove / Plot me dëshirë dhe me zjarr”.
Poema është një shfrim lirik i ndjenjave të poetit të pushtuar nga malli i gjuhës dhe i bukurive të vendlindjes, nga kujtimet e rinisë së kaluar në gji të saj, të poetit të magjepsur nga kulti i tokës dhe i punës, të poetit që e përjeton dashurinë për Shqipërinë dhe krenarinë për të si një ndjenjë njerëzore që kërkon t’ua përcjellë gjithë bashkatdhetarëve të vet, me fjalën e vet poetike, me gjuhën e zemrës së zjarrtë, që zhuritet nga malli e dashuria për çdo gjë shqiptare.
Naimi pohoi me gjuhën e artit qenien e atdheut e të atdhetarizmit shqiptar, duke krijuar imazhin poetik të mëmëdheut që u mungonte shqiptarëve, që e kishin dhe nuk e shikonin ose nuk e ndienin se e kishin ashtu të bukur e madhështor, ashtu si e përshkruan poeti, të ringjallur së vdekuri me një dashuri të përgjëruar prej fjalës poetike. Ky imazh i ftonte shqiptarët të ktheheshin në atdhe. Metafora e madhe e kthimit, e pranishme jo vetëm në këtë poemë të Naimit, por në gjithë letërsinë romantike të Rilindjes, nuk është e njëjtë me ëndrrën romantike për t’u kthyer në viset ekzotike, ose në gjirin e jetës së lirë e të papërlyer nga sëmundjet e qytetërimit modern; nuk është thjesht një arratisje romantike larg rrëmujës e rrëmetit të jetës urbane, por një mall për atdheun e humbur dhe një thirrje qytetare për t’iu kthyer vlerave të vendlindjes, për t’i ringjallur ato e bashkë me to për të ringjallur kombin. Ky ishte misioni i poezisë së Naimit, i cili u njëjtësua në vetëdijen e kombit me qiririn që digjet për njeriun dhe për lirinë.
Historia, sidomos epoka e Skënderbeut, përbënte për rilindësit një trashëgim të çmuar dhe një dëshmi të identitetit e të së drejtës së shqiptarëve për të jetuar të lirë në atdheun e tyre. Me vetëdijen e ndikimit të madh të së kaluarës për formimin e ndërgjegjes kombëtare dhe për zgjimin e ndjenjave liridashëse, Naim Frashëri krijoi poemën epike “Istori e Skënderbeut”, e cila, pikërsht për këto arsye, u bë një nga veprat më të lexuara gjatë Rilindjes. Me këtë vepër ai realizoi një ëndërr të lashtë të shqiptarëve, për të pasur edhe ata si popujt e tjerë eposin e tyre historik. Poema evokoi me një patos të ngritur atdhetar e romantik qëndresën pesëshekullore të shqiptarëve kundër vërshimit osman dhe heroin e kësaj qëndrese, figurën e Gjergj Kastriotit Skënderbeut.
Naim Frashëri ishte njeri i Rilindjes dhe Rilindja Shqiptare bashkonte në vetvete idealet politike qytetare të rilindjes së kombit dhe idealet humane të rilindjes së njeriut. Rilindja e kombit dhe liria e kombit në mendimin e Naimit është e lidhur me rilindjen e njeriut e me lirinë e njeriut, me zgjimin e pasurimin e tij mendor e shpirtëror, me përsosjen e tij morale. Në këtë vështrim përjetimet lirike të Naimit të shprehura në vjershat e “Luleve të verës” synojnë të afirmojnë një botë të re ndjenjash njerëzore, aspiratën e poetit për emancipimin e njeriut dhe për pohimin e individualitetit e të personalitetit të tij.
Këto motive i sollën një risi e një pasuri artistike të panjohur më parë poezisë shqipe; me to Naim Frashëri themeloi stilin e mirëfilltë lirik në letrat shqipe dhe ngriti fjalën shqipe në rrafshin e poezisë e të artit të vërtetë.
Vepra e Naim Frashërit sintetizoi prirjet më të mbara të zhvillimit historik e kulturor kombëtar të shqiptarëve dhe bëri epokë duke e nxjerrë në një udhë të re letërsinë e tyre.
Disa shekuj të shqipes së shkruar para Naimit kishin krijuar një traditë, në thellësi të së cilës gjëllinte dashuria për gjuhën shqipe dhe gjente shprehje prirja e një zhvillimi të mëvetësishëm kulturor të një kombi që e dallonte veten nga të tjerët edhe në këtë rrafsh, sado që trysnia e gjuhëve dhe e kulturave të huaja mbi të ishte e madhe. Por rëndësinë e kësaj tradite e kufizonte fakti që shpirti i shqipes ndrydhej në të brenda funksionit kryesisht didaktik, utilitar, të letërsisë së shekujve XVI-XVIII, si dhe fakti që ajo nuk kishte arritur të fitonte vazhdimësinë e njësinë e brendshme.
Vepra e Naimit kapërceu këto kufizime, prandaj ajo shënoi një ndryshim epokal në kulturën shqiptare duke krijuar një letërsi të një tipi të ri që shprehu shpirtin e kombit e të kohës me një gjuhë poetike, në të cilën fjala shqipe tingëlloi me të gjitha vlerat e saj të shprehjes plastike e vetërefleksive.
Duke vënë në bazë te gjuhës së poezisë gjuhën popullore, Naim Frashëri e emancipoi shprehjen poetike nga konvencionalizmi dhe i çliroi fjalët nga inercia e një tradite të ngurtësuar prej gjuhës së konsakruar të librave të dogmës, ose prej trysnisë së modeleve të huaja poetike. Me veprën e Naimit letërsia shqiptare mohoi në thelb traditën e zhvillimit të saj të varur nga ndikimi i letërsive dhe i kulturave të tjera; ajo nisi të zhvillohej në mënyrë të pavarur si letërsi e kombit shqiptar, me tiparet e veta. Naimi e afroi kështu letërsinë me proceset e zhvillimit shpirtëror e kombëtar të shqiptarëve dhe e bëri shprehëse të njëmendtë të ndërgjegjes së tyre morale e estetike.
*
* *
Në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX shfaqen dukuri të reja në zhvillimin e letërsisë shqipe, e cila ndonëse vijon të mbetet brenda kuadrit të Rilindjes, nis të njohë procesin e dizintegrimit të romantizmit si drejtim letrar. Një brez më i ri shkrimtarësh që erdhën pas Naimit, duke ndjekur traditën e Rilindjes në trajtimin e motivit patriotik, e pasuruan me një problematikë të re shoqërore përmbajtjen e letërsisë, me gjini e forma të reja të shprehjes artistike. Në krijimtarinë e disa syresh u përshenjën shfaqjet e para të realizmit. Në këtë grup shkrimtarësh bëjnë pjesë Andon Z. Çajupi, Asdreni, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Faik Konica e të tjerë. Ata e vazhduan krijimtarinë e tyre edhe pas vitit 1912, kur mbyllet epoka e Rilindjes si etapë historike. Krijimtaria e dy të fundit i përket më shumë fazës së re që nisi në zhvillimin e letërsisë shqipe pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar.

Andon Z. Çajupi (1866-1930)
Andon Zakoja, i njohur me pseudonimin Çajupi, lindi në Sheper të Zagorisë, ku mori edhe mësimet e para. Më pas u shkollua në një lice francez në Aleksandri, kurse studimet e larta për drejtësi i kreu në Gjenevë. Prej andej u kthye në Egjipt ku e ushtroi fare pak profesionin për të cilin u diplomua dhe iu kushtua tërësisht lëvizjes patriotike, duke u bërë një nga figurat qendrore të kolonisë shqiptare të Misirit.
Shkrimi i parë që njihet prej Çajupit është artikulli “Duke kërkuar një alfabet”, botuar në revistën “Shqipëria” të Bukureshtit. Në këtë artikull të shkruar në frëngjisht poeti i ardhshëm mbron idenë e përdorimit të alfabetit latin dhe parashtron pikëpamjet e tij të përparuara për zhvillimin e lëvizjes kombëtare.
Më 1902 Çajupi doli para lexuesit me përmbledhjen poetike “Baba Tomori”, që bëri jehonë dhe u prit mirë për frymën luftarake që mbartte poezia e tij dhe për risinë që ajo sillte në motivet, në frymën dhe në mjetet e shprehjes. Në vjershat atdhetare ndihet ndikimi i Naimit, veçse poezia e Çajupit me këtë temë përshkohet nga nota të forta luftarake dhe nga thirrje të hapura për të rrokur armët kundër pushtuesit. “Çvish rrobat e Robërisë, / Mëmëdhe, / Vish armët e trimërisë, / Se ke ne!” shkruan Çajupi në vjershën “Shqipëtar”.
Në poezinë e tij të zjarrtë Çajupi u bënte jehonë zhvillimeve të vrullshme në lëvizjen kombëtare me agimin e shekullit të ri, që çuan në formimin e çetave të lirisë dhe në kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912.
Poezia e Çajupit vinte gishtin edhe në plagën e përçarjes e të vëllavrasjes dhe i ftonte shqiptarët të linin pas mëritë e të bashkonin armët kundër pushtuesit osman e kundër synimeve të shovinistëve fqinjë. Demokratizmi i përmbajtjes, notat luftarake dhe fryma satirike demaskuese ndaj armiqve të çështjes kombëtare e bënë poezinë e Çajupit të përhapet shpejt e të ketë një ndikim të madh te lexuesit.
Me një ndjenjë të hollë poetike ka trajtuar Çajupi edhe motivet dashurore e ato shoqërore në disa prej vjershave më të mira të “Baba Tomorit”. Në fund të kësaj përmbledhjeje ai ka përfshirë edhe komedinë “14 vjeç dhëndërr”, një komedi realiste që zuri vend të sigurt në repertorin e teatrit shqiptar. Më 1910 ai shkroi komedinë tjetër “Pas vdekjes”, e cila u botua më 1937, 7 vjet pas vdekjes së poetit. Komedia zhvilloi idenë e fejtonit “Klubi i Selanikut”, botuar prej tij më 1909, duke demaskuar ata që ishin bërë vegël e xhonturqve në Shqipëri dhe duke vënë në lojë naivët që binin në grackën e propagandës xhonturke.
E kësaj periudhe është edhe poema satirike në dorëshkrim “Baba Musa lakuriq”, një ritregim parodik i ngjarjeve të biblës. Me këtë vepër ai e zgjeron shumë rrethin e motiveve dhe problematikën e poezisë shqipe, përuron kritikën ndaj veseve e thelbit moral të njeriut, duke sjellë në letërsinë shqipe një përmasë të re, që do ta thellonte më tej satira e Gjergj Fishtës dhe e Faik Konicës.
Me Çajupin nis të shfaqet në jetën e re letrare shqiptare tipi i poetit civik, që ndjeu nga të parët krizën e idealeve të Rilindjes, edhe pse me ato e lidhnin mijëra fije. Ai pati kurajon ta shihte të vërtetën në sy, sepse i kishte dalë dehja nga romantizmi nacional i Rilindjes, i cili, i marrë integralisht, pa një qëndrim kritik dhe vetëkritik, nuk i përgjigjej më situatës së re historike. Përballë imazhit të një jete idilike, poetit i vrisnin sytë plagët shoqërore e morale në trupin e kombit, kur demaskoi pa mëshirë bejlerët e feudalët e degraduar. Përballë mitit të harmonisë shoqërore ai shihte kundërshti e kontraste të mprehta, të cilat i pikasi edhe në gjirin e lëvizjes kombëtare. Në ndeshjen midis vetëdijes romantike dhe vetëdijes realiste, kritike të Çajupit po fitonte kjo e fundit, duke i hapur rrugën realizmit në letërsinë shqiptare të fillimit të shek. XX.
Çajupi u bë një poet popullor edhe sepse e mbrujti poezinë e tij sipas modeleve të poezisë popullore. Ai mbeti një shembull klasik i poetit që shprehu shpirtin e popullit me një gjuhë poetike të thjeshtë e të drejtpërdrejtë, por shprehëse dhe të freskët.

Asdreni (1872-1947)
Aleks Stavre Drenova - Asdreni lindi në Drenovë të Korçës më 1889 dhe mërgoi në moshë fare të re në Rumani. Atje kaloi një jetë me shtrëngesa ekonomike që s’iu ndanë deri ditët e fundit kur mbylli sytë në Bukuresht. Shpejt u aktivizua gjallërisht në përpjekjet e kolonisë së Bukureshtit në luftën për çlirim kombëtar dhe u bë një nga veprimtarët dhe figurat qendrore të asaj kolonie. Nisi të shkruante poezi e artikuj publicistikë në fillim të shek. XX. Vjershat e para i botoi në faqet e shtypit shqiptar. Ato i përmblodhi në librin “Rreze dielli” (1904). Poezia e Asdrenit ndiqte traditën e Naimit e të Çajupit, lartësonte traditat liridashëse të shqiptarëve dhe të kaluarën e tyre, himnizonte dashurinë për atdhe dhe i grishte bashkatdhetarët të rreshtoheshin në luftën për çlirim kombëtar. Vepra më e rëndësishme e Asdrenit e botuar gjatë Rilindjes është “Ëndrra e lotë” (1912). Kjo përmbledhje poezish dallohet për pasurinë e motiveve, për frymën atdhetare e demokratike dhe për një nivel të ri artistik. Në disa poezi të këtij vëllimi poeti demaskon pushtuesit, i thur himn trimërisë që treguan kryengritësit e lirisë në ngjarjet e viteve 1911-1912 dhe fshikullon me nota ironike atë pjesë të parisë që iu shmang luftës çlirimtare. Në këto vjersha, si “Zëri i kryengritësve”, “Krerëve tradhtarë”, “Çpërblimi”, motivet e luftës për çlirim kombëtar u gërshetuan me motivet e pakënaqësisë ndaj padrejtësisë shoqërore. Vepra e Asdrenit shënonte kështu një hap për kalimin nga romantizmi në realizëm, nga paraqitja e idealizuar e jetës dhe e traditave në kritikën e realitetit historik e shoqëror të kohës.
Kjo kritikë dhe ndjenja e zhgënjimit të njerëzve të thjeshtë nga rezultatet e luftës që bënë për çlirim kombëtar e shoqëror, u thellua në krijimtarinë e Asdrenit pas viteve 20 dhe gjeti pasqyrim në vëllimin “Psallme murgu”, që u botua në vitin 1930. Me këtë vepër Asdreni bënte një hap të shënuar përpara edhe si artist. Poezia e Asdrenit dhe e disa krijuesve të tjerë të kësaj periudhe, tregonte se ideja kombëtare po i hapte udhë idesë njerëzore. Asdreni la shumë vjersha në dorëshkrim, midis tyre një përmbledhje poezish me titull “Kambana e Krujës” që u botua pas çlirimit.
Rëndësi në krijimtarinë e Asdrenit ka edhe publicistika e tij. Në artikullin “Dy-tri fjalë për oxhakësinë” botuar në revistën “Albania” të Faik Konicës më 1902, Asdreni demaskon atë pjesë të parisë feudale që merrte nëpër këmbë sakrificat e atyre që derdhnin gjak për lirinë e vendit.
Vend me rëndësi në publicistikën e Asdrenit zënë edhe shkrimet që denoncojnë synimet e shteteve shoviniste fqinje dhe pohojnë besimin e forcave të vërteta kombëtare për fitoren e lirisë.
Asdreni ka hyrë në historinë e letërsisë shqiptare si një poet atdhetar e demokrat, që me veprën e tij ndikoi për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare e shoqërore dhe për pasurimin e poezisë shqipe me forma e mjete të reja shprehëse.

Ndre Mjeda (1866-1937)

Motivet atdhetare e demokratike formojnë përmbajtjen edhe të krijimtarisë poetike të Ndre Mjedës, një poet i lindur në Shkodër dhe i shkolluar për teologji në disa vende të Evropës kur u kthye në atdhe, punoi si famulltar. Iu kushtua që herët lëvizjes atdhetare. Më 1901 së bashku me të vëllanë themeloi shoqërinë “Agimi”, e cila krijoi një alfabet të shqipes dhe botoi disa tekste me këtë alfabet. Për përgatitjen filologjike që kishte më 1902 mori pjesë në një kongres orientalistësh që u mbajt në Hamburg, kurse në Kongresin e Manastirit më 1908 u zgjodh anëtar i Komisionit për hartimin e alfabetit të njësuar të shqipes. Më 1916-1917 ishte anëtar i Komisisë Letrare në Shkodër. Mori pjesë aktive në lëvizjen demokratike të viteve 1920-1924 dhe u zgjodh edhe deputet. Pas rënies së kësaj lëvizjeje u tërhoq nga jeta politike dhe punoi si prift i thjeshtë në Kukël. Vitet e fundit i mbylli si mësues i gjuhës shqipe në Shkodër.
Krijimtaria poetike e Ndre Mjedës nis herët, por pjesën më të madhe të poezisë së tij e botoi pas shpalljes së Pavarësisë. Përmbledhja e parë që botoi në ato vite ishte “Juvenilia” (1917), ku përfshihen vjersha të shkruara në fund të shek. XIX e në fillim të shek. XX.
Poema romantike “Vaji i bylbylit”, e shkruar më 1887 në frymën e Rilindjes, përshkohet nga ideja patriotike dhe nga malli i të mërguarit për vendlindjen. Por krahas vjershave me tone elegjiake Ndre Mjeda shkroi dhe poezi të mbrujtura me frymën luftarake të poezisë së fundit të Rilindjes. Në poemën “Liria” (1910-1911) gjeti jehonë kryengritja e malësorëve të Veriut më 1911, lufta e tyre dhe aspirata për drejtësi shoqërore. Motivet shoqërore dhe fryma demokratike erdhën duke u thelluar në krijimtarinë e Ndre Mjedës. Në poezinë “Mustafa Pasha në Babunë” poeti ka shpotitur qëndrimin e lëkundshëm të asaj pjese të parisë feudale që iu shmang luftës kundër pushtuesit osman. Ndre Mjeda është autor edhe i shumë krijimeve për fëmijë, të mbrujtura me idetë e moralit të Rilindjes, me frymën e dashurisë për njeriun, për lirinë dhe për natyrën.

Shtjefën Gjeçovi (1873-1929)
Shkrimtar, etnolog e arkeolog, që u dallua sidomos në lëmin e zbulimit dhe të afirmimit të traditave etnokulturore të shqiptarëve. Përgatiti veprën madhore “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, pjesë të së cilës u botuan me gjallje të tij në revistën “Hylli i Dritës”; si libër më vete doli në vitin 1933 me një parathënie të Gjergj Fishtës. Kjo vepër është një monument i së drejtës zakonore të shqiptarëve dhe e bëri të njohur autorin në rrethet shkencore.
Shtjefën Gjeçovi lindi në Janievë (Kosovë) ku mori mësimet e para, kurse të mesmet i kreu në Kolegjin Françeskan të Troshanit, për të vijuar më pas studimet teologjike në Bosnjë. Shërbeu si famulltar në vise të ndryshme, si në Pejë, në Kurbin, në Gomsiqe etj. Në Arbënesh të Zarës punoi për një kohë si mësues i shqipes. Mori pjesë në kryengritjet kundërosmane të viteve 1909-1912 dhe më pas në Luftën e Vlorës më 1920. Duke jetuar mes njerëzve mblodhi traditat gojore, etnografike, të drejtën zakonore dhe u interesua për gjuhësinë e arkeologjisë. Gjithë veprimtarinë e tij të shumanshme kulturore e përshkon atdhetarizmi. Kjo veprimtari u bë shkak të vihej në shenjë të rretheve shoviniste serbe, të cilat organizuan vrasjen e tij më 14 tetor 1929.
Gjeçovi është autor i Dramës “Dashtunia e Atdheut” (1901), i veprës morale-didaktike “Agimi i Gjytetnisë” (1910) dhe i shumë artikujve e studimeve etnologjike e arkeologjike botuar në organe të ndryshme të shtypit të kohës, sidomos në revistën “Albania” të F. Konicës, ku bashkëpunoi me pseudonimin “Lkeni i Hasit”. Gjeçovi la shumë vepra në dorëshkrim, si “Shqiptari ngadhnjyes” (1904), “Princi i Dibrave” apo “Mojs Golemi” (Dramë), “Mnera e Prezës” (1902), “Përkrenarja e Skënderbeut” etj. Shumica e këtyre dorëshkrimeve ruhen në Arkivin e Shtetit në Tiranë.
Puna e Gjeçovit është në vazhdën e veprimtarëve të Rilindjes për të mbledhur e për të dëshmuar traditat kombëtare dhe lashtësinë historike të shqiptarëve, kulturën e tyre materiale dhe shpirtërore, për të lëvruar fjalën shqipe dhe për të forcuar vetëdijen kombëtare të popullit të vet.
*
* *
Vitet e fundit të Rilindjes u aktivizua edhe një brez poetësh të tjerë. Filip Shiroka (1859-1935), që pati botuar një vjershë luftarake me titull “Në armë Shqipëri” në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Më 1933 nxori vëllimin “Zani i zemrës”, ku përmblodhi vjersha atdhetare të shkruara në kohë të ndryshme, midis tyre poezinë e njohur “Shko dallëndyshe”, e cila është e mbushur me mall për vendlindjen. Ai mbeti në kujtesën e lexuesve si poet i mallit për atdhe.
Në fillim të shek. XX në faqet e shtypit botuan vjersha edhe Luigj Gurakuqi (1879-1925), Hilë Mosi (1885-1933), Risto Siliqi (1882-1936), Mihal Grameno (1872-1931) e të tjerë. Luigj Gurakuqi, përveç poezisë së tij atdhetare, shquhet edhe në fushë të mendimit estetik e kritik. Ai mori pjesë gjithashtu në Kongresin e Manastirit. Në vitet e Revolucionit të qershorit ai u bë një nga figurat qendrore të kohës, përkrah Fan Nolit. Risto Siliqi, veç të tjerave, u bë kronikan i kryengritjeve të malësisë për liri me veprën “Pasqyra e ditëve të përgjakshme” (1912).
Në këtë periudhë hynë në lëvizjen kombëtare e letrare edhe Gjergj Fishta (1871-1940) e Faik Konica (1876-1942), të cilët do ta zhvillonin veprimtarinë e tyre krijuese kryesisht në vitet e Pavarësisë, duke u bërë dy nga figurat qendrore të kulturës shqiptare të kohës.



Folklori dhe folkloristika
Epoka e Rilindjes shënoi një pasurim të mëtejshëm të folklorit, një rritje cilësore si në përmbajtje, ashtu edhe në konceptimin e dukurive shoqërore-politike, në raport me folklorin e periudhave të mëparshme historike.
Ndonëse fillimet e folkloristikës shqiptare shënohen me botimin e një numri fjalësh të urta nga Frang Bardhi më 1635, është kryesisht gjysma e dytë e shek. XIX periudha, gjatë së cilës u bë i mundur publikimi i shumë përmbledhjeve me krijime folklorike, të mbledhësve të ndryshëm shqiptarë e të huaj.
Shqiptarët që u morën me mbledhjen dhe me botimin e folklorit u nisën për vepra të tilla të nxitur kryesisht nga motive atdhetare. Thimi Mitkoja në parathënien e botuar te përmbledhja e tij folklorike “Bëleta shqiptare” shpreh qartë qëllimin e ndërmarrjes së tij: “shpëtimi dhe dhënia brezave që vinë, i fjalëvet dhe i tekstevet shqipe, të cilat, para disa vjetësh i mblodha me shumë mundim e shpenzime, dhe besoj se do të kenë një vleftë, sepse në këto duket origjina, karakteri, zakonet e racës shqiptare...”.
Spiro Dineja, duke shkruar për vlerat e krijimtarisë folklorike në përgjithësi dhe të këngëve në veçanti, në parathënien e përmbledhjes “Valët e detit” (1908) pohon se “këto janë shumë të nevojshme e të vjëjtura për kombin tonë, se ndër këto shikonjëm të ngjarat e çdo kohe, që kanë shkuar si valët e detit dhe prej këtyreve munt të dalë një istori e plotë”.
Në parathënien e përmbledhjes së Vinçenc Prenushit “Kangë popullore gegënishte” (1911) thuhet se qëllimi i botimit “asht përparimi dhe qytetërimi i kombit... Kanga popullore asht e madhnueshme për kah t’benët e vet t’përmrenshëm, asht e hijshme edhe kah trajta e vet... ajo do ruajtë si një visar i çmueshëm, si një flakë, prej t’cillës do t’marrë dritë e ner komi”.
Rilindësit që u morën me folklorin përgjithësisht e çmonin atë si pjesë të rëndësishme të trashëgimisë e të vazhdimësisë kulturore të kombit shqiptar, një nga dëshmitë e vetëqenies kombëtare, tregues të aftësive e të mundësive që kishte pasur dhe vijonte të kishte populli ynë për krijimin e vlerave artistike shpirtërore.
Ndonjë prej këtyre atdhetarëve të përkushtuar, siç ishte Thimi Mitkoja, e shihte folklorin edhe si një potencial me vlera të spikatura dhe me funksione të qarta për krijimin e një hapësire të njësuar shqiptare, duke iu kundërvënë përpjekjeve asimiluese, por edhe proceseve vetëmënjanuese kombëtare, kudo që jetonin shqiptarët. Sipas tyre, edhe folklori jepte ndihmesën e vet për të ruajtur të gjallë dhe për të përforcuar ndërgjegjen kombëtare, si dhe për të dëshmuar identitetin kombëtar shqiptar. “Shqiptari, duke dashur pa fund atdheun e tij, do dhe bashkatdhetarin e tij, edhe kur ay është në tjetër fe, sepse fenë e ka në vend të dytë, kur puna është për atdheun e përgjithshëm. Në këngët heroike të popullit gjenden shumë shembëlla të tilla, që s’e kanë shoqen, patriotizmi dhe lirije të fesë”.
Këto mendime të shprehura nga Thimi Mitkoja hasen edhe te rilindës të tjerë që u morën me folklorin. Këta e shihnin folklorin si përcjellës të vlerave shpirtërore, të tipareve e të virtyteve më të qenësishme të shqiptarëve, të ndjenjave e të shijeve të tyre.
Gjatë periudhës së Rilindjes u shtrua edhe nevoja e njohjes dhe e botimit të kulturës popullore në përgjithësi e të folklorit në veçanti, si lëndë e parë për ndriçimin e shumë problemeve nga e shkuara dhe nga bashkëkohësia, por edhe si nxitje për të ardhmen. Mbledhja e botimi i folklorit, sipas tyre, do t’i shërbente për të pohuar gjenezën e lashtë e të përbashkët të shqiptarëve (krijimtaria folklorike e kohës në një masë të madhe ishte përcjellë nga rrjedhat shekullore), si edhe për ruajtjen e vlerave më të qenësishme brenda njësisë etnike.
Nga ana tjetër, sipas rilindësve, folklori ndihmonte bashkimin kombëtar, zgjonte ndërgjegjen disi të topitur, e hidhte popullin në veprime konkrete për çlirim nga pushtuesit. Po kështu, folklori shërbente edhe për krijimin e kulturës së re që i duhej mëmëdheut si për të arritur çlirimin kombëtar, ashtu edhe për të formuar një shtet të pavarur.
Duke u nisur nga konceptime të tilla, një varg rilindësish si De Rada, Zef Jubani, Spiro Dineja, Shtjefën Gjeçovi, Vinçenc Prenushi etj. dhe mbi të gjithë Thimi Mitkoja, jo vetëm që mblodhën nga mjedise të ndryshme, por edhe botuan krijime e vëllime të veçanta folklorike. Ndonjë prej tyre, si Elena Gjika, De Rada etj., hartuan edhe trajtesa shkencore me nivel të lartë për kohën. Për herë të parë në historinë e folkloristikës shqiptare u bënë botime të veçanta folklorike. Dolën përmbledhjet e para të folklorit shqiptar, të cilat iluministët e Rilindjes i çmonin jo vetëm për vlerat artistike letrare, por edhe si mjete për mësimin e lëvrimin e gjuhës amtare, për afirmimin e kulturës kombëtare shqiptare dhe për ngritjen e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve. Ngjarje e shënuar është veçanërisht botimi më 1878 i vëllimit të Thimi Mitkos “Bëleta shqiptare” (Egjipt), që përbën hapin më të rëndësishëm në pasqyrimin ndërkrahinor të krijimtarisë gojore, për gjerësinë e llojeve e të zhanreve folklorike, për njohjen e për respektimin e kritereve të regjistrimit e të botimit folklorik. Me këtë përmbledhje folklorike Thimi Mitkoja u bë i njohur si themelues i folkloristikës shqiptare. Sikurse vë në dukje në parathënie, qëllimi i tij ishte t’u jepte nxitje bashkatdhetarëve shqiptarë që të kulturoheshin dhe të studionin gjuhën amtare, e cila “është ushqimi i parë i përbashkët që i jep gjallëri popullit”.
Nëse atdhetarët rilindës u morën me folklorin të nisur kryesisht nga shërbimi që i bënin kombit të tyre, pati edhe një numër të huajsh, që përgjithësisht për interesa studimore të natyrës gjuhësore, regjistruan e botuan edhe krijime të ndryshme folklorike. Midis tyre radhiten G. Hahni, A. Dozoni, G. Majeri, H. Pederseni, N. Jokli etj. Ndihmesa e tyre ishte shumë e çmuar, pasi dokumentohej jeta e folklorit shqiptar, shprehej e pasqyrohej shumëllojshmëria folklorike. Të huajt që mblodhën folklor shqiptar, duke e përkthyer lëndën e mbledhur në gjuhët e tyre për ta botuar, mundësonin gjithashtu njohjen e vlerësimin e folklorit shqiptar, por edhe të kombit shqiptar, nga opinioni shkencor i huaj.
Krijimtaria folklorike gjatë Rilindjes qarkulloi dhe u pasurua në lloje e në zhanre të ndryshme, duke shprehur në mënyrat e veta specifike periudhën kohore dhe problematikën që ajo ngërthente. Por në mënyrë më të drejtpërdrejtë dhe më të hapur periudhën historike të Rilindjes Kombëtare e pasqyrojnë këngët e epikës historike dhe të mërgimit, duke qenë, së pari, krijimtari e komunikimit artistik, dhe, së dyti, edhe plotësim i dëshmive historike.
Krijimet poetike në përbërje të këngëve përkatëse, siç janë shprehur folkloristët shqiptarë, gjatë Rilindjes “marrin një zhvillim të brendshëm më demokratik, më masiv, veçori këto që harmonizohen me gjerësinë dhe karakterin popullor të lëvizjeve”. Duke qenë bashkatdhetare e historisë, kënga historike u bën jehonë artistikisht kundërshtive, qëndresave, revoltave, kryengritjeve kundër pushtuesve që nga ato të karakterit më të kufizuar lokal, krahinor, deri në ato të një plani më gjithëpërfshirës ndërkrahinor e kombëtar.
Kundërvënia vendas - të huaj, e kthyer në shprehjen shqiptarë - osmanllinj, që shprehte dallimin kombëtar, sipas këngëve historike shqiptare të periudhave të mëparshme, gjatë Rilindjes bëhet një dukuri mjaft e kristalizuar. Ideja e bashkimit kombëtar, pa dallim feje e krahine, shihet në mjaft tekste këngësh historike, si një kërkesë e domosdoshme, si e vetmja rrugë për të arritur lirinë e pavarësinë, qëndresën dhe përballimin e qarqeve shoviniste fqinje e të Fuqive të Mëdha që i përkrahnin. Vetëm te botimi i përmendur i Thimi Mitkos ndër të tjera gjejmë edhe vargje të tilla: “Shqipëria anë mb’anë / U ngren’ e një fjalë thanë: / - Mbretit s’i apëm nizamë!”; “O shokë, ndë kini besë, / Kush ka lindur do të vdesë. / Shqypëtarë ne na thonë, / Bëjmë si ç’kemi zakonë”; “Ziafeti i osmanllisë / Eshtë helm i Shqipërisë”; “Sulltan, mos dëgjo Frëngjinë, / Na s’lëshojmë Shqipërinë”; “Frënk, e gjeç nga Perëndia, / S’ë se humbi Shqipëria. / Na madhuat Malëzinë, / Sërbin’ edhe Grekërinë, / Harruatë Shqipërinë, / Q’ i ka trimat si shahinë”.
Një ndërgjegjësim i tillë popullor kalon përmes momentesh të ndryshme kulmore, të përcjella nga këngët popullore. Krijohen e qarkullojnë cikle këngësh për ngjarje shumë të rëndësishme, për situata nxitëse, shpresëdhënëse e tronditëse dhe këngë të veçanta për ngjarje më të kufizuara. Në tërësinë e tyre këto këngë janë me interes edhe për të pasqyruar dhe për të pasuruar kronikën historike të periudhës së Rilindjes Kombëtare. Nuk ka ngjarje të rëndësishme të lëvizjes kombëtare të kësaj epoke që të mos ketë lënë gjurmë të thella në ndërgjegjen e popullit, i cili i ka përjetësuar ato në këngët e tij historike.
Epika historike shqiptare, e krijuar gjatë Rilindjes Kombëtare, në rend kronologjik grupohet në tri etapa: a) Këngët e viteve 1831-1847; b) ato të gjysmës së dytë të shek. XIX, me pikë kulmore ngjarjet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit; c) këngët për ngjarjet që vijojnë deri në shpalljen e Pavarësisë.
Grupi i parë zë fill me pasqyrimin e njërës prej kryengritjeve të fshatarësisë të trevave të Jugut më 1831 (Leskovik, Kolonjë, Përmet, Tepelenë), vijon me veprimet sulmuese kundër administratës së pushtuesit më 1833-1834 (Delvinë, Tepelenë e Berat), me kryengritjen e armatosur të Kosovës (1833), me luftimet për të mos lejuar zbatimin e ligjeve centralizuese më 1844-1845 (Shkodër, Dibër, Çermenikë, Malësi e Gjakovës, Prishtinë etj.), deri te momenti i rëndësishëm i vitit 1847, kur në jug të vendit pati kryengritje popullore të përgjithshme me shumë jehonë kundër administratës osmane.
Nëpërmjet këngëve popullore përcillen skena të tëra, ku pasqyrohet tabloja e gjendjes politike e shoqërore e kohës. Shohim në to kushtrimet popullore, dhënien e besës, ngritjen e gatishmërinë e shtresave të gjera popullore për t’u hedhur në sulme dhe për të sakrifikuar në luftë kundër pushtuesit: “Melesini maja-maja, / E rreh topi e kumbaraja... / Kjo kisha me një kamare, / Nizamët i shojti fare”; “Shkodra të vetën e bani, / I erdh hakut Osmanllisë”; “Kurvelesh, krie të ngrini, / Gra e burra armë vini, / Anën e detit të zini, / Se na pllakosi qafiri”; “Kur të çahen kullat tona, / Plot me gjak dirgjet Valbona”; “Shqipëria anembanë / U ngren’ e një fjalë thanë: / - Mbretit s’i apëm nizamë”.
Në këto këngë, krahas figurave shumë të njohura, si Zylyftar Poda, Zenel Gjoleka, Tafil Buzi, Çelo Picari etj., dalin edhe një varg personazhesh të tjera, të spikatura në luftime të ndryshme, si Zenel Xhafoja, Balili i Xhixhisë, Sinan Maloja, Labë Duka etj.
Këngët e etapës së dytë gjatë Rilindjes Kombëtare pasqyrojnë jehonën e lëvizjeve të mëtejshme kundër pushtuesve osmanë, por edhe një temë të re, siç ishte ajo e mbrojtjes së tërësisë tokësore të atdheut nga synimet dhe përpjekjet e qarqeve shoviniste fqinje, me nxitjen e Fuqive të Mëdha të kohës. Kalojnë nëpërmjet këngëve historike pamje tragjike, si shpërnguljet e shqiptarëve nga Leskovci, Prekupla, Vranja (1877-1878) etj.: “Oh, muhaxhirt, o bre, kah po shkojn-e, / Dru e gur, bre, ç’po vajtojn-e”.
Gjendja e vështirë për popullin tonë gjatë viteve 1875-1878, e krijuar nga Kriza Lindore, me pikë kulmore Kongresin e Berlinit, përshkallëzoi qëndresën dhe i nxiti shqiptarët të organizojnë luftën për mbrojtjen e tërësisë tokësore të vendit. Idetë e mëdha të Rilindjes tingëlluan me forcë të veçantë në këngët epike kushtuar Lidhjes së Prizrenit (1878-1881), në të cilat përjetësohet njëkohësisht qëndresa e pashembullt e popullit shqiptar kundër shteteve shoviniste fqinje për mbrojtjen e tërësisë së tokave shqiptare, si edhe lufta e tij për autonominë e vendit kundër ushtrisë osmane të Dervish Pashës.
Këngët për Lidhjen Shqiptare shprehin veçoritë dhe idetë e reja të kësaj epoke: formimin e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar, karakterin e përgjithshëm mbarëshqiptar të luftës së Lidhjes, idenë e saj të madhe të bashkimit kombëtar të të gjithë shqiptarëve pa dallim feje e krahine. U krijuan atëherë shumë këngë për ngjarjet dhe për personazhet aktive të tyre, të pasuruara me një numër risish ideo-estetike. Mund të përmendet, ndër të tjera, përfshirja në kryengritje e pothuajse të gjitha mjediseve shqiptare, me vetëdijen e plotë se luftohej për të mbrojtur interesat e lartë të popullit e të atdheut. Në këngët popullore theksohet se në këtë luftë “ngrihet në këmbë e tanë shqiptaria”, “se jena nis m’u ba milet (komb)” etj. Gjerësinë e luftës së Lidhjes dhe veçanërisht pjesëmarrjen në Kuvendin e Gjirokastrës (1880) të përfaqësuesve të të gjitha viseve shqiptare të Veriut e të Jugut, poeti popullor e jep në këto vargje: “Kurvelesh e Gegëri, / ç’u mblodhën në Egjëri”.
U krijuan cikle këngësh për ngjarjet sa historike, aq edhe dramatike, që ndodhën në vitet 1878 deri më 1881. Të tilla ishin, midis të tjerash, këngët për mbrojtjen e Plavës e të Gucisë, të Hotit, të Grudës e të Ulqinit. Në të gjitha këto beteja shpërtheu bindshëm forca e qëndresës së vendosur shqiptare, një solidaritet i paparë, që shprehte unitetin kombëtar. Kudo shfaqet heroizmi masiv, por veçohen nga këngët edhe trimat e paepur, si Zhuj Selmani e Jakup Feri, Sadik Hamza e Çel Shabani etj.: “Te bjen dielli e praron hana, / Zhuj Selman nuk ban ma nana”; “Jakup Feri, zok sokolit, / Met shehit në ball’ t’llogorit”.
Në të njëjtën kohë, edhe ndaj pushtuesve osmanë u mbajt i njëjti qëndrim sfidues me armë në dorë. Nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit shpërthyen kudo kryengritje të armatosura, qëndresa u bë masive. Vrasja e mareshalit turk, Mehmet Ali pashë Maxharit në Gjakovë në shtator të vitit 1878, paralajmëroi që populli shqiptar ishte i vendosur për të ecur në rrugën drejt lirisë.
Në këngët kushtuar betejave historike të shqiptarëve në Kosovë kundër ushtrive të Dervish Pashës, pasqyrohet heroizmi dhe guximi i luftëtarëve popullorë kosovarë që u mbërthyen “fyt më fyt me armikun”, që nuk u prapsën para ushtrive osmane edhe pse merrnin nga “shtatë plumba për shtat”, që qëndronin krenarë edhe kur e kishin litarin në grykë si Sef Kosharja: “Sef Kosharja, trim i fisit, / Hije t’paska maja e lisit. / Hije m’ka, o djemt e mi, / Kam dhanë jetën për Shqipni”.
Spikasin në këngët historike për këtë periudhë personazhe me karakteristika vetjake, por me rrezatim të gjerë kombëtar, si Abdyl Frashëri, Ymer Prizreni, Mic Sokoli, Sef Kosharja, Ali Ibra, Çun Delia etj.: “Mic Sokoli ban me dorë: / -Besa, shok’, nuk muj me folë, / Se m’ka ra do gjak në gojë, / Se m’ka ra do gjak në bark, / Shtat’ martina i kam në shtat”.
Ndonëse Lidhja Shqiptare e Prizrenit u thye ushtarakisht, veprimtaritë dhe idetë e saj ngjallën e ruajtën dëshirën dhe shpresën e popullit shqiptar për autonomi e për pavarësi. Ato u bënë shtysë e fuqishme për vazhdimësinë e përpjekjeve të pareshtura, deri në arritjen e shpalljes së Pavarësisë.
Në këngë të ndryshme pasqyrohen njëra pas tjetrës ngjarjet e zhvilluara në Dibër (1881) kundër qeveritarëve turq, kryengritja e malësorëve të Shkodrës (1883), ajo e Kosovës me Sulejman Vokshin e Ali Ibrën në krye kundër Vesel Pashës (1885), luftimet e Dibrës kundër Menduh Pashës (1884), Lidhja e Pejës, luftimet e kosovarëve kundër Çekrez Pashës, përleshjet e shpatarakëve me forcat turke, luftimet e zhvilluara kundër trupave të Shemsi Pashës në Kosovë (1903-1904), kryengritja e Kurbinit dhe e Krujës (1906-1907) etj.
Këngët historike pas Lidhjes së Prizrenit deri në shpalljen e Pavarësisë përcjellin frymën liridashëse të popullit shqiptar, që gjithmonë u gjend në luftëra me karakter mbrojtës e çlirimtar. Një gjë e tillë shihet në rend kronologjik te këngët që pasqyrojnë ngritjen e çetave të para kombëtare dhe veprimet e tyre të armatosura (1906-1908). Aksionet e tyre konceptohen nga këngëtarë popullorë si pjesë e luftës së përgjithshme për çlirim kombëtar: “Lule Çerçiz Topulli, / Vulose për Shqipëri”.
Kënga historike pasqyron gjithashtu artistikisht kryengritjet e gjera kundërosmane në vitet 1910-1912. Janë kënduar kryengritjet dhe luftërat e popullit shqiptar kundër ekspeditave famëkeqe turke të kryesuara nga Shemsi Pasha e veçanërisht nga Shefqet Turgut pasha. Krahas mizorisë së pushtuesit, në këngët e ndryshme spikat heroizmi i luftëtarëve në Kaçanik, Carralevë, Boletin, ngado në Kosovë, në Malësi të Madhe, në Zadrimë, në Mirditë, në Himarë etj. Dalin me madhështinë e tyre figurat e udhëheqësve popullorë, si Idriz Seferi, Dedë Gjo Luli, Mehmet Shpendi, Isa Boletini, Hasan Prishtina, Bajram Curri etj., por edhe dhjetëra e qindra luftëtarë të tjerë në shërbim të lirisë.
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor të vitit 1912, si një kurorëzim i gjithë epokës së Rilindjes, gjeti gjithashtu pasqyrim në këngët popullore. Cikli i këngëve për Shpalljen e Pavarësisë shpreh fuqishëm vendosmërinë e përfaqësuesve të popullit shqiptar të mbledhur në Kuvendin e Vlorës për të hedhur poshtë zgjedhën osmane, për të përmbushur aspiratën shekullore të popullit, për ta bërë Shqipërinë të lirë e të pavarur. Përfaqësuesit e të gjitha krahinave shqiptare, me Ismail Qemalin në krye, shpallin hapur dëshirën dhe vullnetin e kombit shqiptar për të qenë i pavarur: “Nuk ka vent këtu Turqia, / Ja të vdesim, ja të rrojmë, / Ësht’ e jona Shqipëria!”
Krahas këngëve të epikës historike, periudhën e Rilindjes sonë Kombëtare e pasqyrojnë edhe këngët e quajtura të nizamit. Këto këngë përbëjnë një lloj të veçantë folklorik, të krijuar pikërisht gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare. Ato janë shprehje e përjetimit, e qëndresës dhe e reagimit popullor ndaj zbatimit të njërit prej ligjeve të Tanzimatit, siç ishte organizimi i ushtrisë osmane nëpërmjet rekrutimit të detyrueshëm e të përgjithshëm. Me zbatimin e dhunshëm të këtij ligji nga viset shqiptare largohej ajka e popullsisë, brezi i ri. Një gjë e tillë krijonte shqetësime, vuajtje në planin individual e familjar, por njëkohësisht kjo përbënte dhe një plagë kombëtare.
Këngët e nizamëve, me vlera të spikatura artistike, shprehin me nota elegjiake vuajtjet e rekrutëve, mallin e tyre për të afërmit dhe për atdheun. Në mënyrë të veçantë këto këngë shprehin edhe qëndresën popullore kundër Turqisë në rrafsh kombëtar. Duke iu kundërvënë nizamisë, duke mos e pranuar dhe duke e kundërshtuar atë, populli në krijimet e veta shprehte besimin se do të shmangej largimi nga vendi i forcave të vërteta që mund të sillnin çlirimin e Shqipërisë. Prandaj, nuk është e rastit që në shumicën e këtyre këngëve kemi fillesën me vargje të tilla: “Ju nizamt e shqiptarisë”.
Ajo pjesë e folklorit shqiptar, e cila më drejtpërdrejt shpreh e pasqyron periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, jo vetëm përbën një thesar të vërtetë të trashëgimisë kulturore të kombit shqiptar, por sjell edhe ndihmesën e vet në ndriçimin e historisë shqiptare të asaj periudhe.

[Laberia]

Artet figurative
Në gjysmën e dytë të shek. XIX doli një plejadë e tërë piktorësh, shumica e të cilëve, të përfshirë në lëvizjen për çlirimin kombëtar, filloi të trajtonte temat e reja që i diktonte koha. Edhe kur u rikthyen ndonjëherë, për arsye ekonomike, në tematikën kishtare, krijimet e tyre ishin larg misticizmit kristian tashmë të kapërcyer. Zhvillimi më i plotë i parimit të realizmit përbrenda pikturës kishtare haset në krijimtarinë e Kolë Idromenos (1860-1939), njërit prej themeluesve kryesorë të shkollës realiste të arteve figurative shqiptare. Piktorin nuk e tërhiqte aq shumë trajtimi tradicional i shenjtorëve, por jeta e gjallë, figurat e bashkëkohësve të tij, të fshatarëve e të zejtarëve. Midis këtyre njerëzve realë, me tipat e kostumet shqiptare të kohës dhe në peisazhet konkrete të vendit, ndodhet edhe figura e Krishtit dhe ajo e Shën Mërisë. Në trajtimin e figurave të fundit ndihet ndikimi i fuqishëm i artit të Rilindjes Italiane, ndikim që u shtri edhe në mënyrën e të kompozuarit të disa skenave.
Piktura laike e mirëfilltë e Rilindjes nisi atëherë kur artistët rrokën temat e reja që u jepte realiteti e Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe u mënjanua kufizimi mesjetar. Veçanti e pikturës rilindëse është zhvillimi pothuajse paralel i dy linjave: i linjës atdhetare-historike dhe i asaj me temë nga aktualiteti. Për të parën, që karakterizohej nga nota të theksuara romantike, burim frymëzimi u bë figura e Skënderbeut, figurë që evokohej si kushtrim i luftës për liri e pavarësi. E dyta e ktheu vëmendjen ndaj njeriut të thjeshtë, ndaj hidhërimeve të shumta e gëzimeve të rralla të tij përmes skenave etnografike-folkloristike dhe trajtimit individual psikologjik e shoqëror të portreteve. Objekt i pasqyrimit u bënë fshatarët, zanatçinjtë e në disa raste figura e gruas dhe e intelektualit.
Piktorët e parë të Rilindjes që trajtuan temën historike, thuajse të gjithë kanë qenë autodidaktë e ikonografë. Duke qenë përballë një subjekti e figure reale, siç ishte ajo e heroit kombëtar, Skënderbeut, ata u larguan gjithnjë e më shumë nga ngurtësia e ftohtësia ikonografike. Por të mësuar që më parë të punonin sipas modelesh, ata nuk arritën të krijonin vepra tërësisht të pavarura dhe u drejtuan te veprat me të njëjtën temë të artit evropian, sidomos te gravurat. Ky ndikim vërehet si në portretin më të hershëm që njihet për Skënderbeun, të Gjergj Panaritit (1883), ashtu edhe në punimet e bashkëkohësve të tij, Anastas Nikollë Ballamaçi dhe Theohar Gjini. Anastas Ballamaçi e ka paraqitur heroin në figurë të plotë mbi kalë, në sfond beteje, edhe sepse i tillë ruhej ai në imagjinatën e popullit, duke u përpjekur të rikrijojë përmes koloritit vetjak e frymës epike një atmosferë plot patos romantik.
Nga plejada e piktorëve që punuan sipas modelesh, më tej shkoi Spiro Xega (1863-1953), autori i një cikli romantik heroik prej më se tetë veprash mbi heroin. Duke filluar me tablonë “Skënderbeu”, pikturuar më 1913 (punimet e mëparshme për Skënderbeun nuk janë ruajtur), vihet re këmbëngulja e artistit për t’u lidhur më mirë me objektin, për të qenë më i lirë dhe më i qartë. Skënderbeu jepet jo vetëm me tiparet e luftëtarit, por edhe të një udhëheqësi ushtarak të shquar, pa arritur të shkëputet plotësisht nga trajtimi pompoz, me karakter parade e nga ajo frymë e theksuar kalorsiake që vihej re edhe në veprat e mëparshme me këtë temë.
Interesi për jetën e përditshme të njeriut, për botën e brendshme dhe tiparet shoqërore të tij, janë prirjet gjithnjë në rritje që karakterizojnë linjën tjetër të arteve figurative, që u zhvillua përkrah temës historiko-atdhetare. Në fillim u tregua një interes i veçantë për krijimtarinë e pasur dhe origjinale të popullit shqiptar përmes trajtimit të temave etnografiko-folkloristike. Ky ishte interesi i natyrshëm i një arti, të cilit ndër shekuj i ishte mohuar e drejta e pasqyrimit të lirë e të drejtpërdrejtë të bukurive dhe të zakoneve origjinale të popullit të tij. Një nga veprat më të hershme të këtij lloji është “Dasma shkodrane” e Kolë Idromenos. Ajo është trajtuar si një skenë e gëzuar e përcjelljes së nuses nga shtëpia atërore. Vepra ka vlera etnografiko-folklorike, sepse na jep larminë dhe bukurinë e kostumeve popullore, nëpërmjet trajtimit të hollësishëm të detajeve dhe të veçorive të veshjes. Por ajo ka edhe vlera të theksuara piktoreske me gamën e buzëqeshur të ngjyrave, që krijon atmosferën e ngrohtë gazmore.
Lidhja e ngushtë me krijimtarinë popullore i ndihmuan piktorët e Rilindjes të kuptonin më thellë tipin dhe njeriun shqiptar. Nga paraqitja e jashtme e tipareve konkrete kalohet shpejt në zbërthimin psikologjik e shoqëror të portretit. Ky kapërcim u ndje te “Motra Tone” (1883) e Kolë Idromenos, një nga pikturat më të bukura për vizatimin dhe për koloritin e begatë, të cilët piktori i ka përçuar me kujdesin e një artizani mesjetar, pa mbuluar pas detajeve natyrën e ndrojtur të vajzës së re shkodrane.
Herët u shfaq edhe te Spiro Xega interesi për të fiksuar bashkëkohësit e tij, duke u përpjekur jo vetëm të hyjë në botën psikologjike, por t’i karakterizojë portretuarët e tij edhe nga ana shoqërore. “Teto Qyrana” dhe portreti i Parashqevisë, të punuara në vitin 1901, janë nga punimet e tij më të mira të kësaj periudhe. “Teto Qyrana” është një grua tipike korçare. Nga shprehja e fytyrës dhe nga veshja e thjeshtë duket se ajo e kalon pjesën më të madhe të kohës në punën e lodhshme pranë tezgjahut si endëse qilimash. Një pamje dhe një botë tjetër na hap Parashqevia. Portreti zbërthen botën e brendshme të saj, ndjenjën e epërsisë që ka si grua e re e bukur dhe si përfaqësuese e një shtrese të kamur.
Por modelin e atij realizimi, që më vonë përcaktoi stilin e tërë pikturës sonë, e gjejmë te “Portreti i fshatarit” nga Zadrima të Kolë Idromenos dhe te “Dr. Prel”, vepër e Ndoc Martinit (1880-1917). Fshatari është njeri i punës, i munduar, që vështron përpara disi i lodhur e i mallëngjyer, pa i munguar edhe shprehja prej guximtari, ndërsa te “Dr. Prel” ndihet qartë pakënaqësia e intelektualit ndaj asaj shoqërie që ndrydh energjitë e talentin.
Në portret, si gjini e rëndësishme që drejton vëmendjen ndaj njeriut të gjallë, mbizotëron koloriti i ngrysur në kontrast me ngjyrat e ndezura e të gëzuara të qëndisjeve, të qilimave e të veshjeve ku populli derdhte tërë talentin dhe ëndrrat e tij të bukura. Qëndrimi kritik ndaj realitetit ishte shprehje e njohjes dhe e pasqyrimit më të thelluar të jetës, shenjë e rritjes së nivelit artistik dhe e frymës realiste në pikturë.
Pavarësisht nga kushtet e rrethanat e vështira që i frenonin, piktorët e periudhës së Rilindjes janë ballafaquar me guxim me realitetin, me jetën, duke nxjerrë së andejmi temat e subjektet e tyre. Sado të ndryshëm të jenë si individualitete krijuese, tek ata gjendet kurdoherë diçka e përbashkët në plan të interesave tematike, pasi i njëjtë ka qenë edhe ideali që i frymëzonte, dashuria për atdheun, për popullin, për historinë dhe për jetën e tij. Që këtej rrjedh edhe karakteristika e përgjithshme e piktorëve të asaj kohe, gërshetimi tematik i aktuales me historiken. Pjesa më e madhe e piktorëve të Rilindjes e vazhdoi veprimtarinë krijuese edhe në periudhat e mëvonshme. Krijimtaria e tyre la gjurmë në historinë e kulturës sonë dhe ndikoi në zhvillimin e arteve figurative në periudhat pasuese.

Teatri dhe muzika
Ndonëse shfaqjet dhe grupet e para teatrore duken pikërisht në fundin e shek. XIX, që i takon periudhës së Rilindjes Kombëtare, gjithsesi është trashëguar një pasuri e vyer më e hershme e kulturës popullore që i përgjigjet korpusit të njohur me emrin “Teatri folklorik”, ku përfshihen shumë lodra, ceremoniale, rituale dasme, morti e mikpritjeje, veprime mimike dhe pantomima gazmore, karnavalet, teatri i hijeve, ai i kukullave, veprimet dhe maskat etj.
Rilindja Kombëtare Shqiptare është periudha kur teatri shfaqet tashmë si një dukuri e mirënjohur, e dokumentuar dhe e shtrirë në gjithë trojet shqiptare. Është koha kur dramaturgjia, si ushqimi kryesor i teatrit, nis të shënojë, tok me gjedhet letrare, titujt e emrat e parë të veprave dhe të autorëve të tyre. E para shfaqje teatrore e dokumentuar nga burimet arkivore është “Dasma e Lunxhërisë” e vitit 1874 e Koto Hoxhit, me nxënësit e shkollës normale “Ta zografia” të Qestoratit Gjirokastër. Ajo u prit me entuziazëm nga fshatarët e Qestoratit e fshatrat përreth dhe u çmua si një përpjekje për të ruajtur gjuhën e zakonet shqiptare. Më 1875 Sami Frashëri (1850-1904) botoi në gjuhën turke dramën “Besa”, lënda e së cilës ishte marrë nga jeta, nga morali dhe nga zakonet shqiptare. Ajo u shfaq po atë vit në Stamboll dhe më 1901 e më pas, tashmë e përkthyer në shqip, u vu në skenë në disa qytete të Shqipërisë. Më 1879 në Shkodër u shfaq farsa “Makko” e përkthyer nga italishtja, e luajtur nga nxënësit e “Kolegjës Saveriane”. Në vitin 1880 arbëreshi Leonardo de Martino (1830-1923) shkroi shqip dramën me karakter liturgjik “Nata e këshndellave”, e cila u shfaq po atë vit në Shkodër nga nxënësit e po këtij kolegji, kurse në vitin 1882 u dha komedia “I biri i çifutit”, e përshtatur në shqip nga Pashk Babi. E para dramë me strukturë të mirëfilltë është “Emira” e arbëreshit Françesk Anton Santori (1814-1894), e shkruar më 1885 dhe e botuar nga De Rada në gazetën “Fjamuri i Arbrit” në vitet 1886-1887; më pas vjen drama “Alles Dukagjini”.
Autorët që e ngrenë dramaturgjinë e kësaj periudhe në shkallën e saj më të lartë janë Andon Z. Çajupi (1866-1930) me komeditë “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr” (1902) dhe “Pas vdekjes” (1910), si edhe me tragjedinë në vargje “Burri i dheut”; Gjergj Fishta (1871-1940) me melodramën “Shën Françesku i Asizit” (1909); Fan S. Noli (1882-1965) me dramën “Israelitë e Filistinë” (1902); Mihal Gramenoja (1872-1931) me komedinë në tri akte “Mallkimi i gjuhës shqipe” (1905) dhe tragjedinë në vargje “Vdekja e Pirros” (1905); Kristo Floqi me dramën “Fe e kombësi” (1912) dhe më tej Tito Toska, Shtjefën Gjeçovi (1873-1929), Namik S. Delvina etj.
Lënda letrare e shkruar për shfaqjet teatrore të kësaj kohe ka qenë e natyrave të ndryshme, qoftë kjo e organizuar në format e mirëfillta dramatike, qoftë në trajtën e skenarëve a të libreteve ku thureshin e tuboheshin brenda një teme shumë elemente teatrore që shërbenin për ndërtimin e shfaqjes, qoftë edhe në trajta të përshtatshme për skenë. Pjesët teatrore në formë fjalëkëmbimesh të lëvruara nga Gjerasim Qiriazi (1861-1894) dhe Petro Nini Luarasi (1865-1911), të cilat janë dhënë në një varg shkollash në Shqipërinë e Jugut, kishin karakter didaktik (për mësimdhënien); ato synonin nxënien e diturive, mësimin e edukimin me norma të shëndosha morale dhe përcillnin gjithashtu subjekte, ngjarje e figura nga historia e popullit shqiptar.
Në vitin 1890 Urdhri i Jezuitëve i kishës katolike të Shkodrës mundi të ndërtojë në Shkodër një sallë për të organizuar shfaqje teatri. Ky është institucioni i parë teatror i ngritur me ndihmën e kishës, ndonëse u sollën mjaft pengesa nga ana e autoriteteve turke. Në këtë sallë janë dhënë shumë shfaqje me karakter fetar, kryesisht në gjuhën italiane, por edhe në gjuhën shqipe. Vlen të theksohet se Urdhri i Jezuitëve bënte shpenzime të mëdha për përgatitjen dhe për mbarëvajtjen e shfaqjeve, për veshjet e shtrenjta e luksoze të aktorëve, për dekorimet e skenës, për krijimin e mjediseve skenografike historike a alegorike, deri edhe për përdorimin e pajisjeve teknike të kohës, për efektet e ndriçimit etj.
Në vitin 1899 në Korçë u dha nga një grup shkollor shfaqja e tragjedisë “Otello” e Shekspirit, gjë që flet për dashurinë dhe për njohjen e vlerave të larta të dramaturgjisë botërore.
Ndonëse zhvillimi i teatrit në periudhën e Rilindjes është i vijueshëm dhe përfaqëson në vetvete një dukuri pak a shumë të njësuar, për nga ritmet e shtrirja ai mund të ndahet në dy etapa: para dhe pas vitit 1908, Revolucionit të turqve të rinj dhe shpalljes së kushtetutës së shtetit turk. Duke shfrytëzuar disa të drejta që iu njohën, shqiptarët organizuan me shpejtësi klube kulturore artistike. Një vend të veçantë zinin grupet teatrore. Brenda një kohe të shkurtër në qytetet kryesore të Shqipërisë vepronin shumë shoqëri e grupe dramatike teatrore. Janë të shumta shfaqjet teatrore që u dhanë në vitet 1908-1912. Kështu, klubi “Labëria” i Vlorës spikati me shfaqjen e tragjedisë së Mihal Gramenos “Vdekja e Pirros” (1908) dhe të dramës së Sami Frashërit “Besa” (1909); klubi “Drita” i Gjirokastrës dha shfaqjet “Besa”, “Agimi” etj.; klubi “Bashkimi” i Delvinës shfaqi dramën “Dashuria e mëmëdheut” të Namik Delvinës; shoqëria e grave “Ylli i mëngjesit” shfaqi dramën e Shilerit “Vilhelm Teli”. Po kështu dhanë shfaqje klubi “Dituria” i Korçës, klubi “Afërdita” i Elbasanit, shoqëria “Vllaznia” e Durrësit. Në Shkodër jepeshin rregullisht nga kleri jezuit, nga shkolla françeskane, si dhe nga “Motrat stigmatike”, shfaqje pjesësh dramatike të njohura në gjuhën italiane, por edhe në gjuhën shqipe, edhe pse si subjekte të tyre parapëlqeheshin ato me motive fetare e biblike. Në Janinë më 1909, në kafe “Iskania” u luajt drama “Besa”, e cila ngjalli entuziazëm te shqiptarët. Shfaqje teatrore u luajtën nga klube atdhetare kulturore edhe në Stamboll, Bukuresht, Kostancë, Shkup, Uorçester (ShBA) etj.
Edhe muzika shqiptare e periudhës së Rilindjes është pjesë e zhvillimit të përgjithshëm kulturor e artistik që u vu re në Shqipëri gjatë kësaj kohe. Muzika e kultivuar e ka zanafillën në lëvizjen kulturore që shpërtheu fill pas krijimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, më 1878. Në këtë vit në Shkodër u krijua banda e parë muzikore shqiptare, e cila hodhi themelet për zhvillimin e një muzike të re në Shqipëri. Formimi i orkestrave frymore më parë në Shkodër, pastaj në Korçë, në Elbasan dhe në qytete të tjera, bëri të mundur që të njihen e të përhapen gjinitë e kultivuara në artin muzikor, ato të formacioneve orkestrale. Ky repertor i ri do të shërbente si përvojë e drejtpërdrejtë për krijimin e veprave muzikore të para shqiptare, si marshi “Bashkimi i Shqipërisë”, i kompozuar nga Palokë Kurti më 1881.
Qytetet e Shkodrës e të Korçës ishin dy qendrat kryesore të zhvillimit të muzikës shqiptare të periudhës së Rilindjes. Në vitin 1909 në Korçë u ngrit orkestra frymore e quajtur “Banda e Lirisë”.
Tipar dallues i muzikës së Rilindjes Kombëtare ishte karakteri atdhetar që shoqëroi periudhën e Rilindjes dhe u thellua më tej me periudhën e Pavarësisë.

[Laberia]

K R E U X

LËVIZJA POLITIKE KULTURORE NË SHQIPËRI PAS SHPALLJES
SË KUSHTETUTËS TURKE
(1908 – 1910)

Revolucioni i turqve të rinj (1908) dhe shqiptarët
Përvoja e lëvizjes kombëtare e viteve të fundit u tregoi shqiptarëve se një nga rrugët për të krijuar kushte të favorshme në luftën për autonominë e Shqipërisë dhe për të larguar rrezikun e copëtimit të vendit ishte përmbysja e regjimit autokrat të sulltanit dhe vendosja e një rendi kushtetues, që të njihte të drejtat kombëtare të popujve të shtypur. Për t’ia arritur këtij qëllimi, një varg personalitetesh shqiptare hynë në bashkëpunim me lëvizjen nacionale-borgjeze të turqve të rinj? që lindi në vitet 80 të shek. XIX dhe drejtohej kundër absolutizmit të sulltan Abdyl Hamitit II. Pas formimit në Stamboll, në maj të vitit 1889, të Komitetit të fshehtë “Bashkim e Përparim” (“Ittihad ve Terakki”), i cili pas disa vitesh u shpërnda nga qeveria e sulltanit, turqit e rinj vijuan veprimtarinë e tyre kryesisht jashtë vendit, ku gjatë viteve 1895-1896 formuan shoqëritë e tyre dhe nxorën një varg organesh shtypi.
Programi i turqve të rinj, i formuluar në mënyrë më të përcaktuar nga grupi i Ahmet Rizajt, që ishte vendosur në mesin e viteve 90 në Paris ku nxirrte gazetën “Meshveret” (“Debatet”), ishte tepër i kufizuar, përmbante vetëm kërkesën e zbatimit të ligjeve që kishin dalë nga koha e Tanzimatit (1839-1876) dhe në mënyrë të veçantë rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876, me të cilat synonin të forconin qëndrueshmërinë e Perandorisë Osmane ndaj ndërhyrjes së huaj. Turqit e rinj ishin kundërshtarë të autonomisë së popujve të shtypur, nuk merrnin në konsideratë çështjen kombëtare, që përbënte problemin themelor të Perandorisë multietnike Osmane dhe synonin në fund të fundit të forconin pushtetin e saj të centralizuar mbi këta popuj. Thelbin e këtij programi e përbënin ruajtja e unitetit dhe e tërësisë së Perandorisë Osmane, paprekshmëria e dinastisë osmane, por me kusht që pushteti i saj arbitrar, absolutist, të shndërrohej në një monarki kushtetuese parlamentare. Ideologjia e tyre nuk arriti të ngrihej në shkallën e mendimit nacional-borgjez më të përparuar të kohës, por vijoi të mbështetej në osmanizmin, panturkizmin dhe panislamizmin.
Megjithatë, kishte një pikë takimi ndërmjet lëvizjes së turqve të rinj dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, që qëndronte në luftën kundër absolutizmit të sulltanit, e cila ishte një çështje që bashkonte shqiptarët e popujt e tjerë të shtypur me xhonturqit, megjithëse synimet e tyre në këtë luftë ishin të ndryshme. Ndryshe nga turqit, shqiptarët me përmbysjen e regjimit të Abdyl Hamitit II synonin të siguronin autonominë dhe të hiqnin qafe zgjedhën turke. Prandaj një pjesë e atdhetarëve u përfshinë në lëvizjen e turqve të rinj qysh në fillimet e saj dhe luajtën atje një rol të rëndësishëm. Një nga themeluesit e komitetit të parë xhonturk “Bashkim e Përparim” (1899) ishte shqiptari nga Struga, Ibrahim Temo, student i shkollës së lartë ushtarake-mjekësore të Stambollit. Edhe pas arratisjes së tij nga Turqia në Rumani (nëntor 1895), doktor Ibrahim Temo mbeti një nga veprimtarët më të dalluar të lëvizjes xhonturke dhe njëherazi një nga pjesëmarrësit më aktivë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në lëvizjen e turqve të rinj morën pjesë gjithashtu Ismail Qemali, Dervish Hima, Hamdi Ohri, Hoxha Kadriu (Prishtina), Jashar Erebara dhe mjaft atdhetarë të tjerë brenda e jashtë atdheut.
Qysh në vitet 1896-1897, kur shoqëria “Bashkim e Përparim” nuk kishte ngritur ende organizatat e saj në Rumeli, falë ndihmesës së degës së Kostancës, të kryesuar nga dr. Ibrahim Temoja dhe veprimtarëve të tjerë shqiptarë, ajo arriti të shtrinte ndikimin e vet në Shkodër, Durrës, Manastir, Ohër, Strugë, Dibër, Elbasan, Tiranë, Korçë, Starovë, Berat, Janinë dhe në qendra të tjera. Në disa nga këto qytete ishin ngritur edhe bërthama të shoqërisë “Bashkim e Përparim”, ndërsa në Shkodër vepronte në vitet e fundit të shek. XIX një degë e organizuar e kësaj shoqërie. Këto degë kishin marrëdhënie me qendrat e Gjenevës e të Londrës të “Bashkim e Përparimit”. Nëpërmjet portit të Durrësit dhe vijës Selanik-Manastir hynin në Shqipëri, me anën e postës austriake, gazetat e revistat e turqve të rinj, që shpërndaheshin në qytete të ndryshme të vendit.
Shqiptarët që morën pjesë në lëvizjen e turqve të rinj, u përpoqën të formonin në gjirin e kësaj lëvizjeje një krah demokratik-përparimtar, të përbërë kryesisht nga përfaqësues të popujve të shtypur të Perandorisë Osmane ose nga elementë të moderuar turq, që synonin të përmbysnin absolutizmin e sulltan Abdyl Hamitit dhe të shpallnin kushtetutën.
Duke qenë përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, këta veprimtarë, në një varg thirrjesh drejtuar turqve e shqiptarëve, në artikujt e botuar në shtypin e turqve të rinj dhe në korrespondencat me Ahmet Rizanë e krerët e tjerë xhonturq gjatë viteve 1896-1905, parashtruan si kërkesa të ngutshme “njohjen e kombësisë shqiptare dhe çeljen e shkollave shqipe”, “bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të vetëm”, madje formimin e një Shqipërie autonome. Këto kërkesa u kundërshtuan nga Ahmet Rizaj dhe krerët e tjerë të lëvizjes, që i quanin ato të papranueshme për “kombin sundues (turk) që ishte në fuqi” dhe “për shtetin osman që kishte si gjuhë të përgjithshme dhe zyrtare atë osmane” (turke).
Në Kongresin xhonturk të Parisit, që u mbajt në shkurt të vitit 1902, morën pjesë përveç turqve edhe shqiptarët (Ismail Qemali, Dervish Hima, Jashar Erebara etj.), armenët, maqedonët, arabët etj. Shqiptarët, midis të cilëve u shqua Ismail Qemali, kërkuan që t’u njiheshin atyre dhe kombësive të tjera joturke liria e gjuhës dhe e shkollës amtare, si edhe të drejtat e tjera politike. Ismail Qemali theksoi gjithashtu nevojën e përgatitjes së kryengritjes kundër absolutizmit të sulltanit, ku të merrnin pjesë edhe forcat ushtarake. Por turqit e rinj deri në fund të vitit 1907 mbetën në pozita konservatore e reformiste, u shprehën kundër revolucionit dhe kryengritjes, duke i quajtur ato “të dëmshme e shkatërrimtare për Turqinë”.
Në këto rrethana, kur Shoqëria “Bashkim e Përparim” nuk deshi t’u njihte popujve joturq asnjë të drejtë kombëtare, pjesëmarrja e shqiptarëve në lëvizjen e turqve të rinj, deri në pragun e Revolucionit xhonturk, nuk ishte e gjerë. Sikurse dëshmon edhe shtypi i kohës (“Shqipëria”, Bukuresht, 1897-1899; “Drita”, Sofje, 1901-1908; “Shkopi”, Kajro, 1907-1908; “Kombi”, Boston, 1906-1908 etj.), shumica e qarqeve atdhetare shqiptare e shihnin me mosbesim lëvizjen e turqve të rinj dhe deri në këtë periudhë mbajtën ndaj saj një qëndrim të rezervuar, madje opozitar. Edhe vetë turqit e rinj, deri në vitet 1905-1906, nuk ndërmorën as në Anadoll, as edhe në Rumeli, veprime konkrete politike, organizative e të armatosura, që do t’i tërhiqnin shqiptarët dhe popujt e tjerë në lëvizje, por u kufizuan me propagandën që shtypi i tyre i jashtëm bënte kundër absolutizmit të sulltanit, për rivendosjen e kushtetutës.
Zhvillimi me sukses i luftës së armatosur të popullit shqiptar dhe atij maqedon nga njëra anë, forcimi i ndërhyrjeve të Shteteve të Mëdha dhe të atyre fqinje nga ana tjetër, i nxitën turqit e rinj të shtonin përpjekjet për të tërhequr në anën e tyre shqiptarët e maqedonët. Në vitin 1906 u ngrit qendra e Selanikut e “Bashkim e Përparimit”, që luante rolin e një komiteti qendror për Turqinë evropiane dhe zhvillonte një propagandë të gjerë në vilajetet e Rumelisë. Në Kongresin e dytë, që u mbajt në Paris në dhjetor të vitit 1907, turqit e rinj po për këtë qëllim pranuan të përdornin kryengritjen e armatosur si mjet të luftës kundër absolutizmit të sulltanit dhe për të rivendosur kushtetutën.
Në shpërthimin e shpejtë të revolucionit ndikuan veçanërisht dy ngjarje të rëndësishme ndërkombëtare, të cilat u vlerësuan si hapa të mëtejshëm në politikën kapitulluese të sulltanit përpara Fuqive të Mëdha dhe si një kërcënim i rëndë për tërësinë e Perandorisë. Në janar të vitit 1908 ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Erental, deklaroi se qeveria e tij me pëlqimin e sulltanit do të fillonte ndërtimin e hekurudhës së Mitrovicës. Në këtë mënyrë Vjena do të lidhej drejtpërdrejt me vijën hekurudhore që shkonte përmes vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit dhe dilte në Selanik. Ndërtimi i një hekurudhe të tillë do të lehtësonte depërtimin austriak në dy vilajetet shqiptare dhe në territoret e tjera me popullsi sllavo-maqedone. Si përgjigje ndaj këtij veprimi të njëanshëm të Austro-Hungarisë, në qershor 1908 u mbajt takimi i Revalit (Rusi), i carit të Rusisë me mbretin e Anglisë, në të cilin u arrit marrëveshja anglo-ruse mbi programin e reformave të reja në Maqedoni, që do të çonin në forcimin e kontrollit të këtyre fuqive në Turqinë Evropiane.
Duke qenë tanimë të bindur se Turqia Evropiane do të shkëputej nga Perandoria Osmane, qoftë si rrjedhojë e ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha, qoftë për shkak të lëvizjeve çlirimtare shqiptare e maqedone, xhonturqit i shtuan përpjekjet për organizimin e kryengritjes së armatosur. Ky orientim i ri, si edhe premtimet që u bënë shqiptarëve, maqedonëve e popujve të tjerë për t’u dhënë, bashkë me kushtetutën, “lirinë, barazinë, vëllazërimin dhe drejtësinë”, i siguruan udhëheqjes xhonturke përkrahjen e këtyre popujve e në mënyrë të veçantë të shqiptarëve. Në këtë ndikuan edhe thirrjet që xhonturqit u drejtuan shqiptarëve gjatë vitit 1908, të cilat kishin një tingëllim antiimperialist, bënin fjalë për “synimet e Austro-Hungarisë dhe të Italisë për të pushtuar vilajetet shqiptare të Shkodrës, të Kosovës dhe të Janinës”. Në këto rrethana u rrit ndikimi i xhonturqve mbi popujt e Rumelisë dhe veçanërisht në Shqipëri.
Në pranverën e verën e vitit 1908, në një varg qytetesh të Shqipërisë, si në Ohër, Prespë, Strugë, Manastir, Shkup, Gjirokastër, Shkodër, Prizren, Ferizaj, Mitrovicë etj., përveç komiteteve kombëtare “Për lirinë e Shqipërisë”, u formuan edhe komitetet xhonturke “Bashkim e Përparim”, ku krahas turqve hynë edhe oficerë e intelektualë shqiptarë. Suksese më të mëdha turqit e rinj siguruan në repartet ushtarake, sidomos midis oficerëve e ushtarëve shqiptarë. Shumica e oficerëve shqiptarë të garnizonit të Shkupit përkrahu lëvizjen e turqve të rinj. Në verën e vitit 1908 u bënë të shpeshta edhe veprimet kundërqeveritare të ushtarëve dhe të oficerëve shqiptarë të garnizonit të Shkodrës.
Zgjerimi i veprimtarisë së organizatave xhonturke në Shqipëri e në Maqedoni u dha mundësi turqve të rinj të fillonin kryengritjen. Më 3 korrik të vitit 1908 ngriti krye reparti ushtarak i Resnjës, i komanduar nga oficeri shqiptar Ahmet Njaziu. Kjo kryengritje u pasua nga ajo e majorit turk Enver Beut, që shpërtheu më 6 korrik në Demir Hisar. Këto dy ngjarje shënuan fillimin e Revolucionit xhonturk, që u përhap pastaj në qytetet kryesore të Shqipërisë e të Maqedonisë, të cilat u bënë vatra e tij kryesore.
Në proklamatat, që Ahmet Njaziu dhe Komiteti “Bashkim e Përparim” përhapën në ditët e para të korrikut të vitit 1908 në qytetet e fshatrat e Shqipërisë, theksohej se synimi i tyre ishte të shpallnin kushtetutën dhe me këtë akt “t’u siguronin gjithë popujve të perandorisë, pa dallim feje, lirinë, barazinë, vëllazërinë dhe drejtësinë”, ndërsa fshatarëve shqiptarë iu premtua se do t’i çlironin nga taksat dhe do t’i shpëtonin nga arbitrariteti i nëpunësve. Sikurse pohon Ahmet Njaziu në “Kujtimet e tij” (“Hatirati Niazi”, Stamboll, 1910), kryengritja u përkrah nga fshatarësia shqiptare e rretheve të Resnjës, të Ohrit, të Starovës, të Dibrës, të Elbasanit, të Korçës, që formoi njësitë e saj vullnetare të armatosura dhe u hodh në luftë kundër pushtetit autokratik të sulltanit.
Qysh në ditët e para të revolucionit qeveria e Stambollit, duke qenë e ndërgjegjshme për rolin e shqiptarëve në këto ngjarje, dërgoi kundër kryengritësve gjeneralin turk, Shemsi Pasha, i cili, siç thuhej në një nga dokumentet e kohës, njihej si “specialist për shtypjen e shqiptarëve”. Por Shemsi Pasha, me vendim të komitetit xhonturk të Manastirit, u vra sapo mbërriti këtu, më 7 korrik të vitit 1908.
Përputhja e kërkesave të reja, që xhonturqit shpallën në ditët e para të kryengritjes së korrikut, me ato të lëvizjes shqiptare çoi në bashkëpunimin ndërmjet komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe atyre xhonturke. Që në ditët e para të kryengritjes Komiteti i fshehtë i Korçës e përkrahu revolucionin me njerëz e me të holla dhe u bëri thirrje çetave shqiptare të bashkoheshin me repartet kryengritëse. Ky akt pati rëndësi të veçantë, sepse me këtë komitet ishin lidhur komitetet e fshehta “Për lirinë e Shqipërisë” të qyteteve të Shqipërisë së Jugut. Me kryengritjen e turqve të rinj u bashkua që në ditët e para edhe Komiteti shqiptar i Ohrit.
Me kryengritjen u bashkuan gjithashtu çetat e armatosura shqiptare, të cilat iu përgjigjën thirrjes për bashkëpunim, që Ahmet Njaziu, qysh më 5 korrik, u kishte drejtuar atyre e sidomos çetës së Çerçiz Topullit, që kishte ndikim të madh në Toskëri. Si komitetet, ashtu edhe çetat shqiptare nuk hoqën dorë nga programi i tyre kombëtar dhe gjatë bisedimeve me xhonturqit paraqitën kërkesën e autonomisë së Shqipërisë. Më 20 korrik 1908, pas takimit që u bë në fshatin Çëravë të Pogradecit, u arrit marrëveshja ndërmjet përfaqësuesve të Ahmet Njaziut dhe atyre të çetave shqiptare, të udhëhequra nga Çerçiz Topulli. Shqiptarët paraqitën si kusht për bashkëpunim kërkesën e autonomisë së vendit, “që Shqipëria të sundohej vetvetiu nga një guvernator i dërguar prej sulltanit”. Mihal Gramenoja, pjesëmarrës aktiv i këtyre ngjarjeve, shkruante në kujtimet e tij (“Kryengritja Shqiptare”, Vlorë, 1925) se përfaqësuesit e Njazi Beut nuk i kursyen premtimet e tyre dhe deklaruan se do të plotësoheshin të gjitha kërkesat e shqiptarëve.

Kuvendi i Ferizajt (14-23 korrik 1908).
Shpallja e kushtetutës
Lajmi mbi koncesionin e hekurudhës së Mitrovicës, si edhe marrëveshja anglo-ruse për reformat në Maqedoni, kishin krijuar në Kosovë një atmosferë shumë të nderë. Shpërthimi në këto rrethana i revolucionit përkoi në kohë me rritjen e lëvizjes së popullsisë shqiptare kundër zgjedhës turke dhe ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha në Kosovë, që arriti kulmin e saj me thirrjen e Kuvendit të Ferizajt, në korrik të vitit 1908. Ky Kuvend, si edhe lëvizja shqiptare e qershor-korrikut e vitit 1908, u zhvilluan për shkaqe krejtësisht të veçanta dhe të ndryshme nga ato të turqve të rinj dhe pikërisht për shkak të rrezikut të aneksimit nga Austro-Hungaria të territoreve shqiptare, përmes të cilave do të kalonte vija hekurudhore austriake.
Lëvizja shqiptare, që solli si rrjedhim thirrjen e Kuvendit të Ferizajt, i ka fillimet e saj në dhjetëditëshin e fundit të muajit qershor të vitit 1908. Qëndresa e armatosur filloi në rrethet e Mitrovicës qysh në prill-maj të vitit 1908 dhe vijoi më pas me grumbullimet e protestat e shqiptarëve në Prizren, në Prishtinë e në tërë vilajetin e Kosovës. Vatër e kësaj lëvizjeje u bë Ferizaj. Në shpërthimin e zemërimit popullor ndikoi edhe lajmi i përhapur ato ditë, sipas të cilit Porta e Lartë kishte ndërmend t’u shiste austriakëve tokat rreth Ferizajt për ndërtime dhe për vendosjen e kolonëve.
Më 5 korrik gjithë hapësira nga Kaçaniku e deri në Lipjan, me një shtrirje prej 40 km, ishte zënë nga shqiptarët e armatosur, të cilët kishin ardhur nga Kaçaniku, Ferizaj, Morava e Epërme dhe e Poshtme, madje edhe nga Podrima. Më 9 korrik, sipas të dhënave konsullore serbe, në Ferizaj qenë mbledhur 15 000 veta të armatosur.
Thirrjes së kryengritësve për t'u bashkuar me ta, iu përgjigjën thuajse të gjitha kazatë e vilajetit të Kosovës. Më 15 korrik u mblodhën në Ferizaj njëri pas tjetrit krerët shqiptarë të sanxhakut të Prishtinës, ata të sanxhakut të Pejës, të atij të Prizrenit dhe të krahinave veriore të Kosovës, midis të cilëve qenë Isa Boletini, Ferhat bej Draga etj. nga Mitrovica; Bajram Curri, Sulejman agë Batusha etj. nga Gjakova; Qerim Mahmut Begolli etj. nga Peja; Jahja Beu dhe Rasim Aga nga Prizreni; Mustafa Lita, Ramadan Zaskoku etj. nga Luma; Fuat Pasha, Zenel agë Alushi etj. nga Prishtina; Zejnullah Beu dhe Abdyl Kadri efendiu nga Vuçiterna; Murat Aga etj. nga Tetova; Jakup Beu etj. nga Gjilani; Idriz Seferi që njihet edhe si organizator i këtij Kuvendi, Islam Pira, si edhe Hasan Prishtina.
Tubimin e tij të parë Kuvendi i Ferizajt e mbajti më 14 korrik. Në këtë mbledhje delegatët u shprehën kundër ndërhyrjeve të huaja, kundër refomave, që do të sillnin copëtimin e trojeve shqiptare dhe diskutuan për masat që duheshin marrë për mbrojtjen e vendit nga një invazion i mundshëm i jashtëm.
Kryengritësit kërkuan reforma për tërë Turqinë Evropiane, me të cilat t'u siguroheshin shqiptarëve dhe gjithë popujve të Perandorisë të drejta të plota kombëtare, të barabarta me ato të turqve, dhe që këto të garantoheshin me ligj e me kushtetutë. Konsulli serb në Prishtinë, dr. Peçanaci, duke u mbështetur në burime që ai i merrte për të sigurta, i shkruante Beogradit, më 15 korrik, se në Kuvend ishte diskutuar edhe çështja e formimit të një Shqipërie autonome dhe se pritej të merreshin vendime për këtë problem. Megjithatë, deri më sot nuk janë gjendur të dhëna të tjera që të vërtetojnë se Kuvendi i Ferizajt shtroi edhe kërkesën e autonomisë së Shqipërisë.
Shqiptarët u shprehën kundër projekteve të Fuqive të Mëdha për zbatimin e reformave vetëm për të ashtuquajturat vilajete maqedone, te të cilat shihnin rrezikun e copëtimit dhe të aneksimit të viseve shqiptare të vilajetit të Kosovës dhe të atij të Manastirit nga shtetet fqinje.
Por ngjarjet e mëtejshme, ndikimi i propagandës së turqve të rinj në radhët e lëvizjes shqiptare dhe veçanërisht zhvillimi me sukses i kryengritjes së turqve të rinj, i dha Kuvendit të Ferizajt një drejtim disi të ndryshëm, e tërhoqi atë në rrjedhën e lëvizjes së përgjithshme kundër absolutizmit të sulltanit, që dominoi jetën politike të Turqisë Evropiane në vitin 1908.
Për të tërhequr në anën e vet masën e madhe të kryengritësve shqiptarë, të mbledhur në Ferizaj, Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, me qendër në Selanik, dërgoi atje emisarët e vet, Galip Beun, komandat i xhandarmërisë së Shkupit, një nga krerët e komitetit xhonturk të atij qyteti dhe Selaedin Beun nga Manastiri, bashkë me disa të tjerë, që u bënë thirrje shqiptarëve të grumbulluar në Ferizaj të bashkoheshin me Revolucionin xhonturk, të kërkonin shpalljen e kushtetutës dhe mbledhjen e parlamentit.
Duke njohur aspiratat e vërteta kombëtare të shqiptarëve, xhonturqit dhe emisarët e tyre, përveç premtimeve për t'u dhënë atyre lirinë, barazinë e drejtësinë, u munduan t'i bindnin se me shpalljen e kushtetutës do të zhdukej edhe rreziku që kërcënonte tërësinë e territoreve shqiptare, do të merrnin fund ndërhyrjet e kontrolli i huaj, si edhe arbitrariteti i administratës osmane. Ata u premtuan gjithashtu shqiptarëve se me shpalljen e kushtetutës do të shpëtonin nga taksat dhe nga detyrimet e tjera të rënda, nga gjyqet e padrejta dhe nga arbitrariteti i shtetit osman dhe se nuk do të shkonin ushtarë.
Pas tri javë përpjekjesh turqit e rinj arritën të tërhiqnin shqiptarët e grumbullur në Ferizaj në Revolucionin e korrikut të vitit 1908. Në këtë ndikoi edhe qëndrimi i përgjithshëm i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, i komiteteve dhe i çetave të armatosura shqiptare, që tanimë qenë bashkuar me Revolucionin xhonturk.
Vendimi përfundimtar për t'u bashkuar me revolucionin u mor më 20 korrik, kur pas diskutimeve që krerët shqiptarë bënë në mbledhjet e fshehta, Kuvendi i Ferizajt i dërgoi sulltan Abdyl Hamitit një telegram, në të cilin kërkonte që të rivendosej menjëherë kushtetuta e vitit 1876 dhe të mblidhej parlamenti, që donte të thoshte të vendosej në Perandorinë Osmane një regjim monarkist kushtetues e parlamentar. Më 22 korrik iu dërgua Pallatit një telegram tjetër, po nga Kuvendi i Ferizajt, ku thuhej se në rast se nuk shpallej menjëherë kushtetuta, populli me armë në dorë do të zbriste drejt Stambollit. Mendimi se masa prej 30 000 vetash të armatosur, të grumbulluar në Ferizaj, mund të marshonte drejt Shkupit, Selanikut e Stambollit shqetësoi jo vetëm sulltanin, por edhe xhonturqit, që i kishin nxitur shqiptarët të bashkoheshin me ta. Më 23 korrik, pa ardhur ende përgjigjja nga Stambolli, kryengritësit shqiptarë shpallën kushtetutën në Manastir, në Selanik, në Preshevë, në Kopryly dhe në qendra të tjera.
Bashkimi po ato ditë me xhonturqit i ushtrisë dhe sidomos i Armatës II të Maqedonisë, shumica e ushtarëve dhe e oficerëve të së cilës ishin shqiptarë, si edhe përkrahja e kryengritjes nga Kuvendi i shqiptarëve i mbledhur në Ferizaj, ishin faktorët vendimtarë, që përcaktuan fitoren e Revolucionit të korrikut të vitit 1908.
Më 23 korrik repartet kryengritëse, të përshëndetura nga popullsia hynë në Selanik, në Manastir dhe në qytete të tjera, ku “në emër të ushtrisë dhe të popullit” shpallën rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876.
Në rrethanat kur administrata osmane në Rumeli ishte shthurur dhe zotër të situatës ishin bërë xhonturqit, si edhe përballë rrezikut të një sulmi të ushtrisë kryengritëse kundër Stambollit, Abdyl Hamiti u detyrua të pranonte, natën e 23-24 korrikut, shpalljen e kushtetutës së vitit 1876 dhe rivendosjen e rendit kushtetues.

Regjimi i turqve të rinj dhe qëndrimi i shqiptarëve ndaj tij (24 korrik - tetor 1908)
Shpallja e kushtetutës a e Hyrietit (lirisë), si në gjithë Perandorinë Osmane edhe në Shqipëri u prit me gëzim e entuziazëm nga gjithë populli shqiptar, që vuante prej shekujsh nën sundimin e autokracisë së sulltanëve. Në manifestimet që shpërthyen në mënyrë spontane në qytete të ndryshme të vendit, nën parullat e përhapura në atë kohë “liri, barazi, vëllazëri dhe drejtësi”, populli shprehu solidaritetin me revolucionin dhe kushtetutën. Të pritur me gëzim nga populli, zbritën nga malet në qytete luftëtarët e lirisë, çetat kryengritëse, që kishin luftuar kundër tiranisë së sulltanit për çlirimin e Shqipërisë.
Drejtuesit e shumë aktivistë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare shpresonin se me shpalljen e kushtetutës shqiptarëve dhe gjithë kombësive të shtypura do t’u siguroheshin liritë politike e barazia, të premtuara nga turqit e rinj. Vetëm disa përfaqësues konservatorë të parisë e të klerit të lartë myslimanë, që merrnin pensione e shpërblime nga sulltani, e pritën shpalljen e kushtetutës në mënyrë të ftohtë e të përmbajtur.
Manifestime të mëdha u mbajtën më 24-29 korrik në qytetet kryesore të Shqipërisë së Jugut, të Mesme, si edhe në Shkodër e në qytetet e Kosovës. Gjatë këtyre mitingjeve populli përshëndeti shpalljen e kushtetutës dhe shprehu njëherazi besnikërinë ndaj Shqipërisë dhe dashurinë për gjuhën shqipe. Në shumë nga këto qytete ushtarët turq vëllazëroheshin me luftëtarët e çetave.
Në këto manifestime populli shfaqi gjithashtu aspiratat e tij kombëtare. Shpallja e kushtetutës u kuptua si shpallja e lirisë dhe e të drejtës së vetëqeverisjes së Shqipërisë. Qysh në ditët e para pas fitores së revolucionit, në shumë qytete, si në Vlorë, Krujë, Durrës, Tiranë, Prizren, Gjakovë, Pejë, Ferizaj, Kaçanik etj., populli me nismën e vet filloi të dëbonte nëpunësit e aparatit të vjetër administrativ, mutesarifët, kajmekamët, gjykatësit, komandantët e xhandarmërisë, të policisë etj., dhe bëri përpjekje për të marrë pushtetin në duart e veta, duke krijuar komisione që kryenin funksionet e organeve të vetëqeverisjes, pajtonin gjaqet dhe mbanin rregullin e qetësinë. Shkupi e kremtoi shpalljen e kushtetutës më 25 korrik, në rrethana të veçanta, i rrethuar nga forcat e këmbësorisë e të artilerisë turke, që u ngarkuan të ndalonin hyrjen në qytet të katër mijë fshatarëve të armatosur, të cilët donin të shpallnin autonominë e Shqipërisë me qendër në Shkup. U lejuan të hynin në qytet vetëm disa dhjetëra nga prijësit e kryengritësve shqiptarë, që u pritën me gëzim nga populli.
Duke parë shthurjen e plotë të administratës së vjetër osmane në Shqipëri, turqit e rinj shpejtuan të krijonin në të gjitha qytetet e vendit komitetet osmane “Bashkim e Përparim”, të cilat do të përqendronin pushtetin në duart e tyre, derisa të formohej qeveria e re. Menjëherë pas shpalljes së kushtetutës, në ditët e fundit të korrikut dhe në fillim të gushtit, komitete të tilla të “Bashkim e Përparimit” u formuan në Tiranë, në Durrës, në Kavajë, në Krujë, në Berat, në Vlorë e më pas në gjithë Shqipërinë. Në radhët e tyre hynë anëtarët e komiteteve lokale të turqve të rinj, oficerë xhonturq, por edhe përfaqësues të popullsisë shqiptare. Për shkak të përfaqësimit të gjerë të shqiptarëve dhe veprimtarisë së tyre në të mirë të lëvizjes kulturore-kombëtare, këto komitete shprehnin më shumë aspiratat e popullsisë shqiptare sesa të xhonturqve.
Në Vlorë komiteti osman i bashkimit u kujdes për të ngritur një shtypshkronjë për botimet në gjuhën shqipe. Në Berat ky komitet iu kushtua përhapjes së gjuhës shqipe, për të cilën zhvilloi një veprimtari të gjerë në qytet dhe në fshatra. Në Tiranë një komitet i tillë (me emrin “Shoqëria mirëbërëse”) dhe komisioni që doli prej tij, i drejtuar nga Refik bej, Abdi bej dhe Fuat bej Toptani, mori përsipër mbajtjen e rendit e të qetësisë në vend, si edhe kujdesin për futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore dhe për hapjen e shkollave shqipe.
Në vilajetin e Kosovës, për shkak të gjendjes së acaruar politike, xhonturqit ngritën komitetet osmane të “Bashkim e Përparimit”, vetëm në ndonjë qendër si në Shkup e në Ferizaj, ndërsa në shumicën e qyteteve të tjera të kësaj province formuan komisione të përzjera, në të cilat merrnin pjesë përfaqësues të parisë së vendit dhe të komiteteve të turqve të rinj. Megjithatë, ata arritën ta kthejnë Komitetin “Bashkim e Përparim” të Shkupit në një organ të rëndësishëm qeveritar për gjithë këtë provincë.
Revolucioni xhonturk dhe shpallja e kushtetutës krijuan kushte disi të favorshme për zhvillimin e lëvizjes shqiptare e sidomos të asaj kulturore-kombëtare. Në rrethana të tilla, kur edhe shqiptarët ende nuk e kishin humbur besimin te regjimi i ri kushtetues dhe shpresonin se në kushtet e tij do të përmbushnin aspiratat e tyre kombëtare, pothuajse të gjitha forcat politike shqiptare u bashkuan në mendimin se lëvizja kombëtare duhej të zhvillohej duke respektuar këtë regjim, duke përfituar prej lirive të shpallura prej tij dhe pa shtruar si qëllim të afërm përmbysjen e tij me anën e dhunës, me rrugën e kryengritjes së armatosur.
Shumica e veprimtarëve të lëvizjes kombëtare brenda e jashtë vendit dhe organet e shtypit atdhetar, e quanin të dobishme që shqiptarët të shfrytëzonin liritë që u dha kushtetuta për të zhvilluar në mënyrë legale lëvizjen kulturore-kombëtare, për të hapur shkolla shqipe në tërë vendin, për të përhapur me të gjitha mjetet mësimin e gjuhës shqipe dhe për lëvrimin e saj të mëtejshëm. Zhvillimi i lëvizjes kulturore shihej si një nga mjetet më të rëndësishme për ngritjen e ndërgjegjes politike të popullit dhe për forcimin e bashkimit kombëtar të shqiptarëve.
Megjithatë, edhe në këto kushte u vunë re dallime ndërmjet atdhetarëve shqiptarë, me pikëpamje radikale dhe atyre të krahut të moderuar, që u shprehën në qëndrimet e ndryshme ndaj objektivit kryesor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ndaj luftës politike për autonominë e Shqipërisë, që kundërshtohej me ashpërsi nga xhonturqit.Të parët theksonin se kishte një dallim thelbësor midis synimeve të turqve të rinj, që përpiqeshin të ruanin sundimin osman në Shqipëri, dhe aspiratave të shqiptarëve për çlirimin kombëtar, midis asaj që ishte arritur pas fitores së revolucionit dhe programit themelor të lëvizjes shqiptare, formimit të një Shqipërie autonome. Ky krah radikal i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ndonëse këmbëngulte për të shfrytëzuar liritë e shpallura kushtetuese në të mirë të lëvizjes për zhvillimin e arsimit e të kulturës shqiptare, nuk e shihte këtë si një qëllim të fundit, por si një mjet për arritjen e objektivit themelor të lëvizjes shqiptare, të autonomisë së Shqipërisë dhe të çlirimit të saj nga robëria osmane. Disa ditë pas shpalljes së kushtetutës, më 31 korrik 1908 gazeta “Kombi” shkruante se “dëshira dhe mejtimi i çdo shqiptari duhet të jetë vetëqeverimi dhe storasja (shpallja - shën. i aut.) e një konstitucie kombëtare, e një shteti shqiptar. Atje duhet të drejtohen të gjitha veprimet tona”. Në shkrimet e botuara në gazetën “Shkopi” (15 nëntor 1908) u bëhej thirrje shqiptarëve të hapnin shkolla shqipe, por të kërkonin edhe të drejtat e tyre politike, njohjen e kombit shqiptar nga qeveria osmane dhe të punonin për vetëqeverimin e Shqipërisë.
Këto qarqe atdhetare i mbaheshin pikëpamjes se kërkesat politike, siç ishin ajo e njohjes së kombit shqiptar dhe e autonomisë, nuk mund të plotësoheshin në kuadrin e bashkëpunimit me xhonturqit, që i kundërshtonin ato, por vetëm me një zhvillim dhe organizim të pavarur të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ngjarjet e mëvonshme treguan se edhe në luftën për të siguruar lirinë e shkollës e të shkrimit shqip, që përbënin një nga të drejtat më elementare njerëzore e kombëtare, shqiptarët do të ndesheshin me kundërshtimin dhe me dhunën e turqve të rinj.
Krahu i moderuar i lëvizjes kombëtare të periudhës së pasrevolucionit xhonturk, i mbahej pikëpamjes se shqiptarët në këto kushte të reja nuk duhej të shtronin kërkesa politike, por të kufizoheshin vetëm me kërkesa humanitare, arsimore e kulturore, të punonin për të përhapur arsimin në Shqipëri nëpërmjet klubeve, gazetave e shkollave shqipe, të paktën për një periudhë 10-20- vjeçare. Këto parashikohej të arriheshin nëpërmjet një bashkëpunimi të plotë e pa kushte me xhonturqit. Qëndrime të tilla u shprehën nga atdhetarë të këtij grupimi në organet e ndryshme të shtypit shqiptar, por sidomos në gazetën “Liria” (Selanik, 1908-1910), të drejtuar nga Mithat Frashëri, drejtor për çështjet e jashtme të vilajetit të Selanikut, e cila u bë zëdhënëse e këtij krahu të moderuar. Në shkrimet e botuara në këtë gazetë pas revolucionit (më 17 korrik e 21 korrik, më 18 gusht e 18 tetor 1908 etj.), theksohej se shqiptarët do të përmbushnin kërkesat e tyre arsimore e kulturore dhe “do të shijonin frytet e kulturës së sotme, nëse do të hynin në komunitet me turqit” dhe “do të bashkëpunonin me xhemijetin (Komitetin “Bashkim e Përparim”), i cili i do të mirën dhe i jep të drejta çdo kombi”; “se shqiptarët dhe xhonturqit nuk i ndante asgjë”, se ata kishin “qëllime e dëshira të njëjta” dhe se përparimi i Shqipërisë nuk do të arrihej “pa ndihmën e mirëdashjen e qeverisë turke”.
Në të vërtetë turqit e rinj pas ardhjes në fuqi hoqën dorë nga premtimet, që u kishin bërë shqiptarëve për t’u dhënë të drejtën e autonomisë. Në çështjen kombëtare ata mbajtën qëndrim të hapur shovinist. Përballë prirjeve autonomiste të popujve të shtypur, xhonturqit vunë doktrinën e “osmanizmit”, e cila ishte shpallur në kushtetutën e vitit 1876 (Neni 8) dhe u përfshi pastaj edhe në programin, që Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” miratoi në mbledhjen e mbajtur në Selanik, në ditët e para të shtatorit të vitit 1908. Me ndihmën e kësaj doktrine, që i shpallte të gjithë shtetasit e Perandorisë “osmanllinj” dhe si të tillë gjoja të barabartë para ligjit, turqit e rinj synonin të mohonin ekzistencën e popujve të tjerë e të çështjes kombëtare në Turqi dhe të mos u njihnin kombësive joturke të drejtat më elementare. Ata shpallën gjuhën turke si gjuhë zyrtare e të detyrueshme në organet shtetërore e në shkollat. Doktrina e osmanizmit tregoi se xhonturqit do të vijonin politikën e vjetër të asimilimit të popujve të shtypur, të turqizimit të tyre. Një politikë e tillë i ktheu në fraza boshe parimet e mëdha demokratike të shpallura nga xhonturqit gjatë revolucionit: “Liri”, “Barazi”, “Vëllazëri” dhe “Drejtësi”.
Në rrethana të tilla qysh në periudhën e parë të pasrevolucionit dolën në shesh kontradiktat ndërmjet Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, synimeve të saj për vetëqeverisjen e vendit, madje edhe kërkesave të saj më të thjeshta kulturore-kombëtare dhe pushtetit të turqve të rinj, që synonin të ruanin me çdo mjet sundimin e tyre mbi shqiptarët e popujt e tjerë dhe tërësinë e Perandorisë Osmane. Në këto orvatje turqit e rinj u përkrahën nga kategori të caktuara të shoqërisë shqiptare, nga paria konservatore, e lidhur me interesa ekonomikë e politikë me këtë Perandori, nga nëpunës të aparatit shtetëror, rrethe burokratike-ushtarake etj. Ata u përpoqën gjithashtu të tërhiqnin pas vetes edhe veprimtarët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe veçanërisht përfaqësuesit e krahut të saj të moderuar.

[Laberia]

Klubet kombëtare (1908)
Atdhetarët rilindës, pa marrë parasysh pengesat që nxirrnin xhonturqit, duke e vlerësuar gjithnjë si detyrë kryesore luftën për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha turke, shfrytëzuan mundësitë legale që u krijuan pas shpalljes së kushtetutës për të organizuar në përmasa mbarëshqiptare lëvizjen politike-kulturore, për ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes kombëtare dhe për bashkimin e popullit. Për këtë qëllim menjëherë pas revolucionit u ngritën klubet kombëtare, që u shtrinë në qytetet e në fshatrat e vendit dhe në qendra të tjera të Perandorisë ku kishte shqiptarë, filloi ngritja e shkollave shqipe, dhënia e mësimit të gjuhës amtare në shkollat e huaja në Shqipëri dhe u bënë përpjekje për miratimin e përdorimin e një alfabeti të vetëm për gjuhën shqipe.
Më 31 korrik 1908 u themelua klubi “Bashkimi” i Manastirit, me kryetar Fehim Zavalanin që sapo ishte liruar nga internimi, nënkryetar Gjergj Qiriazin dhe sekretar Naum Naçin. Ishte ndër klubet më të mëdha dhe më të rëndësishme, që luajti një rol të veçantë në formimin e klubeve të tjera dhe në zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në periudhën e regjimit xhonturk. Menjëherë pas themelimit të tij, klubi i Manastirit dërgoi në qytetet e tjera të vendit emisarët e vet për të propaganduar idetë kombëtare të shqiptarëve, siç ishin bashkimi i vilajeteve të Shqipërisë dhe ruajtja e tërësisë së saj. Në shembullin e tij dhe me nismën e atdhetarëve, u formuan në muajt gusht-shtator 1908 klubi i Korçës, i Vlorës, i Elbasanit, i Shkodrës, i Shkupit (“Klubi arsimor shqiptar”), i Kumanovës, i Tetovës, i Beratit, i Selanikut, i Stambollit, i Pogradecit, i Janinës, i Filatit. Në periudhën e mëvonshme u ngritën klubet shqiptare në qytetet dhe në qendrat e tjera të Shqipërisë, në Tiranë, Durrës, Gramsh, Gjirokastër, Ohër, Strugë, Gjilan, Dibër, Vuçiternë, Tepelenë, Delvinë, Filat, Follorinë, Kurvelesh, Përmet, Pogon, Konicë, Negovan, Bellkamen etj. Në gjithë Shqipërinë u ngritën atëherë më shumë se 40 klube.
Klubet ishin organizata të gjera demokratike, të cilat përfshinin në gjirin e tyre përfaqësues të shtresave të ndryshme të popullsisë. Në klube merrnin pjesë intelektualë, nëpunës të aparatit shtetëror e mësues shkollash, përfaqësues të borgjezisë qytetare, të prodhuesve e të tregtarëve të vegjël të qytetit e të fshatit, të bejlerëve-çifligarë, të oficerëve, si edhe të parisë të lidhur me sunduesit osmanë. Ato bashkonin në gjirin e tyre të gjitha rrymat politike të lëvizjes kombëtare, si atdhetarët me pikëpamje radikale, ashtu edhe të moderuarit, ndërsa në udhëheqjen e tyre zotëronin intelektualët e dalluar edhe më parë për veprimtari atdhetare. Klubet nuk kishin një program të vetëm e të përbashkët. Por statutet e tyre (si “Kanonizma e ligj’e klubit të shqiptarëve në Manastir”, Sofje, 1908; Kanonizma e klubit të “Diturisë shqip” në Korçë, 1908; Kanonizma e klubit të Gjirokastrës “Drita”, 1908; “Rregullore e shoqërisë së shqiptarëve në Janinë”, 1908 etj.), ndonëse ishin të veçanta për secilin klub, kishin një përmbajtje të përbashkët, që i afronte klubet si organizata të njëjta kombëtare. Pothuajse në të gjitha këto statute kërkohej që kombi shqiptar të gëzonte të gjitha liritë që garantoheshin nga një regjim kushtetues, si edhe të drejtën e mësimit të gjuhës amtare; vihej si detyrë të punohej për bashkimin e kombit shqiptar, për “të ndriturit e tij duke përhapur dituritë”, për përhapjen e arsimit në gjuhën shqipe dhe për lëvrimin e saj, për ngritjen kulturore të popullit duke hapur shkolla, shtypshkronja dhe duke botuar gazeta e libra.
Për të mos u dhënë shkas xhonturqve të mbyllnin klubet që vepronin në mënyrë legale, atdhetarët theksonin se, duke punuar për interesat e veçantë të kombit shqiptar, ata do të vepronin gjithashtu në pajtim me “qëllimet e larta” të Komitetit “Bashkim e Përparim”. Ky qëndrim u përfshi në shumë nga statutet e tyre, ndërsa pothuajse në të gjitha ato thuhej se klubet “nuk do të përziheshin në çështjet politike”. Në të vërtetë, shumica e klubeve mori pjesë aktive në tërë jetën politike të vendit dhe mbrojti me vendosmëri interesat kombëtarë të popullit shqiptar.
Klubet gëzonin përkrahjen e popullit që i quante ato si organet e veta në luftën për përmbushjen e aspiratave kombëtare. Në mjaft raste popullsia njihte më shumë autoritetin e klubeve, sesa atë të administratës osmane.
Në periudhën e parë pas revolucionit xhonturqit nuk guxuan të dilnin haptazi kundër klubeve, madje u detyruan për një kohë “të pajtoheshin” me zhvillimin e lëvizjes kulturore-arsimore shqiptare. Në këtë qëndrim të Komitetit “Bashkim e Përparim” ndikuan faktorë të tillë politikë, si gjendja e nderë në Shqipëri pas shpalljes së kushtetutës, roli i madh që luajtën shqiptarët në Revolucionin e korrikut të vitit 1908 dhe fakti që turqit e rinj nuk e kishin stabilizuar ende diktaturën e tyre ushtarake. Ndërkaq, turqit e rinj shtypën me rreptësi çdo prirje të lëvizjes shqiptare për autonominë a për pavarësinë e Shqipërisë, që nuk munguan të shfaqeshin edhe në këto kushte, ndërsa në ato raste, kur gjetën mbështetjen e forcave turkomane vendase, ata u munduan të pengonin formimin e klubeve shqiptare. Kështu, themelimi i klubit “Bashkimi” në Elbasan u arrit pas një konflikti ndërmjet atdhetarëve shqiptarë e xhonturqve, që përkraheshin nga elementët turkomanë. Në Tiranë e në Durrës xhonturqit, duke pasur përkrahjen e disa klerikëve fanatikë dhe të elementëve konservatorë turkomanë, penguan për një kohë themelimin e klubeve shqiptare, që u arrit pas qëndresës së vendosur të popullit kundër klubit të oficerëve dhe komiteteve xhonturke të këtyre qyteteve. Ngritja e klubit “Labëria” në Vlorë u arrit gjithashtu pasi u kapërcyen pengesat që nxorën xhonturqit dhe paria turkomane e këtij qyteti. Në Shkodër në vjeshtën e vitit 1908 xhonturqit, të mbështetur edhe në ulematë e në disa hoxhallarë fanatikë e turkomanë, shpërndanë për një kohë klubin e këtij qyteti dhe kundërshtuan të gjitha kërkesat për ngritjen e shoqërive kulturore shqiptare. Këtu Komiteti “Bashkim e Përparim” dhe ushtarakët xhonturq arrestuan më 26 gusht 1908 atdhetarin Dervish Hima, që sapo ishte kthyer në Shkodër nga internimi, për shkak se kundërshtoi propagandën xhonturke, që i shpallte shqiptarët “osmanllinj” dhe mbrojti idenë e një Shqipërie të lirë e të pavarur.
Ndërkaq turqit e rinj, qysh në fillim, duke u mbështetur në elementët e moderuar, si edhe në ata turkomanë, si Arif Hiqmeti (nënkryetar i klubit të Selanikut) me shokë, arritën të ushtronin një ndikim të fuqishëm në dy nga klubet më të rëndësishme shqiptare, në atë të Stambollit e të Selanikut, dhe u përpoqën që me anën e tyre të vinin nën kontrollin e vet të gjitha klubet, si dhe vetë lëvizjen kombëtare. Por shumica e atdhetarëve shqiptarë nuk ra pre e kësaj veprimtarie, i dënoi këto orvatje të xhonturqve dhe nuk u pajtua me ata shqiptarë që bashkëpunuan me ta. Kësaj periudhe i përket pamfleti i Andon Z. Çajupit “Klubi i Selanikut”, në të cilin fshikullohet rëndë bashkëpunimi i drejtuesve të këtij klubi me xhonturqit.
Si lëvizja kombëtare, ashtu edhe klubet nuk e humbën karakterin e vet luftarak e të pavarur. Të ndodhur nën vëzhgimin e vazhdueshëm të autoriteteve osmane, klubet e kishin gjithnjë më të vështirë të zhvillonin legalisht e haptazi veprimtarinë e tyre politike-kombëtare. Për këtë arsye pranë tyre u krijuan komitete të fshehta, të cilat merreshin me propagandën kundërosmane dhe me organizimin e luftës për autonominë e vendit.
Nga komitetet e para të fshehta ishte ai që u themelua në Vlorë në fund të gushtit 1908, si organ drejtues i “Lidhjes kombëtare për përkrahjen e shkollave shqipe”. Ky komitet, i përbërë kryesisht nga ushtarakë, propagandonte “idetë e pavarësisë” dhe kishte si qëllim të parë organizimin e “një aksioni energjik për formimin e një Shqipërie autonome”. Për këtë arsye ai u shpërnda me ashpërsinë më të madhe nga xhonturqit. Një komitet i tillë i fshehtë u formua në vjeshtën e vitit 1908 pranë klubit “Bashkimi” të Manastirit. Ky klub dërgoi njerëz për themelimin e komiteteve të fshehta në qytetet e vilajeteve të Manastirit e të Kosovës. Në nëntor të vitit 1908 komitetet e fshehta vepronin në Korçë, në Kolonjë e në fshatrat përreth, në Follorinë, në Kozhanë, në Selfixhe, në të gjitha qytetet e vilajetit të Janinës, në Gjakovë, në Shkup dhe në qendrat e tjera të vilajetit të Kosovës. Më 7 dhjetor të vitit 1908 konsulli austriak në Manastir njoftonte Vjenën se “komitete të tilla të fshehta qenë ngritur tanimë në çdo qytet dhe fshat të Shqipërisë”. Me nismën e veprimtarit të njohur të lëvizjes kombëtare Themistokli Gërmenji, Komiteti i fshehtë i klubit të Manastirit vendosi lidhje me komitetet e fshehta maqedone dhe bashkëpunoi me to për të siguruar armë.
Komitetet e fshehta ndiqnin qëllime të rëndësishme politike, punonin për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit dhe për të bashkuar, nën drejtimin e tyre, gjithë shqiptarët që ishin të gatshëm të kundërshtonin regjimin xhonturk dhe të siguronin në momentin e përshtatshëm autonominë e Shqipërisë
Me veprimtarinë e tyre klubet dhe komitetet e fshehta luajtën një rol të rëndësishëm në organizimin e lëvizjes kombëtare në këtë fazë të re të zhvillimit të saj. Me nismën e klubeve, për herë të parë në historinë e vendit, filluan të botoheshin brenda në Shqipëri dhe në disa qytete të tjera të Perandorisë gazeta në gjuhën shqipe. Në Korçë dolën njëra pas tjetrës gazetat: “Korça” (1908-1910), nën drejtimin e Sami Pojanit; “Lidhja Orthodokse” (1909-1910) dhe “Koha” (1911-1912), nën drejtimin e Mihal Gramenos; në Manastir “Bashkim’i Kombit” (1909, 1910), nga Fehim Zavalani dhe më pas “Drita” (1911-1912), nga Mustafa Hilmi Leskoviku; në Shkup “Shkupi” (1911-1912), nën drejtimin e Jashar Erebarës; në Janinë “Zgjim’i Shqipërisë” (1909-1910), nga Abdyl Hakiu; në Elbasan “Tomori” (1910), nga Lef Nosi dhe organe të tjera. Nga organet kryesore të shtypit shqiptar ishin gjithashtu “Lirija” në Selanik (1908-1910), nga Mithat Frashëri; “Shqipëtari” në Stamboll (1909-1911), nga Dervish Hima etj. Pranë klubit të Manastirit e klubeve të tjera u ngritën shtypshkronja për botimin e gazetave dhe të librave shqip.
Jashtë Shqipërisë vijuan të botoheshin organe të tilla të rëndësishme të shtypit atdhetar shqiptar, si “Shqypeja e Shqypenis” (1909-1911) në Sofje, nën drejtimin e Josif Bagërit “Shkopi” (1907-1908) dhe “Rrufeja” (1909-1910) në Egjipt, “Dielli” (1909-1910) në Boston, “Liri e Shqipërisë” (1911-1915) në Sofje etj. Në vitet 1908-1912 në Shqipëri dhe jashtë botoheshin më shumë se 35 organe të shtypit shqiptar.
Në organet e shtypit gjetën pasqyrim problemet dhe ngjarjet kryesore të lëvizjes kombëtare të viteve 1908-1912. Ato u bënë propaganduese të ideve kombëtare dhe mbrojtëse të programit politik të kësaj lëvizjeje. Shumica e tyre edhe në gjendjen e re të krijuar pas shpalljes së kushtetutës, quante si detyrë themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare luftën për çlirimin e Shqipërisë dhe për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar. Gazeta “Kombi” shkruante për “çporjen e xhonturqve dhe për vetëqeverisjen e Shqipërisë” (24 korrik 1908); “Korça” parashtronte hollësisht kërkesën e formimit të një shteti autonom shqiptar duke bashkuar katër vilajetet shqiptare në një të vetëm, me kryeqytet Ohrin ose Manastirin, me gjuhën shqipe si gjuhë zyrare, me një vali të emëruar nga Stambolli dhe me nëpunës, ushtri e oficerë shqiptarë (18 shkurt dhe 14 shtator 1909). Ideja e formimit të një shteti autonom shqiptar, të një “Shqipërie për shqiptarët” propagandohej edhe nga gazeta të tilla, si “Dielli”, “Bashkim’i Kombit” etj.
Me shkrimet e botuara, në vitet 1909-1910, kur xhonturqit iu kundërvunë në përmasa më të gjera lëvizjes kulturore-kombëtare shqiptare, filluan të mbyllnin shkollat shqipe dhe po u impononin shqiptarëve alfabetin arab, organet e shtypit atdhetar protestuan kundër kësaj politike obskurantiste dhe shoviniste të Komitetit “Bashkim e Përparim”. “Dielli” shkruante në ato ditë se “sot punërat në Shqipëri janë më keq se në kohërat e Abdyl Hamitit dhe se gjuha shqipe ndiqet më tepër se kurrë ndonjëherë” dhe u bënte thirrje shqiptarëve “të bashkoheshin dhe të zinin luftën e vërtetë kundër armiqve të kombit tonë, luftën e fundit kundër xhonturqve” (17 shtator 1909).
Organe të tilla të shtypit, si “Shqypeja e Shqypenis”, “Korça”, “Dielli”, “Shqipëtari” etj., pasqyruan hap pas hapi konfliktin e madh që shpërtheu në fillim të vitit 1910 për çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, botuan një varg shkrimesh për mbrojtjen e kulturës shqiptare, si edhe dhjetëra protesta, që iu dërguan parlamentit e qeverisë turke nga mësuesit atdhetarë, nga nxënësit e shkollave dhe nga mitingjet që u mbajtën në fillim të vitit 1910. Gazeta “Korça” shkruante më 18 shkurt se me këto mitingje populli shqiptar “tregoi gatishmërinë e tij për të mbrojtur shkronjat e veta qoftë edhe me gjak po të ishte nevoja”. Me shkrimet e tij shtypi shqiptar u bë paralajmëtar i konfliktit të madh që po piqej në Shqipëri ndërmjet popullit shqiptar e xhonturqve, në fushën ekonomike, arsimore, kulturore e politike, për t’u shndërruar më pas në një luftë të hapur të armatosur.
Shtypi atdhetar shqiptar u bë gjithashtu tribunë dhe propagandues i kryengritjeve të mëdha kundërosmane që shpërthyen në Shqipëri në vitet 1910-1912. Gazeta të tilla, si “Kombi”, “Shqipëtari”, “Shqypeja e Shqypenis” etj., duke u bërë jehonë ngjarjeve të Kryengritjes së Kosovës të vitit 1910, shkruanin për qëndresën e shqiptarëve të Prishtinës, të Kaçanikut, të Shkupit, të Gjakovës, të Prizrenit, të Pejës, të Lumës etj. kundër hordhive të gjeneralit turk Shefqet Turgut pashës dhe dënonin masakrat e papara të ushtrisë turke mbi kryengritësit, mbylljen e klubeve e të shkollave shqipe, si edhe persekutimin e internimin e atdhetarëve shqiptarë (“Shqypeja e Shqypenis”, 15 maj 1910; “Shqipëtari”, 8 prill 1910, 26 maj 1910 etj.). Duke përkrahur Kryengritjen e Malësisë së Mbishkodrës, të pranverës së vitit 1911, shtypi atdhetar ftonte gjithë shqiptarët, gegë e toskë, të rrëmbenin armët, të bashkoheshin dhe të hidheshin në kryengritjen e përgjithshme shqiptare për të shpëtuar atdheun, për lirinë e Shqipërisë (“Shqypeja e Shqypenis”, 2 prill 1911). Shtypi mbrojti programin e autonomisë së Shqipërisë, ose “Memorandumin e Greçës” të vitit 1911, dhe kërkoi që ai të vihej në themel të kryengritjes së përgjithshme shqiptare (“Drita”, Manastir, 7 dhe 28 korrik 1911).
Me shpërthimin e Kryengritjes së përgjithshme të vitit 1912, veprimtarët rilindës, nëpërmjet artikujve të botuar në organet e shtypit, i tregonin popullit shqiptar se tanimë kishte ardhur koha të zbatohej programi i autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë, kërkonin nga Stambolli që të njihte Shqipërinë autonome dhe u bënin thirrje kryengritësve ta çonin deri në fund luftën, “të merrnin fuqinë në dorë të tyre dhe të ngrinin një qeveri të përkohshme që të mbante sigurimin e vendit” (“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 18 qershor 1912, 11 gusht 1912).
Lufta për autonominë e Shqipërisë trajtohej në shtypin atdhetar e lidhur ngushtë me qëndresën ndaj politikës shoviniste të shteteve fqinje, të cilët kundërshtonin çdo përpjekje për formimin e një shteti autonom shqiptar. Gjithë veprimet e këtyre shteteve, theksonte shtypi shqiptar më 1912, në pragun e Luftës Ballkanike, që nga ngritja e shkollave të huaja e ndërhyrjet e vazhdueshme në Shqipëri dhe deri tek armatosja e përgatitjet për luftë, dëshmonin për synimet e tyre për copëtimin e trojeve shqiptare (“Drita”, 7 qershor 1912). Në këto kushte, kur, siç theksohej në organet e shtypit, Shqipërisë i kanosej rreziku i copëtimit, kur po vihej në pikëpyetje vetë ekzistenca e saj dhe e kombit shqiptar, shtrohej si detyrë e ngutshme shkëputja e Shqipërisë nga Turqia dhe formimi i një shteti të veçantë shqiptar (“Liri e Shqipërisë”, 27 shkurt 1912).
Idetë atdhetare e përparimtare të propaganduara nga shtypi shqiptar ndikuan fuqishëm në luftën e popullit shqiptar për bashkimin dhe për çlirimin kombëtar.

Çelja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit shqip (korrik-nëntor 1908)
Ndonëse u njihte të drejtën e arsimimit të gjithë shtetasve të Perandorisë, pa dallim feje, kushtetuta turke, duke i shpallur ata si “osmanllinj” dhe turqishten si gjuhë mësimi zyrtare e të detyrueshme në shkolla, mohonte në thelb të drejtën e popujve joturq, rrjedhimisht edhe të shqiptarëve, për t’u arsimuar në gjuhën amtare dhe për të pasur shkollat e tyre kombëtare. Në këto kushte çelja e shkollave shqipe dhe përhapja në popull e mësimit dhe e këndimt shqip, ashtu si më parë, mbeti atribut i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në mënyrë të veçantë i klubeve dhe i shoqërive atdhetare shqiptare.
Qysh në ditët e para të formimit klubet, në përputhje me statutet e programet e tyre, u bënë qendra të veprimtarisë kulturore të atdhetarëve shqiptarë, të përpjekjeve për hapjen e shkollave dhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. Me nismën e tyre dhe me përkrahjen aktive të popullit brenda pak muajve u hapën shkolla jo vetëm në qytete, por edhe në fshatra. Nga shkollat e para fillore shqipe, të çelura pas shpalljes së kushtetutës, ishte ajo e Elbasanit, që u hap më 2 gusht 1908. Në gusht u hapën gjithashtu shkolla të tjera shqipe, si ajo e Vlorës, e Kaninës, e Tiranës dhe dy shkollat e Beratit. Gjatë muajve shtator-tetor 1908 u çel shkolla e parë shqipe në Gjirokastër (shkolla “Liria”), rifilloi shkolla e vajzave e Korçës, u hap po në këtë qytet një shkollë fillore për djem, të dyja nën administrimin e misionit protestant, si edhe shkollat shqipe në Filat e në Luros të Çamërisë. Me përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë u hap një shkollë shqipe në qytetin e Manastirit dhe një tjetër në Nistrovë të Dibrës, ndërsa në Prizren vijonte të funksiononte shkolla shqipe e ngritur më parë.
U bënë hapat e parë edhe për hapjen e shkollave shqipe në fshatra. Në gusht të vitit 1908 u çel shkolla e parë shqipe në Myzeqe, në katundin Libofshë dhe po në këtë periudhë të parë pas shpalljes së kushtetutës, me nismën e klubit të Beratit dhe të atdhetarit Hasan Koprëncka, u ngritën tri shkolla shqipe në katundet Koprënckë, në Gostenckë dhe në Çorovodë. Në nëntor filloi të funksionojë një shkollë shqipe në Bellkamen.
Në disa nga qytetet e Shqipërisë, si në Elbasan, në Berat, në Vlorë, në Tiranë etj., hapja e shkollave shqipe u shoqërua me manifestime popullore, ku morën pjesë mijëra njerëz, dhe me ceremoni, ku u mbajtën fjalime me frymë atdhetare dhe u hodhën parullat “Rroftë liria!”, “Rroftë gjuha shqipe!”, “Rroftë Shqipëria!” etj.
Ngritja e lëvizjes kulturore në Shqipëri e shtyti Vjenën, që nëpërmjet ambasadorit të saj në Stamboll, Pallaviçini, t’i kërkonte Portës së Lartë të fuste mësimin e gjuhës shqipe në të gjitha shkollat shtetërore të viseve shqiptare. Duke e parë lëvizjen për mësimin e gjuhës shqipe si një aspiratë të përgjithshme të kombit shqiptar, Vjena e paralajmëronte Stambollin që të mos e kundërshtonte atë dhe të mos ua linte shqiptarëve ta arrinin vetë. Austro-Hungaria synonte që me këtë ndërhyrje “të siguronte epërsinë në çështjen shqiptare, e cila po merrte një rëndësi gjithnjë e më të madhe”.
Të themeluara me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve shqiptarë, shkollat shqipe nuk u ngritën mbi dasitë fetare dhe, ndryshe nga ato turke, greke, vllahe, sllave etj., bashkonin fëmijët e të gjitha besimeve, myslimanë e të krishterë. Ato dalloheshin gjithashtu për karakterin e tyre kombëtar shqiptar e laik. Shkollat u kthyen jo vetëm në qendra të arsimimit të shqiptarëve, por edhe në vatra të zgjimit e të bashkimit të tyre kombëtar.
Megjithëse në kushtet kur mungonte një sistem shtetëror i arsimit kombëtar, shkollat shqipe nuk kishin një program unik, në shumicën e tyre, krahas lëndëve të kulturës së përgjithshme (që jepen në të gjitha shkollat fillore të çdo vendi, si bukurshkrimi, kënga, vizatimi, aritmetika etj.), mësoheshin si të veçanta gjuha dhe letërsia shqipe, historia e Shqipërisë, gjeografia e Shqipërisë etj.
Ngritja e shkollave dhe mësimi i gjuhës shqipe u shndërruan në një lëvizje të gjerë patriotike. Shkollat i ndiqnin jo vetëm fëmijët, por edhe të rriturit, për të cilët u krijuan posaçërisht kurse të mbrëmjes, ku mësonin shkrim e këndim zanatçinjtë, tregtarët, shegertët, nëpunësit dhe në katunde bujqit. Vetëm klubi “Bashkimi” i Manastirit ngriti në këtë qytet disa kurse nate. Në klubin e Elbasanit ishte ngritur një shkollë nate, ku mësonin shkrim e këndim çdo mbrëmje rreth 60-70 djem të rinj, myslimanë e të krishterë. Kurse të tilla qenë ngritur gjithashtu pranë klubeve të tjera ose pranë shkollave, në Korçë, Gjirokastër, Janinë, Filat, Vlorë, Tiranë, Durrës, Shkodër, Prizren, Shkup, në disa fshatra të Skraparit etj. Klubet shqiptare plotësonin në atë kohë, në një farë mënyre, mungesën e shkollave shtetërore shqipe.
Sipas të dhënave dokumentare arkivore dhe atyre të shtypit shqiptar, në periudhën gusht-nëntor 1908 në trevat shqiptare qenë ngritur rreth 20 shkolla të ditës e 15 kurse a shkolla të mbrëmjes, që dëshmonin për një përparim të rëndësishëm në lëmin e arsimit kombëtar, të panjohur më parë në Shqipëri.
Mësimin e gjuhës shqipe dhe të lëndëve të tjera në këto shkolla e jepnin mësuesit patriotë, si Hysen Ceka, Babë Dudë Karbunara, Petro Nini Luarasi, Andrea Konomi, Thoma Papapano, Nuçi Naçi, motrat Sevasti e Parashqevi Qiriazi, Josif Bagëri, Musa Demi, Jani Minga, Jovan Ndreko, Toli Xhaxhollari etj. Meqenëse nuk mjaftonin mësuesit, dhënia e mësimit të gjuhës shqipe u bë një çështje nderi e një detyrë e lartë atdhetare për gjithë ata që mund ta kryenin atë, për “djemtë myslimanë e të krishterë me zemër të nxehtë”, sikurse i quante në një nga letrat e tij të tetorit 1908 atdhetari Sotir Kolea.
Gjuha shqipe mësohej edhe në mënyrë individuale ose në kurse të drejtuara nga mësues e të rinj atdhetarë, në qytete e në fshatra të Shqipërisë, që ndiqeshin kryesisht nga të rriturit, nga nëpunës të ndryshëm, hoxhallarë e mësues të shkollave turke etj.
Duke marrë parasysh vështirësitë e mëdha për hapjen e shkollave shqipe nga klubet dhe nga vetë populli, atdhetarët shqiptarë bënë përpjekje që mësimi i gjuhës shqipe të përfshihej në sistemin shtetëror shkollor, në shkollat shtetërore turke dhe në ato të huaja, greke etj., që kishin buxhet të rregullt. Ky do të ishte hapi i parë për kthimin më pas, të paktën të shkollave fillore, në shkolla kombëtare, me gjuhën shqipe si gjuhë mësimi. Qysh në fillim të gushtit të vitit 1908, në Tiranë, me përpjekjet e komisionit të kryesuar nga Refik Toptani, u arrit të futej mësimi i gjuhës shqipe në shkollat turke e në atë greke të këtij qyteti. Klubi “Bashkimi” i Elbasanit dhe atdhetarët e kryesuar nga Aqif pashë Elbasani mblodhën mjetet e nevojshme financiare për të paguar mësuesit, që do të jepnin mësimin e shqipes në shkollat shtetërore dhe caktuan nga një mësues të gjuhës shqipe për katër shkollat fillore turke, për dy shkollat greke, si dhe një mësuese për vajzat. Pranë klubit “Bashkimi” të Elbasanit u ngrit një kurs mujor për përgatitjen e mësuesve për gjuhën shqipe. Me gjithë kundërshtimin e valiut të provincës së Manastirit nga varej Elbasani, me këmbënguljen e atdhetarëve elbasanas gjuha shqipe filloi të mësohej në shkollat turke të atij qyteti qysh në vjeshtën e vitit 1908. Po në shtator u fut gjuha shqipe si gjuhë mësimi në shkollën e komunitetit ortodoks të Elbasanit, ndërsa gjuhës greke iu la vendi i dytë.
Në Korçë, me nismën e klubit të këtij qyteti, në fillim të nëntorit u fut gjuha shqipe si lëndë mësimi në shkollën fillore turke. Pas kërkesave energjike të mësuesve dhe të nxënësve gjirokastritë, administrata osmane u detyrua të fuste shqipen edhe në shkollat turke të Gjirokastrës. Mësimi i shqipes u fut gjithashtu në shkollat shtetërore turke të Vlorës dhe në shkollën turke për vajza të Beratit. Në Vlorë që në vitin shkollor 1908-1909 gjuha shqipe filloi të mësohej edhe në shkollën greke të këtij qyteti, që kishte si drejtor mësuesin atdhetar Jani Minga. Futja e mësimit të gjuhës shqipe në shkollat greke ose të komunitetit ortodoks u arrit pas kapërcimit të pengesave që nxirrnin qarqet politike të Greqisë dhe klerikët ortodoksë shqiptarë, që u shërbenin atyre.
Me nismën e disa mësuesve e klerikëve atdhetarë shkrimi e këndimi shqip mësohej edhe në shkollat turke të disa fshatrave, si në Bilisht, në Kolonjë, në Devoll, në Frashër etj.
Përpjekje për futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore turke, madje edhe për shndërrimin e tyre në shkolla shqipe bëri në shtator të vitit 1908 klubi i Shkupit dhe veçanërisht Nexhip Draga, që ishte një nga drejtuesit e tij. Në disa shkolla fillore të fshatrave të Kosovës, si në Pakashticë, në Dumnicë, në Dumosh etj., mësuesit e klerikët atdhetarë, si Mulla Zeka, Mulla Hamiti, Mulla Dema, Mulla Bajram Dumnica etj., bënë përçapje për të futur mësimin e gjuhës shqipe dhe për t’u mësuar fëmijëve shkrimin e këndimin e shqipes.
E ndodhur përballë kërkesave këmbëngulëse të popullsisë shqiptare për ngritjen e shkollave shqipe, Ministria e Arsimit nxori në tetor të vitit 1908 urdhëresën sipas së cilës gjuha shqipe futej si lëndë mësimi në shkollat shtetërore turke, në ato fillore (mejtepet) dhe gjysmë të mesme (ruzhdie). Edhe pse qeveria, nëpërmjet administratës lokale, nxirrte pengesa të shumta për zbatimin e këtij dekreti, publikimi i tij i dha një shtysë të re lëvizjes për futjen e gjuhës shqipe si lëndë mësimi në të gjitha shkollat shtetërore. Në fundin e tetorit klubi shqiptar “Bashkimi” i Janinës vendosi të fuste gjuhën shqipe në të gjitha shkollat turke, si dhe të themelohej në Janinë një shkollë shqipe për përgatitjen e mësuesve të gjuhës shqipe për gjithë vilajetin.
Edhe nxënësit e shkollave të Prishtinës dhe ata të gjimnazit të Manastirit, duke përfituar nga dekreti i qeverisë turke, kërkuan nëpërmjet peticioneve dërguar Stambollit, që gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme. Qeveria turke u detyrua t’i pranonte këto kërkesa dhe urdhëroi që gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme (idadie) të këtyre qyteteve. Në vjeshtën e vitit 1908 mësimi i gjuhës shqipe u fut në gjimnazin shtetëror turk të Manastirit.
Në kohën kur qeveria turke nuk bënte asnjë shpenzim për shkollat shqipe dhe i nxirrte pengesa të shumta përhapjes së tyre, ato mbaheshin vetëm me përkrahjen e ndihmën materiale që jepte populli dhe klubet shqiptare; në shumë qytete, si në Elbasan, në Tiranë etj., me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve, që në gusht të vitit 1908 u krijuan për këtë qëllim fonde kombëtare. Në qytetin e Beratit për mbajtjen e dy shkollave u caktua me kërkesën e atdhetarëve një taksë prej 10 paresh për çdo lëkurë që shitej dhe u vendos të vihej monopoli mbi shitjen e vajgurit. E njëjta gjë ndodhi edhe në qytetet e tjera.
Ngritja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit të gjuhës shqipe solli shtimin e nevojave për abetare e libra shqip, të cilët dërgoheshin në Shqipëri nga kolonitë atdhetare të mërgimit, nga ajo e Bukureshtit dhe e Sofjes. Kërkesa të shumta për libra shqip u vinin çdo ditë nga të gjitha anët e Shqipërisë klubit “Bashkimi” të Manastirit, klubit të Korçës dhe klubeve të tjera, sidomos shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit dhe shtypshkronjës “Mbrothësia” të Kristo Luarasit në Sofje. Në një nga letrat e tij të gushtit 1908, klubi i Manastirit i shkruante shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit se “tërë Shqipëria kërkonte libra”. Qindra abetare e libra shqip i kërkoheshin klubit të Elbasanit nga popullsia e këtij qyteti, si edhe nga Peqini, Gramshi e Lushnja, ndërsa nga Vlora në fund të gushtit 1908 u kërkuan 1 000 abetare të Sami Frashërit dhe 800 libra këndimi, të cilat u shpërndanë edhe në rrethin e Beratit. Kërkesa të shumta për libra shqip i vinin klubit të Korçës nga ky qytet dhe më shumë nga Kolonja, Starova, Opari e nga fshatra të tjera.
Më të kërkuar ishin librat e Sami Frashërit, si “Abetarja”, “Shkronjëtorja”, “Dheshkronja”; librat e Naim Frashërit, si “E këndimit e çunave këndonjëtoreja”, “Mësimet”, “Dituritë“, “Gjithësia”, “Vjersha për mësonjëtoret e para”, si edhe veprat e tjera, si “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” (e Sami Frashërit); “Bagëti e Bujqësija”, “Lulet e verës” dhe “Skënderbeu” (të Naim Frashërit); “Mirëvetia” e “Numeratorja” (të Jani Vretos); “Abetarja” (e Gasper Benusit); “Fizika” (e Gjergj Qiriazit) etj.
Qysh në ditët e para pas shpalljes së kushtetutës, në fund të korrikut dhe në fillim të gushtit 1908, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit dërgoi në Shqipëri (klubit të Manastirit) 20 000 copë abetare e libra të tjerë shqip. Në Korçë brenda disa javësh u shitën 15 000 abetare shqipe. Kristo Luarasi, në një nga letrat e tij të 4 gushtit, shkruante se përveç 400 librave që kishte bërë gati për t’i dërguar në Shqipëri, do të “çonte në Tiranë edhe 1 000 abetare gegërisht dhe 800 libra të tjerë, që i kishte gati në Sofje”.
Zhvillimi i lëvizjes politike-kulturore kombëtare ndeshi jo vetëm në pengesat e autoriteteve xhonturke, por edhe në kundërshtimin e atyre klerikëve konservatorë, myslimanë e ortodoksë, që u shërbenin fuqive të huaja. Në Tiranë, në Durrës, në Shkodër, në Ohër, në Strugë, në Dibër dhe në vende të tjera klerikët turkomanë u përpoqën të ndalonin shkrimin dhe mësimin e gjuhës shqipe, duke e shpallur atë në kundërshtim me fenë myslimane e me kuranin. Në disa nga këto qendra administrata lokale turke kërcënonte me internim atdhetarët që përhapnin shkrimin e shqipes, ndërsa në Shkodër nxiti klerikët fanatikë myslimanë t’i dërgonin telegrame të stisura Ministrisë së Brendshme, në të cilat thuhej se nuk njihnin gjuhë tjetër zyrtare veç turqishtes. Edhe shovinistët grekë e klerikët ortodoksë grekomanë u orvatën të pengonin hapjen e shkollave të para shqipe në Shqipërinë e Jugut. Këta vijuan të përdornin për këtë qëllim të gjitha mjetet e mundshme që nga kërcënimet, mallkimet e shkishërimet e atdhetarëve që dërgonin fëmijët në shkollat shqipe dhe deri te bandat e andartëve.
Megjithatë, falë entuziazmit të popullit dhe punës këmbëngulëse të klubeve këto vështirësi u kapërcyhen dhe u krijuan kushtet për thirrjen e Kongresit Kombëtar të Manastirit.

Kongresi i Manastirit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe (14-22 nëntor 1908)
Përhapja e shkollave dhe e mësimit të gjuhës shqipe, si edhe zhvillimi i kulturës kombëtare në përgjithësi, shtruan në rend të ditës nevojën e caktimit të një alfabeti të vetëm. Rilindësit me të drejtë e shihnin mungesën e një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe jo vetëm si një problem gjuhësor e kulturor, por edhe si një çështje politike, një shenjë dasie, që pengonte bashkimin e shqiptarëve. Zgjidhja e saj do të ndihmonte si në lëvrimin e mëtejshëm të gjuhës e të letërsisë shqipe, ashtu edhe në konsolidimin e unitetit kombëtar dhe të bashkimit politik të popullit shqiptar.
Vendosja e një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe u përgatit gjatë një epoke të tërë të Rilindjes, falë veprimtarisë krijuese në lëmin e gjuhësisë dhe të letërsisë të brezave të tërë të iluministëve shqiptarë, gjuhëtarë, shkrimtarë, poetë, publicistë etj. Një ndihmesë të vyer dhanë organet e shtypit, sidomos ato të viteve të fundit të shek. XIX dhe të fillimit të shek. XX, ku spikati në mënyrë të veçantë revista “Albania” (Bruksel-Londër, 1897-1909) e Faik Konicës. Miratimi i alfabetit (alfabetares) së Stambollit, në vitin 1879, ndonëse shënoi një hap të rëndësishëm përpara në rrugën e vendosjes së një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe, nuk arriti ta zgjidhte përfundimisht këtë çështje. Alfabeti i Stambollit u përhap vetëm në Shqipërinë e Jugut e të Mesme, ndërsa në Shqipërinë e Veriut, posaçërisht në Shkodër përdoreshin tri alfabete të tjera për shkrimin e shqipes, ai i shoqërisë “Bashkimi” (1899), i “Agimit” (i jezuitëve) dhe alfabeti i shkrimtarëve të vjetër të Veriut, që përdorej më shumë nga klerikët katolikë. Organet e shtypit shqiptar, ndonëse botoheshin të gjitha me alfabetin latin, kishin ndryshime ndërmjet tyre.
Në rrethana të tilla, vendosja e një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe do të arrihej jo vetëm në luftë me sunduesit e huaj osmanë, që përpiqeshin ta pengonin atë si një arritje që do të çonte në afirmimin e mëtejshëm të kombit shqiptar, por edhe duke kapërcyer frymën dhe interesat lokalë të shoqërive e të grupeve kulturore shqiptare, që ushqeheshin edhe nga dasitë krahinore të trashëguara nga e kaluara.
Ndonëse në thelb ishte një çështje kulture, njësimi i alfabetit të gjuhës shqipe paraqitej njëherazi një nga problemet më të rëndësishme politike të kohës, zgjidhja e të cilit do të varej nga zhvillimi i lëvizjes kombëtare në përgjithësi. Në të vërtetë, thirrja e kongresit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe u bë e mundur vetëm në rrethanat e reja, që u krijuan për lëvizjen kulturore-kombëtare pas shpalljes së kushtetutës në vitin 1908.
Nismën për thirrjen e kongresit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe e mori klubi “Bashkimi” i Manastirit, që luante rolin kryesor ndërmjet klubeve shqiptare. Drejtuesit e këtij klubi, menjëherë pas themelimit të tij, e shpallën zgjidhjen e kësaj çështjeje si detyrën më të ngutshme të lëvizjes kombëtare. Gjatë muajve gusht-shtator, pasi kishte marrë edhe pëlqimin e klubeve e të shoqërive të tjera atdhetare, klubi i Manastirit ndërmori masat konkrete për thirrjen e kongresit kombëtar për çështjen e alfabetit. Në “Zëdhënien” që u shpërnda me këtë rast, ftoheshin të merrnin pjesë në kongres “gjithë shqiptarët, brenda dhe jashtë Shqipërisë”, si edhe “çdo filolog” shqiptar. Nisma e tij u prit mirë nga atdhetarët shqiptarë dhe nga klubet e shoqëritë patriotike brenda e jashtë vendit, që u treguan të gatshme të dërgonin përfaqësuesit e tyre në këtë kongres.
Kongresi u hap në Manastir më 14 nëntor 1908 dhe i vijoi punimet deri më 22 nëntor. Në Kongres morën pjesë 32 delegatë me të drejtë vote, që përfaqësonin 26 qytete e shoqëri të ndryshme shqiptare brenda dhe jashtë atdheut, si dhe 18 delegatë të tjerë si pjesëmarrës pa të drejtë vote. Kongresi i Manastirit u shndërrua kështu në një kuvend të vërtetë mbarëshqiptar, në të cilin morën pjesë gjithsej 50 delegatë nga të gjitha anët e Shqipërisë, nga qytetet e vilajeteve të Manastirit, të Kosovës, të Janinës e të Shkodrës, si edhe nga shoqëritë shqiptare të Bukureshtit, të Sofjes, të ShBA-së, të Egjiptit, të Italisë etj.
Kongresi i Manastirit për çështjet që diskutoi e zgjidhi dhe si një nga tubimet më të gjera e më përfaqësuese nga përbërja e tij, vlerësohet me të drejtë si kuvendi më i rëndësishëm kombëtar në historinë politike e kulturore të shqiptarëve në fillim të shek. XX. Delegatë të tij ishin shkrimtarët dhe publicistët më të njohur, lëvrues të gjuhës shqipe, laikë e klerikë, si Gjergj Fishta, Nikollë Kaçori, Ndre Mjeda, Gjergj Qiriazi, Mithat Frashëri, Hilë Mosi, Mati Logoreci, Thoma Avrami, Sotir Peci, Shahin Kolonja, Luigj Gurakuqi, Adam Shkaba; veprimtarë të lëvizjes kombëtare dhe të klubeve shqiptare, si Bajram e Çerçis Topulli, Mihal Gramenoja, Fehim Zavalani, Dhimitër Mole, Nyzhet Vrioni, Rrok Berisha, Leonidha Naço, Dhimitraq Buda, Akil Eftimi, Shefqet Frashëri, Refik Toptani, Gligor Cilka, Emin bej Shkupi, Hafiz Ibrahim efendiu (nga Shkupi), Ramiz Daci, Xhemal Beu (nga Ohri), Fahri Frashëri (nga Resna) etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh Mithat Frashëri, ndërsa nënkryetarë Luigj Gurakuqi e Gjergj Qiriazi. Megjithatë, për një varg arsyesh të diktuara nga rrethanat e kohës, pati edhe intelektualë të shquar (si Faik Konica etj.) që nuk arritën të merrnin pjesë në punimet e këtij Kongresi.
Gjatë dy ditëve të para të Kongresit u zhvilluan mbledhje të gjera e të hapura, ku morën pjesë, përveç delegatëve, edhe intelektualë e nxënës të shkollave të Manastirit, si edhe banorë të tjerë të këtij qyteti, rreth 400 veta. Këto mbledhje u shndërruan në manifestime kombëtare, në të cilat u mbajtën fjalime patriotike për nevojën e bashkimit të të gjithë shqiptarëve, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë, si dhe për përparimin e kombit e të kulturës së tij.
Vendin kryesor në punimet e Kongresit, duke përfshirë edhe mbledhjet e hapura, e zuri çështja e caktimit të një alfabeti të përbashkët për të gjithë shqiptarët. Gjatë diskutimeve që u bënë në ditët e para, të gjithë shfaqën mendimin se alfabeti që do të vendosej duhej të kishte si bazë atë latin. Por pikëpamjet e delegatëve më tej u ndanë, prandaj në ditën e tretë të punimeve Kongresi zgjodhi një komision prej 11 vetash, të kryesuar nga at Gjergj Fishta, ku bënin pjesë njohësit më të mirë të gjuhës shqipe, përkrahës të alfabeteve të Stambollit, të “Bashkimit”, të “Agimit”, si dhe intelektualë të tjerë të shquar. Komisionit iu dhanë fuqi të plota për të vendosur për këtë çështje.
Pas shumë diskutimesh Komisioni vendosi që të mos merrej në vështrim asnjëri nga tri alfabetet e përmendura më sipër, por të krijohej një alfabet i ri mbi bazën e atij latin, duke u dhënë shkronjave latine vlera fonetike në përputhje me nevojat e gjuhës shqipe. Por Komisioni ndeshi në vështirësi për caktimin e shkronjave dyshe, që nevojiteshin për ata tinguj të shqipes, që i mungonin latinishtes (për dh, gj, nj, th etj.). Në këto rrethana, pas tri ditë diskutimesh (17-19 nëntor), anëtarët e Komisionit, sikurse thuhej në vendimin e Kongresit, “të shtyrë edhe nga disa shkaqe të përjashtme”, nuk arritën të caktonin një alfabet të vetëm për gjuhën shqipe, prandaj vendosën “të kthehen prapa”, duke pranuar alfabetin e Stambollit “e me të bashkë edhe një abece thjesht latine, që të përdoreshin e të mësoheshin bashkarisht në mes të shqiptarëve”. Të dy alfabetet do të përdoreshin detyrimisht në shkolla.
Ky vendim, që vetë Kongresi e quajti kthim prapa, u argumentua nga Komisioni me “disa shkaqe të përjashtme” dhe pikërisht me nevojën për të shtypur me alfabetin thjesht latin libra jashtë Shqipërisë dhe për korrespondencat me jashtë. Në të vërtetë, me shkaqe të jashtme nuk kuptoheshin vetëm ato thjesht teknike, por edhe trysnia e ushtruar mbi Komisionin nga qarqet e shoqëritë e ndryshme shqiptare, që ishin për alfabetin e Stambollit (në Shqipërinë e Jugut) dhe atë të “Bashkimit” në Gegëri e sidomos në Shkodër. Vendimi për të përdorur bashkërisht dy alfabete u mor për të mos shkaktuar përçarje në radhët e delegatëve dhe të shqiptarëve në përgjithësi. Në të njëjtën kohë ai u quajt si një zgjidhje e përkohshme për të kaluar në të ardhmen në përdorimin e një alfabeti të vetëm.
Ndonëse nuk caktoi një alfabet të vetëm, vendimi i Kongresit të Manastirit ishte një hap i rëndësishëm përpara në rrugën e zgjidhjes përfundimtare të çështjes së alfabetit të shqipes dhe ushtroi një ndikim të fuqishëm në bashkimin politik dhe përparimin e mëtejshëm kulturor të kombit shqiptar. Me këtë vendim iu dha fund kaosit që mbretëronte deri atëherë në çështjen e shkrimit të shqipes. Në vend të alfabeteve të shumta që ishin përhapur në Shqipëri e në kolonitë e mërgimit, tani do të përdoreshin vetëm dy, edhe këta bashkërisht. Përveç kësaj, duke vendosur për dy alfabete, që mbështeteshin në atë latin, Kongresi i Manastirit ripohoi edhe njëherë vendosmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur individualitetin e tyre kombëtar, kundër orvatjeve të xhonturqve për t’u imponuar alfabetin arab dhe për t’i identifikuar ata me turqit.
Atë që nuk e çoi dot deri në fund Kongresi i Manastirit, e zgjidhi përfundimisht vetë jeta e popullit shqiptar. Alfabeti thjesht latin, duke qenë i papërzier e më homogjen nga karakteri i shkronjave, më i lehtë e më praktik për shtyp, u përhap gjithnjë e më shumë dhe nga fundi i Luftës së Parë Botërore u bë tashmë alfabeti i përbashkët e i vetëm për gjithë shqiptarët, alfabeti i sotëm i gjuhës shqipe.
Megjithëse çështja e njësimit të alfabetit zuri vendin kryesor në punimet e Kongresit të Manastirit, vetë Kongresi nuk ishte një mbledhje thjesht gjuhësore, por edhe një manifestim politik. Krahas tubimeve të hapura, u organizuan edhe mbledhje të fshehta kushtuar çështjeve politike të ditës. Objekti kryesor i diskutimeve në këto mbledhje ishin marrëdhëniet e shqiptarëve me turqit, lufta për të drejtat kombëtare të popullit shqiptar, për zhvillimin kulturor dhe ekonomik të vendit, si edhe marrëdhëniet me shtetet evropiane. Përfundimet e këtyre diskutimeve dhe vendimet që u morën në këto mbledhje, u përfshinë në programin kombëtar prej 18 pikash që iu dha deputetit të Korçës, Shahin Kolonjës, për ta paraqitur në parlament në emër të shqiptarëve. Ky program ështe një nga dokumentet më të rëndësishme të Kongresit të Manastirit, në të cilin u pasqyruan aspiratat e shqiptarëve për autonominë territoriale-administrative të Shqipërisë.
Vendin kryesor në program e zinin kërkesat politike për “njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare dhe të gjuhës shqipe”. Në lidhje të ngushtë me këtë kërkohej emërimi i nëpunësve shqiptarë në të katër vilajetet, zgjedhja e të gjitha organeve lokale, zgjerimi i kompetencave të tyre dhe kryerja e shërbimit ushtarak nga dy deri në dy vjet e gjysmë në Shqipëri, nën drejtimin e oficerëve shqiptarë të dalë nga shkollat ushtarake që do të ngriheshin në vend.
Pjesë përbërëse e kërkesës për njohjen e kombësisë shqiptare dhe e të drejtave të saj, ishte edhe themelimi i shkollës së pavarur shqipe, që do të arrihej duke i kthyer të gjitha shkollat shtetërore turke në Shqipëri, ato fillore, qytetëse e të mesme, në shkolla kombëtare dhe duke vendosur gjuhën amtare shqipe “si gjuhë mësimi në të gjitha këto shkolla shtetërore”, ndërsa turqishtja do të mësohej si lëndë e veçantë, duke filluar nga viti katërt i shkollës fillore. Të lidhura ngushtë me këtë ishin edhe masat që parashikohej të merreshin për kthimin e shkollave në gjuhën greke, që funksiononin për shqiptarët e krishterë, në shkolla kombëtare, me gjuhën shqipe si gjuhë mësimi, duke i hequr ato nga administrimi i klerit dhe duke i shpallur shkolla shtetërore. Këto shkolla do të mbaheshin me të ardhurat nga pasuritë e kishave, të cilat duhej të administroheshin nga shteti dhe me të ardhurat e buxhetit të shtetit osman. Për t’u prerë rrugën ndërhyrjeve të Austrisë, të Italisë e të Greqisë në Shqipëri, kërkohej që klerikët katolikë e ortodoksë të paguheshin nga shteti turk. Me këto masa do të kufizohej ndikimi i propagandave të huaja shkollore e kishtare në Shqipëri, sidomos i asaj greke.
Një nga kërkesat më të rëndësishme në fushën e arsimit ishte ajo për themelimin e një universiteti shqiptar, që kishte qenë aspiratë e hershme e rilindësve. Për përgatitjen e profesorëve për këtë universitet do të dërgoheshin çdo vit, me bursa të shtetit, të rinj që do të mësonin në shkollat e larta të Evropës dhe të ShBA-së. Po kështu kërkohej të themelohej një muze arkeologjik kombëtar në një nga qytetet e Shqipërisë.
Programi përmbante gjithashtu një varg masash, që kishin për qëllim zhvillimin ekonomik të vendit, për të cilin ishte interesuar borgjezia shqiptare. Të tilla ishin masat për hapjen dhe shfrytëzimin e minierave, për ndërtimin e hekurudhave nga sipërmarrës shqiptarë, për ngritjen e ekonomive të mëdha bujqësore në Myzeqe etj. Në pjesën ekonomike përfshihej edhe kërkesa për kufizimin e depërtimit të kapitalit të huaj në ekonominë shqiptare, që kishte për qëllim të ndalonte ekspansionin ekonomik të shteteve të huaja dhe në mënyrë të veçantë t’u jepte mundësi borgjezisë shqiptare e kapitalit vendas të shtinte në dorë tregun dhe ekonominë e Shqipërisë.
Programi politik, i miratuar në Kongresin e Manastirit, megjithëse nuk përmbante kërkesa të domosdoshme për organizimin e një shteti autonom, si veçimi i territoreve shqiptare dhe forma e qeverisjes së tyre, ai pati rëndësi të veçantë, sepse i përmbysi shpresat e tyrqve të rinj dhe të bashkëpunëtorëve të tyre shqiptarë për ta kufizuar Kongresin vetëm me çështjet e alfabetit, për ta mbajtur larg problemeve politike e luftës kundër regjimit xhonturk. Miratimi i tij dëshmonte gjithashtu se Lëvizja Kombëtare Shqiptare edhe pas shpalljes së kushtetutës kishte ruajtur karakterin e saj politik e të pavarur dhe kishte si objektiv themelor realizimin e autonomisë së Shqipërisë.
Kongresi i Manastirit shënoi gjithashtu një hap të rëndësishëm në ngritjen e shkallës së organizimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Vetë thirrja e tij si një forum mbarëkombëtar, vendimet që mori për çështje të tilla që i takonin gjithë kombit dhe, në mënyrë të veçantë, njohja faktike e klubit të Manastirit si klub qendror, me të cilin do të mbanin lidhje gjithë klubet e tjera, dëshmojnë për vendosjen e një bashkërendimi të veprimtarisë organizative e politike-kulturore të klubeve dhe të shoqërive shqiptare, nën drejtimin e klubit “Bashkimi” të Manastirit. Jo rastësisht konsujt e huaj e trajtonin këtë masë si një përpjekje që do të krijonte njëlloj federate të klubeve shqiptare.
Vendimi për t’i dhënë klubit “Bashkimi” të Manastirit, që qëndronte në krye të luftës për të drejtat kombëtare të shqiptarëve, atributet e një klubi qendror, u arrit pas kundërshtimit të përpjekjeve të krahut të moderuar të lëvizjes kombëtare për t’u imponuar klubeve e shoqërive shqiptare udhëheqjen politike dhe organizative të klubit të Stambollit, drejtuesit e të cilit, përgjithësisht, njiheshin si përkrahës të xhonturqve.
Kongresi i Manastirit dhe vendimet e tij përbëjnë një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e re të popullit shqiptar. Për herë të parë pas kuvendeve, që u mbajtën në periudhën e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) dhe të Lidhjes së Pejës (1899-1900), u mblodhën në këtë Kongres përfaqësues nga të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe u morën vendime të rëndësishme për çështjen e alfabetit e për ato politike, që ndihmuan për ngritjen në një shkallë më të lartë të kulturës e të arsimit shqiptar, si edhe për bashkimin e tij të mëtejshëm në luftën për çlirimin kombëtar.

[Laberia]

Shqipëria gjatë zgjedhjeve parlamentare të vitit 1908 dhe Kundërrevolucionit të prillit të vitit 1909
Zgjedhjet për në parlamentin turk u bënë sipas ligjit elektoral të shpallur nga xhonturqit më 15 shtator 1908, i cili nuk njihte kombësitë joturke dhe i shpallte të gjithë banorët e Perandorisë “osmanllinj”. Ai vinte si kusht për të qenë deputet pranimin e përkatësisë në “kombësinë” osmane, njohjen e gjuhës turke, si dhe caktonte për këtë një cenz të lartë pasurie, duke përjashtuar kështu nga zgjedhjet shtresa të gjera të popullsisë fshatare e qytetare. Por xhonturqit e shkelën edhe këtë ligj, i kufizuan më shumë të drejtat e kombësive joturke në zgjedhje.
Fushata elektorale e muajve tetor-nëntor u zhvillua në Shqipëri në një gjendje të nderë dhe u shoqërua me konflikte ndërmjet atdhetarëve shqiptarë e xhonturqve. Në zona të tëra popullsia shqiptare, duke kujtuar se regjistrimi i popullsisë që xhonturqit ndërmorën për zgjedhjet bëhej për shtimin e taksave, e bojkotuan atë. Për shkak të veprimeve arbitrare të xhonturqve, në vilajetet e Kosovës dhe të Shkodrës pati protesta, konflikte e përleshje me autoritetet lokale. Si pasojë, krahina të tëra të shqipërisë nuk morën pjesë në zgjedhje. Popullsia katolike e Shkodrës, për shkak të shkeljes së ligjit elektoral, i bojkotoi zgjedhjet; po kështu veproi edhe popullsia e Mitrovicës, në vilajetin e Kosovës. Pothuajse gjithë popullsia e sanxhakut të Prevezës, shumica e asaj të sanxhakëve të Gjirokastrës e të Janinës etj., që përbëheshin nga çifçinjtë, u përjashtuan nga e drejta elektorale. Përveç kësaj, xhonturqit përdorën të gjitha mjetet për t’i detyruar zgjedhësit të votonin për deputetët turq e proturq, që ishin kandidatë të Komitetit “Bashkim e Përparim”.
Në Vlorë e në Berat xhonturqit organizuan një fushatë të ashpër kundër kandidaturës së Ismail Qemalit. Megjithatë, në saje të veprimtarisë së klubeve dhe të atdhetarëve, popullsia e sanxhakut të Beratit e zgjodhi atë deputet. Në Elbasan klubet dhe atdhetarët e tjerë vunë përballë kandidaturës së Abdullah Mahir efendiut, që përkrahej nga xhonturqit, atë të atdhetarit doktor Ibrahim Temo. Megjithëse gëzonte mbështetjen e atdhetarëve elbasanas e sidomos të të rinjve me ndjenja kombëtare, për shkak të propagandës së xhonturqve dhe ithtarëve të tyre, doktor Ibrahim Temoja nuk arriti të zgjidhej si deputet i këtij sanxhaku. Në Dibër forcat atdhetare të vendit hynë në konflikt me xhonturqit, që kërkonin t’u impononin si kandidatë për deputetë përkrahësit e tyre, elementët proturq, duke përdorur për këtë qëllim edhe ushtrinë kundër zgjedhësve vendas. Përkundër pengesave të xhonturqve, që në Gjilan u shoqëruan me përdorimin e forcave ushtarake kundër shqiptarëve, Hasan Prishtina u zgjodh deputet i sanxhakut të Prishtinës.
Fushata e zgjedhjeve përkoi me aneksimin nga Austro-Hungaria të Bosnjës dhe të Hercegovinës, në tetor të vitit 1908 (që ishin pushtuar prej saj me vendimet e Kongresit të Berlinit, më 1878). Thirrjet e xhonturqve për bojkotimin e mallrave austriake gjetën në një farë mase përkrahje edhe midis shqiptarëve, që ishin të shqetësuar për mundësinë e vazhdimit të ekspansionit austriak drejt tokave të tyre, në vilajetin e Kosovës. Megjithatë, xhonturqit nuk arritën atëherë të formonin me shqiptarët një front të përbashkët kundëraustriak.
Zgjedhjet u zvarritën shumë dhe si rrjedhim parlamenti u hap vetëm më 17 dhjetor 1908. Nga krahinat shqiptare në të u zgjodhën 26 deputetë, nga të cilët vetëm një pjesë e tyre, si Ismail Qemali, Nexhip Draga, Hasan Prishtina, Shahin Kolonja, Bedri Pejani etj., përfaqësonin forcat atdhetare shqiptare, që vepruan në parlament si kundërshtarë të politikës së xhonturqve ndaj shqiptarëve.
Ismail Qemali, udhëheqës i grupit të deputetëve shqiptarë në parlament, u vu njëkohësisht në krye të opozitës liberale, e cila në dhjetor të vitit 1908 u shndërrua në një parti më vete me emrin “Ahrar” (“Liberalët”). Megjithëse partia “Ahrar” përfaqësonte interesat e qarqeve konservatore të Turqisë dhe luftonte kundër regjimit xhonturk nga pozitat e tyre, në programin e saj përfshihej edhe kërkesa për decentralizimin e administrimit të Perandorisë Osmane dhe për vetëqeverisjen e provincave kombëtare. Ishte pikërisht kjo kërkesë dhe synimi për ta shfrytëzuar atë në të mirë të shqiptarëve, ajo që e shtyu Ismail Qemalin të bashkohej me këtë organizatë e të tërhiqte në të edhe deputetët shqiptarë e të kombësive të tjera. Në të njëjtën kohë, Ismail Qemali u përpoq ta shndërronte atë në një parti me një program të vërtetë liberal, e cila, krahas të tjerave, duhej t’u siguronte kombeve lirinë e veprimit për çështjet që u takonin interesave të tyre nacionalë, domethënë një autonomi të gjerë.
Në sesionin e dhjetorit parlamenti diskutoi gjendjen politike në Perandorinë Osmane, çështjen e çetave shqiptare e maqedone dhe të shkollave kombëtare të popujve joturq. Meqë shumica e deputetëve i përkiste Komitetit “Bashkim e Përparim”, parlamenti u bë përçues i politikës nacionaliste xhonturke, nuk pranoi të plotësonte kërkesat e lëvizjeve kombëtare në Shqipëri e në Maqedoni, duke përfshirë edhe atë të hapjes së shkollave kombëtare në gjuhën shqipe.
Vazhdimi nga xhonturqit i politikës së asimilimit të shqiptarëve, duke u mohuar kombësinë dhe të drejtën e mësimit të gjuhës amtare, si edhe arbitrariteti i administratës osmane, u bënë shkak për acarimin e gjendjes politike në Shqipëri dhe të marrëdhënieve të shqiptarëve me Komitetin “Bashkim e Përparim”. Në Manastir, ku ndodhej qendra drejtuese e klubeve, xhonturqit përgatitën atentate kundër udhëheqësve të lëvizjes shqiptare. Një atentat i tillë u bë edhe në Korçë kundër Dervish Himës, që kundërshtonte me vendosmëri politikën shoviniste të turqve të rinj.
Xhonturqit u orvatën të veçonin dhe të zhduknin një nga udhëheqësit më me ndikim në të lëvizjes shqiptare, Isa Boletinin. Ndonëse kishte qenë një nga drejtuesit e Kuvendit të Ferizajt, të korrikut të vitit 1908, Isa Boletini, pas shpalljes së kushtetutës, shfaqi mosbesim ndaj regjimit xhonturk, nuk pranoi propozimet e Komitetit “Bashkim e Përparim” për t’u futur në organizatat e xhonturqve dhe për t’iu nënshtruar atyre. Kjo ishte arsyeja e konfliktit të tij me kajmekamin e Mitrovicës, që lindi menjëherë pas revolucionit dhe që e detyroi Isa Boletinin të tërhiqej në gusht të vitit 1908 në Boletin. Megjithatë, Isa Boletini nuk ndërmori atëherë ndonjë veprim konkret politik a të armatosur kundër qeverisë, ndërsa xhonturqit, për të përligjur veprimet ushtarake për zhdukjen e tij, e shpallën “kundërshtar” të kushtetutës dhe përkrahës të regjimit të vjetër absolutist. Duke përfituar nga rritja e pakënaqësisë së shqiptarëve ndaj qeverisë, ata, më 22 nëntor 1908, me qëllim që ta kapnin ose ta zhduknin Isain, dërguan kundër tij në Boletin 1 500 ushtarë, të pajisur me artileri. Pas përleshjes që zgjati gjithë ditën, në të cilën u vranë rreth 30 ushtarë turq dhe 3 shqiptarë, Isa Boletini u tërhoq natën në fshatrat përreth për t’u vendosur më pas në katundin Isniq të Pejës.
Në jug të Shqipërisë Komiteti “Bashkim e Përparim” dhe degët e tij u përpoqën të shfrytëzonin gjendjen e acaruar që ishte krijuar në marrëdhëniet greko-turke lidhur me çështjen e Kretës për t’i tërhequr shqiptarët në anën e tyre, për t’i mobilizuar kundër grekëve dhe për ta çorientuar lëvizjen e tyre kombëtare në këto krahina. Për këtë qëllim në shkurt të vitit 1909 xhonturqit organizuan në Tepelenë një mbledhje të përfaqësuesve të parisë myslimane të vilajetit të Janinës. Këtu morën pjesë edhe delegatë të klubeve kombëtare, të cilët e shfrytëzuan këtë tubim për të kërkuar ngritjen e shkollave shtetërore shqipe, caktimin e nëpunësve shqiptarë, zbatimin e masave për zhvillimin ekonomik të vendit dhe armatosjen e popullsisë shqiptare. Xhonturqit i hodhën poshtë këto kërkesa.
Në fillim të vitit 1909, si pasojë e të korrurave të këqija të dy vjetëve të fundit dhe e bojkotimit të mallrave austriake për shkak të aneksimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës nga Austria, gjendja ekonomike në Shqipëri u keqësua shumë. Rajone të tëra të vilajeteve shqiptare kërcënoheshin nga uria; fshatarët po detyroheshin të shisnin bagëtinë e tokën dhe të vërshonin në qytete, ku gjendja nuk ishte më mirë. Zejtaria e tregtia po kalonin gjithashtu një krizë të rëndë, që e keqësoi gjendjen e prodhuesve e të tregtarëve të vegjël.
Pakënaqësia e popullsisë u shtua edhe më shumë kur qeveria turke, në vend që t’ua lehtësonte fshatarëve barrën e taksave, siç u kishte premtuar gjatë revolucionit, filloi të mblidhte të gjitha llojet e taksave për vitin 1909 dhe ato të prapambetura të dy viteve të fundit. Edhe ligji i ri i shërbimit ushtarak i shpallur në gusht të vitit 1908, sipas të cilit thirreshin në ushtri të gjithë shqiptarët, pa dallim feje, cenoi venomet e krahinave malore të Shqipërisë dhe shkaktoi kundërshtimin e popullsisë së tyre. Të gjitha këto bënë që në shkurt të vitit 1909 malësorët e rretheve të Pejës, të Gjakovës e të Dibrës të ngrinin krye kundër administratës osmane dhe kundër Komitetit “Bashkim e Përparim”.
Në mars kryengritja u shtri sidomos në sanxhakun e Pejës dhe në Malësinë e Dibrës, por trazira pati edhe në Pazarin e Ri. Për shtypjen e saj u dërguan nga Mitrovica 4 batalione ushtarësh, me 24 topa, të drejtuara nga komandanti i Divizionit të 18 të Mitrovicës, Xhavit Pasha. Por xhonturqit shpallën si qëllim të parë të ekspeditës zhdukjen e Isa Boletinit, që me 700 kryengritës ishte përforcuar në Isniq. Më 20 mars Xhavit Pasha, në krye të 3 000 ushtarëve, me 16 topa e me forca të kavalerisë, u nis nga Mitrovica në Pejë dhe më 24 mars u drejtua për në Isniq, ku kërkoi nga krerët shqiptarë të dorëzonin Isa Boletinin, ndërsa popullsia të paguante taksat dhe të jepte ushtarë, duke i kërcënuar se do t’u digjte shtëpitë e pasurinë.
Megjithëse Isa Boletini, për të mos i dhënë shkak Xhavit Pashës të shkatërronte fshatrat e kësaj zone, u tërhoq nga Isniqi drejt jugut pa bërë ndonjë qëndresë, ushtria osmane shkatërroi 96 kulla të përkrahësve të tij në Isniq e në katunde të tjera të rrethit të Pejës. Këto veprime e shtuan pakënaqësinë e popullsisë dhe e ndërlikuan gjendjen jo vetëm në vilajetin e Kosovës, por edhe në gjithë trevat shqiptare.
Veprimet ushtarake u shtrinë edhe në Malësinë e Dibrës, ku në fillim të prillit u zhvillua një përleshje ndërmjet fshatarëve kryengritës dhe ushtrisë turke në katundin Gjuricë, gjatë së cilës turqit patën humbje të mëdha. Kryengritësit bënë përpjekje për t’u organizuar dhe për t’u bashkuar. Më 10 prill u mbajt në Malësinë e Dibrës një tubim i gjerë, ku morën pjesë, përveç përfaqësuesve të popullsisë së Dibrës, edhe ata të Shkodrës, të Elbasanit, të Prizrenit, të Pejës etj. Këtu u formua një Këshill, i cili do të merrej me organizimin dhe me zgjerimin e kryengritjes, për t’i dhënë asaj një karakter më të përgjithshëm.
Lëvizja përfshiu edhe Shkodrën, Janinën etj., ku të rinjtë shqiptarë nuk pranonin të kryenin shërbimin ushtarak dhe largoheshin nga ushtria. Autoritetet xhonturke dërguan në Shqipërinë e Jugut forca ushtarake për ta shtypur këtë lëvizje. Për t’u prerë hovin largimeve nga ushtria ato pushkatuan vetëm në Janinë, në mars të vitit 1909, 80 ushtarë shqiptarë.
Me politikën e vet nacionaliste Komiteti “Bashkim e Përparim” e thelloi edhe më shumë armiqësinë me popullin shqiptar dhe me popujt e tjerë të shtypur të Perandorisë. Këtë gjendje e shfrytëzuan qarqet reaksionare të Turqisë, me sulltan Abdyl Hamitin në krye, që prisnin rastin e përshtatshëm për të asgjësuar rendin kushtetues dhe për të rivendosur absolutizmin. Komplotin kundërrevolucionar, siç është quajtur ai në histori, e organizoi partia opozitare “Ahrar”. Kjo parti, duke pasur përkrahjen e disa përfaqësuesve të parisë dhe të klerikëve turkomanë të Dibrës e të Kosovës, shpresonte të bënte për vete shqiptarët e veçanërisht repartet ushtarake shqiptare të pakënaqura nga regjimi xhonturk. Mirëpo shqiptarët, pikërisht ata të sanxhakut të Dibrës dhe të zonave malore të Kosovës, që në atë kohë kishin ngritur krye kundër qeverisë xhonturke, duke kundërshtuar qëndrimet nacionaliste të xhonturqve, kërkonin të siguronin të drejtat e tyre kombëtare duke u mbështetur në kushtetutën, e jo të restauronin regjimin e vjetër absolutist të sulltan Abdyl Hamitit, prandaj nuk e përkrahën kundërrevolucionin. Ithtarët e sulltan Abdyl Hamitit në këto treva mundën të bënin për vete vetëm një pjesë të oficerëve të ushtrisë turke, por jo popullsinë shqiptare të këtyre zonave. Këtë kthesë nuk e përkrahu as grupi i deputetëve shqiptarë që bashkëpunonte në parlament me partinë “Ahrar”, duke përfshirë këtu edhe Ismail Qemalin.
Më 13 prill 1909 ngriti krye garnizoni i Stambollit që rrëzoi qeverinë dhe detyroi Komitetin “Bashkim e Përparim” të largohej nga Stambolli. Në kryeqytet e rreth tij ndodheshin atëherë 25 000 ushtarë. Pushteti kaloi në duart e forcave reaksionare gjysmëfeudale e klerikale, të kryesuara nga Shejhylislami dhe të lidhura me regjimin absolutist të sulltan Abdyl Hamitit. Por kundërrevolucioni i prillit i vitit 1909 nuk gjeti përkrahje as në Turqi, as edhe në kombësitë e shtypura. Edhe Ismail Qemali, që u gjend atëherë në Stamboll, ndonëse i përkiste partisë “Ahrar”, e dënoi si të dëmshme kthesën reaksionare të prillit. Megjithëse nuk e kundërshtoi postin e kryetarit të Senatit, që parlamenti i mbetur turk i ofroi atëherë, ai nuk pranoi të bashkëpunonte me sulltanin dhe nuk mori pjesë si ministër në qeverinë që u formua në ato ditë. Lajmet që qarkullonin në atë kohë për pjesëmarrjen e Ismail Qemalit në këto ngjarje, për shkak të të cilave ai u detyrua të largohej nga Turqia, ishin të rreme, të trilluara nga armiqtë e tij e sidomos nga sulltan Abdyl Hamiti, ato kishin për qëllim ta zhduknin atë. Komisioni i posaçëm i parlamenti turk, i formuar pas shtypjes së kundërrevolucionit të prillit të vitit 1909, e shpalli Ismail Qemalin të pafajshëm.
Shqiptarët, me gjithë armiqësinë e tyre ndaj regjimit xhonturk, iu përgjigjën pozitivisht thirrjes që Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, me seli në Selanik, u drejtoi gjithë klubeve. Edhe popullsia e krahinave veriore, që kishte filluar t’u kundërvihej xhonturqve, nuk u bashkua me kundërrevolucionin e prillit siç shpresonin përkrahësit e sulltan Abdyl Hamitit. Sikurse vinte në dukje konsulli francez në Manastir në relacionin që i dërgonte qeverisë së tij më 18 maj 1909, “shqiptarët dhe ushtarët “reaksionarë” (siç i quanin xhonturqit - shën. i aut.) në pragun e këtyre ngjarjeve u bënë menjëherë luftëtarë të zjarrtë të kushtetutës”. Drejtuesit e klubeve shqiptare u vunë tërësisht në mbrojtje të rendit kushtetues dhe dërguan në Armatën III të Maqedonisë, që u ngarkua për të shtypur kundërrevolucionin, reparte vullnetare shqiptare, të ngritura në vilajetet e Manastirit dhe të Kosovës. Për hir të veprimeve të klubit shqiptar të Shkupit, të drejtuar nga Bajram Curri e atdhetarë të tjerë, dështuan përpjekjet e myftiut të Prishtinës, të dërguar me porosi nga Stambolli në kryeqendrën e vilajetit për të tërhequr shqiptarët e Kosovës në kthesën kundërrevolucionare. Më 17 prill klubi i Shkupit i bëri thirrje popullsisë shqiptare të përkrahte regjimin kushtetues, të hynte në repartet ushtarake vullnetare për të marshuar drejt Stambollit dhe për të shtypur forcat kundërrevolucionare. Në mbrojtje të kushtetutës u vunë edhe maqedonët.
Shqiptarët, të inkuadruar në forcat e Armatës III, morën pjesë në luftimet e Çatallxhasë, që zgjatën tri ditë dhe që çelën rrugën për veprime të mëtejshme kundër forcave të reaksionit hamitian. Në këto rrethana revolta u kufizua vetëm në Stamboll dhe dy javë pas shpërthimit të saj u shtyp nga Armata III e Maqedonisë, e cila, e komanduar nga Mahmut Shefqet pasha, hyri më 29 prill në kryeqytet dhe rivendosi pushtetin e Komitetit “Bashkim e Përparim”. Sulltan Abdyl Hamiti II u rrëzua nga froni dhe vendin e tij e zuri sulltan Mehmet Reshati V, që ishte një kukull në duart e xhonturqve dhe të Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim”. Kryeministër u caktua Hysen Hilmi pasha.
Ismail Qemali, që në ato ditë të majit të vitit 1909 ndodhej në Athinë, përkrahu menjëherë qeverinë e re dhe i bëri thirrje edhe partisë “Ahrar” ta mbështeste atë. Pas kthimit në Stamboll, duke pasur ndihmën e shqiptarëve dhe të arabëve, që bënin pjesë në partinë “Ahrar”, Ismail Qemali u zgjodh kryetar i saj.

Shkolla e shkrimi shqip pas Kongresit të Manastirit dhe dhuna xhonturke (dhjetor 1908 - gusht 1909)
Të mbështetur në vendimet e Kongresit të Manastirit, atdhetarët shqiptarë hapën shkolla të reja shqipe dhe i shtuan përpjekjet për të përhapur shkrimin shqip në të katër anët e vendit. Në janar të vitit 1909 klubi i Elbasanit mblodhi të holla të mjaftueshme për të mbajtur me mjetet e tij 4 shkolla shqipe, një në qytet me 100 nxënës dhe tri në fshatra me nga 60 nxënës secila. Klubi kishte caktuar gjithashtu 3 mësues shëtitës në krahinën e Shpatit, të cilët u mësonin gjuhën shqipe fëmijëve e banorëve të rritur të 10 fshatrave. Përveç këtyre, që nga fundi i vitit 1908 në Shpat funksiononin 4 shkolla shqipe, ku mësonin fëmijët e 19 fshatrave.
Në janar-shkurt të vitit 1909 u ngrit një shkollë shqipe në Glinë të Leskovikut, një në Pogradec, dy shkolla shqipe në katundet Kakos e Selenicë të Frashërit (në të cilat mësonin edhe fëmijët e katundeve përreth), një shkollë shqipe në katundin Cakran të Fierit dhe një tjetër në Negovan. Në shkurt të vitit 1909 filloi të funksiononte shkolla shqipe e Kumanovës, që u hap nga klubi shqiptar i këtij qyteti. Në fillim të vitit 1909, pas një lufte të ashpër me oficerët xhonturq, u arrit të çelen shkolla shqipe në qytetin e Ohrit. Në mars të vitit 1909 në Korçë, përveç dy shkollave të hapura menjëherë pas shpalljes së kushtetutës, u çel edhe një shkollë tjetër e pavarur për djem, kurse në verën e atij viti u çel një shkollë shqipe në fshatin Libohovë.
Me përpjekjet e klubeve vijoi të futet mësimi i gjuhës shqipe në shkollat shtetërore turke dhe të huaja. Në dhjetor të vitit 1908 mësimi i gjuhës shqipe ishte futur si lëndë e detyrueshme në të katër shkollat fillore turke të Elbasanit, në atë gjysmë të mesme (qytetëse), si edhe në shkollën e komunitetit ortodoks. Pranë kësaj shkolle ishte ngritur edhe një kurs nate për mësimin e shqipes, që ndiqej nga 60 djem. Pas kësaj qeveria greke i preu kësaj shkolle subvencionimin.
Në fillim të vitit 1909 klubet shqiptare arritën të fusnin mësimin e gjuhës shqipe në shkollat fillore turke të Gjirokastrës, të Frashërit, të Përmetit, të Tepelenës, të Beratit, të Peqinit, të disa fshatrave të Mallakastrës etj., ndërsa klubi i Vlorës e shndërroi shkollën fillore turke të këtij qyteti në shkollë shqipe. Mësimi i shqipes u fut gjithashtu në shkollat turke të fshatrave Qesarakë, Novoselë e Selenicë e Kolonjës dhe në shkollën greke të Fierit.
Në pranverën e vitit 1909, falë përpjekjeve të klubeve e të mësuesve atdhetarë, gjuha shqipe mësohej edhe në shkollat qytetëse (ruzhdie) turke të Vlorës, të Përmetit, të Mitrovicës, të Beratit si dhe në disa gjimnaze (idadie) të vendit, si në atë të Manastirit, të Gjirokastrës, të Beratit, të Korçës, të Janinës, të Durrësit, të Shkupit etj.
Në mjaft qytete të Shqipërisë u kërkua që gjuha shqipe të përdorej edhe në gjykata e në predikimet fetare të kishës ortodokse. Në fundin e shkurtit të vitit 1909 klubi i Korçës, së bashku me përfaqësuesit e popullsisë ortodokse të këtij qyteti, vendosi që predikimi në kishat ortodokse të bëhej në gjuhën shqipe. Ky vendim iu njoftua edhe peshkopit të Korçës, Patrikanës së Stambollit dhe valiut të Manastirit. Ndërkaq, atdhetarët korçarë, me nismën e tyre, filluan të futnin gradualisht gjuhën shqipe në kishat e qytetit. Në kishën e Negovanit predikimi filloi të bëhej gjithashtu në shqip.
Edhe përfaqësuesit e popullsisë katolike e myslimane të Kurbinit, në mbledhjen që mbajtën në gusht të vitit 1909, kërkuan nga qeveria turke që të hapte shkolla fillore shqipe në fshatrat e kësaj krahine.
Klubi i Elbasanit, për të shmangur pengesat që xhonturqit u nxirrnin shkollave shqipe, u propozoi më 31 dhjetor gjithë klubeve shqiptare që t’i përcillnin parlamentit turk e deputetëve shqiptarë kërkesën për njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare, plotësimi i së cilës do t’u siguronte shqiptarëve të drejtat kombëtare në lëmin e kulturës dhe të arsimit. Por kjo kërkesë nuk u miratua nga qeveria turke.
Shkolla shqipe qysh në periudhën e parë pas revolucionit u ndesh me përpjekjet e xhonturqve për të penguar përhapjen e saj. Prandaj edhe përkrahja që shqiptarët u dhanë xhonturqve për shtypjen e kundërrevolucionit të prillit të vitit 1909, ishte akti i fundit i bashkëpunimit me ta. Pasi forcuan pozitat në Stamboll, xhonturqit kaluan në përdorimin e masave shtypëse ndaj lëvizjes kulturore të popujve të shtypur në përgjithësi dhe të shqiptarëve në veçanti.
Lëvizja për arsimin e kulturën kombëtare shqiptare u gjend shumë shpejt përballë goditjeve të Komitetit “Bashkim e Përparim”, i cili, meqë paraqitej si mbrojtës i kushtetutës, vepronte më shpesh në mënyrë të fshehtë sesa të hapur. Një nga mjetet kryesore që xhonturqit përdorën për të ndaluar këtë lëvizje, për t’i përçarë shqiptarët sipas dasisë fetare dhe për të penguar ngritjen e ndërgjegjes kombëtare, ishte propaganda e shkrimit të gjuhës shqipe me alfabetin arab, që filloi menjëherë pas Kongresit të Manastirit. Në shërbim të kësaj propagande u vunë disa nga klerikët konservatorë myslimanë dhe elementë të tjerë fanatikë e turkomanë, të cilët, duke shfrytëzuar ndjenjat fetare të popullsisë myslimane shqiptare, u përpoqën të formonin tek ajo bindjen se shkronjat latine janë të të pafeve (të kaurëve), se binin ndesh me fenë islame dhe se shqipja mund të shkruhej vetëm me alfabetin turko-arab, që ishte i shenjtë, sepse me të ishte shkruar Kurani. Në fillim të vitit 1909 u formua në Stamboll “Shoqëria për mësimin dhe për shkrimin e gjuhës shqipe me shkronjat turqishte”, e përbërë kryesisht nga ulematë (klerikët e lartë) myslimanë, që shpërndante thirrje dhe abetare shqipe me alfabetin arab. Një abetare e tillë u përhap në viset e ndryshme të Shqipërisë në muajin janar të atij viti.
Kjo fushatë u shoqërua me orvatjet, që xhonturqit bënë për të provokuar mitingje të elementëve fanatikë e turkomanë kundër përdorimit të alfabetit latin, siç ndodhi në fillim të shkurtit në Manastir, në Dibër, në Follorinë e në Përlepë. Konsulli francez në Manastir, Pisho (Pichon), në informacionin e tij (të 16 shkurtit 1909), shkruante se “në këto tubime, të provokuara në mënyrë të fshehtë nga vetë autoritetet turke, nuk arritën të grumbullohen veçse hoxhallarët dhe turqit fanatikë, ndërsa shqiptarët, thuajse në mënyrë të përgjithshme nuk pranuan të duken atje”. Jo rastësisht këto mitingje u mbajtën në xhami. Po kështu, ulematë dhe disa nga hoxhallarët e Shkodrës, të nxitur nga Komiteti “Bashkim e Përparim” i këtij qyteti, duke përfituar nga fanatizmi i pjesës myslimane të popullsisë, zhvilluan në pranverën e vitit 1909 një agjitacion të fuqishëm për përdorimin e alfabetit arab në shkrimin e shqipes.
Ministria e Arsimit e Turqisë që në fund të vitit 1908 urdhëroi që në shkollat e vilajetit të Kosovës shqipja të mësohej me shkronjat arabe. Një urdhër i tillë iu dha në shkurt të vitit 1909 edhe prefekturës së Elbasanit. Po kështu vepruan autoritetet turke dhe komitetet xhonturke në qytetet e tjera të vendit, në Janinë, në Filat etj. Atdhetarët shqiptarë të këtyre trevave u vunë para një trysnie të dyfishtë, të shovinistëve grekë dhe të xhonturqve, që vepronin të bashkuar në luftën kundër shkollës dhe kundër shkrimit shqip. Në të njëjtën kohë komitetet xhonturke përkrahnin në ato ditë propagandën asimiluese panhelenike që disa profesorë grekë dhe Shoqëria “Etniki Heteria” (“Shoqëria Kombëtare”) zhvillonin në atë kohë në viset shqiptare të vilajetit të Janinës.
Për të fshehur veprimtarinë e tij armiqësore kundër kulturës shqiptare, Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” në mars të vitit 1909 u kumtoi klubeve shqiptare se “do të qëndronte asnjanës dhe nuk do të ndërhynte në çështjen e zgjedhjes së alfabetit të gjuhës shqipe”.
Klubet e quajtën këtë deklaratë një përpjekje të re për të mashtruar shqiptarët dhe morën masa për të mbrojtur liritë kushtetuese e për t’i bërë ballë reaksionit xhonturk. Në protestën që klubi “Bashkimi” i Manastirit i dërgoi Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim” në javën e fundit të marsit, i shkruante se, duke luftuar alfabetin shqip ky komitet bie ndesh me kushtetutën turke, e cila ua garanton gjithë popujve të Perandorisë të drejtën e mësimit dhe të shkrimit të gjuhës amtare. Në letërkëmbimin e tij të marsit të vitit 1909 me klubet e Filatit, të Korçës etj., klubi “Bashkimi” i Manastirit i quante këto veprime të xhonturqve dhe të turkomanëve shqiptarë për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab, si veprime armiqësore kundër kombit shqiptar. Ai udhëzonte në ato ditë klubet e tjera kombëtare që “kundër këtyre tradhtarëve të mos vepronin vetëm me penë, por edhe me armë”.
Komiteti “Bashkim e Përparim” u orvat të zhdukte klubet shqiptare dhe atdhetarët më të njohur, që drejtonin luftën kundër reaksionit xhonturk. Në maj të vitit 1909 xhonturqit, pasi arrestuan disa nga veprimtarët e klubit “Labëria” të Vlorës dhe i detyruan të tjerët të arratiseshin jashtë Shqipërisë, e likuiduan këtë klub, që ishte një nga më të rëndësishmit në Shqipërinë e Jugut. Po në atë kohë mbyllën edhe klubin e Ohrit, kryesia e të cilit u çua e lidhur me pranga në Manastir e pastaj në Stamboll.
Në fundin e majit të vitit 1909 vetëm në Ohër, në Pogradec e në Strugë u arrestuan 17 veta, përkrahës të shkollës dhe të shkrimit shqip, që u akuzuan për propagandë reaksionare kundër regjimit kushtetues. Midis të arrestuarve ishin edhe Hamdi Ohri, një nga udhëheqësit më në zë të lëvizjes kombëtare në këtë trevë, që kishte kaluar vite të tëra në burgjet e sulltan Abdyl Hamitit, Xhemaledin Beu, kryetar i klubit të Ohrit dhe Mehmet Beu, sekretar i klubit, intelektual dhe përkrahës i shkollës shqipe. Klubet shqiptare protestuan kundër këtij veprimi të dhunshëm, derisa i detyruan xhonturqit t’i shpallnin të pafajshëm dhe t’i lironin këta atdhetarë.
Ditë të vështira kaloi në verën e vitit 1909 lëvizja kulturore kombëtare në Tiranë. Më 23 korrik, në përvjetorin e shpalljes së kushtetutës, u zhvillua në Tiranë ceremonia e hapjes së klubit të këtij qyteti. Ishte paraparë gjithashtu që më 24 të këtij muaji të çelej një shkollë shqipe e mbrëmjes për të rriturit dhe të fillonte në mënyrë të organizuar mësimi i gjuhës shqipe në të gjitha shkollat shtetërore turke të Tiranës. Por pikërisht në këtë ditë, me nxitjen e komiteteve xhonturke dhe të klubeve të oficerëve të lidhur me ta, nxënësit sulmuan e goditën në të gjitha shkollat mësuesit atdhetarë, sapo këta u njoftuan se nga ai çast do të fillonin mësimin e gjuhës shqipe. Më 27 korrik, po me shtytjen e klubeve të oficerëve, hynë në Tiranë më shumë se 200 fshatarë të armatosur, që demonstruan në rrugët e qytetit dhe para klubit të oficerëve, duke kërkuar mbylljen e klubit shqiptar dhe arrestimin e 64 anëtarëve të tij. Veprimtarë të tillë të lëvizjes kombëtare në Tiranë, si Refik Toptani e bashkëpunëtorët e tij, ose klerikët atdhetarë Hafiz Ibrahim Dalliu, Beqir Luga etj., u sulmuan drejtpërdrejt dhe u fyen publikisht. Me këto veprime të xhonturqve e të turmave fanatike të këtij rrethi u mbyll klubi kombëtar i Tiranës dhe dështoi orvatja e atdhetarëve tiranas për të futur gjuhën shqipe në shkollat e këtij qyteti. E njëjta gjendje u krijua edhe në Durrës, në kryeqendrën e prefekturës, ku atdhetarët shqiptarë nuk guxonin të hapnin klube e shkolla shqipe, si edhe në nënprefekturën e Kavajës, ku përpjekjet për hapjen e shkollës shqipe e të mësimit shqip ndeshën në kundërshtimin e reaksionit xhonturk dhe të klerikëve fanatikë myslimanë.
Aktet e dhunshme të xhonturqve, sidomos ngjarjet e Tiranës, e bënë gazetën “Dielli” të shkruante në atë kohë se “sot punërat në Shqipëri janë më keq se në kohërat e Abdyl Hamitit. Sot gjuha shqipe ndiqet më tepër se kurrë ndonjëherë” (“Çështja e Tiranës”, 16 shtator 1909). Ishin këto veprime arbitrare të administratës osmane, që i bënë konsujt e huaj, bashkëkohës të këtyre ngjarjeve, të arrinin në përfundimin se turqit e rinj “po mbajnë qëndrim armiqësor ndaj nacionalizmit shqiptar”, se “duke zbatuar traditat hamitiane dhe në kundërshtim me premtimet e tyre solemne, ata po persekutojnë çdo shfaqje të ndjenjave kombëtare shqiptare”, se në Turqi po shkohej drejt një diktature ushtarake dhe se kishte rrezik që kushtetuta të kthehej në një iluzion.
Politika turqizuese kundër shkollave e shkrimit shqip dhe konflikti i armatosur me shqiptarët, i nxitur nga administrata ushtarake osmane, zbuloi para popullit shqiptar thelbin reaksionar të regjimit xhonturk.

Ekspeditat ushtarake të Xhavit Pashës në Kosovë dhe Kryengritja shqiptare e vitit 1909 (maj-tetor 1909)
Me rivendosjen e pushtetit të tij në kryeqytet dhe në provinca Komiteti “Bashkim e Përparim”, megjithëse edhe këtë herë fitoren mbi forcat e kundërrevolucionit hamitian të prillit 1909, ia detyronte në një masë të madhe mbështetjes që i dhanë shqiptarët, e vazhdoi më me ngulm e në mënyrë të dhunshme politikën e vet nacionaliste, për të forcuar Perandorinë “një e të pandashme” Osmane, duke i mohuar popullit shqiptar dhe popujve të tjerë joturq çdo të drejtë kombëtare.
Krahas goditjeve kundër lëvizjes arsimore e kulturore shqiptare, në acarimin e marrëdhënieve ndërmjet shqiptarëve e xhonturqve ndikuan fuqishëm edhe ekspeditat ushtarake të Xhavit Pashës në Kosovë dhe në Shqipërinë e Veriut në përgjithësi, të ndërmarra kryekëput me nismën e qeverisë së Stambollit.
Popullsia e Kosovës, edhe pse nuk kishte pranuar të paguante taksat (përfshirë edhe ato të prapambetura), të njihte shërbimin e detyrueshëm ushtarak dhe të dorëzonte armët, nuk pati ndërmarrë ndonjë qëndresë të armatosur kundër pushtetit xhonturk. Megjithatë, Komiteti “Bashkim e Përparim”, duke synuar t’i nënshtronte shqiptarët e Kosovës, t’i çarmatoste për t’i bërë të paaftë për të kundërshtuar, t’i detyronte të paguanin taksat e prapambetura dhe t’i rekrutonte me forcë në ushtrinë osmane, ndërmori ekspedita ndëshkimore të njëpasnjëshme, të komanduara nga Xhavit Pasha, që vazhduan nga pranvera e deri në muajin tetor të vitit 1909.
Për të mënjanuar çdo reagim të opinionit publik evropian dhe të Fuqive të Mëdha kundër dhunës mbi shqiptarët, qeveria turke deklaroi se ekspeditat ushtarake kishin për qëllim të qetësonin elementët “reaksionarë”, përkrahësit e sulltan Abdyl Hamitit dhe “kundërshtarët” e kushtetutës, edhe pse dihej se shqiptarët, duke përfshirë edhe ata të Kosovës, kishin luftuar kundër absolutizmit për vendosjen e regjimit kushtetues dhe për mbrojtjen e tij.
Në fillim të majit të vitit 1909 qeveria xhonturke nisi nga Shkupi drejt Gjakovës një ekspeditë të re ndëshkimore, të drejtuar nga Xhavit Pasha, komandant i Divizionit të 18 të Mitrovicës. Në krye të 10 batalioneve të këmbësorisë, të pajisura me 32 topa, Xhavit Pasha hyri më 16 maj në Pejë. Pasi la këtu tri batalione “për të mbajtur rregullin”, Xhavit Pasha u hodh në Gjakovë, ku kërkoi nga popullsia e qytetit të dorëzonte armët, të bëhej regjistrimi i popullsisë, të vileshin taksa të dyfishta për bagëtinë dhe të zgjeroheshin dritaret e kullave. Meqë krerët e Malësisë së Gjakovës që ishin thirrur në qytet, i kundërshtuan këto kërkesa, Xhavit Pasha u nis me pesë batalione këmbësorie dhe me dy bateri artilerie drejt Malësisë së Gjakovës.
Persekutimi i popullsisë dhe shkatërrimi i fshatrave (Ponoshec etj.) shkaktoi zemërimin e malësorëve, të cilët me forca të bashkuara sulmuan më 12 qershor ushtrinë e Xhavit Pashës në Qafën e Morinës. I goditur nga të katër anët nga kryengritësit, gjenerali turk u gjend në këtë zonë malore në një pozitë të vështirë, u thye keq dhe u detyrua të tërhiqej në Gjakovë.
Për të parandaluar vazhdimin e ekspeditës ushtarake në Shqipëri, deputetët shqiptarë Hasan Prishtina e Fuat Pasha, në fillim të qershorit, paraqitën një interpelancë në parlament, me të cilën kërkuan nga ministri i Brendshëm shpjegime rreth ngjarjeve në Kosovë. Por qeveria turke nuk hoqi dorë nga përdorimi i dhunës për nënshtrimin e shqiptarëve.
Pasi i erdhën përforcime të reja, Xhavit Pasha, në fundin e qershorit të vitit 1909, rifilloi ekspeditën, këtë herë kundër popullsisë së Pejës dhe të Rugovës. Gjatë kësaj fushate të egër ushtritë turke shkatërruan dhe kthyen në gërmadha fshatrat në të dyja anët e Grykës së Rugovës, vranë pleq e fëmijë dhe çnderuan vajza e gra.
Po ato ditë lëvizja u shtri edhe në trevën juglindore të Kosovës. Me nxitjen e krerëve të Malësisë së Gjakovës, të Pejës, të Ferizajt, të Prizrenit dhe të Lumës u mblodhën në Ferizaj rreth 3 000 veta, që kërkuan nga qeveria turke të kthente në detyrat e tyre gjithë nëpunësit shqiptarë të dëbuar si atdhetarë, të emëroheshin në administratën shtetërore vetëm nëpunës shqiptarë, të mos paguhej asnjë lloj takse e re, të ndërpritej çarmatimi i popullsisë së Lumës dhe t’u lejohej shqiptarëve të mbanin armë. Për të shtypur lëvizjen në Ferizaj xhonturqit dërguan forca ushtarake, me të cilat mundën të krijonin vetëm një qetësi të përkohshme.
Në fillim të korrikut Xhavit Pasha u kthye si “fitimtar” në Mitrovicë së bashku me ushtrinë e tij. Por ngjarjet e mëvonshme treguan se, me gjithë raprezaljet që bëri, pashai turk nuk arriti t’i nënshtronte shqiptarët. Kthimi i armëve, regjistrimi i popullsisë dhe mbledhja e taksave u ndërprenë sapo u largua ushtria. Ndërkaq, shqiptarët rindërtuan shumë shpejt kullat e shkatërruara.
Në gjysmën e parë të korrikut të vitit 1909, kur në Shqipërinë e Veriut vijonte ende qëndresa e armatosur kundër ekspeditave të Xhavit Pashës, Ismail Qemali, atë kohë i arratisur në Itali, publikoi thirrjen drejtuar “Vëllezërve shqiptarë!”, e cila, e botuar në formë manifesti në mijëra kopje, u shpërnda në të gjitha anët e Shqipërisë?. Shqiptarët, vinte në dukje Ismail Qemali në këtë thirrje, kanë 100 vjet që po luftojnë për të drejtat njerëzore dhe për lirinë, megjithatë sot rrezikohen të humbasin si komb. Duke njohur thelbin nacionalist të regjimit xhoturk, Ismail Qemali përpiqej të bindte shqiptarët të mos i mbështesnin shpresat te Komiteti “Bashkim e Përparim”. Pas shpalljes së lirisë (kushtetutës), theksonte ai, shqiptarët më shumë se çdo komb tjetër shpresuan se do të kishin mundësi të punonin për përparimin e gjuhës së tyre, por u gënjyen. Si dëshmi për këtë përmendeshin dhunimet në Shqipërinë e Poshtme, vrasjet që po bënte Xhavit Pasha në Shqipërinë e Sipërme, si edhe përçarjet që xhonturqit po mbillnin midis shqiptarëve.
Ismail Qemali arrinte në përfundimin se rruga e vetme, për shpëtimin e kombit shqiptar nga lakmitë e të huajve, do të ishte lufta për autonominë e Shqipërisë. “Shpresa e jonë, jeta e jonë, - shkruante ai, - lipset të jetë: Vetëurdhrimi i Shqipërisë, nën hijen e Perandorisë Osmane”. Ai parashtroi në këtë dokument programin e vet politik për zgjidhjen e çështjes shqiptare, të cilën e shihte në themelimin e një shteti autonom shqiptar. Për këtë duhej të bashkoheshin të gjitha viset ku flitej gjuha shqipe, të banuara nga popullsia shqiptare, në një vilajet të vetëm, i cili do të mbante emrin Shqipëri, “Vilajeti Shqiptar” (“Arnautlluk Vilajeti”) dhe do të kishte si kryeqytet Ohrin ose Elbasanin. Në kufijtë e Shqipërisë autonome do të përfshiheshin nga vilajeti i Janinës sanxhakët e qendrës (i Janinës), të Prevezës, të Gjirokastrës dhe të Beratit; nga vilajeti i Shkodrës sanxhaku i Shkodrës me Malësinë dhe sanxhaku i Durrësit; nga vilajeti i Manastirit sanxhaku i qendrës (i Manastirit), kazaja e Grebenesë nga sanxhaku i Selfixhesë, sanxhakët Dibrës, të Korçës dhe të Elbasanit; nga vilajeti i Kosovës sanxhakët e Shkupit, të Prishtinës, të Pejës dhe të Prizrenit.
Shqipëria autonome do të qeverisej nga një guvernator i dërguar nga Stambolli, pranë të cilit do të vepronte, po si organ ekzekutiv, Këshilli i Pleqve. Mësimi në të gjitha shkollat do të zhvillohej në gjuhën shqipe. Shqipja do të përdorej, bashkë me turqishten, edhe në shkollat e larta. Gjithë nëpunësit civilë e ushtarakë do të ishin shqiptarë nga kombësia. Ushtria, që do të përbëhej nga shqiptarët, do të shërbente brenda kufijve të Shqipërisë. Ashtu si Sami Frashëri, edhe Ismail Qemali mendonte që organizimi shtetëror i Shqipërisë autonome të ishte i tillë që, kur Perandoria Osmane të shthurej, Shqipëria të qëndronte në këmbë dhe të dilte prej saj si shtet i pavarur.
Ismail Qemali parashtroi në këtë thirrje programin më të plotë dhe më të përshtatshëm për zgjidhjen e çështjes shqiptare, rreth të cilit shpresonte të bashkonte jo vetëm krahun radikal të lëvizjes politiko-kulturore, forcat atdhetare që drejtonin klubet dhe shoqëritë shqiptare, por edhe kryengritësit e Kosovës e të Veriut të Shqipërisë, të cilët luftonin kundër ekspeditave ushtarake të Xhavit Pashës dhe kundër qeverisë xhonturke që i kishte organizuar ato.
Ndërkaq vijoi në Kosovë qëndresa kundërosmane, vatër e së cilës u bë Ferizaj me rrethinat e tij. Lëvizja kryengritëse në Ferizaj ishte e lidhur me veprimtarinë e një komiteti të fshehtë, që filloi të vepronte në këtë rreth në verën e vitit 1909. Me nismën e tij, më 20-22 gusht u mbajt në Ferizaj një manifestim i gjerë i shqiptarëve të armatosur, ku, përveç popullsisë së këtij qyteti dhe të rrethinave të tij, morën pjesë edhe banorë të rretheve të Gjilanit e të Prishtinës, që protestuan kundër taksave të reja, që vuri në atë kohë qeveria xhonturke. Më 22 gusht numri i demonstruesve u shtua duke arritur në 3 000 veta. Po në këtë ditë, forcat ushtarake osmane, të dërguara nga Shkupi e Selaniku, goditën shqiptarët e tubuar në Ferizaj dhe vranë 12 prej tyre e plagosën disa të tjerë. Konflikte të armatosura ndërmjet shqiptarëve e ushtrisë pati edhe në rrugën Ferizaj-Gjilan.
Në ditët e fundit të gushtit lëvizja u përhap në rrethin e Pejës, midis Gucisë e Beranës. Për të ndëshkuar popullsinë e kësaj ane u dërguan ato ditë nga Peja, Shkupi, Prizreni e Selaniku forca të tjera ushtarake, që goditën kryengritësit në hapësirën midis Gucisë e Beranës. Në të njëjtën kohë vijuan përpjekjet edhe me kryengritësit e Rugovës.
Në fund të gushtit dhe në fillim të shtatorit lëvizja përfshiu Lumën e Podrimën, në sanxhakun e Prizrenit. Lumjanët, ashtu si shumica e popullsisë së sanxhakut të Prizrenit, patën luftuar për shpalljen e kushtetutës turke, në korrik të vitit 1908. Qëndresa e tyre e armatosur nuk drejtohej kundër kushtetutës, por kundër politikës së xhonturqve, të cilët shkelën premtimet që u kishin bërë shqiptarëve gjatë revolucionit për të kufizuar taksat, për t’u dhënë të drejtat kombëtare, madje edhe autonominë, dhe kërkonin t’u hiqnin banorëve të këtyre krahinave edhe ato privilegje që i gëzonin prej shekujsh sipas venomeve të tyre, të njohura edhe nga sulltanët osmanë.
Më 3 e 4 shtator rreth 700-800 kryengritës lumjanë, të udhëhequr nga Ramadan Zaskoku, u përgatitën të hynin në Prizren për t’i paraqitur mytesarifit kërkesat e tyre. Megjithatë, për të shmangur konfliktin e armatosur me garnizonin e Prizrenit, që u përgatit të rezistonte, kryengritësit pranuan të shpërndaheshin dhe të dërgonin në Prizren një komision prej 20-30 vetash, i cili do të paraqiste kërkesat e tyre paqësore, që duhej t’u përcilleshin edhe deputetëve shqiptarë të parlamentit.
Por Stambolli ndërmori një fushatë të re ushtarake kundër shqiptarëve. Më 6 shtator 1909 Xhavit Pasha, në krye të 8 batalioneve të këmbësorisë dhe 2 baterive të artilerisë malore, u nis nga Mitrovica për në Prizren. Gjatë rrugës nga Ferizaj për në Prizren ushtria turke sulmoi e shkatërroi krejtësisht katundin Duhl dhe rrënoi gjithashtu 60 shtëpi të katundit Bllacë. Nga Prizreni Xhavit Pasha, në krye të 5 batalioneve, u hodh në Lumë, ku dogji e shkatërroi fshatra të tëra, duke i lënë lumjanët pa shtëpi e katandi. Për t’u shpëtuar masakrave popullsia e Lumës u tërhoq në Has e në zona të tjera malore, përtej Drinit të Bardhë.
Por, i goditur nga kryengritësit lumjanë në perëndim të Prizrenit, Xhavit Pasha, pasi shkatërroi me topa Bllacën e fshatrat e tjera të Lumës, u tërhoq përsëri në Prizren, ku tashmë qenë përqendruar rreth 3 500 ushtarë, me dy bateri malore.
Për të dalë nga gjendja e vështirë, pashai turk dërgoi në Lumë nga Shkupi deputetin shqiptar Nexhip bej Draga, një nga drejtuesit e klubit të atij qyteti, i njohur për ndjenjat atdhetare. Nexhip Draga, ashtu si shumë intelektualë të tjerë shqiptarë, e quante të parakohshme qëndresën e armatosur kundër regjimit xhonturk, prandaj hyri në bisedime me lumjanët dhe i bindi të mos u kundërshtonin ushtrive të Xhavit Pashës. Më 11 shtator Xhavit Pasha, në krye të 5 batalioneve dhe të një baterie malore, u dynd në Lumë. Lumjanët nuk e fshehën pakënaqësinë e tyre, megjithatë ruajtën për një kohë qetësinë. Ushtria e tij zuri katundin Bicaj, qendrën e kajmekamllëkut të Lumës, ku filloi të çarmatoste banorët. Më 15 shtator, kur u drejtua për në Kolesian, u sulmua gjatë rrugës nga kryengritësit, që vranë e plagosën disa ushtarë dhe e detyruan atë të kthehej përsëri në Bicaj, ku bëri raprezalje të mëdha. Sipas informatave të Xhavit Pashës, kryengritësit lanë në këtë përpjekje 100 të vrarë, ndërsa Bicaj u shkatërrua nga goditjet e artilerisë, që rrafshoi me tokën 37 kulla.
Më 16 shtator, kur ushtria osmane vazhdoi ekspeditën drejt jugut të Bicajt, u godit në pyjet e Kolesianit nga kryengritësit, që pas një përleshjeje të shkurtër u tërhoqën në zonën malore. Edhe këtu Xhavit Pasha shkatërroi krejtësisht fshatin Kolesian, duke përfshirë edhe kullën e udhëheqësit të lumjanëve, Islam Spahiut, si edhe katundet përreth, Nangë, Bushat, Gabricë, Mamëz, Pobreg etj. Gjatë këtyre përleshjeve u plagos edhe drejtuesi tjetër i kryengritësve, Ramadan Zaskoku. Gjithë kryengritësit, që ishin arrestuar gjatë luftimeve dhe qenë mbyllur në kazermat e Bicajt, u pushkatuan pa gjyq, kurse njerëzit u varfëruan deri në atë shkallë sa, sikurse pohojnë pjesëmarrësit turq të kësaj ekspedite, “u mbeti vetëm shpirti, të cilin e jepnin pa dhimbje”.
Xhavit Pasha nuk arriti të depërtonte, siç kishte parashikuar, drejt Drinit, sepse më 19 shtator u sulmua përsëri në Kolesian nga kryengritësit, që këtë herë i shkaktuan humbje edhe më të rënda dhe e detyruan të tërhiqej në Prizren. Së bashku me ushtrinë populli dëboi edhe nëpunësit e administratës osmane dhe gjykatësit e kajmekamllëkut të Bicajt.
Sado që Xhavit Pasha, në relacionet që i çonte Stambollit, i zvogëlonte së tepërmi humbjet e tij, ai pati në luftimet me shqiptarët shumë të vrarë e të plagosur. Shtypi shqiptar, duke u mbështetur në dëshmitë e ushtarëve turq, pjesëmarrës të këtyre luftimeve, shkruante se vetëm në Lumë Xhavit Pasha la rreth 1 000 ushtarë të vrarë (“Dielli”, Boston, 24 shtator 1909: “Pa komplimente”). Vështirë është të përcaktohen dëmet në njerëz të kryengritësve, megjithatë, po të gjykohet nga relacionet konsullore të kohës dhe të dhënat e Xhavit Pashës, arrihet në përfundimin se kryengritësit kanë pasur rreth 300-500 të vrarë, midis të cilëve edhe 8-10 komandantë.
Në intervistën që i dha më 20 shtator 1909 gazetës “Le Progrès de Salonique” (“Përparimi i Selanikut”), Xhavit Pasha deklaroi se qëllimi i ekspeditës ishte “të likuidonte disa rebelë shqiptarë”, megjithatë e pati të vështirë të justifikonte me këtë persekutimet masive e barbare që bëri gjatë fushatës ushtarake në Lumë e në vise të tjera të Shqipërisë së Veriut. Këto, siç i relatonte qeverisë së tij konsulli italian në Shkup, u kryen “me metodat e lashta të barbarisë turke, që turqit nuk i kishin harruar”. Këtë egërsi të xhonturqve e shprehu edhe Xhavit Pasha, kur u deklaroi gazetarëve anglezë, francezë etj., se “nuk do të prehej para se t’ua shtypte kokën shqiptarëve”.
Megjithëkëto mizori, Xhavit Pasha nuk arriti të shtypte qëndresën e shqiptarëve dhe të përballonte goditjet e tyre, rrjedhimisht nuk u largua nga Luma si fitimtar. Personalitetet shtetërore të kohës arritën, atëherë, në përfundimin se ekspedita e tij pësoi disfatë.
Ngjarjet e shtatorit të vitit 1909 në Shqipërinë e Veriut vunë në lëvizje shqiptarët që vepronin në Stamboll e sidomos grupin e deputetëve. Në promemorjen, që doktor Ibrahim Temoja nga Struga dhe doktor Zenel Abedini nga Gjilani i drejtuan nga Stambolli ministrit të Brendshëm, Talat Beut, më 21 shtator 1909, dënohej dhuna ushtarake ndaj shqiptarëve të viseve të veriut si një veprim krejtësisht i paligjshëm dhe i paudhë. Me shqiptarët që ndihmuan për shpalljen e kushtetutës, theksonin autorët e saj, duhet vepruar me këshilla e me urtësi dhe jo siç po bën qeveria, me topa dhe me dyfekë, që nxisin edhe më shumë pakënaqësinë e popullsisë së Shqipërisë. Në këtë dokument thuhej se ishte qeveria ajo që i detyroi shqiptarët të rrëmbenin armët, se ata po mbrojnë të drejtat e tyre të ligjshme, po ashtu siç luftuan për kushtetutën dhe për lirinë e përgjithshme. “Në vend që të përdorni armët kundër tyre, - thuhej në promemorje, - përhapni arsimin dhe zhdukni injorancën”. Por ministri i Brendshëm, Talat Beu, nuk ua vuri veshin as protestave të atdhetarëve shqiptarë, as edhe propozimeve të tyre për të ndaluar gjakderdhjen.
Edhe shtypi patriotik shqiptar e quante qëndresën e shqiptarëve një mbrojtje të ligjshme, të provokuar nga dhuna ushtarake e xhonturqve. “U ranë më qafë pa ndonjë shkak të vërtetë, - shkruante gazeta “Korça” më 14 shtator 1909, - Xhavit Pasha, sikur ndiqte armiqtë, preu e po pret eshtrat e vëllezërve tanë dhe ka lënë shumë etër e nëna pa bij, shumë motra pa vëllezër, shumë gra pa burra dhe foshnja nëpër rrugë”.
Ekspeditat ndëshkimore ashpërsuan marrëdhëniet e xhonturqve me shqiptarët në tërësi. Valiu i Kosovës, Masar Beu, i shkruante ato ditë Portës së Lartë se ekspedita e Xhavit Pashës, në vend që ta qetësonte gjendjen në Lumë, e acaroi edhe më shumë, shkaktoi pakënaqësinë e përgjithshme të popullsisë së Kosovës.
Për këtë u bind edhe Stambolli, që urdhëroi Xhavit Pashën të merrej vesh me kryengritësit. Më 2 tetor ai pranoi propozimet e Mustafa Litës, njërit prej udhëheqësve të kryengritësve, që në emër të të gjthë popullsisë së Lumës i premtoi se shqiptarët e kësaj zone do t’u nënshtroheshin urdhrave të qeverisë, me kusht që ekspedita e tij ushtarake të tërhiqej nga Luma. Pas kësaj ndodhi tërheqja e Xhavit Pashës dhe e ushtrisë së tij nga Luma e Prizreni, që shkaktoi habinë e bashkëkohësve të huaj në Turqi e jashtë saj. Më 5 tetor Xhavit Pasha ishte kthyer tanimë në Mitrovicë.
Por, pa përfunduar ende ekspedita ushtarake në Lumë, shpërtheu kryengritja në Malësinë e Dibrës, ku, përveç popullsisë vendase, ishin mbledhur edhe shumë nga kryengritësit kosovarë. Këtu u mbajt një tubim i gjerë, ku morën pjesë rreth 2 000 veta nga Malësia, Dibra e Poshtme, Mati e Mirdita, që vijoi dy ditë me radhë, më 14 e 15 shtator. Në tubim u kërkua që shqiptarët të luftonin për vetëqeverisjen e atdheut të tyre. Për të penguar shtrirjen e lëvizjes në gjithë sanxhakun e Dibrës, Porta e Lartë, përveç batalioneve që ndodheshin në qytetin e Dibrës, dërgoi më 27 shtator forca të tjera ushtarake nga Selaniku.
Megjithatë, lëvizja u shtri edhe në Dibrën e Poshtme, ku mori përmasa edhe më të mëdha. Shqiptarët braktisën fshatrat e zunë grykat malore për t’i bërë pritë ushtrisë osmane. Këtu u përqendruan, në dhjetëditshin e parë të tetorit, forcat kryesore ushtarake osmane. Komanda e ekspeditës kundër Dibrës së Poshtme iu besua Xhavit Beut, i cili më 26 tetor 1909, në krye të 300 ushtarëve të pajisur me topa, u fut midis fshatrave Dardhë e Rexhë, që njihej si zona ku kryengritësit zhvillonin tubimet e tyre, ndërsa një forcë tjetër ushtarake u dërgua në Mat dhe në rrethet e tij. Megjithatë, Xhavit Beu shumë shpejt u detyrua të tërhiqte ushtritë e tij nga Dibra e Poshtme dhe nga Malësia, pa arritur ta nënshtronte popullsinë e tyre.
Ekspeditat ushtarake e dhuna e ushtruar nga Xhavit Pasha mbi shqiptarët provuan se qëllimi i xhonturqve nuk ishte “të mbronin” rendin kushtetues, të kërcënuar gjoja nga “reaksionarët shqiptarë”, por të vendosnin një regjim të centralizuar të skajshëm në Perandorinë Osmane. Me këto masa Komiteti “Bashkim e Përparim” synonte të pengonte gjithashtu zgjerimin e lëvizjes kombëtare, kulturore dhe autonomiste në Shqipëri, pjesë e së cilës ishte edhe kryengritja që po zhvillohej atëherë në krahinat veriore të vendit.
Në memorandumin që kryengritësit e Gegërisë i dorëzuan qeverisë turke, në fundin e tetorit të vitit 1909, krahas amnistisë për pjesëmarrësit në kryengritje, parashtroheshin edhe kërkesa me karakter kombëtar, si futja e gjuhës shqipe si gjuhë mësimi në të gjitha shkollat e Shqipërisë dhe emërimi në Shqipëri i nëpunësve që e njihnin vendin. Shqiptarët e zonave malore u treguan gjithashtu të gatshëm të hiqnin dorë nga disa prej venomeve të tyre, por kërkuan që t’i jepej popullsisë së zonave të afërta me kufirin me Malin e Zi e drejta për mbajtjen e armëve, që të ndërtoheshin fortifikata në kufi dhe të ndryshonte mënyra e mbledhjes së taksave sipas gjendjes së vendit.
Kërkesa të njëjta me këto i parashtruan qeverisë turke edhe klubi shqiptar i Stambollit së bashku me klubet e tjera të Shqipërisë.
Dhuna ushtarake mbi shqiptarët u denoncua botërisht nga shqiptarët e Stambollit. Në fund të tetorit u formua një Komitet Nismëtar Kombëtar, i përbërë nga doktor Zenel Abedini, doktor Ibrahim Temoja dhe Mehmet pashë Dëralla (Tetova), i cili organizoi në Aksaraj të Stambollit dy tubime të rëndësishme, njërin më 27 tetor dhe një tjetër më 5 e 8 nëntor 1909. Si në mbledhjen e parë, ashtu edhe në të dytën morën pjesë dhjetëra veta, intelektualë të profesioneve të ndryshme dhe deputetë, që përfaqësonin të katër vilajetet shqiptare. Në mbledhjen e nëntorit u miratua një promemorje, në të cilën përshkruhej gjendja tragjike, që ishte krijuar në Shqipërinë e Veriut për shkak të operacioneve ushtarake të qeverisë. Vihej theksi në mënyrë të veçantë në ndihmesën e shqiptarëve për shpalljen e kushtetutës më 1908 dhe për mbrojtjen e saj gjatë ngjarjeve kundërrevolucionare të 13 prillit 1909. Ishin forcat ushtarake qeveritare, thuhej në promemorje, ato që përdorën të parat forcën, që ngjallën tmerr kudo ku shkelën dhe u bënë shkak për armiqësimin e popullsisë me qeverinë. Në këto rrethana, shqiptarët u detyruan të ngrenë flamurin e kryengritjes. Edhe për ngjarjet e Lumës bëhej fajtore qeveria që deshi t'i shtypte ato me ekspeditat ushtarake të Xhavit Pashës, që përdori armët dhe dogji fshatrat e Lumës e të Prizrenit. Edhe pse ushtria u tërhoq, ajo la pas zona të shkretuara dhe urrejtjen e popullit.
Me qëllim që në të ardhmen të mos ndodhnin ngjarje të tilla, atdhetarët shqiptarë të Stambollit i propozonin qeverisë të ndërmerrte këto masa: të dërgohej në Shqipërinë e Veriut një komision për të bërë hetimet në vend për shkaqet e ngjarjeve që u parashtruan më lart; të gjithë ata që kishin bërë veprime të këqija të dënoheshin sipas ligjeve; të ngriheshin organet e rregullta të drejtësisë; të emëroheshin në ato zona të Shqipërisë së Veriut nëpunës, që dinin gjuhën e vendit dhe që do të ndihmonin në përparimin e popullsisë; të ngriheshin fortifikime në kufirin me Malin e Zi për t'i mbrojtur ato vise nga sulmet e malazezëve; të mos shtrihej në vilajetet e Shkodrës, të Kosovës e të Manastirit shërbimi i detyrueshëm ushtarak, i cili nuk ka qenë njohur asnjëherë nga popullsia; të ndërtoheshin sa më parë rrugët, ku të gjenin punë banorët e varfër të atyre viseve, të cilët detyroheshin të shkonin në emigracion në Serbi, në Bullgari e në Hungari; të hapeshin shkolla fillore në fshatra e në ato qytete ku nuk kishte të tilla.
Promemorja iu dorëzua më 13 nëntor 1909 ministrit të Brendshëm, Talat Beut, për t’ia përcjellë qeverisë. Ajo u nënshkrua gjithashtu nga deputetët shqiptarë të parlamentit, të cilët kërkuan që Xhavit Pasha të largohej nga Rumelia dhe të hidhej në gjyq si shkaktar i trazirave në Gegëri.
Mbledhjet, që u organizuan nga atdhetarët shqiptarë e nga grupi i deputetëve, patën jehonë në Stamboll dhe në opinionin publik në përgjithësi; ato treguan, siç shkruante gazeta “Lirija” e Selanikut më 12 dhjetor 1909, se “shqiptarët qenkan të zotë dhe kur duan mund të mblidhen e të kuvendojnë për të mirën e kombit”.
Dhuna e ushtruar nga Xhavit Pasha dhe nga ushtria osmane mbi shqiptarët e thelloi edhe më shumë hendekun midis popullit shqiptar e xhonturqve, forcoi te shqiptarët bindjen se interesat e tyre si komb ishin krejt të veçantë nga ata të xhonturqve. Në një korrespondencë të dërguar nga Shkupi dhe të botuar në gazetën “Dielli” më 26 nëntor 1909, thuhej se “kombëtaria pati prej sjelljeve të turqve një fitim të madh”, se “pas ngjarjeve të Lumës filloi të gjallërohet edhe më tepër lëvizja kombëtare në Kosovë, u përhapën aq shumë idetë dhe dëshirat për vetëqeverimin e Shqipërisë, sa nuk ishte menduar kurrë e që as me një propagandë 20-vjeçare nuk do të kishim mundur t’i arrinim”.

[Laberia]

Kongresi i Dibrës (23-29 korrik 1909)
Ngjarjet në Shqipëri e vunë qeverinë xhonturke në një pozitë të vështirë, nga e cila ajo u përpoq të dilte duke thirrur një kongres në Dibër më 23 korrik 1909, ditën e përvjetorit të shpalljes së kushtetutës.
Kongresi u organizua me nismën e Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim”, i cili për të krijuar përshtypjen se ky tubim ishte thirrur nga shqiptarët, ia ngarkoi shpërndarjen e ftesave një komisioni kushtetues vendas, të formuar posaçërisht për këtë qëllim në Dibër. Ndërkaq xhonturqit nuk hoqën dorë nga synimi për t’i dhënë këtij Kongresi një karakter të përgjithshëm osman, prandaj shpallën se qëllimi kryesor i kësaj mbledhjeje do të ishte përcaktimi i “qëndrimit që do të mbahej kundrejt projekteve të Fuqive të Mëdha për copëtimin e Maqedonisë dhe të Shqipërisë”, si edhe forcimi i “veprimtarisë së përbashkët për lulëzimin e Perandorisë dhe për mënjanimin e shkaqeve të pakënaqësisë dhe të ftohjes” midis elementëve të saj. Në Kongres u ftuan të marrin pjesë jo vetëm shqiptarët, por edhe kombësitë e tjera të gjashtë vilajeteve të Turqisë Evropiane.
Në të vërtetë, duke thirrur Kongresin e Dibrës, xhonturqit synonin të realizonin atë detyrë që nuk mundën ta kryenin me anë të ekspeditave ushtarake: të nënshtronin shqiptarët dhe t’i detyronin të hiqnin dorë nga lufta për çlirimin kombëtar ose, siç thuhej në dokumentet e kohës, “për pavarësinë e Shqipërisë”. Valiu i provincës së Manastirit, Fahri Pasha, vetëm dy ditë para hapjes së Kongresit, u kumtoi përfaqësuesve të huaj konsullorë në Manastir se “qëllimi i thirrjes së Kongresit të Dibrës është që të ndikohet me mjete paqësore te shqiptarët për t’i qëndruar besnik kushtetutës dhe qeverisë turke”. Me këtë Kongres xhonturqit shpresonin gjithashtu të forconin lidhjet me parinë e Shqipërisë dhe të krijonin para botës së jashtme përshtypjen se turqit e rinj dhe shqiptarët kishin qëllime të përbashkëta dhe se ndërmjet tyre ishte vendosur një bashkëpunim i ngushtë. Ata shpresonin gjithashtu që me tubime të tilla të fitonin kohë dhe, pasi të stabilizonin gjendjen në vend, të shtypnin me dhunë Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Për të tërhequr në Kongres vetëm përkrahësit e tyre dhe për të mos u dhënë kohë klubeve shqiptare, sidomos atyre të viseve të Shqipërisë së Jugut, që ishin më larg Dibrës, të dërgonin përfaqësuesit e vet në këtë mbledhje, xhonturqit i shpallën ftesat e tyre vetëm 5-6 ditë para Kongresit. Ftesat iu dërguan kryesisht parisë e krerëve klerikë myslimanë, nga radhët e të cilëve komitetet xhonturke dhe valinjtë shpejtuan të zgjidhnin si delegatë të Kongresit ithtarët e tyre. Megjithatë, klubet shqiptare, sidomos ai i Manastirit dhe i Selanikut, që në atë kohë po përgatisnin thirrjen e Kongresit kombëtar të Elbasanit, ndonëse u gjendën të papërgatitur, vepruan në mënyrë energjike, zhvilluan një veprimtari të dendur organizative për të dërguar në Kongresin e Dibrës delegatët e tyre nga radhët e intelektualëve atdhetarë, disa prej të cilëve do të shkonin drejtpërdrejt nga Dibra në Elbasan.
Në Kongres morën pjesë 325 delegatë nga qytetet e ndryshme të vilajeteve shqiptare dhe nga viset e tjera të Turqisë Evropiane. Shumica e tyre ishin shqiptarë, myslimanë e të krishterë. Por krahas tyre kishte edhe delegatë turq, 16 sllavo-maqedonë, 15 grekë, disa serbë e vllehë. Përbërja e Kongresit qe heterogjene: një pjesë e mirë qenë klerikë të lartë dhe çifligarë turkomanë, nëpunës, mësues e drejtorë shkollash (turke e të huaja) dhe intelektualë me prirje xhonturke, ndërsa disa ishin oficerë xhonturq të veshur civilë. Por në Kongres morën pjesë edhe mjaft përfaqësues të forcave atdhetare të lëvizjes kombëtare, laikë e klerikë, të dërguar kryesisht nga klubet e shoqëritë atdhetare, midis të cilëve qenë Vehbi efendi Dibra, Sotir Peci, Fehim Zavalani, Dervish Hima, Loni Logori, Hafiz Ali Korça, Llambi Kota, Abdyl Ypi (Starja), Aqif pashë Elbasani, Beniamin Nosi, Andrea Ballamaçi, Qazim Beu (kryetar i klubit “Bashkimi” të Dibrës), Jusuf Karahasani (nga Malësia e Dibrës), Haxhi Hafiz Ibrahim efendiu (nga klubi i Shkupit), Murat Aga (nga Gjakova) etj.
Për t’iu përgjigjur qëllimeve që shtruan xhonturqit dhe për shkak të përbërjes së tij, kuvendi mori emrin “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman”.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Vehbi efendi Dibra, myfti i këtij sanxhaku, një nga personalitetet me ndikim në trevat shqiptare dhe i njohur njëherazi për atdhetarizmin e tij. Qysh në fillim të punimeve të Kongresit, xhonturqit u orvatën t’u impononin delegatëve programin e vet prej 4 pikash, të përgatitur qysh më parë nga Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, që kishte për qëllim të detyronte shqiptarët dhe përfaqësuesit e kombësive të tjera joturke të pranonin doktrinën e “osmanizmit”, të shprehnin, krahas besnikërisë ndaj kushtetutës, edhe gatishmërinë për të mbrojtur Perandorinë Osmane nga rreziku i jashtëm dhe nga çdo lëvizje e brendshme kryengritëse.
Më 24 korrik, ditën e dytë të Kongresit, kryetari i tij, i detyruar të zbatonte rendin e ditës të përcaktuar qysh më parë nga Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, parashtroi rezolutën prej 4 pikash, që ishte paraparë të nënshkruhej pa diskutim nga gjithë delegatët dhe t’i dërgohej në formën e një peticioni parlamentit turk. Por këto përpjekje të xhonturqve për t’i kufizuar punimet e Kongresit vetëm me miratimin e kësaj rezolute, hasën në kundërshtimin e vendosur të atdhetarëve shqiptarë, “të delegatëve nacionalistë”, siç thuhet në dokumentet bashkëkohëse, të cilët nuk pranuan të nënshkruanin verbërisht dhe pa diskutim programin e paraqitur nga Komiteti.
Për shkak të qëndresës së atdhetarëve shqiptarë, xhonturqit dhe përkrahësit e tyre u detyruan të tërhiqeshin, pranuan që punimet e mëtejshme të Kongresit të vijonin nëpërmjet një Komisioni prej 40 delegatësh, të cilëve, me qëllim që të neutralizohej grupi i atdhetarëve shqiptarë, iu shtuan edhe pesë funksionarë osmanë, të caktuar nga Komiteti “Bashkim e Përparim”. Komisioni, që zgjodhi si kryetar Vehbi Dibrën, u ngarkua të hartonte vendimet përfundimtare të Kongresit të Dibrës.
Punimet e mëtejshme të Kongresit (të Komisionit), që zgjatën disa ditë me radhë dhe u zhvilluan në gjuhën shqipe, u karakterizuan nga një konfrontim i ashpër midis dy grupimeve politike, atij proturk, që përkrahte programin e paraqitur nga Komiteti “Bashkim e Përparim”, dhe grupit të atdhetarëve shqiptarë, që kërkonin të përfshiheshin në program kërkesa të tilla kombëtare, si futja në shkolla e mësimit të detyrueshëm të gjuhës shqipe dhe themelimi i shkollave shqipe në gjithë Shqipërinë. Këto kërkesa, si edhe ajo e mësimit të shqipes me alfabetin e Kongresit të Manastirit, ndeshën në kundërshtimin e xhonturqve dhe të delegatëve turkomanë shqiptarë, sidomos të disa klerikëve të lartë myslimanë të dërguar nga valiu i Shkodrës e i Kosovës.
Megjithatë, në saje të këmbënguljes së atdhetarëve shqiptarë, Kongresi, në mbledhjen e tij të fundit më 28 korrik, miratoi një program tjetër prej 17 pikash, të përgatitur nga Komisioni e të përbërë prej dy pjesësh: pjesa e parë, prej 5 pikash, që gjatë diskutimeve u quajtën “nene të bashkimit” ose “bashkimtare”, përfaqësonte programin e paraqitur nga xhonturqit me disa ndryshime që iu bënë në Kongres, nën trysninë e delegatëve shqiptarë. Në këtë pjesë shprehej uniteti i të gjithë osmanllinjve dhe besnikëria e shqiptarëve ndaj osmanizmit, vendosmëria e tyre për të respektuar regjimin kushtetues, për të mbrojtur me armë në dorë qeverinë kushtetuese, në rast se do të kërcënohej nga jashtë ose nga ata që brenda vendit do t’u shërbenin ideve të huaja; kërkohej gjithashtu që gjithë shqiptarët të kryenin shërbimin e detyrueshëm ushtarak. Kjo pjesë e programit, me gjithë ndryshimet që pësoi në Kongres, ruajti në thelb karakterin e saj xhonturk. Në pjesën e dytë të programit, të përbërë nga 12 pika, të cilat gjatë punimeve të Kongresit u quajtën “nenet dytësore ose të nevojshme” (për shqiptarët - shën. i aut.), megjithëse në mënyrë mjaft të moderuar, u përfshinë disa nga kërkesat e parashtruara nga përfaqësuesit e rrymës kombëtare shqiptare. Një pjesë e mirë e masave që përfshiheshin këtu kishin të bënin me zhvillimin e përgjithshëm ekonomik e kulturor të vilajeteve të Turqisë Evropiane. Parashikohej ndërtimi në këto vilajete i hekurudhave dhe i rrugëve automobilistike; tharja e kënetave dhe sistemimi i lumenjve; krijimi në Turqinë Evropiane i shkollave normale turke për mësues dhe i shkollave të larta për tregti e mjeshtëri (profesionale), në të cilat të mësohej filozofia fetare, morali islam e Kurani; ngritja në një nga qendrat e Turqisë Evropiane e një universiteti turk; likuidimi i menjëhershëm i “Shoqërisë së duhanit të Perandorisë Osmane” (“Régie des tabacs…”) etj.
Krahas këtyre përfshiheshin edhe disa masa të veçanta për Shqipërinë. Kërkohej që të “hapeshin në Shqipëri, ku arsimi është më i prapambetur, shkolla fillore, të mesme dhe të larta për tregëti e mjeshtëri, ku gjuha shqipe të mësohej lirisht në kufijtë e dëshëruar”. Mësimi i gjuhës shqipe dhe sasia e orëve për të i liheshin për t’i caktuar çdo lokaliteti të veçantë. Një masë e tillë, edhe pse krijonte mundësinë për mësimin e gjuhës shqipe, ishte larg kërkesës së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për themelimin e shkollave kombëtare shqipe dhe për futjen e mësimit të detyruar të shqipes në shkolla. Vendimi që u mor në lidhje me alfabetin e gjuhës shqipe, për të përdorur “lirisht alfabetin turk ose shqiptar”, ishte gjysmak dhe u çelte rrugën xhonturqve e gjithë kundërshtarëve të alfabetit shqip për të penguar e për të luftuar përhapjen e shkrimit shqip.
Në këtë pjesë të programit, po me këmbënguljen e shqiptarëve, kërkohej që “në emërimin e nëpunësve t’u jepet përparësi banorëve vendas që njihnin karakterin dhe zakonet e vendit”, që të hiqeshin shkollat fetare (të krijuara për shqiptarët ortodoksë e për vllehët) nga administrimi i kishës dhe t’i jepeshin Ministrisë së Arsimit, si dhe të njihej gjuha e vendit në komunitetet fetare.
Duke qenë i organizuar nga xhonturqit dhe duke pasur në përbërjen e vet një shumicë delegatësh turkomanë, si edhe delegatë nga kombësitë e tjera të Turqisë Evropiane, Kongresi i Dibrës, me gjithë përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë, sikurse theksohet në dokumentet bashkëkohëse, nuk arriti të kthehej në një manifestim të pavarur dhe kombëtar shqiptar. Në vendimet e botuara në formën e një broshure të veçantë në Manastir më 1909 (1325), ky tubim mbante emrin “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman”. Po këtë emërtim do të kishin edhe kongreset e tjera, të cilat, sipas vendimit që u mor në Dibër, do të thirreshin çdo vit në një nga qytetet e Turqisë Evropiane?. Po kështu, komisionet, që Kongresi rekomandonte të krijoheshin në qendra të ndryshme të Rumelisë, “për të bashkuar të gjitha kombet e Perandorisë Osmane” do të quheshin “Bashkimi i Kombeve” (“Ittihad-i Anasir”).
Megjithatë, ka rëndësi të veçantë fakti që atdhetarët shqiptarë e shndërruan Kongresin e Dibrës në një arenë të luftës kundër reaksionit xhonturk, mbrojtën të drejtat kombëtare të popullit shqiptar dhe i detyruan organizatorët e tij xhonturq të pranonin disa nga kërkesat e tyre, të cilat, ndonëse nuk shprehnin në mënyrë të plotë aspiratat e kombit shqiptar, binin ndesh me politikën e osmanizimit të ndjekur nga xhonturqit. Prandaj Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” dhe ithtarët e tij në Shqipëri, si myftiu i Manastirit, Rexhep efendi Tetova etj., i dhanë popullaritet, me anën e shtypit, të mitingjeve e të mjeteve të tjera, asaj pjese të vendimeve që bënte fjalë për unitetin e shqiptarëve, si “osmanllinj”, me turqit dhe nuk përfillën aspak masat që parashikonin mësimin, qoftë edhe me kufizime, të gjuhës shqipe në shkolla.
Por as vendimet e Kongresit të Dibrës, as propaganda xhonturke për bashkëpunimin e shqiptarëve me Komitetin “Bashkim e Përparim” nuk mundën të mbulonin kundërshtitë e kombit shqiptar me regjimin turqve të rinj.

Kongresi Kombëtar i Elbasanit (2-8 shtator 1909)
Kongresi i Dibrës nuk e ndryshoi vendimin e marrë qysh më parë nga rrethet atdhetare për të mbledhur një kongres kombëtar në Elbasan, i cili do të shqyrtonte në mënyrë të veçantë problemin e shkollës shqipe që ishte bërë objekt i sulmeve të xhonturqve, përgatitjen e mësuesve, organizimin në shkallë kombëtare të rrjetit të shkollave shqipe, drejtimin e përqendruar të tyre nga një institucion kombëtar dhe sigurimin e mjeteve financiare për mbajtjen e tyre. Thirrja e tij bëhej e domosdoshme edhe për shkak të rritjes së rrjetit të shkollave shqipe pas Kongresit të Manastirit.
Pak kohë para thirrjes së Kongresit (më 3 korrik 1909), Ministria e Arsimit e Turqisë, nën trysninë e kërkesave këmbëngulëse të shqiptarëve, u detyrua të njoftonte vilajetet që të përfshinin në programin mësimor të shkollave shtetërore, qytetëse (ruzhdie) dhe në gjimnazet (idadie), mësimin e gjuhës së vendit (shqipe) dhe që mësuesit e kësaj gjuhe të paguheshin nga buxheti i shtetit. Kjo ishte një rethanë që favorizonte punimet e Kongresit të Elbasanit për çështjet e arsimit shqiptar.
Kongresi u thirr me nismën e klubit shqiptar të Selanikut, i cili, qysh në fund të marsit njoftoi për këtë klubet e shoqëritë shqiptare, ndërsa me përgatitjen e tij të drejtpërdrejtë u morën klubet “Bashkimi” e “Vllaznia” të Elbasanit, që u shpërndanë ftesat klubeve dhe shoqërive shqiptare brenda e jashtë vendit.
Kongresi i Elbasanit u hap më 2 shtator të vitit 1908 dhe i vijoi punimet deri më 8 shtator. Në të morën pjesë 35 delegatë, përfaqësues të klubeve dhe të shoqërive shqiptare të qyteteve të tilla të Shqipërisë, si Tirana, Durrësi, Dibra, Shkupi, Manastiri, Gjirokastra, Korça, Berati, Leskoviku, Përmeti, Ohri, Struga, Pogradeci, Janina, Filati, krahinat e Gramshit, të Skraparit etj. Nuk mundën të dërgonin delegatët e tyre Vlora, për shkak të terrorit të xhonturqve mbi atdhetarët e këtij qyteti, Shkodra, për arsye të veprimtarisë së reaksionit xhonturk, të përkrahur nga klerikët konservatorë dhe elementët fanatikë turkomanë, si edhe vilajeti i Kosovës, po për shkak të pengesave që nxorën klerikët dhe paria konservatore e fanatike, që përkrahte alfabetin arab. Megjithatë, klubi i Shkupit ngarkoi si përfaqësues të vetin Mithat Frashërin, ndërsa atdhetarët shkodranë njoftuan në mënyrë paraprake se do t’i njihnin vendimet e këtij Kongresi. Po ashtu nuk u përfaqësuan edhe shoqëritë atdhetare të mërgimit.
Midis delegatëve të Kongresit kishte veprimtarë të njohur të lëvizjes kombëtare, si edhe mësues atdhetarë, siç ishin Orhan Pojani, Grigor Cilka, Gjergj e Sevasti Qiriazi, Mithat Frashëri, Dervish bej Biçaku, Ahmet Dakli, Refik Toptani, Hafiz Ibrahim Dalliu, Thoma Papapano, Hamdi Ohri, Nikollë Kaçori, Josif Haxhi Mima, Simon Shuteriqi, Dhimitër Buda, Abdullah Rushit Ahmeti (Struga), Abdulla Koprëncka, Kristo Dako, Emin Haxhi Ademi, Selman Blloshmi, Andrea Konomi, Idhomenë Kosturi etj.
Punimet e Kongresit u drejtuan nga një kryesi e zgjedhur nga delegatët dhe e përbërë nga Dervish bej Biçaku (kryetar), Mithat Frashëri (nënkryetar) dhe Simon Shuteriqi e Josif Haxhi Mima (sekretarë).
Ashtu siç ishte parashikuar, në Kongres u shqyrtuan tri çështje themelore: çelja e një shkolle normale dhe masat e nevojshme për të; krijimi i një qendre të vetme për drejtimin, për organizimin dhe për financimin e shkollave shqipe; masat për bashkërendimin e veprimtarisë së klubeve shqiptare.
Akti themelor i Kongresit të Elbasanit ishin Vendimet ose, siç u quajt ndryshe, Rezoluta prej 15 nenesh, që u miratua dhe u nënshkrua nga gjithë delegatët. Një nga masat më të rëndësishme të kësaj Rezolute ishte çelja në Elbasan në vjeshtën e atij viti e një Shkolle Normale (pedagogjike), me gjashtë klasa, e cila do të përgatiste mësues për shkollat fillore shqipe. Shkolla pedagogjike do të mbahej me kontributin e të gjitha klubeve dhe shoqërive shqiptare. Në Kongres u miratua edhe një rregullore e veçantë e Shkollës Normale, e përpunuar nga një komision i posaçëm. Për t’i vënë shkollat shqipe nën një drejtim unik e të përqendruar në shkallë kombëtare, Kongresi vendosi që të krijohej në Korçë Shoqëria qendrore shkollore “Përparimi”. Sipas statutit të saj të veçantë ajo do të quhej Shoqëria e mësonjëtoreve shqipe “Përparimi” dhe do të kishte për detyrë të kujdesej për mbajtjen e administrimin e Shkollës Normale të Elbasanit, për hapjen e shkollave të tjera shqipe dhe për botimin e librave të nevojshëm. Pranë shoqërisë krijohej edhe një arkë e përgjithshme, që do të plotësohej me kontributin e klubeve, të shoqërive dhe të atdhetarëve të veçantë. Me qëllim që Shoqëria “Përparimi” të ushtronte lirisht dhe pa pengesa veprimtarinë e saj, Kongresi kërkoi që ajo të njihej zyrtarisht si “person juridik” nga qeveria turke; u hartua një rregullore e veçantë e kësaj shoqërie, e cila do t’i paraqitej gjithashtu për miratim qeverisë. Shoqëria duhej të kërkonte ndihmën financiare të shtetit turk.
Kongresi ngarkoi “të gjitha klubet dhe shoqëritë, si edhe çdo shqiptar, të përpiqeshin të vinin gjuhën shqipe në të gjitha shkollat e vendit”. Në mënyrë të veçantë u ngarkua klubi qendror (i Manastirit) që të “nxirrte lejen që gjuha shqipe të hynte zyrtarisht në të gjitha shkollat e Shqipërisë”, ndërsa me pikën 8 të Vendimeve, Kongresi i Elbasanit ngarkonte klubin qendror që sa më parë të “kërkonte futjen e gjuhës shqipe si gjuhë mësimi në të gjitha shkollat shtetërore fillore dhe qytetëse (ruzhdie)”. Përmbushja e këtyre kërkesave do të shënonte një hap të rëndësishëm në shndërrimin e të gjitha shkollave të huaja (turke ose në gjuhë të tjera) në shkolla shqipe dhe për themelimin e një sistemi kombëtar shkollor në Shqipëri. Kongresi ngarkonte gjithë atdhetarët shqiptarë që të kërkonin nga këshillat e vilajeteve hapjen e shkollave bujqësore, aq të nevojshme për popullsinë e zonave bujqësore të vendit.
Në Kongres u diskutuan gjithashtu disa çështje organizative dhe politike. Për të forcuar bashkëpunimin, lidhjet organizative dhe bashkërendimin e veprimeve ndërmjet të gjitha klubeve e shoqërive, u vendos që të gjitha klubet e shoqëritë shqiptare të drejtoheshin nga një klub qendror. Në pajtim me këtë Kongresi zgjodhi si klub qendror (për dy vjet) klubin e Manastirit, i cili qëndronte në krye të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Për të bashkërenduar dhe për të organizuar më mirë e në përmasa kombëtare veprimtarinë politiko-kulturore të klubeve dhe të shoqërive shqiptare, u miratua një Rregullore e përgjithshme e klubeve dhe e shoqërive shqiptare, ku përcaktoheshin detyrat e tyre dhe format e lidhjeve e të bashkëpunimit ndërmjet tyre.
Në mbledhjet e mbyllura e të shpeshta në Kongres delegatët shprehën mosbesimin ndaj regjimit xhonturk dhe Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim”, të cilët në shumë qytete të Shqipërisë, si në Strugë, në Tiranë, në Gjirokastër, në Filat etj., nxitnin komitetet lokale që t’u kundërviheshin aspiratave kombëtare të shqiptarëve. Në emër të delegatëve të Kongresit iu dërgua kryeministrit turk një telegram, në të cilin protestohej kundër dhunës mbi atdhetarët shqiptarë në Vlorë e në qendra të tjera dhe kërkohej lirimi i bejlerëve atdhetarë të arrestuar. Po në këto mbledhje delegatët u shprehën për një organizim më të mirë të komiteteve të fshehta dhe për forcimin e lidhjeve ndërmjet tyre.
Në Kongres u shfaq mendimi se, në kushtet kur xhonturqit nuk pranonin t’i njihnin popullit shqiptar të drejtat më elementare kombëtare e njerëzore për t’u çliruar njëherë e përgjithmonë nga arbitrariteti e zgjedha e turqve të rinj, shqiptarët duhej të organizonin luftën e armatosur për të siguruar autonominë e Shqipërisë dhe për këtë qëllim populli shqiptar duhej të bashkëpunonte me popujt e tjerë të shtypur të Turqisë Evropiane, me maqedonët, vllehët etj., që luftonin gjithashtu për çlirimin e tyre kombëtar.
Kongresi dënoi ndërhyrjet e fuqive të huaja në Shqipëri që ishin forcuar në fillim të shek. XX, e veçanërisht pas aneksimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës nga Austro-Hungaria.
Në këtë Kongres u vendos gjithashtu që pas tri vjetësh, më 1912, të mbahej po në Elbasan një kuvend tjetër, që do të shqyrtonte “nevojat e Shqipërisë”, programin e të cilit do ta përgatisnin shoqëritë e këtij qyteti.
Kongresi i Elbasanit i dha një shtytje të re lëvizjes për shkollën dhe për arsimin kombëtar në përgjithësi. Të mbështetur në vendimet e tij, atdhetarët shqiptarë ngritën në Korçë, më 20 shtator 1909, Shoqërinë qendrore shkollore “Përparimi”, në kryesinë e së cilës u zgjodhën atdhetarët e njohur Orhan Pojani (kryetar), Stavri Karoli, Idhomenë Kosturi e Mihal Gramenoja.
Me qëllim që Shoqëria “Përparimi” të ushtronte ligjërisht të gjitha kompetencat e saj si një institucion qendror e drejtues i arsimit kombëtar, kryetari i saj Orhan Pojani, duke pasur mbështetjen e deputetëve atdhetarë shqiptarë të parlamentit, bëri përçapje pranë Këshillit të Shtetit në Stamboll për të siguruar njohjen e saj zyrtare si person juridik. Megjithëse kjo kërkesë u kundërshtua nga qeveria turke, Shoqëria “Përparimi” u kthye në të vërtetë në një organizatë arsimore kombëtare dhe dha një ndihmë të çmuar për organizimin e drejtimin e arsimit shqiptar. Ajo dha një ndihmesë të veçantë për sigurimin e fondeve të nevojshme financiare për Shkollën Normale të Elbasanit dhe për shkollat e tjera shqipe. Duke iu përgjigjur thirrjes që shpërndau për këtë qëllim brenda e jashtë Shqipërisë, dhjetëra klube dhe shoqëri atdhetare të vendit, organet e shtypit shqiptar, shoqëritë e kolonive të mërgimit dhe qindra atdhetarë derdhën në arkën e saj shuma të mëdha të hollash. Brenda një kohe të shkurtër u mblodhën për nevojat e Shkollës Normale dhe të shkollave të tjera 1 000 lira turke. Në mënyrë të veçantë rreth 340 atdhetarë dhanë ndihmën e tyre në të holla.
Më 1 dhjetor 1909 u çel në Elbasan Shkolla Normale (pedagogjike), që ishte shkolla e parë e mesme kombëtare shqipe. Mësuesit e saj të parë ishin atdhetarë të njohur dhe njerëz të shquar në lëmin e kulturës, si Aleksandër Xhuvani (i diplomuar në Greqi për filologji, i dalluar në fushën e letërsisë), Sotir Peci (i diplomuar gjithashtu në Greqi për matematikë-fizikë, drejtor i gazetës “Kombi”) etj. Drejtor i parë i saj u caktua Luigj Gurakuqi?, i cili vuri të gjitha forcat dhe aftësitë e tij në shërbim të arsimit kombëtar. Në Shkollën Normale jepnin gjithashtu mësim Petër Dodbiba, Simon Shuteriqi, Hasan Mejza dhe Hafiz Ibrahim Dalliu.
Shkolla Normale kishte gjashtë klasa, me një plan mësimor prej 30 lëndësh, humanitare, të shkencave të natyrës etj. Ajo dallohej për karakterin e saj kombëtar, që përcaktohej nga përmbajtja e lëndëve dhe nga fakti se pranonte nxënës të të gjitha besimeve fetare, myslimanë e të krishterë. Atdhetarët bashkëkohës e çmonin atë si një vatër të formimit atdhetar të brezit të ri.
Qysh në vitin e parë të themelimit të saj (1909-1910) Shkolla Normale e Elbasanit pati 160 nxënës të ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë. Disa prej tyre, rreth 50 nxënës, kishin ardhur nga Kosova, Rrafshi i Dukagjinit e Dibra, të dërguar nga klubet shqiptare, si ai i Shkupit, i Dibrës etj. dhe me kujdesin e veçantë të atdhetarëve Hasan Prishtina, Bajram Curri, Nexhip Draga etj.
Shkolla shqipe u hapën në këtë periudhë pas Kongresit të Elbasanit edhe në vende të tjera të Shqipërisë. Në fund të shtatorit u bë në Korçë përurimi i shkollës së riorganizuar të djemve (i mësonjëtores së parë shqipe të vitit 1887), çelur qysh në pranverën e vitit 1909, e cila ishte një nga shkollat më të plota me pesë klasa dhe pesë mësues. Në tetor u hapën shkolla shqipe në Progër, në Cukaj të Martaneshit, në Verlen të Bilishtit, në Margëllëç, ndërsa në muajin dhjetor u çel shkolla shqipe në Negovan (nën drejtimin e Petro Nini Luarasit) dhe në fshatin Koshtan të Tepelenës.
Me përpjekjet e Klubit Arsimor të Shkupit, të Hasan Prishtinës e të atdhetarëve të tjerë kosovarë, në vjeshtën e vitit 1909 u hapën shkolla shqipe në vilajetin e Kosovës, në Moravë, në Gjilan dhe në fshatin Pozharan, ku mësonin edhe fëmijët e katundeve përreth. Shkolla shqipe kanë qenë ngritur në këtë kohë edhe në Prizren, në Gjakovë, në Pejë dhe në Vuçiternë. Në janar të vitit 1910 klubi i Shkupit ngriti një shkollë private shqipe në këtë qytet, ndërsa në shkurt u hap shkolla shqipe në Mitrovicë.
Në mars-prill të vitit 1910 u çelën shkolla shqipe në Mesare të Leskovikut, në Labovën e Poshtme (nga klubi “Drita” i Gjirokastrës), në fshatra të Çamërisë, si në Ninat, Konispol, Koskë, Janjar, Konicë, Mazarek etj. Në verën e atij viti u hapën shkolla shqipe në Tepelenë, në Tiranë, në Vlorë, në Zerqan, në Kaninë, në Leskovik etj. U bënë përçapje për ngritjen e shkollave të tjera shqipe pothuajse në të gjitha qytetet e Shqipërisë. Në fillim të vitit 1910 klubi i Dibrës mori nismën për hapjen e një numri të madh shkollash shqipe në këtë rreth.
Gjatë vitit shkollor 1909-1910, përveç qyteteve të tjera, gjuha shqipe u fut edhe në gjimnazet turke të Elbasanit, të Vlorës, të Beratit dhe të Shkupit (ku jepte mësim Bedri Pejani). Shqipja filloi të mësohej gjithashtu në shkollën “Edep” të Shkupit, që mbahej nga klubi “Rinia patriotike” (“Shubani vatan”) të këtij qyteti. Sipas të dhënave të shtypit shqiptar të kohës, në vjeshtën e vitit 1909 gjuha shqipe ishte futur si lëndë pothuajse në të gjitha gjimnazet (idadijet) turke të Shqipërisë dhe në shumë shkolla qytetëse (ruzhdie). Meqë Ministria e Arsimit, qysh në korrikun e vitit 1909, kishte lejuar mësimin e gjuhëve të vendit në gjimnazet turke, mësuesit e gjuhës shqipe në këto shkolla u emëruan nga organet e saj.
Por këto shkolla ndiqeshin nga një numër i kufizuar nxënësish, prandaj atdhetarët shqiptarë vijuan të kërkonin që gjuha shqipe të mësohej në të gjitha shkollat fillore të vendit, rrjeti i të cilave ishte më i gjerë. Në fundin e vitit shkollor 1909-1910 mësimi i shqipes u fut edhe në shkollën qytetëse të Prevezës, në atë të Lurosit, në shkollat fillore turke të Kolonjës, të Oparit, të Devollit, të Përmetit, të Elbasanit dhe të disa qendrave të Kosovës. Në fillim të vitit 1910 përfaqësues të popullsisë së Ohrit kërkuan nga parlamenti që gjuha shqipe të mësohej në të gjitha shkollat shtetërore të kësaj prefekture.
Me gjithë pengesat e shovinistëve grekë, atdhetarët shqiptarë gjatë vitit 1910 arritën të fusnin mësimin e shqipes edhe në shkollat e tjera greke, si në ato të Elbasanit, të Beratit, të Kavajës dhe të Labovës së Poshtme.
Por përhapja e mëtejshme e shkollave dhe e shkrimit shqip u pengua për shkak të shpërthimit të reaksionit xhonturk kundër kulturës dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në përgjithësi.

Reaksioni xhonturk dhe qëndresa kundër tij (1909-1910)
Megjithëse Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” kishte deklaruar se nuk do të përzihej në çështjen e zgjedhjes së alfabetit të gjuhës shqipe, në të vërtetë ai mobilizoi kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe në mënyrë të veçantë kundër klubeve e shkollave shqipe gjithë administratën shtetërore, qendrore e lokale, klerikët fanatikë myslimanë dhe ekspeditat e gjeneralëve osmanë.
Xhonturqit u mbështetën në këtë veprimtari në ligjin mbi “Bandat”, që parashikonte masa shumë të rrepta për të gjithë ata që merrnin pjesë në çetat e armatosura dhe për të afërmit e tyre, si dhe në ligjin “Mbi shoqëritë”, që ndalonte të gjitha organizatat kombëtare, përveç atyre osmane. Këto dy ligje u miratuan nga parlamenti turk në vjeshtën e vitit 1909, me gjithë kundërshtimin e deputetëve të kombësive joturke.
Në shtator të vitit 1909 me urdhër të valiut të Kosovës u mbyll shkolla shqipe e Pejës, ndërsa në janar u dëmtua dhe më pas u mbyll shkolla shqipe e Gjilanit. Në shkurt të vitit 1910 valiu i Kosovës urdhëroi të mbyllen të gjitha shkollat shqipe të këtij vilajeti dhe të hiqej mësimi i gjuhës shqipe nga shkollat shtetërore turke. Hasan Prishtina, Nexhip Draga e atdhetarë të tjerë kosovarë protestuan menjëherë kundër këtyre veprimeve dhe kërkuan nga Stambolli largimin e valiut nga Kosova.
Veprime të njëjta kundër shkollave shqipe u ndërmorën në vilajetin e Janinës, ku drejtoria e arsimit në fillim kundërshtoi kërkesat për hapjen e shkollave të reja shqipe (në Leskovik, Filat etj.), ndërsa në mars të vitit 1910 urdhëroi të ndalohej mësimi i gjuhëve të tjera në shkolla, përveç turqishtes.
Në fillim të vitit 1910 ministri i Arsimit deklaroi se “qeveria turke do të qëndrojë neutrale në punët e alfabetit, por në shkollat shtetërore do të vërë në zbatim alfabetin arab”. Pas kësaj administrata osmane filloi të fuste me forcë në të gjitha shkollat e vendit alfabetin arab për mësimin e shqipes. Sikurse theksonte ato ditë kryeministri turk, Ibrahim Haki pasha, qeveria e Stambollit e trajtonte çështjen e alfabetit shqip si një problem politik, shihte në përdorimin e alfabetit latin për shkrimin e shqipes hapin e parë për shkëputjen e Shqipërisë nga Turqia.
Në përpjekjet e tyre për të penguar përhapjen e shkollës e të shkrimit shqip xhonturqit u mbështetën te klerikët konservatorë dhe tek elementët e tjerë turkomanë nga radhët e shqiptarëve. Kjo i dha mundësi Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim” ta paraqiste konfliktin rreth alfabetit shqip si një çështje të brendshme të shqiptarëve.
Myftiu i Manastirit, Rexhep Nuredini, që ishte autor i njërës prej tri abetareve shqipe me shkronja arabe, bënte propagandë kundër alfabetit shqip të Kongresit të Manastirit në vise të ndryshme të Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut (deri në Vlorë), duke mobilizuar për këtë qëllim edhe klubet xhonturke të oficerëve. Po kështu vepronin myftinjtë e Korçës, të Gjirokastrës, të Kavajës etj., ndërsa ai i Prishtinës dhe i Dibrës nxorën qarkore, në të cilat u bënin thirrje gjithë klerikëve myslimanë të organizonin mitingje për të përkrahur alfabetin arab.
Të nxitur nga xhonturqit, një grup prej 14 deputetësh të parlamentit, që u paraqitën si shprehës “të ndjenjave të popullit shqiptar”, edhe pse mjaft prej tyre nuk dinin të shkruanin e të lexonin shqip, kërkuan nga kryeministri turk në janar të vitit 1910 që të përdorej alfabeti arab për shkrimin e shqipes dhe të ndalohej ai latin. Kishte midis tyre edhe deputetë shqiptarë të njohur për qëndrimet e tyre antikombëtare, si Mahmut Bedriu (Peja), Haxhi Ali Elbasani, Fuat Pasha i Prishtinës, Sait Efendiu (Idrizi) i Shkupit, Hasan Basriu i Dibrës, Riza Efendiu i Shkodrës etj.
Përkundrazi, deputetët atdhetarë, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj., të zemëruar nga veprimet e parlamentarëve turkomanë, i dërguan kryeministrit një letër proteste, ku kërkuan që të respektoheshin të drejtat e ligjshme të shqiptarëve, të liheshin ata të lirë të përdornin alfabetin që dëshironin dhe që administrata qeveritare të mos ndërhynte.
Në bashkëpunim me elementët turkomanë, si Sait Efendiu (deputet i Shkupit), Arif Hiqmeti etj., valiu i Kosovës, Masar Beu, më 2 shkurt të vitit 1910 organizoi një miting në një nga xhamitë e Shkupit, në të cilën klerikët fanatikë i shpallën shkronjat latine në kundërshtim me fenë islame dhe kërkuan që të ndalohej përdorimi i tyre për gjuhën shqipe. Më 6 shkurt u mbajt një miting tjetër në një nga xhamitë e Manastirit, ku u kërkua të hiqej alfabeti latin për gjuhën shqipe dhe të futej ai arab, me të cilin ishin shkruar edhe librat e shenjtë. Mitingje të tilla në përkrahje të alfabetit arab u mbajtën në shkurt të atij viti edhe në Elbasan, në Gjakovë, në Korçë, në Gjilan, në Vuçiternë, në Mitrovicë e në qendra të tjera, në të cilat, sipas dëshmive të bashkëkohësve, morën pjesë vetëm klerikët konservatorë myslimanë dhe një grusht fanatikësh turkomanë.
Disa nga krerët turkomanë shqiptarë, duke pasur përkrahjen e xhonturqve, formuan në Stamboll më 4 mars 1910 shoqërinë me emrin “Rrethi arsimor shqiptar” (“Arnavud mahfel mearifi”), të kryesuar nga kleriku e senatori Haxhi Ali Elbasani, që ishte edhe deputet i parlamentit, Mahmut Bedriu, deputet i Pejës etj. Shoqëria ose “Mahfeli”, siç u quajt në atë kohë, filloi të punonte për të përhapur në Shqipëri arsimin me shkronja arabe, duke botuar libra e gazeta me këtë alfabet, që të forconte kështu “lidhjet e shqiptarëve me atdheun osman”.
Me gjithë përpjekjet e xhonturqve për ta shtrirë veprimtarinë e “Mahfelit” në vilajetin e Kosovës e në viset e tjera shqiptare, ajo u kufizua kryesisht në Stamboll. Edhe këtu iu kundërvunë atij shumë atdhetarë të Stambollit, që formuan “Shoqatën e intelektualëve shqiptarë”, e cila mbronte alfabetin shqip të Kongresit të Manastirit.
I nxitur nga Komiteti “Bashkim e Përparim”, edhe Shejhylislami i propozoi Ministrisë së Arsimit që të ndalonte futjen e alfabetit latin për shkrimin e shqipes dhe më 5 prill, me anën e një qarkoreje të veçantë u kërkoi të njëjtën gjë gjithë myftinjve të Shqipërisë. Shejhylislami dhe fill pas tij shehlerët e hoxhallarët fanatikë e turkomanë mallkuan alfabetin latin, u ndaluan myslimanëve ta përdornin atë dhe kërkuan prej tyre të shkruanin gjuhën shqipe vetëm me shkronjat “e shenjta” të Kuranit.
Në luftën kundër shkollës e kulturës kombëtare shqiptare turqit e rinj patën përkrahjen e dhespotëve ortodoksë grekë dhe të klerikëve grekomanë shqiptarë, të cilët, me ndihmën e bandave të andartëve që vepronin lirisht edhe pas shpalljes së kushtetutës, terrorizonin popullsinë e Negovanit, të Bellkamenit dhe të fshatrave të Shqipërisë së Jugut e të Mesme, që kërkonte çeljen e shkollave shqipe.
Këto veprime të xhonturqve shkaktuan zemërim të thellë tek atdhetarët dhe te populli shqiptar, që u ngritën për mbrojtjen e shkollës e të shkrimit shqip dhe të të drejtave kombëtare. Në krye të kësaj qëndrese, thuajse të përgjithshme, u vunë klubet e shoqëritë atdhetare, si klubi “Bashkimi” i Manastirit, klubi “Dituria” i Gjirokastrës, klubet e Korçës, të Elbasanit, të Pogradecit, të Kolonjës etj. Ato protestuan pranë qeverisë turke kundër ndjekjeve që po u bëheshin gjuhës shqipe dhe atdhetarëve shqiptarë.
Paria e Prishtinës, në një letër që i dërgonte në fund të dhjetorit të vitit 1909 deputetit të saj, Hasan Prishtina, në emër të popullsisë së kësaj treve, protestonte kundër përpjekjeve që po bëheshin për t’i detyruar shqiptarët të përdornin alfabetin arab, theksonte se alfabeti latin është më i përshtatshëm për gjuhën shqipe, se përdorimi i tij nuk krijon ndonjë shqetësim as nga pikëpamja politike, as edhe nga ajo fetare. Në këtë dokument i kërkohej Hasan Prishtinës që të ndërmjetësonte pranë qeverisë që mësimet në shkollat fillore të bëheshin në gjuhën shqipe dhe që ajo të jepej me alfabetin latin.
Orvatjet e qeverisë turke në fillim të vitit 1910 për të futur në shkolla alfabetin arab për mësimin e shqipes, hasën në qëndresën e vendosur të mësuesve dhe të nxënësve, që në shumë qytete të Shqipërisë, si në Korçë, Berat, Durrës, Janinë, Shkup e në vende të tjera, braktisën shkollat turke dhe protestuan kundër autoriteteve shtetërore.
Edhe populli i Elbasanit iu përgjigj mitingut të klerikëve fanatikë e turkomanë myslimanë me një manifestim masiv kundër futjes së alfabetit arab, i cili u organizua më 18 shkurt 1910 në një nga sheshet e qytetit, ku morën pjesë rreth 7 000 qytetarë e fshatarë të ardhur nga Shpati dhe nga katundet e tjera të Elbasanit. Në këtë miting populli kërkoi nga qeveria dhe nga parlamenti të pranonin përdorimin e alfabetit shqiptar (latin) për shkrimin e gjuhës shqipe.
Më 27 shkurt u organizua nga klubi “Dituria” një miting i madh në Korçë në mbrojtje të abëcësë shqipe, ku morën pjesë rreth 15 000 veta nga qyteti e nga rrethi i Korçës, nga Devolli, nga Kolonja, nga Opari e nga Pogradeci. Në emër të popullit të mbledhur në këtë tubim iu dërguan telegrame proteste, kundër futjes së alfabetit arab, qeverisë turke dhe deputetëve shqiptarë të parlamentit.
Një pjesëmarrje të gjerë pati edhe mitingu që u zhvillua në Berat më 28 shkurt, ku qenë të pranishëm rreth 15 000 veta, banorë të qytetit e të fshatrave të rrethit. Në telegramet e protestës, që iu dërguan qeverisë turke në emër të popullit të Beratit, theksohej se, duke futur alfabetin arab “qeveria synon t’i lërë shqiptarët në padije si gjer më sot dhe të futë grindje e përçarje ndërmjet atyre myslimanë dhe ortodoksë”. Mitingje të tilla u mbajtën edhe në Tepelenë, në Përmet dhe në Skrapar.
Telegrame proteste kundër përdorimit të alfabetit arab dhe për mbrojtjen e alfabetit latin iu dërguan qeverisë e parlamentit turk edhe në emër të popullit të Gjirokastrës (nga Shoqëria “Bashkimi”), të Çamërisë (nga klubi i Filatit), të Shkupit, të Ohrit, të Vlorës, të Prishtinës, të Mitrovicës, të Gramshit, të Përmetit, të Frashërit, të Tepelenës, të Konicës, të Leskovikut etj.
Duke vënë theksin në përmasat e kësaj lëvizjeje, konsulli francez në Shkodër i shkruante qeverisë së tij, në shkurt të vitit 1910, se tërë Shqipëria është ngritur kundër përpjekjeve të qeverisë turke për t’i detyruar shqiptarët të përdorin alfabetin arab, si dhe për të mbrojtur alfabetin shqip të vendosur në Kongresin e Manastirit.
Mitingjet e zhvilluara nga klubet shqiptare në shkurt të vitit 1910, si nga shkalla e organizimit e rregulli që zotëroi në to, nga përmbajtja kombëtare e përparimtare e kërkesave të tyre, ashtu edhe nga përmasat që morën, ishin ngjarje të reja për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe të rralla e të papara deri atëherë, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për gjithë Perandorinë Osmane.

Kongresi i Dytë i Manastirit (2-3 prill 1910)
Në këtë gjendje të acaruar të marrëdhënieve shqiptaro-turke, kur konflikti me xhonturqit për çështjet e kulturës shqiptare kishte arritur kulmin e tij, atdhetarët shqiptarë mblodhën një kuvend tjetër kombëtar, Kongresin e Dytë të Manastirit. Ky tubim u thirr me nismën e klubit “Bashkimi” të Manastirit dhe i zhvilloi punimet nga 2-3 prill të vitit 1910.
Në Kongres morën pjesë 20 delegatë, që përfaqësonin 34 klube e shoqëri të vilajeteve të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës, si edhe klubet shqiptare të Stambollit, të Selanikut e të qendrave të tjera. Kongresit i erdhën telegrame përshëndetjeje nga anë të ndryshme të Shqipërisë dhe nga shoqëritë atdhetare të mërgimit.
Ndryshe nga kongreset e mëparshme kombëtare, në këtë kuvend pati një numër mjaft të madh delegatësh nga qytetet e vilajeteve të Kosovës dhe të Manastirit, nga Peja, Gjakova, Gjilani, Mitrovica, Vuçiterna, Shkupi, Tetova, Dibra, Struga, Ohri etj. Midis delegatëve ishin Dervish Hima, Fehim Zavalani, Petro Nini Luarasi, Hysni Curri, Ferit Ypi, Bedri Pejani, Qamil Shkupi, Gjergj Qiriazi, Bejtullah Gjilani, Themistokli Germenji, Tefik Panariti, Hajdar Blloshmi, Abdullah Efendiu (nga Struga), Qazim Iliaz Dibra, Rexhep Mitrovica, Xhafer Kolonja etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh Bedri Pejani, ndërsa sekretarë Ferit Ypi dhe Petro Nini Luarasi.
Sikurse dëshmon “Zëdhënia” që klubi “Bashkimi” i Manastirit shpërndau me këtë rast, qëllimi i këtij Kongresi ishte të diskutonte çështjet që kishin të bënin me mbrojtjen e shkollës, të shkrimit e të kulturës kombëtare kundër reaksionit xhonturk dhe kundër politikës asimiluese të xhonturqve. Kongresi do të merrte masa të mëtejshme për zgjerimin e rrjetit të shkollave shqipe dhe për zhvillimin e kulturës shqiptare në tërësi.
Kongresi i Dytë i Manastirit ishte një manifestim politik e kombëtar shqiptar. Si në fjalimet e delegatëve, ashtu edhe në vendimet e Kongresit u shpreh protesta kundër përndjekjeve që po u bëheshin shkollës e alfabetit shqip nga Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” dhe nga qeveria turke.
Dervish Hima, që mbajti edhe fjalën e hapjes në Kongres, foli “për nevojat e zhvillimit të arsimit, të përhapjes së diturisë dhe të përparimit të kombit shqiptar”. Ai dhe delegatët e tjerë, si Ferit Ypi, Tefik Panariti etj., kritikuan Komitetin Qendror “Bashkim e Përparim”, i cili, në kundërshtim me premtimet që u kishte bërë shqiptarëve, po u mohonte të drejtën e arsimit kombëtar dhe të përdorimit të lirë të gjuhës shqipe, ndërhynte egërsisht në çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, që ishte një e drejtë e natyrshme e njerëzore si për çdo popull. Ky qëndrim i xhonturqve u cilësua nga delegatët si një përpjekje për të përçarë shqiptarët sipas dasive fetare, për të osmanizuar myslimanët shqiptarë dhe për të penguar përparimin kulturor dhe emancipimin politik të kombit shqiptar. “Na kanë shpallur luftë në fushën e shkronjave”, theksoi Dervish Hima në Kongres, prandaj “ne që jemi mbledhur këtu, bashkë me gjithë atdhetarët shqiptarë, do t’i mbrojmë me çdo mjet shkronjat tona kombëtare…”.
Kongresi tërhoqi vëmendjen e gjithë atdhetarëve shqiptarë për rrezikun e shkombëtarizimit dhe të aneksimit të territoreve të Shqipërisë nga shtetet fqinje, nga Serbia, Greqia e Bullgaria. Serbia, u tha në Kongres, duke ndjekur një politikë shoviniste, synon të pushtojë Kosovën, të cilën e ka pagëzuar me emrin “Stara Serbia”, ndërsa qarqet politike të Greqisë po përpiqen me të gjitha mjetet, duke përdorur klerikët ortodoksë konservatorë e progrekë, shkollat e mësuesit grekomanë, të asimilojnë shqiptarët e krishterë dhe të aneksojnë territoret e Shqipërisë së Jugut. Petro N. Luarasi theksoi në fjalën e tij se këta klerikë fanatikë e grekomanë, të nxitur nga Greqia, mallkojnë e shkishërojnë banorët e fshatrave Progër, Negovan e Bellkamen sepse çojnë fëmijët në shkollat shqipe, ndërsa bandat e andartëve grekë, të paguar nga Athina, vrasin atdhetarët më të dalluar që përhapin mësimin e shkrimin shqip. Gjatë 5 vjetëve të fundit ishin vrarë në Negovan nga bandat greke 45 shqiptarë. Për të paralizuar këtë veprimtari Petro Nini Luarasi, përveç të tjerave, i propozoi Kongresit që të kërkonte që kisha shqiptare të ndahej nga Patrikana greke.
Aktet kryesore të Kongresit të Dytë të Manastirit ishin Programi prej 10 pikash dhe një Promemorje prej 4 pikash, që iu dërgua qeverisë turke. Në këto dokumente parashikoheshin masa të rëndësishme për zhvillimin e arsimit kombëtar, për mbrojtjen e alfabetit të shqipes, për botimin e librave dhe të teksteve shkollore shqipe. Për këtë qëllim do të ngrihej pranë klubit qendror një komision arsimor-kulturor, që në program quhej Akademi, i cili do të merrej me botimin e teksteve shkollore, të veprave letrare dhe të një fjalori shqip-turqisht e anasjelltas. Parashikohej të hapej në Shkup një shkollë normale me konvikt, e ngjashme me atë të Elbasanit, dhe të themelohej këtu një gazetë e re në shqip dhe në turqisht, me anën e së cilës do të informoheshin shqiptarët dhe opinioni publik evropian për ngjarjet e rëndësishme që po zhvilloheshin në këtë vilajet. Kongresi ngarkonte klubet dhe gjithë atdhetarët shqiptarë që të punonin për zgjerimin e mëtejshëm të rrjetit të shkollave shqipe, për sigurimin e lokaleve shkollore, të mësuesve dhe të mjeteve të nevojshme financiare.
Në Promemorjen prej katër pikash, që iu dërgua Portës së Lartë, parashtroheshin këto kërkesa: të jepej liri e plotë për mësimin e gjuhës shqipe, në përputhje me të drejtat kushtetuese; të mënjanoheshin të gjitha pengesat që nxirrnin autoritetet shtetërore për zhvillimin e lirë të kombit shqiptar dhe veçanërisht të mos lejohej asnjë lloj ndërhyrjeje në mënyrën e mësimit të gjuhës kombëtare (shqipe), duke ua lënë të drejtën e zgjedhjes së alfabetit të shqipes, siç qe vendosur në Kongresin e Dibrës, mësuesve (shqiptarë); të caktohej nga qeveria një subvencion për shkollat e të krishterëve shqiptarë, për t’i shkëputur ato nga ndikimi i Greqisë dhe t’i kërkohej Patrikanës nga qeveria që të lejonte përdorimin e gjuhës shqipe gjatë predikimit në kisha. Promemorja ngarkonte klubin qendror shqiptar që të këshillohej me Shejhylislamin rreth “dëmit” që gjoja i shkaktohej fesë myslimane nga përdorimi i alfabetit latin për mësimin e shqipes.
Kongresi mori masa edhe për forcimin e lidhjeve organizative ndërmjet klubeve shqiptare dhe për bashkërendimin e veprimtarisë së tyre. U vendos që klubet shqiptare të kishin një rregullore të njëjtë dhe të detyrueshme për të gjithë. Kjo rregullore a kanonizëm e përgjithshme do të njihej zyrtarisht edhe prej qeverisë turke. Një vendim i tillë ishte marrë edhe në Kongresin e Elbasanit, por nuk ishte vënë në zbatim. Të gjitha klubet do të drejtoheshin nga klubi qendror shqiptar, atributet e të cilit tani, ndryshe nga vendimet që ishin marrë në kongreset e mëparshme, do t’i kishte klubi i Stambollit. Kongresi mendoi se duke e shpërngulur qendrën udhëheqëse të klubeve nga Manastiri në Stamboll do të krijohej një udhëheqje e vetme e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ku të bashkoheshin drejtuesit e klubeve dhe deputetët atdhetarë shqiptarë të parlamentit, si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Shahin Kolonja etj. Këta deputetë parashikohej të përfshiheshin edhe në kryesinë qendrore të klubit të Stambollit.
Megjithatë, vendimi i Kongresit të Dytë të Manastirit, për të caktuar si klub qendror atë të Stambollit, nuk u pëlqye nga rrethet e gjera atdhetare të vendit. Edhe ngjarjet e mëvonshme, sidomos qëndrimi i udhëheqjes së këtij klubi ndaj kryengritjes shqiptare të vitit 1910, kur ajo mori hapur në mbrojtje xhonturqit, provuan se ky vendim ishte i gabuar.
Po kështu u vendos që të thirrej në korrik të vitit 1910 një kongres më i gjerë në Janinë, i cili, krahas problemeve të tjera, do të zgjidhte përfundimisht problemin e alfabetit, duke zgjedhur njërën prej dy abëcëve latine, të miratuara nga Kongresi i Parë i Manastirit.
Në Kongresin e Dytë të Manastirit, ashtu si në ato të mëparshmet, u mbajtën edhe mbledhje të fshehta, në të cilat u diskutuan çështje të tilla politike, siç ishin forcimi i komiteteve të fshehta dhe masat që duheshin marrë për përgatitjen e një kryengritjeje të përgjithshme. Por, ndërsa për komitetet e fshehta u mor vendim që të zgjeroheshin e forcoheshin më tej, për përgatitjen e kryengritjes së përgjithshme nuk u mor ndonjë masë. Kjo çështje u la të diskutohej e të vendosej në kongresin e ardhshëm. Sipas të dhënave të bashkëkohësve, në mbledhjet e fshehta u hartua edhe një program politik, të cilin ata e quanin platformë “të autonomisë së Shqipërisë”, ku, përveç të tjerave, parashikohej njohja zyrtare e kombit shqiptar, mësimi i gjuhës shqipe në të gjitha shkollat e Shqipërisë dhe njohja e saj si gjuhë zyrtare. Megjithatë, ky program nuk u përfshi në asnjërin nga dy aktet e shpallura botërisht të Kongresit.
Kongresi i Dytë i Manastirit, ashtu si mitingjet, protestat dhe manifestimet e tjera që u zhvilluan në Shqipëri në pragun e këtij kuvendi, në shkurt-mars të vitit 1910, shprehën vendosmërinë e shqiptarëve për mbrojtjen e shkrimit shqip, të shkollës dhe të kulturës kombëtare në tërërsi. Ato ishin, njëherazi, një paralajmërim për kryengritjen e armatosur që do të shpërthente në pranverën e vitit 1910.

[Laberia]

K R E U XI

KRYENGRITJA E KOSOVËS E VITIT 1910

1. SHPËRTHIMI I KRYENGRITJES
(MARS - PRILL 1910)

Fillimi i kryengritjes. Kuvendi i Verrave të Llukës
Ekspeditat e Xhavit Pashës të vitit 1909, taksat dhe tatimet e reja, rekrutimi i detyruar ushtarak, masat për çarmatimin me dhunë të popullsisë, ndjekjet policore kundër klubeve e atdhetarëve shqiptarë, si edhe reaksioni xhonturk kundër shkollës e shkrimit shqip, i acaruan më tej marrëdhëniet e shqiptarëve me qeveritarët xhonturq.
Përballë kësaj gjendjeje politike, rrethet atdhetare shqiptare bënë përpjekje për bashkërendimin e lëvizjes në shkallë kombëtare. Në fundin e vitit 1909 u themelua në Stamboll Komiteti i fshehtë shqiptar “Ja Vdekje, ja Liri!”, i cili bëri thirrje për formimin e një qendre të vetme drejtuese dhe për nxjerrjen e një organi qendror shtypi për të gjitha organizatat e shoqëritë atdhetare brenda e jashtë vendit. Komiteti u përpoq ta shtrinte veprimtarinë e tij edhe në Shqipëri.
Dhuna e egër që xhonturqit ushtruan për mbledhjen e taksave e të tatimeve, për grumbullimin e armëve e të rekrutëve ishte më e fuqishme në Kosovë, ku shpërtheu hapur pakënaqësia e shqiptarëve. Qysh në pranverën e vitit 1910 qëndresa e shqiptarëve të Kosovës merr gjithnjë e më shumë trajtën e një lufte të armatosur. Të rinjtë, për t’iu shmangur shërbimit ushtarak, dilnin në mal dhe formonin çeta të armatosura. Ndërkohë nisën përgatitjet për aksione të armatosura në përmasa më të gjera. Pranvera e vitit 1910 i gjeti shqiptarët e Kosovës të organizuar në grupe të armatosura e të përgatitura për luftë kundër regjimit xhonturk.
Veprimet e para kundërqeveritare nisën në mars në Gjakovë, por qendra e tyre u bë në fillim Juniku, ku vepronin forcat e udhëhequra nga Halil Mehmeti.
Në muajin mars, me nismën dhe nën drejtimin e Idriz Seferit, u mbajt në Gjilan një mbledhje e shqiptarëve të këtij rrethi ku u diskutua rreth masave për organizimin e kryengritjes së re.
Në fund të muajit mars grupe të armatosura fshatarësh e malësorësh të anës së Mitrovicës, të Vuçiternës dhe të Llapit marshuan në drejtim të Prishtinës për të protestuar kundër caktimit arbitrar të taksave. Ata ndërprenë rrugën Prishtinë-Prepalac. Repartet e garnizonit të Prishtinës më 5 prill u ndeshën me kryengritësit në Babin Most. Pas përpjekjeve që u zhvilluan këtu dhe që zgjatën dy ditë, kryengritësit rrethuan një batalion të ushtrisë osmane dhe i detyruan forcat qeveritare të tërhiqeshin në Prishtinë me humbje të ndjeshme në njerëz dhe në armatime.
Fitorja e kryengritësve në Babin Most i vuri në një gjendje të vështirë trupat qeveritare që mbronin Prishtinën. Garnizoni i saj përbëhej prej një regjimenti kavalerie dhe një batalioni këmbësorie, të cilët nuk ishin në gjendje të mbanin qytetin dhe as të ndërmerrnin veprime jashtë tij. Më 7 prill u dërgua nga Ferizaj në Prishtinë një kolonë e përbërë prej 6-7 batalionesh. Me gjithë përforcimet që i erdhën, garnizoni i Prishtinës qe i detyruar të qëndronte në pozita mbrojtëse.
Pas fitoreve të para të forcave kryengritëse, gjendja në vilajetin e Kosovës u bë e vështirë për autoritetet xhonturke. Garnizonet ushtarake të vilajetit ishin të pamjaftueshme për ta shtypur menjëherë kryengritjen.
Kryengritja u shtri edhe në Rrafshin e Dukagjinit. Vrasja e komandantit të ushtrisë në Pejë, e majorit Rushit Beu, dhe plagosja e mytesarifit të atjeshëm, Haki Beu, u pasua nga veprimet që çetat e Shalës dhe të Berishës ndërmorën kundër një batalioni ushtarësh.
Në të njëjtën kohë kryengritësit e rrethinave të Prizrenit i detyruan repartet ushtarake osmane të mbylleshin në qytet, ndërsa pjesën tjetër të tërhiqej në drejtim të Fushë-Kosovës. Në fillim të prillit kryengritësit kishin zënë të gjitha pikat strategjike në afërsi të qyteteve të Prishtinës, të Pejës e të Prizrenit.
E shqetësuar nga këto ngjarje, qeveria xhonturke, në mbledhjen që mbajti më 7 prill, vendosi që të merreshin masa të rrepta ushtarake kundër kryengritësve. Në mesin e muajit prill në trevën verilindore të Shqipërisë qenë përqendruar rreth 36-40 batalione këmbësorie, që bënin pjesë në korpuset I, II dhe III të ushtrisë osmane të vendosur në pjesën evropiane të Perandorisë, si dhe gjashtë bateri të artilerisë malore e gjashtë bateri të artilerisë fushore me 50 gryka zjarri.
Përballë zhvillimit të shpejtë të ngjarjeve në rrethet e Prishtinës, të Pejës e të Prizrenit, qeveria xhonturke mori masa për të penguar zgjerimin e kryengritjes. Me dekretin perandorak të sulltan Mehmet Reshatit V u shpall në zonën e kryengritjes gjendja e jashtëzakonshme; urdhërohej të shpërndaheshin sa më shpejt forcat kryengritëse; të arrestoheshin dhe të nxirreshin para gjykatës ushtarake organizatorët e kryengritjes; të bëhej regjistrimi i popullsisë dhe i pasurisë së patundshme; të zbatohej shërbimi i detyrueshëm ushtarak; të mblidheshin me forcë taksat etj. Porta e Lartë urdhëroi Ministrinë e Luftës që të përgatiste sa më shpejt ekspeditën ndëshkimore, në krye të së cilës do të vihej Shefqet Turgut pasha, njëri nga gjeneralët më të zotë të ushtrisë osmane aso kohe.
Për të përballuar ekspeditën e madhe ushtarake që Porta po përgatiste kundër Kosovës, u pa e nevojshme të merreshin masa organizative e ushtarake, të cilat do të vendoseshin në tubimet e udhëheqësve shqiptarë. Një tubim i tillë u mbajt në mesin e prillit në vendin e quajtur Verrat e Llukës, në afërsi të Deçanit. Autoritetet xhonturke, me gjithë përpjekjet që bënë, nuk arritën ta pengonin mbledhjen e këtij kuvendi. Agjentura e tyre, e kryesuar nga disa bejlerë të Pejës, nuk arriti gjithashtu të qetësonte dhe të shpërndante turmat e armatosura. Tubimi u zhvillua nën drejtimin e Shaban Binakut, të Isa Boletinit, të Sulejman Batushës dhe të krerëve të tjerë.
Në Kuvend u vendos pajtimi i të gjitha gjaqeve deri në Shën Mitër. Më pas pjesëmarrësit lidhën besën e vendosën që të gjitha viset e përfaqësuara prej tyre të bashkoheshin me kryengritjen. U përcaktuan gjithashtu me hollësi masat organizative dhe ushtarake për përballimin e ekspeditës së Shefqet Turgut pashës. Kuvendi parashikonte edhe masa ndëshkuese për ata që do t’i kundërviheshin besës së lidhur.
Kuvendi i Verrave të Llukës nuk mori vendime me karakter politik, nuk doli me kërkesa në rrafsh kombëtar. Me sa duket, organizatorët e tij mendonin se këto do të ishin objekt i një mbledhjeje shumë më të gjerë dhe me përfaqësues në shkallë kombëtare. Megjithatë, tubimi pati rëndësi për zhvillimin e mëtejshëm të kryengritjes, për organizimin dhe për bashkërendimin e veprimeve të saj të armatosura. Aty u hodhën themelet e bashkimit luftarak të shumicës së krahinave të vilajetit të Kosovës, kryesisht të pjesës perëndimore e qendrore.

Përkrahja e kryengritjes nga grupi parlamentar shqiptar
Sapo filloi kryengritja, grupi i deputetëve shqiptarë në parlament u vu në mbrojtje të saj. Më 9 prill 1910, 13 prej tyre (nga gjithsej 26 që përfaqësonin popullsinë shqiptare në atë organ) i paraqitën parlamentit një relacion për gjendjen e vështirë të krijuar në Shqipëri si rrjedhim i politikës nacionaliste të Komitetit “Bashkim e Përparim”.
Në deklaratën që deputeti i Kosovës, Nexhip Draga, bëri më 10 prill në emër të grupit të deputetëve shqiptarë e quajti të padrejtë dhe e dënoi vendimin e qeverisë për shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme në vilajetin e Kosovës. Ismail Qemali, Myfid Libohova dhe deputetë të tjerë shqiptarë sollën prova që dëshmonin se ngjarjet e Prishtinës ishin pasojë e administrimit të keq të vendit, e sjelljeve arbitrare të nëpunësve vendorë, si dhe e karakterit anakronik të mënyrës së qeverisjes që zbatonin xhonturqit.
Deputetët shqiptarë folën posaçërisht për arbitraritetin në vjeljen e detyrimeve shtetërore nga autoritetet vendore. Në këtë ndikonte mungesa e legjislacionit përkatës, si edhe formulimet e errëta e të papërcaktuara mirë të ligjeve ekzistuese. Në Shqipëri filluan të vileshin edhe tatime të tilla, siç ishte ajo e oktrovës, një taksë doganore, e cila nuk vilej ende as në rajonet më të zhvilluara të Perandorisë, si në Stamboll, në Izmir, në Selanik.
Deputetët shqiptarë deklaruan se do të ishte më e udhës dhe më dobiprurëse që në Shqipëri në vend të ekspeditave ushtarake të dërgohej një komision parlamentar. Ata kërkuan që në Shqipëri të sendërtoheshin hap pas hapi reforma rrënjësore, të caktoheshin nëpunës të aftë e të ndershëm, të cilët të njihnin ligjet dhe drejtësinë. Hasan Prishtina nguli këmbë që ky komision të hetonte në vend shkaqet e kryengritjes.
Duke iu përgjigjur deklaratave të deputetëve shqiptarë në parlament, kryeministri turk u përpoq t’i përligjte e t’i motivonte masat ushtarake të qeverisë në Kosovë me pozitën e veçantë strategjike të kësaj treve dhe të mbulonte shkaqet e vërteta të lëvizjes kryengritëse në Shqipëri, të cilën e quante vepër të disa “ngatërrestarëve”.
Ismail Qemali, nga ana e tij, kërkoi nga qeveria që të nxirreshin në shesh shkaktarët e vërtetë të gjendjes së krijuar në Shqipëri. Në një takim të veçantë me ministrin e Luftës të Perandorisë ai kërkoi që të ndërpriteshin veprimet ushtarake kundër shqiptarëve. Por këto kërkesa ranë në vesh të shurdhër. Qeveria pranoi se ishin bërë disa gabime nga administrimi i keq prej disa nëpunësve vendorë dhe premtoi se do të merrte masa për riparimin e tyre. Në të njëjtën kohë ajo siguroi miratimin nga parlamenti të kërkesës së saj për dërgimin e trupave ushtarake plotësuese në Kosovë.
Orvatjet e deputetëve shqiptarë për të penguar dërgimin e ekspeditës ushtarake të komanduar nga Shefqet Turgut pasha në Kosovë nuk dhanë fryt. Edhe propozimet e tyre për të dërguar në Shqipëri një komision parlamentar për hetimin e gjendjes në terren dhe në mënyrë të veçantë të shkaqeve të kryengritjes u hodhën poshtë. Qeveria xhonturke ishte tashmë e vetëdijshme se ngjarjet në Shqipëri ishin shenjë e një konflikti politik shqiptaro-turk, pas të cilit fshiheshin aspiratat autonomiste të shqiptarëve.
Këtë realitet u përpoq t’ua bënte të qartë Ismail Qemali edhe diplomatëve të huaj në Stamboll. Duke i përcjellë ambasadorit austro-hungarez, Pallaviçinit, kërkesën që deputetët shqiptarë parashtruan në parlamentin osman, ai theksoi se shqiptarët kërkonin zbatimin e reformave, të cilat do t’u përshtateshin rrethanave të veçanta të vendit dhe nevojave të tij. Kundërshtimi i tyre, theksonte ai, do të çonte në thellimin e mëtejshëm të kryengritjes popullore. Ismail Qemali i bënte të ditur përfaqësuesit të Vjenës në Stamboll, se me kërkesat e tyre shqiptarët synonin të siguronin “një ndërtesë më vete”, çka nënkuptonte autonominë e Shqipërisë.

2. VEPRIMET LUFTARAKE

Sukseset e para të kryengritësve
Në mesin e prillit 1910 Turgut Pasha mbërriti në krye të një ushtrie prej 16 mijë forcash në kryeqendrën e vilajetit të Kosovës, në Shkup.
Në proklamatën që i drejtoi popullsisë së Kosovës para se të fillonte operacionin ushtarak, Shefqet Turgut pasha u orvat ta përligjte atë në sytë e popullsisë së revoltuar dhe të bindte kosovarët se qeveria ishte shtrënguar të dërgonte ushtrinë në këtë vilajet. Ai theksonte se forcat ushtarake të komanduara prej tij nuk qenë dërguar për të shkaktuar gjakderdhje, por për të vendosur rregullin e qetësinë dhe për të ndëshkuar të gjithë ata që mbillnin përçarjen. Ai deklaronte gjithashtu se qeveria dëshironte t’i siguronte popullit shqiptar të mirat e rendit kushtetues, prandaj ishte në interesin e tij dhe të shtetit që të gjithë kryengritësit të dorëzoheshin.
I përforcuar me trupa të rinj, numri i forcave osmane që u vunë përballë kryengritësve shqiptarë, arriti në rreth 40 mijë veta. Me këtë ushtri Shefqet Turgut pasha filloi në mesin e muajit prill 1910 sulmin e përgjithshëm kundër forcave kryengritëse.
Ndërkohë kryengritësit vazhduan veprimet e tyre, të cilat tani i zhvilluan në tri zona. Luftëtarët e Shalës, të Llapit e të Drenicës, nën komandën e Isa Boletinit, u përqendruan në Grykën e Carralevës dhe vunë nën kontroll vijën Ferizaj-Shtimje-Prizren. Hasan Hysen Budakova me forcat e tij u përqendrua në rajonin malor në perëndim të Ferizajt deri në anën jugore të Carralevës. Grupimi tjetër, i tretë, i kryengritësve, që përbëhej nga luftëtarë të Gjilanit e të Preshevës, nën komandën e Idriz Seferit, mori përsipër të zotëronte e të mbronte Grykën e Kaçanikut dhe rrugën Tetovë-Shkup për të mos lejuar depërtimin e ushtrisë osmane, që vinte nga qendra e vilajetit në drejtim të pjesës së brendshme të Kosovës. Emisarë të posaçëm u dërguan në Shkodër, në Dibër e në Mat me thirrjen për t’u bashkuar me kryengritjen, ndërsa agjitatorë të tjerë filluan të vepronin në radhët e reparteve turke për t’i bindur ushtarët shqiptarë të dezertonin.
Në fazën e parë të operacioneve ushtria osmane pësoi disfatë. Kolona verilindore e saj, e cila kishte për detyrë të dilte në fshatin Pozharan dhe me një veprim të shpejtë t’i rrethonte forcat kryengritëse të grupuara në këtë rajon, ndeshi në një qëndresë të ashpër dhe e ndërpreu përkohësisht marshimin e mëtejshëm.
Luftime më të ashpra u zhvilluan në anën perëndimore të zonës kryengritëse. Forcat osmane të përqendruara këtu, më 21 prill, pas luftimesh të rrepta, arritën t’i afroheshin Shtimjes që mbrohej nga kryengritësit. U ndërpre lidhja telegrafike e kësaj qendre me Prizrenin. Luftimet vijuan në Shtimje gjithë ditën, me humbje të mëdha nga të dyja palët. Të nesërmen ushtria osmane, e komanduar nga Osman Pasha, me gjithë mbështetjen e zjarrit të artilerisë, nuk mundi ta merrte Grykën e Shtimjes. Në pritje të përforcimeve të reja nga Ferizaj, ushtria u detyrua të tërhiqej nën goditjet e vazhdueshme të kryengritësve.
Lajmi rreth fillimit të luftimeve në Shtimje përshpejtoi veprimet e kryengritësve të Gjilanit, të Preshevës dhe të viseve përreth, që u hodhën drejt Kaçanikut. Më 24 prill 3 000 kryengritës, nën udhëheqjen e Idriz Seferit, shtinë në dorë Grykën e Kaçanikut dhe dolën në shpinë të ushtrisë turke, duke e vënë atë në një pozitë kritike. Kryengritësit vunë nën kontroll të plotë hekurudhën Shkup-Mitrovicë dhe ndërprenë lidhjen hekurudhore me kryeqendrën e vilajetit, Shkupin. Si rrjedhim i këtyre veprimeve, forcat ushtarake osmane, të vendosura në Ferizaj, u vunë në një gjendje të vështirë.
Sukseset e kryengritësve në Grykën e Carralevës dhe shtënia në dorë e Shkallës së Kaçanikut përbënin një fitore ushtarake të rëndësishme, e cila ndikoi në zhvillimin e mëtejshëm të kryengritjes në Kosovë. Forcat kryengritëse zotëronin tani një pjesë të mirë të territoreve të vilajetit të Kosovës, si dhe disa pika strategjike që u lejonin të kontrollonin vijat kryesore të komunikacionit. Ata paralizuan pushtetin civil të administratës xhonturke. Ndërkaq, ushtria osmane mbeti e bllokuar në qytetet kryesore të Fushë-Kosovës dhe të Rrafshit të Dukagjinit. E pafuqishme për të ndërmarrë ndonjë veprim luftarak jashtë tyre, ushtria osmane priste ardhjen e forcave të reja.

Beteja e Kaçanikut
Më 30 prill 1910 ushtria osmane, e komanduar nga Shefqet Turgut pasha dhe e përbërë në fillim nga 9 000-10 000 veta, e përforcuar me reparte kalorësie dhe e mbështetur nga zjarri i artilerisë, filloi mësymjen kundër 3 000-4 000 kryengritësve shqiptarë të përqendruar në Shkallën e Kaçanikut të udhëhequr nga Idriz Seferi. Para sulmit të përgjithshëm ushtria osmane goditi me artileri fshatrat përreth. Masakrimi i grave, i fëmijëve dhe i pleqve që kishin mbetur atje, nuk solli, ashtu siç e kishte parashikuar Shefqet Turgut pasha, shkurajimin e mbrojtësve shqiptarë të Grykës së Kaçanikut. Përkundrazi, me gjithë epërsinë e madhe numerike të forcave armike, kryengritësit i thyen sulmet e tyre. Për dy ditë rresht (më 30 prill-1 maj) divizioni osman nuk mundi të mposhtte qëndresën e kryengritësve shqiptarë, të cilët treguan aftësi të veçanta luftarake.
Forcat osmane të përfshira drejtpërsëdrejti në luftime kundër kryengritësve në Kosovë arritën në afro 30 000 veta. Një pjesë e madhe e tyre u angazhuan në betejën e Kaçanikut. Megjithëse ushtria turke kishte epërsi të ndjeshme mbi forcat kryengritëse, këto i përballuan sulmet e tyre për shtatë orë rresht, duke kaluar edhe në luftime trup me trup. Udhëheqësit e kryengritjes treguan aftësi drejtuese si në sulm, ashtu edhe në mbrojtje e në tërheqje. Ata mundën të dilnin nga rrethimi në mënyrë të organizuar dhe, duke u tërhequr në drejtim të Gjilanit, vijuan ta godisnin armikun.
Në betejën e Kaçanikut ushtria osmane pësoi humbje të mëdha. Sipas të dhënave të ndryshme u vranë disa mijëra ushtarë dhe 90 oficerë osmanë. Shefqet Turgut pasha humbi në Kaçanik më shumë se një të katërtën e forcave, që kishte nën komandën e tij; u shpartalluan rreth 20 batalione. Pas kësaj ushtria filloi të hakmerrej mbi popullsinë e pambrojtur. Njësi të posaçme të ushtrisë turke dogjën fshatrat që nuk kishte arritur t’i rrafshonte artileria. Gjyqi i jashtëzakonshëm ushtarak dënoi kryengritësit e zënë robër dhe përkrahësit e tyre. Ekzekutimi i të dënuarve me vdekje bëhej para popullsisë vendase të grumbulluar me forcë dhe nën gjëmimet e daulleve e të marsheve të bandës ushtarake.
Luftimet që kryengritësit shqiptarë zhvilluan në Kaçanik, patën jehonë brenda dhe jashtë vendit. Ato u përjetësuan në epikën popullore.
Pasi mori Grykën e Kaçanikut, Shefqet Turgut pasha, në ditët e para të majit, i përforcuar edhe me trupa të tjera që i erdhën nga Selaniku, filloi mësymjen në drejtimin Ferizaj-Carralevë. Një kolonë e forcave osmane, e nisur nga Shkupi, gjatë marshimit të saj nëpër Kumanovë, përgjatë hekurudhës, ndeshi në të hyrë të Grykës së Konçullit, në mes të Bujanovcit dhe Gjilanit, në qëndresën e forcave kryengritëse të komanduara nga Idriz Seferi. Luftëtarët shqiptarë të kësaj ane u rezistuan për disa ditë forcave osmane, derisa atyre u erdhi në ndihmë një kolonë tjetër. Megjithatë, qëndresa e kryengritësve vijoi edhe më pas, por në grupe më të vogla, të përbëra nga 150-200 veta. Edhe në këto vise ushtria, në shenjë hakmarrjeje, u vuri zjarrin fshatrave të tëra.
Në fillim të muajit maj forcat osmane kaluan në mësymje në drejtimin Ferizaj-Carralevë. Këtu u ndeshën me forcat kryengritëse që vepronin në zonën Shtimje-Carralevë, të komanduara nga Isa Boletini?, numri i të cilave nuk i kalonte 4 000 vetat. Për dy ditë dhe dy netë rresht u zhvilluan atje luftime të ashpra. Megjithëse nisi nga Ferizaj reparte të garnizoneve të Prizrenit dhe të Mitrovicës, që vepronin anës Grykës së Carralevës, komanda osmane nuk arriti t’i rrethonte kryengritësit. Forcat ushtarake të Ferizajt u bllokuan midis Shtimjes e Carralevës dhe u detyruan të kthehen mbrapsht. Pjesa tjetër nuk ia arriti të depërtonte në drejtimin Jezercë-Budakovë për t’u rënë prapa krahëve kryengritësve.
Taktika që përdorën udhëheqësit e kryengritësve, sidomos shfrytëzimi i terrenit, ndihmoi për një kohë për të përballuar epërsinë e armikut në njerëz dhe në armatime. Gjendja e krijuar në Kosovë e detyroi ministrin e Luftës, Mahmut Shefqet pashën, që të vihej vetë në krye të fushatës ushtarake në Shqipëri.

Mbrojtja e Carralevës (8-10 maj)
Pas pushtimit të Grykës së Kaçanikut, Mahmut Shefqet pasha, duke u vënë në krye të operacioneve, urdhëroi të marshohej në drejtimin Shtimje-Carralevë. Ai ndau ushtrinë në tri kolona, të mbështetura nga artileria malore.
Grykën e Carralevës e mbronin tre mijë kryengritës, që treguan guxim dhe aftësi luftarake. Por pozita e tyre u vështirësua kur u dolën në shpinë forca osmane të prira nga udhërrëfyes serbë dhe nga ndonjë turkoman prej parisë shqiptare. Me porosinë e konsullatës serbe në Prishtinë, mësues, klerikë dhe banorë serbë qenë vënë në shërbim të ushtrisë turke.
Mësymjes së forcave osmane kundër kryengritësve u parapriu edhe këtu në Carralevë, sikurse në Kaçanik, goditja me artileri jo vetëm e pozicioneve të luftëtarëve shqiptarë, por edhe e fshatrave të pambrojtura.
Më 7 maj 1910 u zhvilluan pranë Jezercës luftime të përgjakshme. Forcat osmane mundën të çanin përpara vetëm pasi u erdhën përforcime të tjera.
Me gjithë trysninë e sulmeve të pareshtura të ushtrisë osmane dhe të goditjeve të zjarrit të fortë të artilerisë, mbrojtësit e Grykës së Carralevës qëndruan me trimëri. Edhe pse u gjendën përballë një armiku që kishte epërsi në njerëz e në armatime, shqiptarët vijuan qëndresën në këtë pikë disa ditë me radhë. Por mungesa e municionit dhe e ndihmave që priteshin nga çasti në çast, e bënë të pamundur përballimin e mëtejshëm të sulmeve të forcave osmane. Më 10 maj, pas një lufte që zgjati gjithë ditën, kryengritësit, duke përfituar nga errësira e mbrëmjes, çanë rrethimin; gjatë tërheqjes mundën të marrin me vete shokët e plagosur, midis të cilëve edhe komandantin e tyre, Isa Boletinin, që u dallua në këto luftime si udhëheqës e komandant i aftë dhe i talentuar ushtarak.
Pas rënies së Grykës së Carralevës, ushtria osmane marshoi në pjesën perëndimore e qendrore të vilajetit të Kosovës. Pas luftimesh të rrepta, të mbështetura nga artileria, që nuk kursente as fshatrat e pambrojtura, valiu i Kosovës e pas tij edhe Mahmut Shefqet pasha, i shoqëruar nga Shefqet Turgut pasha dhe shtabi kryesor i forcave osmane, hynë në qytetin e Prizrenit. Më 1 qershor ato u futën në Pejë dhe në Gjakovë.
Ministri i Luftës u detyrua të pranonte para parisë së Prizrenit se, ndryshe nga kryengritjet e mëparshme, kryengritja e tanishme ishte e përgjithshme edhe më e organizuar. Ai deklaroi gjithashtu se tani kishte nën komandë një forcë të përbërë prej 50 mijë ushtarësh dhe 70 baterish artilerie, e gatshme të vijonte operacionet ushtarake për nënshtrimin e plotë të shqiptarëve. Ai ndërmori masa terrori në Prizren dhe në rrethinat e tij. Gjyqet ushtarake dënuan me vdekje disa dhjetëra kryengritës. Autoritetet ushtarake xhonturke nuk kursyen as edhe shqiptarët që i kishin bërë ndonjë shërbim komandës osmane. Shtypi socialdemokrat serb shkruante ato ditë se krimet dhe barbarizmat që po kryente regjimi xhonturk në Kosovë, që ishte bërë “Vendi i litarit”, ishin aq të mëdha, sa nuk mund të përfytyroheshin nga opinioni publik evropian.

Qëndresa e kryengritësve në Qafë-Morinë dhe në Qafën e Agrit
Në qershor ushtria osmane vijoi veprimet luftarake në zonën e Drenicës dhe përreth saj. Por paqësimi i Kosovës nuk qe i lehtë e u shoqërua me humbje të mëdha. Për këto humbje dëshmon edhe mbajtja e qindra ushtarëve të plagosur nëpër hekurudhën Mitrovicë-Selanik. Marshimi i forcave qeveritare në Kosovë, nën drejtimin e ministrit të Luftës, u shoqërua me terrorizimin e me poshtërimin publik të kryengritësve që nuk iu bindën autoriteteve osmane. Sheshet e qyteteve Prizren, Rahovec, Gjakovë, Pejë e të tjera u kthyen në arena të keqtrajtimeve të banorëve të Kosovës.
Bastisja e shtëpive dhe arrestimet në masë u bënë në bazë të urdhrit për dorëzimin e armëve brenda 12 orëve. Burgjet u mbushën me të burgosur, që u nënshtroheshin torturave. Edhe krerët, si Shaban Binaku, që do t’i besonin faljes së shpallur nga autoritetet xhonturke, u ekzekutuan me varje.
Për të nënshtruar përfundimisht Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe sidomos qëndresën e armatosur të shqiptarëve, repartet osmane, të riorganizuara në dy divizione, vijuan, gjatë muajve qershor-korrik 1910, operacionet edhe në zona të tjera, në perëndim të Rrafshit të Dukagjinit për t’u hedhur më pas në Shkodër dhe drejt Lumës dhe Dibrës. Këto forca dolën nga Rugova në Plavë, bllokuan të gjitha shtigjet e kufirit malazez, për të penguar kalimin e kryengritësve në Mal të Zi. Nëntë batalione ushtarësh, pasi kaluan Qafën e Prushit, u hodhën në zonën e Hasit.
Një divizion tjetër Shefqet Turgut pasha e nisi në drejtim të Malësisë së Gjakovës, ku ndeshi në qëndresën e kryengritësve të kësaj treve. Malësorët e Gashit dhe të Krasniqes, me rreth 2 000 forca, të komanduara nga Bajram Curri, Abdulllah Hoxha, Zeqir Halili e Shaban Binaku, zunë pritë në Qafë të Morinës për të ndalur depërtimin e ushtrisë në Malësi. Ata i bënë ballë një divizioni të tërë (prej 15-18 batalionesh këmbësorie, disa skuadrash kalorësie dhe 5 baterish artilerie), duke i shkaktuar atij humbje të rënda. Kryengritësit e lëshuan Qafën e Morinës për t’i shpëtuar rrethimit dhe asgjësimit.
Kryengritësit u bënë pritë gjithashtu forcave osmane që vepronin në Rrafshin e Dukagjinit, në Qafë të Kolçit, ku 200 malësorë u përleshën me to duke u shkaktuar humbje të mëdha. Malësorët kryengritës, të komanduar nga Prel Tuli, Mehmet Shpendi e Marash Delia, u qëndruan ushtrive armike shtatë ditë e shtatë netë. Ata zunë qafat e shtigjet për të mos lejuar depërtimin e forcave turke në Dukagjin, në luginën e Shalës dhe të Thethit.
E pakalueshme për Shefqet Turgut pashën u bë Qafa e Agrit, ku ushtria e tij u bllokua për disa ditë me radhë, u thye dhe u detyrua të tërhiqej. Megjithatë, Shefqet Turgut pasha nuk arriti të futej në Shkodër, siç kishte parashikuar, përmes Dukagjinit. Ai hyri në Shkodër përmes Pukës më 24 korrik 1910.
Edhe në Lumë e në Dibër trupat turke hynë pasi thyen qëndresën e popullsisë vendase, që ishte më e fuqishme sidomos në rrethinat e Dibrës së Madhe.
Kudo që kalonte, ushtria osmane rrafshonte fshatrat ku gjente një qëndresë sado të vogël, ndiqte e terrorizonte familjet që kishin mbështetur e kishin përkrahur kryengritësit. Ndërkohë, gjyqet e jashtëzakonshme vepronin kudo. Reparte të veçanta të specializuara të ushtrisë qenë ngarkuar për çarmatimin e popullsisë. Këto reparte siguronin gjithashtu veprimtarinë e komisioneve qeveritare për regjistrimin e popullsisë dhe të pasurisë, të shtëpive, të tokave, të bagëtisë etj. Sipas këtij regjistrimi, mblidheshin detyrimet tatimore, duke përfshirë edhe ato të prapambetura, dhe bëhej rekrutimi i të gjithë meshkujve që i përfshinte detyrimi ushtarak.
Për të përforcuar pushtetin e tyre në vilajetin e Kosovës, autoritetet xhonturke, krahas të ashtuquajturave reforma, siç u quajtën masat ndëshkuese, vendosën të bënin këtu edhe disa ndryshime administrative. Kështu, u shndërrua në nënprefekturë (kaza) krahina (nahija) e Ferizajt dhe u krijuan disa krahina (nahije) të reja, si në Drenicë, në Llap, në Malësi, në Rekë, në Podgor, në Moravë të Epërme dhe të Poshtme etj.

Shtrirja e terrorit xhonturk në viset e tjera
Pas shtypjes së kryengritjes së Kosovës ekspedita ushtarake e komanduar nga Shefqet Turgut pasha u shtri edhe në Shqipërinë e Veriut dhe të Mesme.
Synimi i qeverisë xhonturke dhe i qarqeve ushtarake më të larta të Perandorisë ishte të shtypte jo vetëm qëndresën e armatosur të shqiptarëve, por edhe vatrat e organizmat e lëvizjes kombëtare. Klubet e organizatat e tjera kombëtare shqiptare u fajësuan si nxitëse të lëvizjes së armatosur. Anëtarët e klubeve, mësuesit e gjuhës shqipe, madje edhe ata që ndiqnin kurset e gjuhës shqipe, u bënë objekt i një terrori të paparë, njëlloj si pjesëmarrësit e kryengritjes së armatosur të Kosovës.
Përgjithësisht terrorit iu nënshtruan gjithë veprimtarët e lëvizjes kulturore e arsimore kombëtare, edhe pse kjo ishte një veprimtari e ligjshme.
Pre e terrorit xhonturk u bënë edhe qytetet, si Shkodra, Tirana, Elbasani e vise të tjera, që nuk qenë përfshirë në kryengritje. Edhe në këto treva u arrestuan, u burgosën dhe u internuan nga gjyqet speciale qindra atdhetarë. Për t’i poshtëruar në sytë e popullit dhe për ta frikësuar atë, këta në fillim i rrihnin publikisht nën tingujt e bandës ushtarake. U gjykuan dhe u dënuan në mungesë shumë atdhetarë të arratisur, të akuzuar për veprimtari antishtetërore.
Me vendim të qeverisë u mbyllën të gjitha shkollat shqipe, u ndalua nxjerrja e gazetave dhe botimi i librave në gjuhën shqipe. U pushuan nga puna mësuesit e gjuhës shqipe të shkollave shtetërore, si dhe nëpunësit shqiptarë që kishin marrë pjesë në lëvizjen kulturore e arsimore kombëtare. Ndjekjeve iu nënshtruan edhe elementët e moderuar. Deputetët shqiptarë u akuzuan si përkrahës të kryengritjes dhe për lidhje të fshehta me kryengritësit.
Veprimtaria e çetave të armatosura vijoi edhe pas kalimit të forcave osmane, të komanduara nga Shefqet Turgut pasha, nga Kosova në Shqipërinë e Veriut e të Mesme, madje edhe kur në Kosovë u vendosën përsëri forca të shumta ushtarake. U bënë të shpeshta përleshjet ndërmjet çetave shqiptare dhe ushtrisë osmane. Përleshje të tilla të armatosura ndodhën më 15 shtator 1910 afër Mitrovicës dhe më 28 shtator afër Pejës. Më 15 tetor valiu i Manastirit njoftonte Stambollin për përpjekjet e ushtrisë me çetat kryengritëse të Dibrës. Po në tetor valiu i Shkodrës njoftonte qeverinë se ushtria ishte demoralizuar krejtësisht dhe se kishte rrezik të bashkohej me kryengritësit. Më 9 nëntor valiu i Kosovës informonte qeverinë për sulmet e shqiptarëve kundër postkomandave ushtarake në nahijen e Beranës.
Kryengritja e Kosovës e vitit 1910 ushtroi ndikim të fuqishëm në zhvillimin e mëtejshëm të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Jehona e saj u ndje edhe në lëvizjet çlirimtare të popujve të tjerë, të Maqedonisë dhe të Arabisë.



3. QËNDRIMI I FAKTORIT NDËRKOMBËTAR
NDAJ KRYENGRITJES SHQIPTARE

Qëndrimi i shteteve ballkanike
Duke qenë se nuk mundën të gjenin aleatë të jashtëm në luftën e tyre kundër Perandorisë Osmane, krerët e kryengritjes së Kosovës u përpoqën të siguronin të paktën krahët nga sulmet e pritshme të armiqve të jashtëm. Për ta nuk qenë të panjohura synimet shoviniste të qarqeve politike të shteteve fqinje, që mund të shfrytëzonin luftën shqiptaro-osmane për plotësimin e qëllimeve të tyre. Megjithatë, krerët e kryengritjes u kërkuan autoriteteve shtetërore të vendeve fqinje ndihmë ushtarake, madje u bënë edhe propozime për aleancë.
Kështu, krerët e qëndresës së armatosur në Llap e në Shalë, sapo nisi kryengritja në muajin prill, kërkuan të mësonin nga konsulli i Serbisë në Prishtinë nëse Beogradi ishte i gatshëm t’i ndihmonte me armatime e municione dhe t’i strehonte në rast se do të ishin të detyruar të tërhiqeshin nga lufta kundër forcave osmane. Në përputhje me udhëzimet që kishte marrë nga ministri i Jashtëm Millovanoviç, konsulli Rakiq u tha shqiptarëve se në rast nevoje mund të gjenin strehim në Serbi, ndërsa kërkesën e tyre për armatime e kundërshtoi në mënyrë të prerë, me pretekstin se shqiptarët e kishin mbajtur të fshehtë nga Serbia përgatititjen e kryengritjes.
Qëndrimi negativ i qeverisë serbe ndaj kërkesave të shqiptarëve për ndihmë diktohej nga marrëdhëniet e mira që Serbia kishte në atë kohë me Turqinë, të cilat kushtëzoheshin nga interesat ekonomikë, politikë dhe ushtarakë të çastit. Kryengritja kundërosmane në Kosovë filloi në kohën kur mbreti Pjetër I, N. Pashiqi dhe Millovanoviçi, pas vizitës së tyre në Petrograd, shkuan edhe në Stamboll. Qeveritarët serbë shpresonin atëherë se do të mund të siguronin koncesionin e hekurudhës së Adriatikut.
Nga ana tjetër, Bullgaria bënte përpjekje të lidhej me qarqet politike shqiptare për ta përdorur luftën e tyre në të mirë të synimeve të veta. Për këtë qëllim qeveria bullgare dhe vetë mbreti Ferdinand mbanin lidhje me organizatat shqiptare dhe me disa nga krerët shqiptarë. Ndërkaq qarqet politike dhe shtypi i Sofjes ndiqnin me interesim kryengritjen shqiptare. Disa prej tyre i shikonin ngjarjet në Kosovë si fillim i fundit të sundimit osman dhe kërkonin të përfitohej nga gjendja e krijuar për të ndërhyrë në Maqedoni. Grupe të tjera politike bullgare, duke i vlerësuar ngjarjet në Shqipëri si kalimtare, kërkonin që Bullgaria të mbante qëndrim korrekt kundrejt Perandorisë Osmane. Megjithëkëtë, si qarqet oborrtare të Sofjes të kryesuara nga princi Ferdinand, ashtu edhe qeveria bullgare, duke menduar se kryengritja shqiptare do t’i jepte një goditje të fortë regjimit xhonturk, parashikonin të nxirrnin përfitime prej saj. Shtypi zyrtar bullgar shkruante pas fillimit të kryengritjes, se Bullgaria, si fqinjë e mirë e Turqisë, dëshironte që qeveria osmane të vendoste qetësinë e rregullin në viset e përfshira nga kryengritja, por në rast se kjo kryengritje merrte përmasa të mëdha dhe shndërrohej në një të keqe që mund të cenonte paqen në Ballkan e të sillte pasoja të rënda për bullgarët e Maqedonisë, atëherë qeveria bullgare nuk mund të rrinte duarkryq.
Përfaqësuesi diplomatik serb në Sofje u përpoq të bindte kreun e qeverisë bullgare, se ishte në interesin e shteteve ballkanike t’i liheshin Turqisë duart të lira për të shtypur kryengritjen shqiptare.
Shqetësimi se kryengritja shqiptare mund të shfrytëzohej nga Vjena, si pretekst për ndërhyrje në Ballkan, përbënte një arsye më shumë që Serbia të tregohej e rezervuar ndaj lëvizjes së armatosur në Kosovë. Këto zhvillime rrezikonin planet e saj të kahershme për ekspansionin drejt territoreve shqiptare. Synimet autonomiste të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e shtynin edhe më shumë qeverinë serbe që të kërkonte shtypjen e kryengritjes së Kosovës. Sendërtimi i tyre vlerësohej në Beograd si një pengesë shumë më e madhe për projektet e Serbisë, sesa pushteti i Perandorisë Osmane mbi trevat shqiptare. Fati i kësaj Perandorie tashmë ishte përcaktuar. Ajo po i afrohej me shpejtësi fundit të saj.
Millovanoviçi shprehu mendimin se ishte në interesin e Serbisë dhe të vendeve të tjera ballkanike që konflikti i armatosur i shqiptarëve me xhonturqit të ishte sa më i përgjakshëm, në mënyrë që të dyja palët të dobësoheshin sa më shumë. Sipas parashikimeve të tij, kështu do të arrihej qëllimi i dyfishtë: nga njëra anë, dobësimi i Perandorisë Osmane do ta lehtësonte luftën e ardhshme të Serbisë e të Bullgarisë kundër saj; nga ana tjetër, shqiptarët e mposhtur nga ushtria osmane do të arrinin në një gjendje të tillë sa të pranonin të viheshin nën Serbinë.
Diplomatët serbë ndiqnin me kënaqësi çarmatimin e shqiptarëve nga autoritetet ushtarake osmane. Përfaqësuesi i Beogradit në Stamboll e siguronte ministrin e Jashtëm të Perandorisë Osmane, se Serbia ishte e gatshme t’i bënte Turqisë shërbimet e nevojshme për t’ia lehtësuar mposhtjen e kryengritjes. Edhe Porta e Lartë e priti me kënaqësi gatishmërinë e Beogradit për të ndihmuar në qetësimin e Kosovës.
Pas rënies së Grykës së Kaçanikut, kur ushtria osmane filloi marshimin në drejtim të Carralevës, konsulli serb në Prishtinë mori udhëzime për t’i dhënë ekspeditës turke çdo përkrahje. Me porosinë e tij fshatarët e mësuesit serbë u vunë në shërbim të Turgut Pashës. Sipas udhëzimeve që morën nga oficerët e shtabit turk në Ferizaj, ata mblidhnin të dhëna për gjendjen, organizimin e vendndodhjen e forcave kryengritëse dhe përhapnin lajme të rreme rreth marshimit të forcave të mëdha osmane për të shkurajuar shqiptarët.
Në kundërshtim me premtimin që u kishte bërë shqiptarëve në fillim të kryengritjes, Serbia nuk pranoi t’i strehonte kryengritësit. Beogradi pranoi të strehonte në Serbi vetëm disa prej krerëve, si Hasan Hysen Budakovën, Zejnel Beun nga Gjilani, Shaqir Çavdarbashën nga Peja dhe bajraktarin e Ostrozubit, duke shpresuar se mund t’i përdorte në shërbim të politikës serbe. Qeveria serbe i ofroi strehim edhe Idriz Seferit, por ky nuk e pranoi dhe qëndroi në malet e krahinës së vet, në Karadak.
Ndryshe nga Serbia, Mali Zi, edhe pse nuk e përkrahu kryengritjen shqiptare, nuk mbajti qëndrim armiqësor kundrejt saj dhe u dha strehim kryengritësve.
Kryengritësit e anës veriperëndimore të Kosovës në fillim u vendosën në Bjeshkët e Namuna. Por mungesa e ushqimeve dhe fillimi i të ftohtit e bëri të pamundur qëndrimin e tyre të mëtejshëm në ato anë. Në këto rrethana, Isa Boletini, në emër të të gjithë krerëve të kryengritjes, kërkoi nga Cetina që t’i strehonte në Mal të Zi. Kjo kërkesë u pranua nga qeveria e Malit të Zi, e cila formoi një komision të posaçëm për strehimin e emigrantëve. Ata u vendosën në Cetinë, në Podgoricë, në Shpuzë, në Nikshiq dhe në Ulqin.
Por pas deklaratave të princ Nikollës për motivet humanitare që e shtynë të mbante këtë qëndrim, fshihej synimi i tij për të bërë për vete krerët shqiptarë, duke shpresuar se me ndihmën e tyre do të kënaqte lakmitë territoriale ndaj tokave shqiptare që shkonin deri në Mat e më gjerë, ndërsa populli malalez i priti miqësisht refugjatët e ardhur nga territoret shqiptare.

Kryengritja e Kosovës dhe Fuqitë e Mëdha
Fuqitë e Mëdha, duke respektuar politikën e ruajtjes së status quo-së në Turqinë Evropiane dhe në gjithë Perandorinë Osmane, nuk e përkrahën kryengritjen shqiptare të Kosovës. Ata i trajtuan ngjarjet në Shqipëri si një çështje thjesht e brendshme e Perandorisë Osmane dhe i lanë dorë të lirë Stambollit për shtypjen e kryengritjes.
Por qëndrimi i Fuqive të Mëdha kundrejt lëvizjes çlirimtare të shqiptarëve e sidomos ndaj metodave të dhunës e të terrorit që përdori ushtria turke për paqtimin e territoreve shqiptare, nuk ishte i njëjtë. Ndërsa Rusia këmbëngulte pranë Portës së Lartë për ta çuar deri në fund ekspeditën ushtarake në Shqipëri, ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë e këshillonte Stambollin që të mos shkonte shumë larg në masat e dhunës ndaj shqiptarëve.
Të njëjtin qëndrim mbajti në përgjithësi diplomacia gjermane. Nëpërmjet përpjekjeve diplomatike që bënë pranë qeverisë xhonturke, Vjena e Berlini i tërhoqën vërejtjen asaj për masat e tepruara shtypëse. Ato i bënë të ditur Stambollit se ndjekja e këshillave ruse për ashpërsimin deri në skaj të konfliktit me shqiptarët, do të sillte dobësimin e të dyja palëve dhe do t’ua lehtësonte shteteve ballkanike plotësimin e pretendimeve territoriale ndaj trojeve shqiptare, gjë që nuk e dëshironin as Berlini, as Vjena.
Po kështu ministri i Jashtëm i Italisë, San Xhuliano, nëpërmjet ambasadorit të tij në Stamboll, ndonëse në mënyrë të kujdesshme e të matur, i bënte të qartë Portës së Lartë se edhe Italia nuk e miratonte aksionin energjik dhe masat e egra të ushtrisë turke në Shqipëri; ndërsa opinioni publik e shtypi italian shprehën simpatinë për kryengritjen shqiptare dhe dënuan politikën e egër të qeverisë xhonturke kundrejt shqiptarëve. Në këto qëndrime të dukshme proshqiptare ushtronte ndikimin e vet edhe mjedisi arbëresh.
Në pjesën tjetër të kontinentit evropian e të atij amerikan u ndje ndikimi i mitingjeve të protestës, i agjitacionit dhe i propagandës që kolonitë shqiptare të mërgimit, shoqatat dhe komitetet bënë në të mirë të kryengritjes shqiptare. Një vend të veçantë zë këtu mitingu i organizuar në Boston.
*
* *
Kryengritja e Kosovës e vitit 1910 ishte e para lëvizje e armatosur aq e gjerë e popullit shqiptar në fillim të shek. XX, por që mbeti në kufijtë e një vilajeti të vetëm. Veprimet e suksesshme luftarake të kryengritësve në skajin verilindor të vilajetit të Shkodrës nuk ndikuan në zgjerimin e përmasave të saj.
Lufta e armatosur e popullit shqiptar kundër sundimit osman nuk arriti të shtrihej në një hapësirë të gjerë kombëtare as në rrafshin organizativ, as në atë politik e ushtarak. Madje edhe në kufijtë e vilajetit të Kosovës nuk u arrit një bashkërendim i veprimeve luftarake. Ndonëse luftuan për të përballuar marshimin e ushtrisë së komanduar nga Shefqet Turgut pasha, kryengritësit nuk arritën të organizonin një qëndresë të përgjithshme në gjithë vilajetin. Vatrat e qëndresës së shqiptarëve, siç qenë ato të Kaçanikut, të Carralevës etj., mbetën të shkëputura nga njëra-tjetra.
Në këto dobësi ndikoi edhe mungesa e një qendre të vetme drejtuese politike e ushtarake në shkallë kombëtare ose të paktën ndërkrahinore. Përveç kësaj, pjesa më e madhe e vendit qëndroi mënjanë ngjarjeve të Kryengritjes së vitit 1910 dhe nuk u përfshi në luftën e armatosur kundër regjimit xhonturk. Shumica e veprimtarëve të klubeve atdhetare në vilajetet e Shkodrës, të Janinës dhe të Manastirit nuk ishte ende e bindur për domosdoshmërinë e luftës së armatosur. Edhe deputetët shqiptarë, duke përfshirë edhe ata më radikalët (me ndonjë përjashtim), nuk qenë të prirur në këtë kohë për të dalë nga kuadri i luftës parlamentare, ndërsa komitetet e fshehta në Jug të vendit, ndonëse ishin përkrahës të kryengritjes së armatosur, nuk ishin të përgatitur për të mbështetur me veprime të armatosura kryengritjen e Kosovës.
Kryengritja u shtyp edhe për shkak se shqiptarët u ndodhën përballë një ushtrie të madhe në numër, në armatime e në pajisje luftarake dhe e drejtuar nga oficerë të zgjedhur, të stërvitur nga instruktorë të huaj.
Kryengritja nuk pati përkrahjen e qarqeve politike të shteteve fqinje dhe të Fuqive të Mëdha që vijuan t’i përmbaheshin politikës, tashmë tradicionale, të ruajtjes së status quo-së.
Megjithëse Kryengritja e armatosur e vitit 1910 u shtyp, qeveria turke u detyrua të bëjë ndonjë lëshim. Në vjeshtën e vitit 1910 ajo hoqi ligjin për bandat, lejoi hapjen e ndonjë shkolle shqipe, pa hequr dorë nga përpjekjet për t’i detyruar shqiptarët që të përdornin alfabetin arab, ndërpreu zbatimin e masave për çarmatimin, për rekrutimin ushtarak e për mbledhjen e taksave dhe premtoi se do të përdorte një fond të posaçëm për ndërtimin e shtëpive të djegura e të rënuara gjatë fushatave ushtarake të vitit 1910. Për të penguar një shpërthim të ri të kryengritjes në Kosovë, Porta e Lartë dërgoi atje disa komisione që u ngarkuan të qetësonin vendin duke u marrë vesh me krerët shqiptarë.

[Laberia]

K R E U XII

KRYENGRITJA NË MALËSINË E MBISHKODRËS
(1911)

1. SHPËRTHIMI I KRYENGRITJES DHE VEPRIMET LUFTARAKE
(MARS – FILLIMI I QERSHORIT 1911)

Përgatitja e kryengritjes
Kryengritja e Kosovës tregoi edhe një herë nevojën e bashkimit të të gjitha forcave të vendit në luftën kundër sundimtarëve osmanë. Drejt këtij bashkimi i shtynë shqiptarët edhe veprimet shtypëse të qeverisë së Stambollit. Çarmatimi i përgjithshëm ishte një nga masat më të rënda që morën autoritetet xhonturke në vitin 1910 e që la mbresë të thellë te shqiptarët, sepse u hoqi atyre mjetet për të kundërshtuar politikën shtypëse e arbitrare të qeveritarëve xhonturq dhe për të mbrojtur vendin nga synimet grabitqare të shteteve fqinje.
Por edhe në këto rrethana shumë malësorë nuk pranuan t’u nënshtroheshin urdhëresave qeveritare. Grupe të shumta luftëtarësh vijuan qëndresën edhe pas shtypjes së kryengritjes së vitit 1910. Megjithatë, përballë forcave të mëdha osmane, një pjesë e mirë e kryengritësve u detyrua të kalonte në Mal të Zi. Midis tyre qenë edhe Ded Gjo Luli, Mehmet Shpendi, Sulejman Batusha, Isa Boletini, Hasan Budakova, Mirash Ndou e të tjerë. Sipas deklaratave të qeverisë malazeze, në territorin e saj ndodheshin më 1910 rreth 800 familje shqiptare të arratisura me afër 3 000 veta, ndërsa në Serbi u strehuan vetëm disa prej tyre.
Qeveria malazeze, duke shprehur shqetësimin për mundësinë e një sulmi të malësorëve kundër trupave turke nga territori i Malit të Zi, i largoi refugjatët shqiptarë në Nikshiq e në Danillovgrad.
Ndërkohë rrethet atdhetare, brenda e jashtë vendit, bënë thirrje për një kryengritje të re, gjatë së cilës do të kërkohej autonomia e Shqipërisë. Ky program u shpalos sidomos në shtypin e kolonive, në thirrjet e shoqërive dhe të komiteteve shqiptare. Në të gjitha këto kërkohej amnistia e përgjithshme për luftëtarët e vitit 1910, liri e plotë për zhvillimin e gjuhës shqipe me alfabetin latin, krijimi i një administrate me nëpunës shqiptarë dhe përdorimi i një pjese të mirë të të ardhurave të vendit për zhvillimin ekonomik e kulturor të Shqipërisë.
Kryengritja e re filloi të përgatitej sipas këtij progami të përbashkët autonomist. Një nga detyrat kryesore, ashtu si më parë, ishte formimi brenda vendit i një qendre të vetme drejtuese për gjithë lëvizjen kombëtare. Një qendër e tillë e përbashkët nuk ekzistonte as edhe jashtë vendit, ku kishte kushte më të favorshme për organizimin e lëvizjes. Krijimi i komiteteve jashtë Perandorisë ishte i dobishëm, sepse do të tërhiqte vëmendjen e opinionit publik dhe të qeverive të Fuqive të Mëdha rreth kërkesave e aspiratave të popullit shqiptar, do t’u jepte mundësi organizatave shqiptare të siguronin të holla për të blerë armët e nevojshme. Vendet më të përshtatshme për organizimin e rretheve atdhetare radikale mund të ishin ato fqinje që ndodheshin më afër Shqipërisë, siç qenë shtetet ballkanike dhe Italia.
Në këto rrethana, me nismën e Nikollë Ivanajt, u krijua në Bari një komitet i kryengritjes, i cili u orvat të vendoste lidhje me kolonitë e mërgimit dhe me komitetet e fshehta brenda vendit.
Gjatë dimrit të 1910-1911-s në Italinë fqinje, me nxitjen e rretheve atdhetare shqiptare dhe arbëreshe, u zgjerua lëvizja në të mirë të luftës së popullit shqiptar. Në janar të vitit 1911 u formua në Itali Komiteti “Pro Albania”, rreth të cilit u bashkuan republikanë, socialistë, demokratë dhe elementë të tjerë përparimtarë. Midis tyre kishte edhe 60 deputetë. Komiteti filloi ta shtrijë veprimtarinë e tij me anën e nënkomiteteve në vise të ndryshme të Gadishullit Apenin, duke synuar të mblidhte ndihma në të holla dhe të regjistronte vullnetarë për kryengritjen shqiptare.
Çështja shqiptare u përkrah veçanërisht nga kolonitë arbëreshe, që zhvilluan një veprimtari të gjerë në të mirë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Edhe mjaft të rinj italianë e të vendeve të tjera, studentë e punëtorë, shprehën gatishmërinë për të marrë pjesë në ekspeditën e vullnetarëve, të cilën mendohej se do ta drejtonte i biri i Xhuzepe Garibaldit, Riçioti Garibaldi (Ricciotti Garibaldi).
Atdhetarët shqiptarë punonin për të siguruar përkrahjen e qeverisë italiane. Por qarqet qeveritare italiane mbajtën një qëndrim tjetër nga ai i popullit italian. Italia po përgatitej atëherë për luftën për të pushtuar Tripolin. Në këto rrethana Roma nuk ishte e interesuar të ndërhynte në Shqipëri, sepse kjo do të shkaktonte kundërveprimin e rivales së saj, të Austro-Hungarisë. Në shkurt të vitit 1911 qeveria italiane e ndaloi ekspeditën e vullnetarëve dhe mori masa për të penguar çdo ndihmë, që mund t’u jepej kryengritësve shqiptarë nga Italia.
Në këto rrethana Riçioti Garibaldi deklaroi se hiqte dorë nga ekspedita e propaganduar me aq bujë, “meqë (ajo - shën. i aut.) dëmton interesat diplomatikë të Italisë”.
Qeveria austro-hungareze, e shqetësuar nga zhvillimi i ngjarjeve në Shqipëri, vijonte të kërkonte nga Porta e Lartë që të ndiqte një politikë të urtë në Ballkan dhe t’u bënte lëshime shqiptarëve. Në të njëjtën kohë Vjena ushtronte trysni ndaj shqiptarëve që të mos hidheshin në kryengritje.
Përgatitja e kryengritjes në Shqipërinë e Veriut shqetësoi edhe shtetet ballkanike, sepse përmbushja e kërkesave të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare binte ndesh me synimet e tyre aneksioniste ndaj tokave shqiptare. Përveç Malit të Zi, i cili ngutej të përfitonte nga kryengritja për të shpërthyer luftën me Turqinë, shtetet e tjera të Ballkanit, nuk e ndienin veten të përgatitur për veprime të armatosura kundër Perandorisë Osmane.
Në shkurt të vitit 1911 Mali i Zi iu drejtua Serbisë për të përcaktuar qëndrimin e të dyja shteteve ndaj një kryengritjeje të mundshme shqiptare. Por qeveria serbe e quajti të parakohshëm një veprim të tillë.
Komitetet e fshehta shqiptare mendonin ta fillonin kryengritjen në pranverën e vitit 1911, pasi të bëheshin të gjitha përgatitjet e nevojshme. Komiteti i Manastirit udhëzonte atëherë komitetet e tjera që të formonin çeta prej 50 vetash. Përpjekje të shumta po bëheshin për të futur armë në Shqipëri.
Ndërkohë numri i refugjatëve në Mal të Zi nga Kosova, nga Malësia e Mbishkodrës dhe nga vetë qyteti i Shkodrës, sipas njoftimeve nga Cetina, arriti mbi 7 000 veta. Shumica e tyre qenë strehuar në Podgoricë, në Ulqin, në Nikshiq e në vende të tjera. Midis malësorëve të arratisur ishin rreth 400 veta nga Kastrati, të prirë nga vojvoda Zenel Shabani, 400 të tjerë nga Hoti me Dedë Gjo Lulin në krye, 800 nga Shkreli të kryesuar nga vojvoda Prend Marashi, dhe 400 të tjerë nga Gruda me bajraktarin Dedë Nikaj në krye. Përveç këtyre ishin edhe 1 200 refugjatë nga Kelmendi, nga Selca dhe nga Postriba.
Emigrantët e përqendruar në Mal të Zi organizuan Komitetin e tyre në Podgoricë, i cili merrej me mbledhjen e ndihmave, por edhe me organizimin e kryengritjes. Në fund të muajit janar dhe në fillim të shkurtit 1911 Komiteti organizoi një miting, në të cilin u shpreh vendosmëria e shqiptarëve për vazhdimin e luftës kundër sundimit osman dhe për përgatitjen e kryengritjes së re në pranverë. Në rezolutën që u miratua në këtë tubim, theksohej se refugjatët e strehuar në Mal të Zi do të largoheshin prej andej vetëm kur Porta e Lartë të plotësonte kërkesat e parashtruara nga shqiptarët në Kongresin e Dytë të Manastirit, kur t’u ktheheshin armët malësorëve, kur të përjashtoheshin shqiptarët nga shërbimi ushtarak dhe të liroheshin të burgosurit e dënuar për faje politike.
Një punë të madhe bëri Komiteti për sigurimin e armëve dhe të municioneve. Ai u bë qendër, ku u grumbulluan gjatë kryengritjes atdhetarë nga viset e ndryshme të Shqipërisë, si edhe nga kolonitë e mërgimit. Komiteti u ndihmua edhe nga atdhetarët që ndodheshin në Mal të Zi, si Risto Siliqi etj., si edhe nga Nikollë Ivanaj, Hilë Mosi, Luigj Gurakuqi etj. që shkuan më pas në Podgoricë.
Përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare bënë përpjekje për të siguruar përkrahjen e qeverive të shteteve fqinje dhe sidomos të Serbisë e të Bullgarisë. Por si Bullgaria, ashtu edhe Serbia, nëpërmjet përfaqësuesve të vet diplomatikë në Romë, u kumtuan përfaqësuesve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare se, derisa nuk do të cenoheshin interesat e tyre shtetërorë dhe kombëtarë, ato do të vijonin t’i përmbaheshin neutralitetit të plotë.
Në këto rrethana Komiteti i Podgoricës u përpoq të shfrytëzonte ndihmën e qeverisë malazeze, por pa rënë në kurthin e politikës së saj grabitqare ndaj tokave shqiptare. Por kjo nuk ishte e lehtë të arrihej. Prandaj në krye të Komitetit, për arsye taktike, ishte vënë atëherë Sokol Baci, i njohur si njeri i krajl Nikollës.
Qeveria e Malit të Zi mori të gjitha masat që kryengritja të mos fitonte karakter kombëtar, por të kufizohej në caqet lokale. Kjo do t’i jepte mundësi krajl Nikollës të ndërhynte më lehtë e ta përdorte atë për interesat e vet. Përveç kësaj ai punoi që kryengritja të fillonte para kohe. Në shkurt qeveria e Malit të Zi njoftoi Portën e Lartë dhe Fuqitë e Mëdha se nuk do t’i mbante malësorët më gjatë se 28 marsi i vitit 1911.
Ndërkaq, Isa Boletini, në një takim që pati me krajl Nikollën, hodhi poshtë propozimin e tij që veprimet luftarake të malësorëve të mbështeteshin nga trupat malazeze. Po kështu veproi dhe Dedë Gjo Luli.
Komiteti i Podgoricës, për shkak të pengesave që i nxori qeveria e Malit të Zi, nuk arriti të bashkërendonte veprimet e tij me krahinat e tjera të Shqipërisë. Lidhje të tilla nuk arritën të vendoseshin as edhe me qytetarët e Shkodrës, takimi me të cilët ishte lënë të bëhej në Cetinë më 4 prill ku do të lidhej besa. Ndërkaq, Mali i Zi, duke synuar t’i nënshtronte me anë të urisë, më 14 mars ua preu ndihmat malësorëve. Në këto rrethana malësorëve të arratisur iu desh ta fillonin kryengritjen para se të lidhej besa me shkodranët, ndërsa vendosja e bashkëpunimit me viset e tjera qe pothuajse e pamundur.

Shpërthimi i kryengritjes dhe veprimet luftarake (mars – fillimi i qershorit 1911)
Kryengritja filloi më 24 mars të vitit 1911 kur malësorët e Hotit, të udhëhequr nga Ded Gjo Luli, nga Gjek Marash Gjeloshi e të tjerë, filluan veprimet e armatosura dhe sulmuan fortifikatën kufitare të Rapshës. Lëvizja u shtri shumë shpejt në Grudë, në Kelmend dhe në Kastrat.
Shpërthimi i kryengritjes shkaktoi panik tek autoritetet xhonturke në Shkodër. Autoritetet osmane menduan të përdornin si mjet për ta penguar kryengritjen fanatizmin fetar, duke synuar të nxisnin përçarjet e grindjet fetare ndërmjet shqiptarëve myslimanë e katolikë. Në të njëjtën kohë xhonturqit hapën fjalë në të katër anët, se malësorët kryengritës ishin veglat e krajlit të Malit të Zi, domethënë të një shteti të krishterë. Për të nxitur konfliktin ndërmjet shqiptarëve, autoritetet osmane u shpërndanë myslimanëve të qytetit dhe të rajoneve përreth 4 000 armë. Por popullsia myslimane e priti me shpërfillje këtë propagandë. Vetëm një pjesë e vogël e atyre që morën armë luftuan kundër malësorëve. Edhe këta nuk i shqetësonte përkatësia fetare e Malit të Zi, por synimet e tij tashmë të njohura ndaj trevave shqiptare dhe vetë qytetit të Shkodrës.
Kryengritja përfshiu menjëherë krahinat e Malësisë së Madhe. Numri i kryengritësve arriti brenda pak ditësh në 3 000 veta. Më 28 mars kryengritësit morën qytezën e Tuzit. Garnizoni i vogël ushtarak dhe qeveritarët u detyruan të mbylleshin në kalanë e quajtur Shipshanik, që ndodhej në krye të saj. Më 30 mars 400 malësorë sulmuan Koplikun, por u tërhoqën për mungesë armësh e municionesh.
Më 30 mars u bë në Cetinë mbledhja e udhëheqësve të kryengritjes, e cila miratoi një memorandum drejtuar Fuqive të Mëdha. Në këtë dokument kërkohej paprekshmëria e territoreve shqiptare; të njihej gjuha shqipe si gjuhë zyrtare në të katër vilajetet, në zyra e gjyqe dhe si gjuhë mësimi në shkolla; të gjithë nëpunësit në Shqipëri të ishin shqiptarë dhe të njihej zyrtarisht kombësia shqiptare; të ardhurat buxhetore të shpenzoheshin në dobi të vendit; ushtarët shqiptarë të mos shërbenin jashtë trojeve shqiptare, me përjashtim të rasteve të luftës. Memorandumi ishte nënshkruar nga Muharrem Bushati, Isa Boletini, Sokol Baci, Ded Gjo Luli, Abdulla Aga, Preng Kola dhe Mehmet Shpendi. Shtypi i kohës theksonte se, megjithëse kryengritja zhvillohej në një trevë të ngushtë, të banuar kryesisht nga katolikë, kryengritësit dolën me kërkesa kombëtare. Ata në thelb kërkuan autonominë e Shqipërisë.
Më 6 prill 1911 u zhvilluan përleshje të ashpra ndërmjet malësorëve dhe forcave turke prej Tuzit deri në Kastrat. Por luftimet më të rrepta u zhvilluan atë ditë pranë Deçiqit, ku u asgjësuan 30 ushtarë, ndërsa nga kryengritësit mbetën në fushën e luftës shtatë veta, midis të cilëve ishte edhe prijësi i tyre, Nish Gjelosh Luli.
Më 8 prill 200 malësorë u bënë ballë në afërsi të Kastratit për gjashtë orë rresht 1 200 forcave xhonturke, të cilat pas tërheqjes së kryengritësve plaçkitën dhe dogjën Bajzën e Kastratit.
Me qëllim që t’i fuste shqiptarët në mes dy zjarresh, komanda e ushtrisë osmane dërgoi nga Gjakova katër batalione nën drejtimin e Ethem Pashës. Kur po vinte nga Gucia, natën e 16 prillit, ushtria osmane u sulmua te Hani i Gropës nga banorët e Selcës. Ajo nuk arriti të vazhdonte marshimin drejt teatrit kryesor të luftimeve përreth Tuzit.
Për tri javë rresht xhonturqit nuk mundën jo vetëm t’i nënshtronin malësorët, por as të lidheshin me garnizonin e rrethuar të Tuzit dhe të përforcoheshin në Deçiq.
Fillimi i parakohshëm i kryengritjes në Veri, që ndodhi për shkak të presioneve të qeverisë malazeze, pengoi përhapjen e saj të menjëhershme në viset e tjera më të afërme. Kryengritja e malësorëve i gjeti këto pjesë të vendit ende të papërgatitura dhe të paorganizuara për veprime të armatosura të përbashkëta. Trevat veriore të vendit, sidomos Kosova, Mirdita e krahinat e tjera, ishin të çarmatosura nga ekspedita e vitit 1910. Megjithatë, Isa Boletini dhe Sulejman Batusha nuk hoqën dorë nga përpjekjet për zgjerimin e kryengritjes në viset e Rrafshit të Dukagjinit.
Në këto rrethana kryengritësit e Veriut iu drejtuan shqiptarëve të Jugut duke u bërë thirrje që të bashkoheshin me ta. Më 15 prill 1911 përfaqësues të Kosovës çuan në viset jugore thirrjen që Isa Boletini e kishte lëshuar disa kohë më parë (më 23 mars) nga malet e Shqipërisë, në të cilën thuhej: “... Na i kemi marrë të gjitha masat e nevojshme dhe nuk kemi frikë qoftë dhe sikur qeveria të dërgonte të gjitha ushtritë e saj... Ju duhet sa më shpejt që të jetë e mundun të dërgoni njerëz dhe të përgatitni popullin ... Na nuk duhet ta humbim rasën e favorshme që kemi sot”.
Kryengritja e Veriut vuri në lëvizje edhe përkrahësit e veprimeve të armatosura në jug të vendit. U krijuan komitete të reja, si “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”, që dërguan përfaqësuesit e tyre në Kosovë. Në Kolonjë u mbajt një mbledhje e udhëheqësve të lëvizjes, ku morën pjesë edhe emisarët kosovarë që sollën letrën e Isa Boletinit. Këtu u vendos të shpejtohej organizimi i çetave dhe në fillim të qershorit të niste kryengritja edhe në jug të vendit.
Përkrahësit e veprimeve kryengritëse iu drejtuan popullit me këto fjalë: “Vëllezërit tanë, gegët, po na ftojnë ne të bijt e Pirros, që t’u vijmë në ndihmë, e prandaj çdo shqiptar e ka detyrë të marrë hutën në krah e të bashkohet me kryengritësit e të mos lëmë të na turpërohet “Baba Tomori” i shenjtëruar që po buçet. Duam, pra, lirinë dhe vetëqeverisjen e Shqipërisë, duam të drejtat tona dhe do t’i kërkojmë gjersa të shuhemi të gjithë”.
Në vilajetin e Janinës, në rajonet e Korçës, të Elbasanit, të Dibrës dhe të Ohrit komitetet e fshehta filluan të shpërndanin armë dhe të organizonin çeta. Më 16 prill u organizua në Manastirin e Cepos një mbledhje me krerët e kryengritësve të Gjirokastrës, të Delvinës dhe të viseve të tjera të Shqipërisë së Jugut, të cilët u betuan për t’u ngritur në luftë të armatosur kundër Perandorisë Osmane.
Mirëpo, për shkak të qëndrimit pritës të elementëve të moderuar e të lëkundshëm dhe të trysnisë së faktorëve të jashtëm, Komiteti i Manastirit i shtyti përgatitjet për kryengritje në një kohë të pacaktuar, por gjithnjë brenda vitit 1911.
Më 17 prill zbarkoi në Shëngjin gjenerali turk Shefqet Turgut pasha me tetë batalione, 5 000 ushtarë, dy bateri malore, një divizion mitralier, 800 kuaj, 10 000 pushkë dhe materiale të shumta luftarake. Në të njëjtën kohë 20 000 ushtarë të tjerë po mobilizoheshin në Anadoll, përveç batalioneve të rezervistëve që do të rekrutoheshin në Rumeli, në Turqinë Evropiane. Me Shefqet Turgut pashën erdhi edhe Preng Bibë Doda, i thirrur nga Vjena prej xhonturqve për të qetësuar Mirditën dhe për të penguar bashkimin e saj me kryengritjen.
Ushtritë osmane me rrugë detare erdhën e zbarkuan në Shkodër më 18 prill. Mbërritja e forcave të reja osmane nuk i ndali sulmet e kryengritësve, në radhët e të cilëve luftonin edhe atdhetarë të tillë, si Luigj Gurakuqi, Hil Mosi e të tjerë. Më 22 prill dështoi kundërsulmi që forcat xhonturke ndërmorën nga ana e Shipshanikut dhe e Deçiqit.
Në proklamatën e publikuar më 1 maj 1911, të shkruar në shqip, frëngjisht, gjermanisht e italisht, kryengritësit parashtruan edhe njëherë programin e tyre autonomist. Pasi flitej për vendosjen pas Revolucionit të regjimit xhonturk, të cilin e përkrahën edhe shqiptarët, në proklamatë shpalleshin këto kërkesa të kryengritësve: 1) Shqipëria të bëhej vetëqeverimtare me sigurim të qeverive të mëdha nën hije të Turqisë; 2) Shkollat shqipe të mbaheshin prej qeverisë; 3) Ushtarët shqiptarë të mos dilnin jashtë kufijve të Shqipërisë, përveç se në rast lufte.
Ndërkaq, përpjekjet luftarake u bënë më të shpeshta dhe më të rrepta. Më 3 maj u zhvillua një nga përleshjet më të mëdha të kryengritësve me forcat osmane, pas së cilës u hap rruga për në qendrën e vilajetit, në Shkodër. Luigj Gurakuqi shkruante ato ditë se “do të kishim marrë Shkodrën, po të kishim pasë armë”.
Ngjarjet e Kryengritjes shqiptare të vitit 1911 patën jehonë brenda dhe jashtë vendit. Me kryengritësit u bashkuan, sado të paktë, edhe vullnetarë nga Italia e Bullgaria. Shtypi i huaj shkruante për trimërinë e grave shqiptare, për “amazonat shqiptare”, të cilat, krahas burrave, prindërve dhe vëllezërve të tyre, luftonin kundër pushtuesve osmanë.
Një veprimtari të gjerë në të mirë të kryengritjes zhvilloi brenda vendit “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”. Ajo punoi për mbledhjen e ndihmave për kryengritësit e Veriut në emër të Lidhjes “Për Liri o për Vdekje”.
Në kolonitë e mërgimit në Amerikë, në Bullgari, në Rumani, në Egjipt (Misir) etj., mbaheshin konferenca për Shqipërinë dhe për luftën e shqiptarëve kundër sunduesve osmanë. Shqiptarët e Amerikës mblodhën për kryengritësit një shumë të madhe të hollash. U vendos që 30 vullnetarë të shkonin nga Amerika në Shqipërinë e Jugut (Toskëri) për të shtrirë edhe atje kryengritjen. Fan S. Noli dhe atdhetarë të tjerë u përpoqën të siguronin përkrahjen e Greqisë, por Athina përsëri, ashtu si më parë, këmbënguli që kryengritja shqiptare të zhvillohej vetëm në veri të lumit Shkumbin.
Gjatë muajit maj patriotët shqiptarë të grumbulluar në Korfuz, si Nikollë Ivanaj, Themistokli Gërmenji, Ismail Qemali, Pandeli Cale, Stefan Kondillari, Spiro Bellkameni e të tjerë, krijuan një degë të komitetit shqiptar të Barit. Ndërkaq u shtuan përpjekjet për organizimin e kryengritjes në Shqipërinë e Jugut, ku po punohej për sigurimin e armëve.
Më 9 maj Shefqet Turgut pasha në përgjigje të proklamatës së kryengritësve të datës 1 maj 1911, publikoi shpalljen, ku thuhej se udhëheqësit e kryengritjes do t’i jepeshin gjyqit ushtarak, ndërsa ata që do të dorëzoheshin brenda pesë ditëve, duke dhënë armët e duke iu nënshtruar ligjeve e urdhrave të qeverisë, do të përfitonin nga mëshira e saj. Në shpallje thuhej se, po të qëllohej kundër ushtarëve, do të dënohej së bashku me fajtorin edhe pleqësia e katundit. Urdhërohej që frëngjitë e kullave të malësorëve të hapeshin një kut të gjëra e të gjata ose të mbylleshin krejt.
Shpallja ra në duart e kryengritësve më 11 maj, ditën e vendosjes së shtetrrethimit dhe të krijimit të gjykatës ushtarake në Shkodër. Shefqet Turgut pasha kishte kohë që po merrte masat shtypëse, internonte familjet e pjesëmarrësve të kryengritjes dhe të atyre që dyshoheshin se kishin ndihmuar kryengritjen (pika 8 e shpalljes).
Kryengritësit iu përgjigjën thirrjes së Shefqet Turgut pashës me një deklaratë që u miratua në mbledhjen e mbajtur në Pikalë, të nënshkruar nga 60 udhëheqës të tyre, e cila iu dorëzua konsujve të huaj në Cetinë. Në këtë dokument thuhej se qysh nga dita kur ushtritë osmane kanë rrënuar e djegur shtëpitë e malësorëve shqiptarë, kanë dhunuar nderin e shqiptarit dhe kanë mbytur fëmijët, ata vendosën “me qëndrue derisa t’u jesi ma e mbramja pikë e gjakut ndër dej” dhe e “grishnin” gjeneralin turk “me dalë në lamë të luftës”.
Pa pritur të mbaronte ende afati i armëpushimit të caktuar në shpalljen e tij, Shefqet Turgut pasha më 14 maj goditi befasisht malësorët. Ushtria osmane prej 6 000 vetash, e pajisur me artileri e mitraloza, u hodh sërish mbi Deçiq. “Forcat morën këto pozita, - shkruante konsulli austriak në Shkodër, - duke i dëbuar rrebelët pllambë për pllambë”.
Pas këtij operacioni turqit mundën të forcoheshin në vijën Tuz-Deçiq-Kastrat, ku vendosën 6 000 ushtarë në drejtim të Shipshanikut dhe 5 000 të tjerë nga ana e Koplikut. Nga ana e Gucisë vijonte të ushtronte presion mbi kryengritësit në drejtim të Selcës një forcë e komanduar nga Ethem Pasha, e cila kishte arritur në 8 batalione. Ajo i mbajti të ngujuara forcat kryengritëse të Kelmendit pa arritur të bëjë asnjë hap përpara u detyrua të kthehej në Guci.
Përballë këtyre forcave osmane, pa llogaritur trupat e shumta të dislokuara në Fushë të Shtojit pranë Shkodrës, qëndronin vetëm 2 000 kryengritës shqiptarë, të përqendruar në mes të Dinoshës dhe Tuzit.
Shefqet Turgut pasha, duke përdorur artilerinë, shkatërroi të gjitha katundet që bënë qëndresë. Ushtria osmane nuk kurseu as malësorët myslimanë. Për t’u shpëtuar mizorive xhonturke, shumë familje malësore, gra, fëmijë e pleq, vazhdonin të kalonin në Mal të Zi.
Ndërkaq zhvilloheshin luftimet në Shqipërinë e Veriut. Më 3 qershor 350 malësorë sulmuan Lezhën dhe e detyruan garnizonin osman të mbyllej në Atik-Kala. Midis mirditasve, që morën pjesë në këtë sulm, kishte edhe shqiptarë myslimanë nga Mati, nga Luma, nga Dibra, madje edhe nga Kosova. Kryengritësit prenë komunikimet tokësore e telegrafike midis Lezhës, Shkodrës dhe Shëngjinit.
Por pas ndihmave që ushtrisë osmane filluan t’i vinin nga Shëngjini, kryengritësit u detyruan të tërhiqeshin nga Lezha.
Zgjerimi i kryengritjes shkaktoi reagimin e qarqeve politike të Shteteve të Mëdha. Synimi i qeverisë malazeze për t’u përfshirë drejtpërsëdrejti në aksionet luftarake të malësorëve kryengritës nuk gjeti miratimin jo vetëm në Serbi, por as në Rusi. Qeveria cariste e kërcënoi Cetinën se do t’i ndërpriste subvencionet që i jepte Malit të Zi, në rast se ndihmonte kryengritjen.
Qeveria austro-hungareze, e shqetësuar nga mundësia e një ndërhyrjeje të Malit të Zi në konfliktin shqiptaro-osman, ushtroi trysni mbi Cetinën duke kërkuar që ajo të qëndronte asnjanëse. Vjena bëri të gjitha përpjekjet që kryengritja të mos përhapej në viset e tjera.
Për të penguar sadopak zgjerimin e kryengritjes së malësorëve në krahina të tjera të Shqipërisë, Komiteti “Ittihad ve Terekki” (“Bashkim e Përparim”) organizoi udhëtimin e sulltanit plak, Mehmet Reshati V, në Kosovë. Mendohej se ky udhëtim i sulltanit do ta lehtësonte “kthimin në vathë” të atyre, që ishin larguar nga “vëllazërimi osman”.
Udhëtimi u organizua në formën e pelegrinazhit në varrin e sulltan Muratit I, të vrarë në Fushë të Kosovës. Sulltani udhëtoi vetëm në krahinën e Kosovës për ta veçuar këtë trevë nga kryengritja shqiptare në Malësi të Mbishkodrës. Më 15 qershor ai mbërriti në Prishtinë, ku u organizua një paradë e madhe ushtarake, por nuk u mblodhën aq njerëz sa pritnin xhonturqit. Nga frika se ceremonia në Gazimestan (në tyrben e sulltan Muratit) mund të kthehej në një manifestim kundërosman, ajo u mbyll shpejt me largimin prej andej të sulltanit dhe të personaliteteve që e shoqëronin. Kjo ndërmarrje e xhonturqve, siç pohojnë bashkëkohësit, s’qe veçse një komedi e inskenuar keq.
Ndërkohë lëvizja kryengritëse filloi të zgjerohej edhe në jug të vendit. Në qershor doli në mal çeta e Korçës (me dr. Haki Mborjen në krye) dhe filluan të veprojnë edhe çeta të tjera. Shtrirja e lëvizjes së armatosur në jug e shqetësoi Athinën. Gazeta ruse “Ruskoje sllovo”, në një korrespondencë nga Athina shkruante: “Shtypi grek, i cili gjer më dje dëftente simpathi për kryengritjen shqiptare, sot nga që u hap kryengritja dhe në Epir, e quan veprimin e komitetit të shqiptarëve dinak, se kërkon mjeshtërisht ta quaj atë provincë, që është fjeshtë greke, të shqiptarizuar”.
Më 17 qershor Shefqet Turgut pasha në emër të sulltanit shpalli edhe një herë amnistinë për kryengritësit që duhej të dorëzoheshin brenda 10 ditëve, duke premtuar gjithashtu 10 000 lira për shtëpitë e djegura. Në shpalljen që nxori me këtë rast thuhej se qeveria turke do të kujdesej për nevojat e vendit, për të shlyer dëmet që u ishin bërë kohët e fundit shqiptarëve, si edhe për të siguruar të mirën e qetësinë e popullit. Por në shpallje nuk bëhej fjalë për asnjë nga të drejtat kombëtare të shqiptarëve.
Pas shpalljes së 17 qershorit xhonturqit disa herë u përpoqën të hynin në bisedime me kryengritësit, por dështuan, sepse ndeshën në vendosmërinë e tyre për të luftuar deri në fund për të drejtat e tyre kombëtare.
Duke pasur parasysh që pjesa më e madhe e kryengritësve të Malësisë së Mbishkodrës ishin katolikë, Stambolli mendoi se njerëz më të përshtatshëm për të hyrë në bisedime me malësorët do të ishin klerikët katolikë. Për këtë Porta e Lartë kërkoi edhe ndihmën e protektores së kultit të Austro-Hungarisë. Arkipeshkvi i Shkodrës, Jak Serreqi, që u ngarkua me detyrën e vështirë të ndërmjetësit në mes shqiptarëve kryengritës dhe Portës, e mori përsipër këtë rol, por me disa kushte. Autoritetet ushtarake e civile turke formuluan programin prej 8 pikash, me të cilin do të hyhej në bisedime me malësorët. Këto ishin shumë larg kërkesave të kryengritësve, të kërkesës së autonomisë së shpallur nga krerët e tyre qysh në muajin mars. Prandaj pikat e propozuara nuk u përfillën nga krerët e kryengritjes. Në këto rrethana misioni i klerikëve, të kryesuar prej Jak Serreqit, që u dërgua pranë malësorëve kryengritës, dështoi.



2. KUVENDI I GREÇËS (23 QERSHOR 1911)

Memorandumi i Greçës
Mbërritjen e komisionit të klerikëve në Mal të Zi dhe përpjekjet e xhonturqve për t’u marrë vesh me ta, kryengritësit e shfrytëzuan për të dalë para qeverisë osmane dhe Fuqive të Mëdha sërish me kërkesën e autonomisë së Shqipërisë. Me nismën e Komitetit të kryengritjes (të Podgoricës), u mblodh në pllajën e Greçës, në perëndim të Selcës, në Malësinë e Madhe Kuvendi i Përgjithshëm i krerëve shqiptarë, i cili më 23 qershor miratoi dokumentin më të rëndësishëm të kryengritjes, të njohur me emrin “Memorandumi i Greçës”, i hartuar nga Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi. Këtë dokument, i njohur si “Libri i Kuq” (për shkak të ngjyrës së ballinës së broshurës në të cilën u shtyp) ia paraqiti Kuvendit të krerëve të kryengritjes Luigj Gurakuqi.
Me këtë akt kryengritja e armatosur e shqiptarëve të veriut kishte tani një program kombëtar në të cilin aderuan tashmë të gjithë shqiptarët.
Në hyrje të memorandumit (“Librit të Kuq”) flitet për ndihmën që dhanë shqiptarët për të sjellë xhonturqit në fuqi. Disa privilegje që u kishte njohur deri atëherë sulltani autokrat krahinave malore, theksohet në këtë dokument, nuk i penguan shqiptarët të ngriheshin e të kërkonin kushtetutën për të gjithë popujt e shtypur. Por shpresat e tyre te regjimi kushtetues nuk u përligjën. Madje ishin xhonturqit ata që me politikën e tyre i shtynë shqiptarët të rrëmbenin armët e të luftonin për të drejtat e tyre. Shqiptarët, aleatë të xhonturqve, u bënë më e para viktimë e politikës së egër nacionaliste e xhonturqve. Mbi shqiptarët u turrën taborret e Xhavit Pashës dhe të Shefqet Turgut pashës. Por edhe pasi shqiptarët i dhanë armët, theksohej në hyrjen e “Librit të Kuq”, turqit e rinj nuk mendonin aspak t’i zbatonin reformat e premtuara.
Në memorandum parashtroheshin këto kërkesa: t’u jepej garanci se nuk do të përsëriteshin veprimet antikushtetuese nga qeveria qendrore dhe nga autoritetet lokale në të gjithë Shqipërinë dhe se do të respektoheshin fetë e zakonet e vendit; të njihej kombi shqiptar me po ato të drejta që kishin kombet e tjera të Perandorisë Osmane; të kishte liri të plotë për zgjedhjen e deputetëve shqiptarë, numri i të cilëve të ishte në përpjesëtim me popullsinë; të kishte liri për përhapjen e gjuhës shqipe dhe të shkollave shqipe; të bëhej bashkimi i vilajeteve, ku jetojnë shqiptarët, sipas decentralizimit administrativ, dhe të harmonizoheshin ligjet turke me të drejtat zakonore të vendit; nëpunësit e lartë të dinin gjuhën e zakonet e vendit; të gjithë nëpunësit civilë dhe financiarë të ishin shqiptarë, ndërsa gjyqtarët, xhandarët e policët të ishin gjithashtu vendas; të caktohej një guvernator i përgjithshëm nga sulltani për një periudhë të caktuar; të përdorej gjuha shqipe në administratë, në gjyqe e kuvende, përkrah turqishtes, që mbetej gjuhë zyrtare e qeverisë qendrore; shërbimi ushtarak i detyrueshëm për të gjithë në kohë paqeje të kryhej në vend, ndërsa për banorët e zonave kufitare të organizohej një shërbim i veçantë ushtarak, që do të kryhej në krahinat e tyre, për të ruajtur kufijtë; të përdoreshin në vend, për ndërtime rrugësh, hekurudhash, shkollash e të tjera, të ardhurat fiskale me përjashtim të atyre të doganës, të postës, të telegrafës, të duhanit, të alkoolit dhe të pullave, të cilat ishin monopole të shtetit ose u ishin dhënë të huajve sipas kapitulacioneve; t’u njihej fshatarëve e drejta për prerjen e pyjeve sipas një takse; këshillat e përgjithshme të kishin të drejtë të jepnin vendime për buxhetin e vilajeteve dhe të kontrollonin shpenzimet; të jepeshin fonde të nevojshme për rregullimin e shtëpive e të dëmeve të tjera të shkaktuara nga operacionet e ushtrive osmane dhe t’u ktheheshin shqiptarëve armët që u ishin marrë.
Memorandumi i Greçës parashtronte një program të plotë të autonomisë së Shqipërisë, ashtu siç ishte konceptuar ajo në platformën e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare qysh nga koha e Lidhjes së Prizrenit. Ky memorandum kishte një rëndësi të veçantë, sepse dilte nga gjiri i kryengritjes dhe në formulimin tij morën pjesë veprimtarët atdhetarë të krahinave të ndryshme të vendit e të kolonive shqiptare të mërgimit. Përmbajtja kombëtare e këtij memorandumi ishte një argument i fuqishëm për të kundërshtuar trillimet e qeverisë turke dhe të propagandës së shteteve fqinje që mohonin karakterin e vërtetë kombëtar të lëvizjes shqiptare dhe e paraqisnin kryengritjen e malësorëve si kryengritje fetare për ruajtjen e venomeve të vjetra lokale. Pranimi i kërkesave të Greçës, siç pohonte Ismail Qemali, do të ishte një fitore e nacionalizmit shqiptar. Këto kërkesa drejtoheshin njëherazi kundër politikës së qeverisë malazeze, e cila orvatej me anën e agjentëve të saj t’i bindte malësorët të viheshin nën mbrojtjen e Malit të Zi.
Memorandumi ushtroi ndikim të fuqishëm edhe në pjesët e tjera të Shqipërisë dhe nxiti përpjekjet që u bënë për kthimin e kryengritjes së Veriut në një kryengritje të përgjithshme.
“Libri i Kuq” iu dorëzua nga përfaqësuesit e kryengritësve ambasadorit turk në Mal të Zi, Sadredin Beut, që e pranoi atë pa dhënë ndonjë përgjigje. Për të pasur garancinë e Fuqive të Mëdha për plotësimin e kërkesave të tyre, një delegacion i kryengritësve, i përbërë nga Luigj Gurakuqi, Dedë Gjo Luli, Sokol Baci etj., ua dorëzoi Memorandumin e Greçës përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Cetinë.
Ndërkaq Shefqet Turgut pasha shpalli një proklamatë të dytë, me të cilën shtyhej afati i dorëzimit të kryengritësve edhe 15 ditë të tjera, duke filluar nga 27 qershori. Malësorët lajmëroheshin gjithashtu se Porta kishte dërguar një vali dhe një kajmekam, që dinin gjuhën shqipe. Por më 9 korrik Stambolli u detyrua t’a shtynte për të tretën herë afatin e dorëzimit të kryengritësve edhe për 20 ditë të tjera.
Me gjithë kërkesat këmbëngulëse të kryengritësve, qeveria osmane nuk kishte ndërmend t’i jepte autonominë Shqipërisë. Ajo e quante këtë të papranueshme, si një akt që do të sillte me vete shkatërrimin e Perandorisë Osmane.
Stambolli vijoi të përdorte kundër malësorëve 50 batalione të komanduara nga Shefqet Turgut pasha, me 70 000 ushtarë e 60 gryka artilerie me qitje të shpejtë. Për të përligjur luftën e gjatë me malësorët dhe këtë përqendrim të forcave të shumta në Shqipëri kundër një grushti malësorësh, propaganda zyrtare turke shpalli se në kryengritje ishin çuar 20 000 malësorë. Në të vërtetë, gjithë familjet e kryengritësve, që ishin mbartur në Mal të Zi për t’i shpëtuar terrorit xhonturk, arrinin në rreth 15 000 veta, ndërsa në radhët e luftëtarëve ishin vetëm 4 000 kryengritës.
Megjithatë, në përpjekjet me kryengritësit, Shefqet Turgut pasha la qindra të vrarë. Ai u detyrua të pranonte, se “... çdo ditë janë bërë përpjekje të ashpra e të vazhdueshme, kryengritësit i kanë dalë zot çdo shkëmbi, çdo shtëpie dhe e kanë lënë vendin vetëm duke dhënë jetën”. Përkrah burrave luftuan edhe gratë malësore, ndër të cilat u dalluan Tringë Smajlja e Norë Kolja. Në luftë merrnin pjesë gjithashtu të rinj 16 vjeçarë dhe pleq deri në 70 vjeç. Vetë udhëheqësi i kryengritësve Dedë Gjo Luli ishte 71 vjeç.
Malësorëve u dha dorë taktika e luftimit në grupe të vogla kundër armikut shumë të madh në numër dhe njohja e terrenit. Ata zinin shtigjet e qafat e pakalueshme. Sulmonin armikun aty ku ai nuk e priste dhe tërhiqeshin në rregull, pa dëme.
Por lufta e kryengritësve vështirësohej nga mungesa e armëve, e municioneve dhe e ushqimeve. Lufëtarët ishin gjysmë të uritur. Ndihmat që vinin nga kolonitë dhe nga vendet e tjera nuk mjaftonin për t’i mbajtur ata dhe refugjatët e shumtë, që qenë mbledhur në Mal të Zi.
Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës dhe kërkesat e saj tërhoqën vëmendjen e diplomacisë britanike. Përfaqësues të kryengritësve siç ishte Mark Kakarriqi iu drejtuan asaj në mënyrë të posaçme. Duke përfituar nga memorandumi, që kryengritësit shqiptarë ua drejtuan Fuqive të Mëdha, E. Grej, ministri i Jashtëm britanik, qysh më 26 qershor kërkoi të ndërhyhej kolektivisht pranë Portës në përkrahje të shqiptarëve, për të kënaqur kërkesat e tyre për gjuhën, shkollën, ndërtimin e rrugëve dhe për amnistinë e përgjithshme.
Por ky propozim nuk gjeti përkrahje te Shtetet e tjera të Mëdha. Gjermania e kundërshtoi një hap të tillë, duke deklaruar se kjo do të merrej nga Stambolli si ndërhyrje në punët e brendshme të Turqisë. Vjena iu përmbajt po atij qëndrimi të mëparshëm, të mosndërhyrjes. Franca gjithashtu nuk u tregua e gatshme të bashkohej me nismën e Anglisë, kurse qeveria ruse shprehu dyshimin nëse shqiptarët do të kënaqeshin me lëshimet e propozuara nga Grej, kur dihej se ata kërkonin autonominë.
Nga ana tjetër, edhe shqiptarët, duke parë interesimin e Forein Ofisit, në një memorandum të veçantë që i drejtuan qeverisë angleze, posaçërisht E. Grejit, më 12 korrik kërkuan edhe një herë autonominë e Shqipërisë. Në memorandum thuhej: “... na po bajmë fli për arsye të nalta politike dëshirat e pavarësisë që frymëzojnë popullin shqiptar tash pesë shekuj, e lypim vetëm autonomi të gjanë...”.
Në memorandum bëhej fjalë gjithashtu për terrorin që ushtria osmane po ushtronte në fshatrat e Malësisë, ku plaçkiste, digjte e rrënonte çdo gjë. Ndërsa shqiptarët i lironin ushtarët osmanë që zinin rob, thuhej në këtë dokument, turqit hakmerreshin edhe mbi popullsinë e paarmatosur, mbi pleqtë, mbi gratë e fëmijët. Në të flitej edhe për rastet kur njerëzit digjeshin të gjallë nga ushtarët.

Jehona e Memorandumit të Greçës.
Zgjerimi i lëvizjes në jug (korrik-gusht 1911)
Kur u duk se edhe nisma e qeverisë angleze nuk gjeti përkrahjen e fuqive të tjera, shqiptarët filluan të punonin për ta shtrirë kryengritjen në të gjithë vendin, për ta kthyer atë në një kryengritje të përgjithshme.
Ndërkohë, për ta detyruar Portën e Lartë të pranonte Memorandumin e Greçës si një program që shprehte aspiratat mbarëshqiptare dhe jo vetëm të një krahine a vilajeti, atdhetarët më të vendosur u përpoqën të organizonin qëndresën e armatosur edhe në Shqipërinë e Jugut.
Kjo ishte e domosdoshme të bëhej edhe për shkak se Porta e Lartë vijonte ta trajtonte Kryengritjen e Malësisë së Mbishkodrës dhe Memorandumin e Greçës si një lëvizje lokale me kërkesa që i takonin vetëm një krahine, asaj të Mbishkodrës.
Në këto rrethana atdhetarët më radikalë të Shqipërisë së Jugut, duke përfituar nga kryengritja e malësorëve, bënë përpjekje për të tërhequr në lëvizje edhe elementët e moderuar.
Memorandumi i Greçës i dha fund qëndrimit pritës që kishin mbajtur deri atëherë disa komitete në krahinat e tjera të vendit. Anëtarët e Komitetit të Korfuzit menduan të arrinin paraprakisht një marrëveshje me qeverinë greke për të siguruar edhe ndihmën e saj. Për këtë, tre anëtarë të këtij komiteti shkuan në Athinë, ku u takuan me Venizellosin. Qeveria greke u rekomandoi të merreshin vesh me “Shoqërinë kombëtare”, e cila u bëri të ditur se u vinte në dispozicion shqiptarëve, për nevojat e kryengritjes, ishullin e Korfuzit dhe se do t’u jepte ndihma në të holla e të tjera, por me kusht që kryengritja të zhvillohej në veri të lumit Shkumbin.
Për shkak të këtij qëndrimi të qeverisë greke, një pjesë e anëtarëve të Komitetit të Korfuzit, duke mos i ndier shpatullat të sigurta, u tërhoq. Kështu u pengua organizimi i kryengritjes në jug në një kohë mjaft të favorshme për të. Shtrirja e kryengritjes në jug të vendit do të lehtësonte atëherë edhe gjendjen e kryengritësve të Malësisë së Mbishkodrës.
Përpjekjet për organizimin e kryengritjes në jug të vendit u drejtuan nga komitetet “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”. Në krye të çetave që vepronin në jug ishin Namik Delvina, Muharrem Rushiti, Musa Demi, Spiro Bellkameni, Qamil Panariti, etj. “Shoqëria e Zezë për Shpëtim” mendonte se mjeti më i mirë për ta detyruar Turqinë të njihte Memorandumin e Greçës ishin veprimet sulmuese të armatosura, të cilat filluan të kryheshin nga çetat. Kryengritësit zhvillonin njëkohësisht një agjitacion të dendur për autonominë e Shqipërisë midis masave fshatare. Lidhje të fshehta u vendosën me repartet shqiptare të redifëve që ndodheshin në qytete të ndryshme të vendit.
Më 17 korrik komitetet e jugut kishin vendosur që çetat e armatosura të sulmonin Vlorën. Por ky plan dështoi, sepse në çastin vendimtar, kur çetat i qenë afruar qytetit, oficerët turq zbuluan planin e veprimit të ushtarëve redifë që ishin lidhur me to. Megjithatë lëvizja e çetave në jug po zgjerohej. Përleshjet e tyre me ushtrinë osmane u bënë më të shpeshta. Në korrik çeta e Çamërisë u ndesh me ta në Smartë, në një luftim që zgjati 6 orë. Në Gjirokastër kryengritësit i bënë atentat prefektit të vendit.
Më 21 korrik u mbajt në Manastirin e Cepos, në Malin e Gjerë, Kuvendi i përfaqësuesve të popullsisë së Çamërisë e të Labërisë dhe të të gjitha kazave të vilajetit të Janinës, ku morën pjesë rreth 800 veta, midis të cilëve edhe përfaqësues të çetave të armatosura të Shqipërisë së Jugut. Këtu u diskutua për qëndrimin që do të mbahej kundrejt regjimit xhonturk në kushtet e shpërthimit të kryengritjes së Malësisë së Mbishkodrës dhe për përkrahjen e saj nga popullsia e Shqipërisë së Jugut. Kuvendi miratoi një memorandum, i cili, duke pasur 43 nënshkrime të pjesëmarrësve, iu dërgua qeverisë xhonturke. Memorandumi u nënshkrua nga përfaqësues të popullsisë së Gjirokastrës, të Delvinës, të Kurveleshit, të Himarës, të Filatit etj. Në memorandum përkrahej Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës dhe programi i saj i autonomisë së Shqipërisë. Kërkohej që qeveria osmane të zbatonte një administrim të njëllojtë si në veri, dhe në jug, duke e parë Shqipërinë dhe kombin shqiptar një e të pandarë. Reformat që do të zbatoheshin në Malësinë e Mbishkodrës të shtriheshin njëlloj në të katër vilajetet shqiptare, të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit dhe të Janinës.
Me këtë kërkesë atdhetarët mendonin të shmangnin rrezikun që vinte nga trajtimi i Kryengritjes së Malësisë së Mbishkodrës si një ngjarje lokale dhe t’i tregonin Stambollit se e gjithë Shqipëria ishte bashkuar me kërkesat e saj. Prandaj kryengritësit e Shqipërisë së Jugut kërkuan që, gjithë ato të drejta që do t’u jepeshin malësorëve, ku përfshihej edhe autonomia politiko-administrative e parashtruar në Greçë, t’i jepeshin edhe Shqipërisë së Jugut, pra gjithë Shqipërisë. Kërkohej gjithashtu amnisti e përgjithshme për pjesëmarrësit e kryengritjes, liria e mësimit të gjuhës shqipe në shkollat fillore dhe zhvillimi në të gjithë vendin i reformave administrative. Mendohej se sendërtimi i të gjitha këtyre kërkesave do t’i hapte rrugën autonomisë së plotë të vendit.
Meqë xhonturqit synonin të merreshin vesh vetëm me malësorët dhe t’i ngushtonin kërkesat e tyre autonomiste, komiteti i fshehtë i Janinës udhëzoi të organizoheshin mitingje të armatosura në qytetet e Shqipërisë së Jugut, në të cilat të mbështeteshin kërkesat autonomiste të parashtruara nga kryengritësit e Malësisë së Mbishkodrës. U vendos që një miting i tillë të mbahej më 23 korrik, ditën e përvjetorit të Revolucionit xhonturk. Shumë nga pjesëtarët e çetave i quanin këto veprime si zanafillë për të kaluar në luftime të drejtpërdrejta kundër ushtrisë osmane. Mitingjet e armatosura do të mbështeteshin edhe nga ana e çetave, që u ishin afruar qyteteve. Por mitingu i parashikuar për në 23 korrik u pengua nga kundërshtarët e lëvizjes së armatosur. Kjo ngjarje, si edhe mungesa e iniciativës në gjirin e udhëheqësve të komitetit të fshehtë të Janinës, çorientuan kryengritësit e atdhetarët e Shqipërisë së Jugut dhe ngjallën, siç thuhet në dokumentet e kohës, frymën e mosbesimit ndaj tyre.
Në fundin e korrikut çetat e komanduara nga Qamil Panariti e nga Spiro Bellkameni, të përbëra prej 18 vetash, u mblodhën në arat në mes të Orman-Çifligut (afër Korçës) dhe të Setajt për të sulmuar depot e armëve në Korçë. Por xhonturqit dërguan kundër këtyre çetave 300 ushtarë e 100 xhandarë. Gjatë përleshjes që u bë në Orman-Çiflig, natën e 29-30 korrikut çetat luftuan për pesë orë rresht duke lënë 6 të vrarë. Nga forcat qeveritare mbetën të vrarë dy oficerë dhe 13 ushtarë. Pas ngjarjes në Orman-Çiflig xhonturqit ngritën në Korçë gjyqin ushtarak që filloi dënimet e atdhetarëve.
Në fundin e korrikut një çetë prej 100 vetash vepronte rreth Beratit e në rrethe të afërta, mblidhte nënshkrime për një memorandum me kërkesa politike, i cili do t’u dorëzohej përfaqësuesve të shteteve të huaja dhe autoriteteve osmane në Vlorë.
Komiteti Shqiptar i Vlorës dhe atdhetarë të tjerë organizuan më 31 korrik, tek Ura e Drashovicës, një mbledhje ku morën pjesë 3 000 veta, të cilët shprehën solidaritetin e tyre me kryengritësit e Shqipërisë së Veriut dhe kërkuan autonominë e Shqipërisë.
Shumica e pjesëmarrësve të mbledhjes tek Ura e Drashovicës, gjatë rrugës për në Qafë të Sinjës, ku do të takoheshin me çetat e rrethit të Beratit, ranë në përpjekje me trupat osmane afër Cakranit, ku u ndihmuan nga oficeri shqiptar i ushtrisë turke Ismail Haki Libohova. Për këtë veprim ai u nxor para gjykatës ushtarake të Janinës. Më 1 gusht u mbajt në Qafë të Sinjës (Berat) një mbledhje tjetër e përfaqësuesve të kryengritësve të rrethit të Beratit e të Vlorës, që përkrahën tërësisht Kryengritjen e Malësisë së Mbishkodrës dhe u zotuan të luftonin për zbatimin e 12 kërkesave të Memorandumit të Greçës, domethënë të autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë.
Megjithatë edhe këto veprime të atdhetarëve të Shqipërisë së Jugut, që përkrahën programin autonomist të Greçës, nuk arritën ta çonin vendin në një kryengritje të përgjithshme.
Ndërkohë përfundoi pa sukses edhe veprimtaria e komisionit të Jak Serreqit pranë kryengritësve të Shqipërisë së Veriut. Ai nuk arriti t’i bindte malësorët që të hiqnin dorë nga kërkesat për autonomi. Më 22 korrik, një ditë para nisjes për në Shkodër, përfaqësuesit e kryengritjes i dorëzuan një notë prelatit të lartë, me të cilën i kumtuan se nuk do t’i vazhdonin më tej bisedimet, sepse ato nuk po zhvilloheshin mbi bazën e Memorandumit të Greçës.
Malësorët kryengritës qëndruan të patundur në kërkesën e tyre për autonomi. Por gjendja e 15 000 shqiptarëve të grumbulluar në Mal të Zi po keqësohej vazhdimisht. Ajo u rëndua edhe më shumë për shkak të vendimit që mori Mali i Zi, më 15 korrik, për të mos u lejuar shqiptarëve të kalonin kufirin.
Ndërkohë edhe qeveria xhonturke filloi të manovronte. Meqë Shefqet Turgut pasha kishte fituar në mes të shqiptarëve një emër të keq për shkak të dy fushatave në Shqipëri, Porta e Lartë, me qëllim që të lehtësoheshin bisedimet me malësorët kryengritës, vendosi ta zëvendësonte atë me një komandant tjetër, me Abdullah Pashën.



3. MARRËVESHJET ME QEVERINË XHONTURKE

Bisedimet e Podgoricës
Në verën e vitit 1911, gjendja e kryengritësve po keqësohej. Atyre u mungonin armët e municionet, në kohën kur gjendeshin përballë një ushtrie të shumtë armike. Si luftëtarët, ashtu edhe familjet e tyre vuanin për bukë.
Gjendjen e malësorëve e rëndonte edhe më shumë qëndrimi i qeverisë malazeze, që u bë më armiqësor kur kryengritësit nuk pranuan të vinin luftën e tyre në shërbim të politikës së Cetinës. Meqë edhe Rusia nuk i lejoi Malit të Zi ta përdorte kryengritjen shqiptare, si pretekst, për të nisur luftën kundër Perandorisë Osmane, qeveria e Cetinës u mundua të nxirrte ndonjë përfitim nga vetë Turqia. Stambolli ishte i interesuar të merrej vesh sa më shpejt me Malin e Zi, për shkak të gjendjes që ishte krijuar në gjithë Shqipërinë. Mali i Zi shpresonte, siç theksohet në dokumentet diplomatike të kohës, të siguronte ndonjë “kompensim për shpenzimet e bëra për ushqimin e malësorëve gjatë kryengritjes, i cili do të kishte formën e një rishikimi të kufirit në dobi të Malit të Zi”. Në këto kushte, me ndërhyrjen e Rusisë cariste dhe të monarkisë Habsburge, u arrit më 28 korrik marrëveshja ndërmjet Turqisë e Malit të Zi për rregullimin e konfliktit kufitar dhe të çështjes së të arratisurve shqiptarë.
Në po këtë kohë Abdullah Pasha, komandanti i ri i trupave osmane, shpalli një amnisti të re, por vetëm për malësorët. Ai u njihte atyre disa privilegje, që nuk ishin të pranueshme për kryengritësit. Prandaj, siç dëshmon mikja e shqiptarëve E. Durham, shqiptarët nuk e pushuan qëndresën.
Me 30 korrik 1911 ambasadori turk në Cetinë, Sadredin Beu, shpalli në Podgoricë përgjigjen me kundërpropozimet e qeverisë turke ndaj kërkesave të kryengritësve. Ato ishin shumë larg autonomisë, që shqiptarët kërkuan në Memorandumin e Greçës dhe kufizoheshin vetëm me zonën e kryengritjes. Me këtë dokument qeveria xhonturke shpallte amnistinë e plotë për të gjithë pjesëmarrësit e kryengritjes pa i dorëzuar armët. Shërbimi ushtarak do të kryhej brenda vilajetit të Shkodrës dhe vetëm një vit në Stamboll. Si drejtorë dhe anëtarë të këshillave administrativë do të emëroheshin edhe bajraktarët. Xhelepi do të caktohej duke marrë parasysh gjendjen ekonomike të popullsisë. Taksat do të mblidheshin kur shqiptarët të ishin në gjendje të paguanin. Armët do të mbaheshin me leje të posaçme. Do të ndërtoheshin në malësi, me mjetet shtetërore, dy shkolla fillore ku do të mësohej gjuha shqipe. Do të ndërtoheshin rrugë, ura etj.
Po më 31 korrik qeveria shpalli në Tepelenë edhe koncesionet për kryengritësit e Shqipërisë së Jugut: faljen e kryengritësve, hapjen e shkollave shqipe, ndërtimin e rrugëve, të urave etj.
Propozimet zyrtare turke nuk u pranuan nga shumica e kryengritësve në veri dhe në jug të vendit.
Kryengritësit e Shqipërisë së Veriut u shtrënguan, më në fund, të ulen e të bisedojnë me përfaqësuesit e qeverisë, megjithëse ajo nuk donte t’i përfillte kërkesat e shqiptarëve për autonomi. Malësorët ngulën këmbë në 12 kërkesat e Greçës, që përmbanin autonominë e Shqipërisë. Por qeveria malazeze ua kishte prerë furnizimin me bukë dhe po ushtronte presion mbi malësorët, që të pranonin propozimet xhonturke.
Në këto rrethana malësorët pranuan të bisedonin sipas propozimeve xhonturke, por ata përsëri, duke e parë kombin shqiptar si një të tërë, kërkuan që të drejtat, që do t’u jepeshin malësorëve, t’u njiheshin të gjithë shqiptarëve.
Meqë, me gjithë përpjekjet që u bënë, nuk u arrit që kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës të shndërrohej në një kryengritje të përgjithshme, që të përfshinte gjithë Shqipërinë e Veriut dhe atë Jugut, autoritetet osmane arritën të merren vesh veç me malësorët dhe veç me shqiptarët në jug.
Më 2 gusht në përfaqësinë e Perandorisë Osmane në Podgoricë u nënshkrua, sipas propozimeve turke, marrëveshja e malësorëve me përfaqësuesit e qeverisë xhonturke.
Pas 5 gushtit malësorët filluan të kthehen në grupe. Dedë Gjo Luli e disa të tjerë nuk pranuan të ktheheshin dhe vazhduan të ngulnin këmbë për njohjen e autonomisë. Dedë Gjo Luli nuk pranoi as shpërblimet dhe as postet, që i dhanë xhonturqit. Malësorët që nuk pranuan të ktheheshin, qeveria malazeze i internoi përtej Moraçës.
Nënshkrimi i marrëveshjes dhe njohja e disa kërkesave të pjesshme të malësorëve i shtyu edhe krahinat e tjera të Shqipërisë të kërkonin t’u jepeshin po ato të drejta që u ishin dhënë malësorëve të Shqipërisë së Veriut.

Marrëveshja me kryengritësit e Shqipërisë së Jugut
Në ditët e para të gushtit qeveria e Stambollit iu drejtua me një thirrje banorëve të Beratit, të Vlorës, të Tepelenës, të Fierit, të Gjirokastrës, të Delvinës etj., në të cilën shpallte faljen e kryengritësve që ktheheshin në shtëpitë e tyre pa armë, dhe premtonte hapjen e shkollave shqipe, përdorimin e alfabetit latin, përmirësimin e gjendjes ekonomike etj. Por edhe kjo thirrje nuk i bindi kryengritësit, që nuk pranuan të dorëzonin armët.
Edhe në këtë kohë kryengritësit e Shqipërisë së Jugut, ashtu siç bënë në kërkesat e parashtruara në Manastirin e Cepos, synonin të fitonin të paktën të njëjtat lëshime që iu bënë edhe malësorëve të Shqipërisë së Veriut. Kjo kërkesë për privilegje të njëjta për të gjithë shqiptarët, nënkuptonte njohjen e shqiptarëve si një komb i bashkuar. Një kërkesë e tillë përfshinte edhe çështjen, sa të mprehtë po aq dhe delikate, siç ishte përcaktimi i kufijve, i territoreve ku do të zbatoheshin dhe do të shtriheshin këto privilegje. Kjo do të ishte një nga mënyrat për të veçuar kombësinë shqiptare nga fqinjët, për t’u prerë rrugën pretendimeve shoviniste të shteteve ballkanike mbi trojet shqiptare. Kjo shihej nga shqiptarët e Jugut si një masë, e cila mund të largonte sado pak rrezikun e copëtimit të vendit.
Këtë kërkesë e përkrahën edhe shqiptarët e mërguar, shoqëritë dhe shtypi i tyre, që kërkuan nga qeveria xhonturke “t’u zbatojë të tanë shqiptarëvet venomet që iu dhanë malësorëvet”.
Por pas përfundimit të kryengritjes në Veri, Porta e Lartë hodhi trupa të shumta ushtarake në Shqipërinë e Jugut. Në këto rrethana edhe kryengritësve të Shqipërisë së Jugut nuk u mbeti rrugë tjetër veçse të pranonin marrëveshjen me qeverinë xhonturke. Më 18 gusht 1911 u mbajt në Tepelenë mbledhja e përfaqësuesve të parisë dhe e komandantëve të çetave të kësaj treve. Në mbledhje morën pjesë, si të dërguar të qeverisë, edhe Abdyl Ypi e Fejzi Alizoti, të cilët u përpoqën t’i bindnin kryengritësit “për rrezikun” që do t’i vinte vendit “nga kërkesat e tyre të pamenduara mirë”.
Shqiptarët në jug të vendit u detyruan të pranonin propozimet e qeverisë: amnisti e përgjithshme; mësimi i gjuhës shqipe në shkollat shtetërore (me alfabetin latin); subvencionimi nga ana e shtetit i shkollave shqipe; caktimi i nëpunësve, që njohin gjuhën shqipe dhe zakonet e vendit; kryerja e shërbimit ushtarak në kohë paqeje në vend; caktimi i taksave të popullsisë, sipas mundësive të vendit; rindërtimi i disa urave; mbajtja e armëve me leje të posaçme; rihapja e Shkollës Normale të Elbasanit dhe caktimi i fondit për mbajtjen e saj.
Me mbledhjen e Tepelenës dhe me dorëzimin e shumicës së kryengritësve iu dha fund përkohësisht kryengritjes edhe në Shqipërinë e Jugut. Por edhe këtu, pati shumë kryengritës, që nuk e pranuan marrëveshjen me qeverinë.

Përfundime
Kryengritja shqiptare e vitit 1911 përfundoi me një marrëveshje gjysmake për shkak se nuk arriti të shndërrohej në një kryengritje të përgjithshme. Ajo nuk arriti ta detyronte qeverinë xhonturke të pranonte kërkesat autonomiste të Memorandumit të Greçës. Megjithatë u arrit të vendosen kontakte midis kryengritësve të Shqipërisë së Veriut e asaj të Jugut si dhe me kolonitë. Atdhetarë të njohur nga krahina të ndryshme të Shqipërisë, si Ismail Qemali, Pandeli Cale, Salih Hoxha etj., u gjendën ato ditë në Mal të Zi, pranë malësorëve. Nikollë Ivanaj, Themistokli Gërmenji e Ismail Qemali shkuan gjithashtu në kolonitë për të siguruar ndihmën dhe përkrahjen e tyre. Luigj Gurakuqi, Nikollë Ivanaj, Fadil Toptani e Themistokli Gërmenji vajtën edhe në Korfuz për të punuar që andej për zgjerimin e kryengritjes në jug të vendit.
Por, në kohën kur kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës ishte në kulmin e saj, krahinat e tjera ngurruan të ngriheshin. Kosova, e cila nuk kishte kapërcyer pasojat rrënuese të ekspeditës së Shefqet Turgut pashës të vitit 1910, e pati të vështirë të hidhej në kryengritje, kurse Mirdita, nën ndikimin e Preng Bib Dodës dhe e çoroditur nga aksioni i Terenc Toçit, mbajti përgjithësisht qëndrim pritës. Komitetet e Jugut, të shqetësuar nga qëndrimi armiqësor i qeverisë greke, ngurruan të fillonin kryengritjen qysh në periudhën e parë, në maj - fillimi i qershorit, kur situata ishte më e volitshme për shpërthimin e saj. Lëvizja kryengritëse në Shqipërinë e Jugut shpërtheu nisi në korrik-gusht të vitit 1911, kur kryengritja e malësorëve të Shqipërisë së Veriut kishte filluar të binte e të dobësohej.
Kryengritja u zhvillua në kushte të vështira brenda vendit dhe në rrethana jo të favorshme ndërkombëtare. Shtetet ballkanike, duke e vlerësuar autonominë e Shqipërisë si një pengesë për plotësimin e synimeve të tyre pushtuese ndaj tokave shqiptare, vunë të gjitha forcat për ta penguar Kryengritjen e Malësisë së Mbishkodrës dhe për të mos lejuar që ajo të kthehej në kryengritje të përgjithshme.
Kryengritja e malësorëve ndeshi edhe në kundërshtimin e shteteve evropiane, sidomos të Rusisë e të Austro-Hungarisë, të cilat nuk donin turbullira në Ballkan. Në mënyrë të veçantë, u aktivizua monarkia Habsburge, e cila pengoi shtrirjen e kryengritjes në të gjithë vendin dhe u përpoq ta mbante lëvizjen shqiptare brenda kuadrit të kërkesave kulturore. Të njëjtin qëndrim mbajti edhe Italia.
Megjithëse Kryengritja e vitit 1911 nuk arriti të sendërtojë objektivat themelorë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ajo zë një vend të rëndësishëm në historinë e popullit shqiptar. Ajo shënoi një hap cilësor përpara në organizimin e lëvizjes kombëtare dhe ngriti në një shkallë më të lartë ndërgjegjen politike të shqiptarëve.
Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës, si nga ana organizative, ashtu edhe nga ajo ideore, shënoi një hap të madh përpara në krahasim me kryengritjen e vitit 1910. Ajo u zhvillua nën udhëheqjen e një qendre të vetme, të Komitetit të Podgoricës. Kulmin e saj kryengritja e arriti në qershor, kur duke miratuar (më 23 qershor) Memorandumin e Greçës, shpalli kërkesën e autonomisë së Shqipërisë, si program të mbarë lëvizjes kombëtare. Megjithatë, udhëheqja e saj, pavarësisht nga përpjekjet që bëri, nuk mundi të tërhiqte në kryengritjen e Shqipërisë së Veriut, krahinat e tjera të vendit dhe ta kthente atë në një kryengritje të përgjithshme.
Kryengritja e vitit 1911 i detyroi pushtuesit osmanë të hynin në bisedime me shqiptarët dhe t’u bënin atyre disa lëshime. Megjithëse këto lëshime ishin larg kërkesave kombëtare të shqiptarëve, përbënin ndërkaq një mbështetje për kërkesa më të përparuara në të ardhmen. Kryengritja nxori në pah çështjen shqiptare si një problem ndërkombëtar. Për këtë dëshmon, krahas të tjerave, edhe interesimi i diplomacisë angleze për kryengritjen dhe sidomos përkrahja prej Londrës e kërkesave kombëtare të shqiptarëve.
Kryengritja e vitit 1911 mund të mbahet si prologu i Kryengritjes së Përgjithshme shqiptare të vitit 1912.
Qeveria xhonturke edhe pas kësaj kryengritjeje vijoi politikën e saj shtypëse në Shqipëri. Ajo nuk u dha shqiptarëve as koncesionet që u bëri gjatë marrëveshjeve me kryengritësit. Sapo kryengritësit u kthyen në shtëpitë e tyre dhe u qetësua disi gjendja, ajo rifilloi politikën e mëparshme. Megjithëse kërkesat për t’u dhënë të drejta të njëllojta si të malësorëve edhe krahinave të tjera të vendit, u parashtruan në çdo anë të Shqipërisë, autoritetet zyrtare në qendër e në provinca u përpoqën ta ngushtonin hapësirën e zbatimit të marrëveshjes me kryengritësit shqiptarë. Në fillim qeveria ia njohu këto koncesione vetëm sanxhakut të Shkodrës, pastaj vetëm zonës së kryengritjes dhe, së fundi, malësorëve të riatdhesuar nga Mali i Zi, por jo gjithë Shqipërisë.
Ndërsa për shqiptarët marrëveshjet me xhonturqit qenë vetëm një armëpushim i përkohshëm i nevojshëm për të mbledhur forcat e për t’i dhënë goditjen përfundimtare sundimit osman në Shqipëri.

[CabOOM]

Kongresi i Dibrës (23-29 korrik 1909)
Në mars-prill të vitit 1910 u çelën shkolla shqipe në Mesare të Leskovikut, në Labovën e Poshtme (nga klubi “Drita” i Gjirokastrës), në fshatra të Çamërisë, si në Ninat, Konispol, Koskë, Janjar, Konicë, Mazarek etj. Në verën e atij viti u hapën shkolla shqipe në Tepelenë, në Tiranë, në Vlorë, në Zerqan, në Kaninë, në Leskovik etj. U bënë përçapje për ngritjen e shkollave të tjera shqipe pothuajse në të gjitha qytetet e Shqipërisë. Në fillim të vitit 1910 klubi i Dibrës mori nismën për hapjen e një numri të madh shkollash shqipe në këtë rreth.

Historia Shqiptare duhet te korigjoje keto pallavra.

Shkolla e pare Shqipe ne Diber eshte hapur ne Moglice, nga Hoxhe Moglica ne vitin 1904. Shkolla e pare Shqipe ne Diber mbas formimit te shtetit Shqiptar eshte hapur ne Trebisht, ne vitin 1914. Thuhet qe u hap nje dite me pare ne Peshkopi por kjo eshte histori pak vari lesht. Te dyja keto ne Golloborde.

Shkollat Shqipe jan hapur edhe me heret ne Diber. Por historia Shqiptare eshte pak si vari lesht.

https://www.gazetabulqiza.al/?p=846

http://www.gazetadibra.com/100-vjet-shkolle-shqipe-ne-peshkopi-dhe-ne-trebisht-te-gollobordes/

[Laberia]

Historia Shqiptare duhet te korigjoje keto pallavra.

Shkolla e pare Shqipe ne Diber eshte hapur ne Moglice, nga Hoxhe Moglica ne vitin 1904. Shkolla e pare Shqipe ne Diber mbas formimit te shtetit Shqiptar eshte hapur ne Trebisht, ne vitin 1914. Thuhet qe u hap nje dite me pare ne Peshkopi por kjo eshte histori pak vari lesht. Te dyja keto ne Golloborde.

Shkollat Shqipe jan hapur edhe me heret ne Diber. Por historia Shqiptare eshte pak si vari lesht.

https://www.gazetabulqiza.al/?p=846

http://www.gazetadibra.com/100-vjet-shkolle-shqipe-ne-peshkopi-dhe-ne-trebisht-te-gollobordes/

Je gabim. Pjesa e cituar nga ju nuk flet per hapjen e shkollave shqipe ne Diber por per Kongresin e Dibres.
Ka edhe dicka tjeter. Ne historine e Shqiperise nuk mund te permendet c`do shkolle qe hapej dhe mbyllej atehere. Ketu trajtohen problemet ne linja te pergjithshme. Neqoftese doni informacion me specifik dhe te detajuar, duhet qe te shkoni te parathenia e ketij kapitulli dhe mbasi te gjeni se cilet autore jane marre me problemin e arsimit ne periudhen ne fjale, duhet qe te interesohesh per librat, studimet, referatet shkencore qe kane shkruar keta autore dhe me siguri qe do ta gjeni diku edhe shkollen e Moglices.

[Laberia]

K R E U XIII

KRYENGRITJA E PËRGJITHSHME E VITIT 1912.
SHPALLJA E PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

1. PËRGATITJA E KRYENGRITJES

Acarimi i gjendjes politike.
Mbledhja e Taksimit (janar 1912)
Edhe pas marrëveshjeve që përfundoi me udhëheqësit e kryengritësve në vitin 1911, Porta e Lartë nuk ndërmori asnjë masë që do ta përmirësonte gjendjen ekonomike e arsimore të vilajeteve shqiptare, që vinte duke u rënduar. Ndihej mungesa e ushqimeve. Çmimi i drithit ishte 2-3-fishuar. Edhe artikujt e tjerë të konsumit të gjerë qenë shtrenjtuar. Shtimi i taksave e mbledhja me dhunë e detyrimeve shtetërore e përkeqësuan edhe më tej gjendjen. Nga ana tjetër, shqiptarët i shqetësonte edhe përgatitja për krijimin e aleancës ballkanike, konturet e së cilës po ravijëzoheshin në horizontin ballkanik.
Në këto rrethana qarqet e gjera atdhetare brenda dhe jashtë vendit filluan të mendonin për organizimin e një kryengritjeje të re, që duhej të fillonte në pranverën e ardhshme. Fillimi i luftës italo-turke (shtator 1911) që do të angazhonte një pjesë të madhe të forcave turke, krijonte kushte të favorshme për një kryengritje të përgjithshme shqiptare. Përveç kësaj, po bëhej gjithnjë e më e qartë se lufta italo-turke do të pasohej nga një luftë ballkanike, e cila do të çonte në shembjen e Perandorisë Osmane dhe do ta vinte Shqipërinë para rrezikut të copëtimit. “Aneksimi italian i Tripolit, - theksonte Ismail Qemali, - tregoi se parimi i tërësisë tokësore të Perandorisë Osmane nuk respektohej më. Tani ishte për t’u dyshuar nëse shtetet ballkanike do të qëndronin të qeta”.
Gjatë një udhëtimi që ndërmori në Evropë, në tetor të vitit 1911, Ismail Qemali, në takimet që pati në kancelaritë diplomatike të Francës, të Anglisë e sidomos të Austro-Hungarisë, u përpoq t’i bindte ato që të rishikonin politikën e ruajtjes së status quo-së në Ballkan, t’u provonte se ishte në interesin e tyre të ndiqnin një politike të re ballkanike, pjesë përbërëse e së cilës duhej të ishte edhe autonomia ose edhe pavarësia e Shqipërisë. Gjatë takimit me ambasadorin austro-hungarez në Paris, Ismail Qemali i foli për rrezikun që i kërcënohej Shqipërisë nga monarkitë fqinje. Shembja e sundimit osman në Ballkan, kur shqiptarët ende nuk njiheshin si komb më vete, i linte ata të pambrojtur përballë agresorëve të rinj. Një fat i tillë i shqiptarëve, theksoi ai, nuk ishte as në interesin e Vjenës. Ismail Qemali i propozoi Ballplacit të ndërhynte pranë Portës së Lartë dhe të kërkonte prej saj që ta njihte popullin shqiptar si “entitet etnik”. Ambasadori austro-hungarez në Paris, Sheçen, iu përgjigj Ismail Qemalit se Vjena “i jepte rëndësi të madhe ruajtjes së status quo-së territoriale në Ballkan dhe se nuk ndërhynte në punët e brendshme të Turqisë”.
Ndërkohë gjendja politike në Shqipëri vinte duke u acaruar. Gjatë vjeshtës u dendësuan kontaktet ndërmjet përfaqësuesve të viseve të ndryshme, që kishin si objekt diskutimi organizimin e kryengritjes, për sendërtimin e programit politik të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, të autonomisë së vendit.
Në dhjetor të vitit 1911 deputetët shqiptarë, midis të cilëve u dalluan Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina?, duke përfituar nga kriza që kishte mbërthyer Perandorinë Osmane dhe qeverisjen e xhonturqve, kërkuan edhe njëherë zbatimin e reformave politike, ekonomike e kulturore në Shqipëri, të cilat kishin si qëllim të fundit ta shtynin Portën e Lartë të njihte kombësinë shqiptare dhe të drejtën e saj për t’u vetëqeverisur.
Në muajin janar të vitit 1912 Hasan Prishtina u përpoq të bindte Asim Beun, ministrin e Jashtëm të Perandorisë Osmane, se ishte në interesin e shtetit osman që qeveria të deklaronte zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë. Por xhonturqit, duke menduar se kjo kërkesë do të çonte në shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria, e hodhën poshtë atë.
Përballë këtij qëndrimi të qeverisë xhonturke, deputeti i Kosovës, Hasan Prishtina, më 11 janar 1912 shpalosi dhe njëherë në parlament kërkesat kombëtare të shqiptarëve. Pasi foli për mohimin e të drejtave kombëtare të shqiptarëve, shkeljen e të drejtave kushtetuese dhe për terrorin e pashembullt të ushtruar mbi popullsinë shqiptare, ai dënoi ashpër politikën e egër shoviniste që po ndiqte qeveria në trevat shqiptare. Hasan Prishtina e kërcënoi qeverinë me një kryengritje të re nëse nuk plotësoheshin kërkesat kombëtare të shqiptarëve.
Fjalimi i guximshëm i Hasan Prishtinës e detyroi vezirin e madh që të replikonte ashpër me të, duke e akuzuar si rebel që kërkonte t’i vinte zjarrin Perandorisë.
Në rrethet më të përparuara patriotike shqiptare po përforcohej gjithnjë e më shumë bindja se të drejtat kombëtare dhe përparimi ekonomik e kulturor i popullit shqiptar nuk mund të siguroheshin tashmë me anën e luftës parlamentare.
Përvoja e luftës trivjeçare (1909-1911) e shqiptarëve kundër regjimit xhonturk kishte provuar domosdoshmërinë e krijimit të një qendre të vetme drejtuese dhe udhëheqëse të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Përpjekja e parë për bashkërendimin e luftës së të gjitha trevave shqiptare kundër zgjedhës xhonturke u bë në Stamboll.
Pas këshillimeve, që u zhvilluan ndërmjet Ismail Qemalit dhe Hasan Prishtinës më 12 janar 1912, u vendos të mbahej një takim i një grupi personalitetesh të jetës politike shqiptare. Takimi u bë në mesin e muajit janar, nën kryesinë e Ismail Qemalit, në shtëpinë e Syrja Vlorës, në lagjen Taksim të Stambollit. Në të morën pjesë, përveç Ismail Qemalit, Hasan Prishtinës e Syrja Vlorës, edhe Myfid Libohova, Esat Toptani, Aziz Vrioni, Bedri Pejani, Mustafa Kruja e të tjerë.
Mbledhja e Taksimit ripohoi përfundimin se shqiptarëve, për të siguruar të drejtat kombëtare e politike, nuk u kishte mbetur rrugë tjetër përveç organizimit të një kryengritjeje të përgjithshme. Aty u diskutua gjithashtu për aspektet organizative të lëvizjes së armatosur në Shqipëri. Rol i veçantë, sidomos në fillim të veprimeve luftarake që do të ndërmerreshin në pranverën e ardhshme, iu caktua Kosovës. Kryengritja do të shtrihej edhe në viset e tjera të vendit, megjithatë, do të ishte Kosova ajo që do të mbante peshën kryesore në rrafsh ushtarak. Organizimin e forcave kryengritëse në verilindje të Shqipërisë e mori përsipër Hasan Prishtina. Esat Toptani premtoi të merrej me organizimin e kryengritjes në Shqipërinë e Mesme dhe në Mirditë. Myfit Libohova, Aziz Vrioni e Syrja Vlora u zotuan të ngrinin në luftë çetat e Jugut.
Ismail Qemali mori përsipër të siguronte, me ndihmën materiale të kolonive shqiptare të mërgimit, armë dhe të holla (15 mijë pushkë të tipit të ri mauzer dhe 10 mijë napolona ar). Ai do të vijonte njëkohësisht përpjekjet për të siguruar mbështetjen e diplomacisë evropiane dhe të opinionit publik të jashtëm.
Nga të gjithë pjesëmarrësit e mbledhjes së Taksimit vetëm Ismail Qemali, Hasan Prishtina e ndonjë tjetër u përpoqën të përmbushnin detyrimet e tyre.

Përpjekjet për sigurimin e aleatëve
Një nga detyrat parësore të kryengritjes së armatosur që po përgatitej mbetej sigurimi i aleatëve ose të paktën sigurimi i krahëve të forcave kryengritëse gjatë ndeshjes me forcat ushtarake osmane
Hasan Prishtina, pas shpërndarjes së parlamentit, hyri në bisedime me deputetë arabë e kurdë dhe u bëri thirrje atyre që t’i kundërviheshin me kryengritjen e armatosur politikës nacionaliste dhe asimiluese të xhonturqve.
Ndërkohë, Ismail Qemali vazhdoi përçapjet diplomatike pranë kancelarive të Fuqive të Mëdha në disa prej kryeqyteteve evropiane. Duke njohur qëndrimin e shteteve fqinje ndaj çështjes shqiptare, ai iu shmang vizitës në kryeqytetet ballkanike.
Edhe Hasan Prishtina, me t’u kthyer nga Stambolli në Kosovë, u përpoq të siguronte bashkëpunimin me lëvizjen bullgaro-maqedone në Shqipërinë Lindore. Për këtë qëllim pati një takim me ish-deputetin e Shkupit në parlamentin osman, Pavllov, të cilit i kumtoi se për të shpëtuar nga politika panturke e xhonturqve, që po u sillte pasoja shumë të rënda si shqiptarëve, ashtu edhe maqedonëve, ishte e domosdoshme të organizohej një kryengritje e përbashkët, për të arritur krijimin e një shteti autonom shqiptaro-maqedon. I sigurt në fitoren e forcave kryengritëse shqiptare, Hasan Prishtina nuk kërkoi angazhimin e menjëhershëm të palës maqedone. Ajo mund të bashkohej me kryengritjen pasi të shihte frytet e para të luftës së shqiptarëve. Por Pavllovi, pasi u këshillua me qendrën e lëvizjes bullgaro-maqedone (me verhovistët) në Sofje, u përgjigj se “bullgarët nuk mundeshin kurrsesi të merrnin pjesë në kryengritje”. Kjo përgjigje diktohej nga angazhimi i Sofjes në aleancën ballkanike që po përgatitej, me të cilën Bullgaria shpresonte të përmbushte planet e saj aneksioniste ndaj trojeve shqiptare.
Beogradi mbajti qëndrim të ndryshëm nga ai i Sofjes. Duke parashikuar shpërthimin e afërt të një lufte ballkanike kundër Perandorisë Osmane, kur edhe aleanca ballkanike ishte duke përfunduar, Serbia mendonte se ishte në interesin e saj që shqiptarët të hidheshin sërish në luftë kundër sundimit osman. Beogradi parashikonte që gjatë konfrontimit shqiptaro-turk do të dobësoheshin të dyja palët dhe kështu do t’i lehtësohej atij realizimi i planeve aneksioniste ndaj trevave shqiptare. Por Beogradi donte që kryengritja në Shqipëri të shpërthente kur Serbia ta ndjente veten të gatshme për t’u ndeshur me Turqinë. Serbia u lidh me krerë të lëvizjes shqiptare në Kosovë dhe u premtoi atyre t’i furnizonte me armë, por me kusht që të mos nguteshin për të filluar kryengritjen dhe të mos kërkonin autonominë e Shqipërisë.
Rëndësi të posaçme për fatin e kryengritjes do të kishte qëndrimi që do të mbanin ndaj saj Fuqitë e Mëdha të Evropës dhe në radhë të parë ato të Adriatikut. Duke shpresuar të gjente mbështetje në Londër, Hasan Prishtina iu drejtua së pari konsullit britanik në Shkup. Hasan Prishtina i deklaroi atij se shqiptarët kishin zgjedhur tani si mjet për të shpëtuar nga dhuna xhonturke dhe nga ndjekjet që i bëheshin kulturës së tyre kombëtare luftën e armatosur, se kishin vendosur “me ba nji lëvizje t’armatosun kundra sundimit turk”. Për këtë kërkonin përkrahjen e Anglisë. Konsulli u shpreh i gatshëm t’ia përcillte menjëherë këtë kërkesë Londrës. Pas disa ditësh ai i njoftoi Hasan Prishtinës se vendi i tij nuk kishte interesa në Ballkan, prandaj as nuk do ta kundërshtonte dhe as nuk do ta përkrahte kryengritjen kundërosmane të shqiptarëve.
Kujdes të veçantë udhëheqësit e kryengritjes i kushtuan qëndrimit të Perandorisë Dualiste. Hasan Prishtina hyri në lidhje edhe me kryekonsullin austro-hungarez në Selanik, Kral. Edhe Vjena nuk premtoi ta ndihmonte kryengritjen shqiptare. Me këtë rast, Krali kërkoi që Lëvizja Kombëtare Shqiptare të mbetej në kuadër të një lëvizjeje paqësore e kufizuar me kërkesa kulturore, arsimore dhe ekonomike. Ai u mundua t’i mbushte mendjen Hasan Prishtinës se “mirëqenia e shqiptarëve nuk realizohej me revolucion, por me evolucion”. Edhe përfaqësuesit konsullorë të Vjenës në Shkodër, në Manastir e në Prizren u bënë të ditur krerëve shqiptarë dhe komiteteve të fshehta se qeveria e tyre ishte e interesuar për ruajtjen e gjendjes ekzistuese në Ballkan dhe të tërësisë territoriale të Perandorisë Osmane. Si rrjedhim, në rast se do të shpërthente kryengritja në Shqipëri, ata nuk do ta ndihmonin. Përveç kësaj, kryengritësit do të quheshin nga Fuqitë e Mëdha fajtorë për prishjen e paqes.
Në këto rrethana atdhetarët, deri në prag të kryengritjes, nuk arritën të siguronin në Evropë armët e nevojshme. Kjo i detyroi krerët e lëvizjes në Kosovë që t’i drejtonin sytë nga vendet fqinje. Mali i Zi, ndryshe nga viti i kaluar, duke qenë edhe nën trysninë e Austro-Hungarisë, mbajti një qëndrim të rezervuar ndaj përpjekjeve të shqiptarëve për organizimin e kryengritjes. Cetina u deklaroi krerëve të Gjakovës dhe të Pejës, që u orvatën të hynin në lidhje me të, se nuk do të pranonte të zhvillonte bisedime me ta.
Ndryshe nga Mali i Zi, Serbia u tregua e gatshme që t’i furnizonte shqiptarët me armë. Qysh në vitin 1911 dhe sidomos në fillim të vitit 1912 autoritetet serbe hynë në lidhje me krerë të Kosovës, me Hasan Hysen Budakovën, Iljaz Agushin, Mahmut Zajmin, Bajram Daklanin, Sadik Ramën e Gjurgjevikut dhe me Ramadan Shabanin e më pas edhe me Isa Boletinin. Disa shkuan deri në Beograd, ku u takuan me funksionarë të ministrisë së Jashtme dhe me Nikolla Pashiqin. Beogradi vuri përsëri si kusht të parë, për të siguruar ndihmën e Serbisë, dorëheqjen nga çdo synim për të fituar autonominë administrative të Shqipërisë. Edhe koha kur do të fillonte kryengritja, sipas Serbisë duhej përcaktuar në marrëveshje me autoritetet serbe. Prandaj edhe sasia e armëve të siguruara në Serbi ishte tejet e kufizuar. Megjithatë, Beogradi nuk nxori pengesa për kalimin e armëve në Shqipëri përmes kontrabandës, e cila, në pragun e shpërthimit të kryengritjes mori përmasa të mëdha.
Përballë këtyre rrethanave udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare bënë të gjitha përpjekjet që kryengritja të fillonte sa më parë, duke pasur si kërkesë kryesore formimin e një shteti autonom shqiptar.
Përgatitjet për kryengritjen e përgjithshme përkuan me zgjedhjet parlamentare. Më 18 janar 1912 xhonturqit shpallën shpërndarjen e parlamentit. Sipas kushtetutës, zgjedhjet e reja duhej të bëheshin në vjeshtë, por, për të mos i dhënë kohë opozitës të shtonte ndikimin në provinca, xhonturqit vendosën që ato të zhvilloheshin menjëherë, që në muajin shkurt. Ata synonin të fitonin shumicën absolute në parlamentin e ri. Ligji i zgjedhjeve, veç të tjerave, i kufizonte shumë të drejtat e kombësive joturke të Perandorisë dhe lejonte hapësira të gjera për manipulimin e listave të zgjedhësve nga autoritetet qeveritare.
Shtypi patriotik dhe në mënyrë të veçantë gazeta “Liri e Shqipërisë”, si edhe shoqëritë e komitetet atdhetare brenda e jashtë vendit, duke u përfshirë në fushatën elektorale, i bënin thirrje popullit që të mos votonte për ata kandidatë që kishin braktisur interesat e atdheut dhe që ishin propozuar nga xhonturqit, por të zgjidhnin deputetë atdhetarë të sprovuar, si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Bajram Topulli, Ismail Haki Strazimiri, Ibrahim Temo, Aqif pashë Elbasani, dr. Haki Mborja etj. Xhonturqit, nga ana e vet, mobilizuan njerëzit e tyre për të penguar zgjedhjen e atdhetarëve shqiptarë në parlament. Organet e xhandarmërisë bënin presion mbi zgjedhësit e dytë për t’i detyruar që të miratonin kandidatët e Komitetit “Bashkim e Përparim”.
Malësorët e Mbishkodrës, të zhgënjyer nga premtimet e xhonturqve, që nuk zbatuan marrëveshjen e gushtit të vitit 1911, nuk morën pjesë në votime.
Shpërdorimet e qeverisë xhonturke gjatë fushatës së zgjedhjeve e acaruan edhe më shumë situatën në vend. Ministri i Jashtëm turk, Asim Beu, pranoi para ambasadorit austro-hungarez në Stamboll se “shkaku i kryengritjes në Shqipëri janë gabimet e bëra në zgjedhjet”.



2. SHPËRTHIMI I KRYENGRITJES DHE VEPRIMET
E PARA TË ARMATOSURA
(MARS - MAJ 1912)

Dështimi i misionit të Komisionit të reformave
Gjendja e vështirë e krijuar në Shqipëri i shtyu autoritetet xhonturke të dërgonin në Shqipëri një komision qeveritar të kryesuar nga ministri i Brendshëm Haxhi Adil beu. Me pretekstin se do të hetonte në vend nevojat e administratës dhe të popullsisë, kinse për të përgatitur reforma administrative, Komisioni u përpoq të forconte pushtetin e tronditur të xhonturqve, posaçërisht aparatin administrativ, ushtarak e gjyqësor. Por detyra e tij kryesore ishte t’i largonte shqiptarët nga lëvizja kryengritëse. Jo rastësisht ai e filloi veprimtarinë e tij në vilajetin e Kosovës e më pas në atë të Shkodrës, të cilat kishin qenë vatrat e kryengritjeve të mëdha kundërosmane.
Shqiptarët, duke njohur qëllimet e vërteta të Komisionit, i bënë atij kudo një pritje të ftohtë, madje edhe armiqësore. Në Prishtinë ai u bojkotua nga banorët e qytetit dhe të rrethinave.
Komisioni vizitoi qytetet kryesore të Shqipërisë i shoqëruar nga forca ushtarake. Ai u prit me pushkë në Kosovë, ku u detyrua të çante rrugën me anën e artilerisë. Më 7 mars, kur ministri turk po kalonte nga Peja në Gjakovë, i shoqëruar nga dy batalione, u sulmua nga forcat kryengritëse të komanduara nga Mahmut Zajmi në rrugën Pejë-Gjakovë, në afërsi të fshatit Strellc. Këtu u zhvilluan luftime të ashpra që zgjatën disa orë. Komisioni mundi të hynte në Gjakovë vetëm pasi siguroi besën e bajraktarëve të atjeshëm, ndërsa eskorta që e shoqëronte ndeshi përsëri në pritën e shqiptarëve, në rrugën e kthimit për në Pejë, afër fshatit Strellc ku, sipas burimeve konsullore austro-hungareze, la 30 të vrarë dhe 50 të plagosur.
Edhe forcat që u dërguan në drejtim të Prizrenit për t’i hapur rrugën Komisionit u sulmuan nga kryengritësit më 11 mars midis fshatrave Racë e Moglicë. Pas tri ditë luftimesh ushtritë turke i sprapsën kryengritësit vetëm pasi përdorën forcat e artilerisë. Një sulm tjetër po aq i fuqishëm u ndërmor nga forcat kryengritëse, të komanduara nga Ramadan Zaskoci, kundër Komisionit dhe trupave që e shoqëronin në bregun e djathtë të Drinit, gjatë udhëtimit të tyre nga Prizreni në Shkodër.
Përpjekjet më të ashpra gjatë kohës që ministri i Brendshëm qëndroi në Kosovë u bënë në Krumë të Hasit. Më 21 mars 1912, 800 ushtarë dhe 60 xhandarë të pajisur me topa u drejtuan kundër 200 kryengritësve, të prirë nga Mahmut Zajmi, që kishin mbështetjen e popullsisë së Gjakovës dhe të rrethinave të saj. Sipas udhëzimeve të autoriteteve xhonturke, shkoi në Has pranë kryengritësve katolikë, fandë e mirditas imzot Ndre Mjeda për t’i bindur që të ktheheshin në shtëpitë e tyre. Por ata i thanë se të gjithë shqiptarët ishin vëllezër, myslimanë e të krishterë, prandaj nuk do të veçoheshin si katolikë, por të gjithë së bashku, pa dallim feje, do të kërkonin zbatimin e 12 pikave që iu dhanë malësorëve disa muaj më parë, si dhe shpalljen e një faljeje të përgjithshme.
Në fillim të prillit kryengritësit e Pejës i dërguan një ultimatum qeverisë, në të cilin kërkonin si masa më të para hapjen e shkollave shqipe në Shqipëri me shkronjat kombëtare, caktimin e nëpunësve shqiptarë dhe kryerjen e shërbimit ushtarak brenda kufijve të Shqipërisë. Këto kërkesa nuk përfshinin ende idenë e një autonomie të plotë të Shqipërisë. Megjithatë, kryengritësit e Kosovës, siç shkruante shtypi, duke u bërë jehonë ngjarjeve në këtë trevë, ishin të gatshëm të paraqisnin kërkesa më të përparuara politike, të kërkonin “autonomi të plotë ose vetëqeverisje”.
Sulmet e forcave kryengritëse kundër ushtrisë osmane, vazhduan edhe gjatë udhëtimit të ministrit të Brendshëm, Haxhi Adil beu, në Shqipërinë e Mesme e të Jugut, deri në Manastir e në Janinë.
Kudo që shkoi komisioni i reformave, i kryesuar nga Haxhi Adil beu, ndërhyri në fushatën elektorale për të përkrahur kandidatët e Komitetit “Bashkim e Përparim”. Për këtë Adil Beu përdori gjithfarë formash, duke filluar nga ndërrimi arbitrar i vendvotimeve, rryshfetet, kërcënimet e shantazhet e ndryshme, burgosjen e ithtarëve të opozitës dhe deri te mjetet e dhunës e forca e armëve. Vetëm në këtë mënyrë xhonturqit arritën të siguronin shumicën absolute në parlament.
Të gjitha masat që ndërmori Komisioni, si shtimi i xhandarmërisë, ngritja e burgjeve, forcimi i aparatit burokratik-administrativ osman, hapja e rrugëve të reja për lehtësimin e lëvizshmërisë së forcave ushtarake osmane, në vend që ta qetësonin gjendjen, i ashpërsuan më tej kontradiktat ndërmjet popullit shqiptar dhe sundimtarëve osmanë. Prandaj Luigj Gurakuqi i quajti këto reforma “shtypje dhe shtrëngime të reja që ndezën një zjarr të ri”. Pra, misioni i Haxhi Adil beut nuk bëri gjë tjetër veçse përshpejtoi shpërthimin në mbarë Shqipërinë të kryengritjes së përgjithshme, që ishte duke u përgatitur prej kohësh.

Shpërthimi i kryengritjes
Pas përgatitjeve të para për kryengritjen e përgjithshme u shtuan veprimet e armatosura dhe u kalua në krijimin e çetave, të cilat vepronin veçanërisht në Kosovë, ku u ndërmorën, siç u pa, edhe sulme kundër Komisionit të reformave. Moszbatimi i marrëveshjeve të gushtit të vitit 1911, vënia e taksave të reja dhe keqësimi i gjendjes ekonomike në vend e shtuan pakënaqësinë e popullit në fillim të vitit 1912. Gjendja u acarua më tej për shkak të përpjekjeve të autoriteteve xhonturke për manipulimin e zgjedhjeve, për të penguar çeljen e shkollave shqipe, si dhe për të imponuar alfabetin arab në shkolla.
Veprimtarët më të përkushtuar të komiteteve të fshehta e të shoqërive atdhetare të mërgimit iu vunë organizimit të kryengritjes dhe furnizimit të luftëtarëve me armë e me municione. Brenda vendit, përveç komiteteve që vepronin në Kosovë, me organizimin e çetave merreshin edhe komitetet e Manastirit, të Korçës, të Çamërisë, të Vlorës, të Elbasanit, të Dibrës etj., ndërsa jashtë vijonte veprimtarinë e tij Komiteti italo-shqiptar me Nikollë Ivanajn në krye. Në muajin prill Ismail Qemali rikrijoi në Korfuz një komitet të ri. Në dyjavorin e dytë të muajit prill ai, së bashku me Luigj Gurakuqin, u hodhën në Shqipëri për të organizuar kryengritjen, ku qëndruan afro tri javë, i pari në Shqipërinë e Jugut dhe i dyti në atë të Veriut.
Një kontribut të veçantë për blerjen e armëve dhe futjen e tyre në Shqipëri dhanë mërgimtarët e Rumanisë. Për përgatitjen e kryengritjes ndihmuan gjithashtu kolonitë shqiptare në ShBA, sidomos Federata “Vatra” dhe gazeta e saj “Dielli”. Një propagandë të gjerë për kryengritjen bëri shtypi i kolonive dhe veçanërisht gazeta “Liri e Shqipërisë” (Sofje), e drejtuar nga Kristo Luarasi.
Qendër e gjithë kësaj veprimtarie organizative e politike vijoi të ishte vilajeti i Kosovës. Me organizimin e forcave të kryengritjes së përgjithshme merreshin Hasan Prishtina dhe komandantët e çetave, si Mahmut Zajmi, Zefi i Vogël e të tjerë. Për shkak të rolit të veçantë që luante në përgatitjen e kryengritjes shqiptare, xhonturqit u orvatën ta zhduknin Hasan Prishtinën me anën e një atentati, i cili mbeti një tentativë e dështuar.
Ndërkaq u shtuan aksionet e armatosura të shqiptarëve kundër autoriteteve turke. Në mesin e muajit prill në Prizren u vra kryetari i komitetit xhonturk, u sulmua burgu dhe u liruan të gjithë të burgosurit.
Autoritetet vendore të Gjakovës bënë një përpjekje për ta shtypur këtë revoltë para se ajo të merrte përpjesëtime të gjera. Në mesin e muajit prill dy batalione qeveritare sulmuan kryengritësit e përqendruar në Has, por u thyen keq dhe u tërhoqën në Gjakovë.
Për të vendosur një bashkërendim të veprimeve të forcave kryengritëse në rrafsh krahinor, më 21 prill 1912 u mblodhën në Krasniqe në “Kuvendin e katër bajraqeve” krerët e Malësisë së Gjakovës, të Krasniqes, të Hasit, të Gashit e të Rekës, të cilët i parashtruan një varg kërkesash valiut të Shkupit. Duke e ndier veten të pafuqishëm përballë kryengritësve, kajmekami (nënprefekti) i Gjakovës për të fituar kohë, u premtoi atyre se brenda 15 ditëve do të vinte një përgjigje pozitive nga qendra e vilajetit për kërkesat e tyre. Ndërkaq, në drejtim të Gjakovës u dërguan nga Korpusi i 7-të i Shkupit dy batalione ushtarësh.
Kryengritësit mbajtën në afërsi të Gjakovës së rrethuar një miting të jashtëzakonshëm, nga i cili iu dërgua një ultimatum nënprefektit të Gjakovës dhe komandantit të ushtrisë, Xhavit Pashës, ku u parashtruan edhe njëherë kërkesat e tyre: kthimi i armëve, hapja e shkollave shqipe, kryerja e shërbimit ushtarak brenda vilajeteve shqiptare, zgjedhja e mydyrëve (e krahinarëve) nga paria e vendit, caktimi i nëpunësve shqiptarë, ulja e taksës së bagëtisë, ndreqja e rrugëve etj. Në të njëjtën kohë kryengritësit vendosën të hynin në qytet dhe të shtinin në dorë depon e armatimit e të municionit.
Pas vendimit që komandantët e forcave kryengritëse morën në Rekë, nisi sulmi mbi Gjakovë. Forcat e Rekës dhe të Krasniqes, të prirë nga Bajram Daklani, Zefi i Vogël, Ali Binaku, Qerim Binaku, Bajram Mani dhe Zog Abdyli, përparuan në drejtim të Çabratit. Forcat e Hasit, nën komandën e Miftar Sylës, sulmuan nga ana e Urës së Tabakëve. Sulmi mbi qytet filloi në mëngjesin e 11 majit. U zhvilluan luftime të përgjakshme që zgjatën tri ditë. Edhe pse u vunë nën zjarrin e dendur të mitralozave dhe të artilerisë, kryengritësit luftuan me vendosmëri. Por për mungesë të municioneve, u detyruan të pranonin një armëpushim dhjetëditor që u arrit me ndërmjetësinë e Riza bej Kryeziut. Megjithatë sulmi mbi Gjakovë pati jehonë në trevat e tjera dhe përshpejtoi përfshirjen e popullsisë së tyre në luftën e armatosur.
Udhëheqësit shqiptarë vijuan punën për zgjerimin e kryengritjes. Më 5 maj 1912 mbërriti nga Shkupi në Drenicë Hasan Prishtina, që iu kushtua bashkimit e organizimit të forcave shqiptare. Ai u mbështet tek Ahmet Delia në Prekaz dhe Sadik Ramë Gjurgjeviku në rrethinat e Pejës.
Më 6 maj u mbajt nën kryesinë e Nexhip Dragës mbledhja e Shalës, në të cilën u vendos që edhe kjo krahinë të bashkohej me kryengritjen.
Ndërkohë, forcat kryengritëse shtuan goditjet kundër trupave armike në rrethinat e Pejës, afër Istogut. Popullsia e Pejës, më 6 maj 1912, ngriti krye. Komanda osmane nisi me shpejtësi në drejtim të Pejës dy batalione. Por çetat e Mahmut Zajmit, me të cilin tani qe bashkuar atdhetari dibran Hasan Ballanca, dhe ato të Zefit të Vogël, të mbështetura edhe nga 500 kryengritës të Prekorupës, i goditën këto batalione gjatë rrugës dhe i shpartalluan. Luftimet vijuan gjatë 11-14 majit edhe pasi Istogu qe rrafshuar nga artileria osmane.
Sulmet e kryengritësve kundër ushtrive osmane vijuan në Pejë edhe dhjetë ditë të tjera. Gjatë këtyre luftimeve u vranë 400 ushtarë osmanë. Më 20 maj repartet ushtarake ndihmëse të nisura nga Mitrovica hynë në Pejën e rrethuar, ku u bashkuan me garnizonin e ngujuar atje. Edhe këtu, ashtu si në Gjakovë, u vendos një armëpushim ndërmjet kryengritësve dhe autoriteteve të Pejës. Vetë valiu që ndodhej atëherë në Pejë pranoi një pjesë të kërkesave të kryengritësve dhe pikërisht që forcat osmane të nënprefekturës të ndryheshin në qytet dhe që kadiu e komandanti i xhandarmërisë të largoheshin nga postet e tyre zyrtare, por nuk pranoi kërkesën për largimin e mytesarifit të Pejës. Autoritetet lokale premtuan gjithashtu se do të kërkonin nga Porta e Lartë që t’u jepte përgjigje pozitive të gjitha kërkesave të parashtruara nga kryengritësit.
Lëvizja kryengritëse u shtri edhe në sanxhakun e Prishtinës. Më 9 maj 1912 një çetë shqiptare u përlesh me repartin e xhandarmërisë në Llap e në Koshutovë dhe u ndërmor një sulm mbi depon e armëve e mbi postën e xhandarmërisë në Vuçiternë. Prefekti i Prishtinës kërkoi të shpallej gjendja e jashtëzakonshme, por popullsia e këtij qyteti, ajo e Prizrenit, e Vuçiternës, e Mitrovicës, e Gjilanit dhe e Gjakovës i bënë të ditur valiut se, po të merrej kjo masë, ata të gjithë do të dilnin në mal. Kjo i detyroi autoritetet ta pezullonin vendimin për të shpallur gjendjen e jashtëzakonshme. Ndërkaq krerët e lëvizjes në Prishtinë kërkuan nga valiu anulimin e zgjedhjeve parlamentare të manipuluara nga qeveritarët xhonturq, mbylljen e shkollave turke dhe kthimin e armëve të grumbulluara një vit më parë.
Porta e Lartë vazhdonte të përqendronte në Kosovë forca të reja ushtarake që dërgoheshin nga provincat e tjera të Perandorisë. Më 23 maj arriti në Ferizaj divizioni i nizamëve nga Stambolli, i specializuar për kryerjen e detyrave të veçanta dhe i pajisur me armatime e mjete moderne luftarake. Në fundin e majit 1912 ishin angazhuar drejtpërsëdrejti në luftime 19 mijë ushtarë, të pajisur me mitroloza e topa dhe 700 kalorës, që drejtoheshin nga komandanti i Korpusit të 7-të të Shkupit, gjeneral Ismail Fadil pasha, ndërsa forcat osmane të përqendruara në Kosovë ishin shumë më të mëdha.
Me gjithë mungesat në të holla, në armatime e në materiale luftarake, numri i kryengritësve rritej çdo ditë. Sipas shtypit të kohës ai kishte arritur në maj 1912 në 15 mijë veta.

Kuvendi i Junikut (21-25 maj 1912)
Zgjerimi i veprimeve luftarake të kryengritësve shtroi si një detyrë të ngutshme bashkërendimin dhe organizimin e kryengritjes në shkallë kombëtare. Të parët që e ndjenë këtë nevojë të organizimit ishin udhëheqësit e forcave kryengritëse të Kosovës. Në thirrjen drejtuar popullit shqiptar në fillim të muajit maj nga Malësia e Gjakovës shtrohej kërkesa e bashkimit të kryengritësve nën drejtimin e një komiteti të vetëm kombëtar, i cili, duke pasur edhe një organ shtypi në gjuhë të huaj, të propagandonte programin e luftës së armatosur të popullit shqiptar: “Lirinë administratore të Shqypëniës”. Thirrja ishte nënshkruar nga Mahmut Zajmi, Bajram Daklani, Zefi i Vogël, Pjetër Çeli, Halil Mehmeti, Idriz Jaha, Hasan Ballanca dhe nga Sali Hoxhë Elbasani, si sekretar i përgjithshëm.
Përmasat që po merrte lëvizja kryengritëse në trevat verilindore të vendit bënë të mundur organizimin e shtrirjen e kryengritjes në të gjithë Shqipërinë dhe bashkimin e të gjitha forcave rreth një programi politik kombëtar. Për këto qëllime u vendos të thirrej në Junik një kuvend shqiptar.
Sulmi i kryengritësve mbi Gjakovë krijoi kushte të volitshme për mbajtjen e kuvendit, sepse forcat e Korparmatës së 7-të osmane (me qendër në Ferizaj) u detyruan të përqendroheshin atje. Ministri i Brendshëm turk deklaroi atëherë në parlament se “kryengritësit shqiptarë po u krijonin udhëheqësve të tyre mundësitë për të mbajtur lirisht kuvendin në Junik”.
Kuvendi u mblodh në Junik më 21-25 maj 1912, me nismën e Hasan Prishtinës. Në të morën pjesë 250 delegatë nga vilajeti i Kosovës, si dhe nga sanxhakët e Dibrës, të Shkodrës dhe të Elbasanit; ishin gjithashtu disa përfaqësues nga krahinat e Jugut.
Me përpjekjet e Hasan Prishtinës, që u mbështet nga Bajram Curri?, Isa Boletini e të tjerë, Kuvendi arriti të paralizonte qëndrimet e elementëve turkomanë, të cilët kishin depërtuar në radhët e pjesëmarrësve, dhe të neutralizonte lëkundjet e krahut të moderuar. Me vendimet e Junikut do të bashkohej edhe Riza bej Kryeziu. Misioni “i paqes” i dërguar në Junik nga mytesarifi i Pejës nuk arriti t’i bindte pjesëmarrësit e Kuvendit të hiqnin dorë nga kryengritja e armatosur. Madje, anëtarët e tij u mbajtën peng në Junik për disa ditë. Shumica e pjesëmarrësve të Kuvendit u treguan të vendosur për vazhdimin e kryengritjes. Në Kuvend u lidh besa dhe u vendos të ndërmerrej një kryengritje e përgjithshme kundër sundimit të huaj. Krerët autonomistë, në kundërshtim me parinë turkomane të Kuvendit, shpallën këtu programin politik të kryengritjes, i cili u miratua nga Kuvendi dhe iu dorëzua qeverisë së Stambollit. Programi përmbante këto kërkesa: njohjen e autonomisë së Shqipërisë, vendosjen e administratës shqiptare, caktimin e gjuhës shqipe me alfabetin kombëtar si gjuhë zyrtare, ngritjen e flamurit shqiptar në të gjithë vendin, emërimin e një stërnipi të familjeve “princore” shqiptare si guvernator të përgjithshëm dhe garancinë e Fuqive të Mëdha për plotësimin e këtyre kërkesave.
Vendimet e Kuvendit të Junikut i dhanë një shtytje të mëtejshme kryengritjes së përgjithshme shqiptare. Ato u përkrahën edhe nga kuvendet dhe komitetet e viseve të tjera të Shqipërisë.
Pas këtij Kuvendi qeveria turke mori masa të reja ushtarake për të penguar shtrirjen e mëtejshme të kryengritjes. Krahas saj, xhonturqit, duke u mbështetur edhe në parinë turkomane, ndërmorën një fushatë shpifjesh kundër vendimeve të Junikut, kundër kryengritësve dhe udhëheqësve të tyre, të cilët i quajtën vegla të të huajve. Xhonturqit për t’iu kundërvënë këtyre vendimeve u përpoqën të organizonin edhe tubime të veçanta, por këto tubime u bojkotuan nga shqiptarët. Menjëherë pas Kuvendit u trilluan telegrame drejtuar qeverisë, si ai i bërë gjoja në emër të popullsisë së Prizrenit, në të cilin dënoheshin “kryengritësit dhe ngatërrestarët” e rrethinave të Gjakovës e të Pejës, shprehej besnikëria e parisë turkomane ndaj sunduesve osmanë, si edhe kundërshtimi i tyre ndaj alfabetit latin. Xhonturqit nxitën gjithashtu parinë turkomane të Tetovës të ngrihej kundër disa “rebelëve qëllimkëqinj të rajoneve të Pejës e të Gjakovës, (të cilët) në kuvendet e mbledhur në emër të Shqipërisë, kanë shfaqur haptazi kërkesa të jashtëligjshme”. Me protesta të tilla të sajuara u bashkuan edhe përfaqësues të parisë së Prishtinës. Në telegramet e elementëve turkomanë të Tiranës e të Durrësit vendimet e Junikut paraqiteshin si kërkesa të individëve a të një pakice njerëzish. Telegrame me përmbajtje të njëjtë iu dërguan Stambollit edhe nga paria turkomane e Dibrës, e Shkodrës dhe e Shkupit.
Hasan Prishtina dhe atdhetarë të tjerë iu vunë punës për të vënë në jetë vendimet e Kuvendit të Junikut. Ai lëshoi një shpallje në gjuhën turke dhe në gjuhë të tjera, drejtuar “Shqiptarëve liridashës dhe botës së qytetëruar”, në të cilën theksonte se “pas përpjekjesh të pafrytshme për sigurimin e të drejtave kombëtare me mjete ligjore, përmes zbatimit të kushtetutës, shqiptarëve nuk u mbeti rrugë tjetër veç asaj të rrëmbimit të armëve. Është momenti kur vendoset fati i Shqipërisë: vdekja ose liria e saj”, përfundonte thirrja e Hasan Prishtinës.
Pasi kaloi afati i armëpushimit me autoritetet turke, kryengritësit vijuan luftën për të vënë në jetë vendimet e Kuvendit të Junikut.

[Laberia]

3. DREJT KRYENGRITJES SË PËRGJITHSHME
(31 MAJ - QERSHOR 1912)

Zgjerimi i veprimeve luftarake në viset e tjera të Kosovës
Përballë një kryengritjeje të re shqiptare të fuqishme dhe të organizuar, me një program politik që u shpall botërisht në Kuvendin e Junikut, xhonturqit përqendruan forca të shumta ushtarake në Kosovë. Në Ferizaj u sollën tri regjimente të Divizionit I të Stambollit. Në Mitrovicë ishin përqendruar një regjiment i plotë, një batalion pushkatarësh dhe dy bateri artilerie; në Prishtinë një regjiment kalorësie dhe një bateri artilerie; në Prizren një regjiment kalorësie dhe në Pejë një regjiment tjetër këmbësorie. Në Gjakovë ndodheshin në gatishmëri një regjiment këmbësorie, një regjiment artilerie fushore dhe një batalion pushkatarësh. Në Pazar të Ri, në Senicë, në Beranë e në Guci kishte nga dy batalione dhe në Plavë një regjiment nizamësh e një kompani mitralozash.
Përballë tyre qëndronin forcat e kryengritësve, që ishin gjysmë të armatosur, por të vendosur për të luftuar për çlirimin e vendit. Në fundin e majit kryengritësit filluan veprimet e organizuara luftarake kundër trupave turke. Të parët u hodhën në luftë, pas Kuvendit të Junikut, kryengritësit që vepronin në Rrafshin e Dukagjinit dhe që udhëhiqeshin nga Hasan Prishtina e nga Bajram Curri.
Një pjesë e këtyre forcave, rreth 2 000 veta, të përqendruara në fshatin Strellc, nën drejtimin e Isa Boletinit, të Bajram Daklanit, të Sadik Ramës, të Mahmut Zajmit, të Zefit të Vogël etj., filluan më 31 maj sulmin mbi Pejë, ku asgjësuan pozicionet ushtarake dhe postat e xhandarmërisë të rrethinave të saj. Luftimet ishin të rrepta dhe zgjatën disa ditë. Garnizoni i qytetit ishte në prag të kapitullimit. Por në ndihmë të tij erdhën forca të reja ushtarake. Divizioni XIX i nizamëve, që mbërriti nga Mitrovica, pas përleshjes me forcat kryengritëse në fshatin Strellc (Klinë) arriti të futet në qytet. Kryengritësve shqiptarë iu desh të përballonin për dy ditë e dy netë kundërsulmin e këtyre formacioneve të mëdha ushtarake, të pajisura me teknikën luftarake të kohës. Më 6 qershor 1912, për mungesë armësh e municionesh, kryengritësit u detyruan të tërhiqeshin në drejtim të Gucisë dhe të Beranës. Grupi i parë sulmoi në Guci kazermat e ushtrisë dhe pastaj vijoi rrugën për t’u bashkuar në Krasniqe me grupin tjetër, që kishte marrë drejtimin e Beranës. Autoritetet malazeze kishin marrë masa të mos u lejonin kryengritësve të kalonin kufirin dhe të hynin në Mal të Zi. Përgjithësisht, gjendja e kryengritësve në këtë zonë ishte mjaft e vështirë.
Megjithatë kryengritësit vazhduan të vepronin me sukses në drejtime të tjera. 2 000 kryengritës sulmuan më 9-10 qershor kazermat ushtarake të Gucisë, shtinë në dorë një sasi të madhe armësh e municionesh. Prej andej iu drejtuan Krasniqes për t’u bashkuar me forcat e atjeshme shqiptare. Një grup tjetër, i përbërë nga 2 300 kryengritës, qe tërhequr në anët e Rugovës. Këto veprime luftarake, që u zhvilluan në pjesën perëndimore të vilajetit të Kosovës, shënuan një kthesë të rëndësishme në ecurinë e mëtejshme të kryengritjes.
Kryengritës të tjerë të viseve të Hasit, të Gashit dhe të Bytyçit, nën drejtimin e Bajram Currit, goditën katër batalione të përqendruara në Qafën e Prushit. Forcat qeveritare u thyen keq, duke lënë në duart e shqiptarëve municione, armë, mitraloza e topa, që u përdorën për armatosjen e kryengritësve. Ata lanë gjatë këtij luftimi 300 të vrarë, të plagosur e robër lufte.
Suksesi i kryengritësve në Qafë të Prushit ushtroi ndikim në popull dhe, siç theksonte Hasan Prishtina, i dha një shtytje të fuqishme lëvizjes së armatosur edhe në viset e tjera. Kjo fitore bëri të aktivizoheshin edhe elementët opozitarë në radhët e oficerëve të garnizoneve ushtarake në viset verilindore e lindore të Shqipërisë.
Ndërkohë, 4 000 ushtarë osmanë rrethuan më 30 qershor 1912 Boletinin, ku gjendeshin 1 500 kryengritës nën komandën e Isa Boletinit. Këtu u zhvilluan luftime të rrepta, gjatë të cilave turqit lanë rreth 100 ushtarë të vrarë. Artileria turke hodhi mbi fshatin Boletin më shumë se 1 200 predha. Pas dy javë luftimesh, kryengritësit u detyruan të tërhiqeshin nga Boletini në drejtim të Pazarit të Ri.
Përkundrejt goditjeve që kryengritësit u dhanë forcave qeveritare në Rrafshin e Dukagjinit, xhonturqit ushtruan një terror të pashembullt mbi popullsinë shqiptare. Valiu i Kosovës, Masar Beu, njoftonte më 30 qershor telegrafisht Adil Beun, ministrin e Punëve të Brendshme, se “burgosja dhe internimi i familjeve të kryengritësve nuk i tremb shqiptarët, por i ka nxitur edhe më shumë; në çdo çast pritej që ata të sulmonin nga të gjitha anët”.
Kryengritja shqiptare po merrte përpjesëtime gjithnjë e më të mëdha dhe po shndërrohej gradualisht në një kryengritje të përgjithshme, në të cilën merrnin pjesë shtresa të ndryshme shoqërore, fshatarë, qytetarë, oficerë dhe ushtarë shqiptarë, që kishin dezertuar nga ushtria osmane. Si rrjedhim, kryengritja mori karakter të gjerë popullor.
Kryengritja shqiptare shpërtheu në kushtet e thellimit të krizës së Perandorisë Osmane dhe të acarimit të gjendjes ndërkombëtare në Ballkan, kur shtetet ballkanike po bënin përpjekje për një aleancë ndërmjet tyre. Më 13 mars 1912 u nënshkrua Traktati i miqësisë dhe i aleancës ndërmjet Serbisë e Bullgarisë. Në “Aneksin e fshehtë” të tij bëhej fjalë edhe për ndarjen e tokave shqiptare midis aleatëve. Më 29 maj u nënshkrua Traktati greko-bullgar dhe në korrik Mali i Zi e Bullgaria përfunduan një marrëveshje verbale.
Të gjitha këto zhvillime politike e diplomatike në Gadishullin Ballkanik nuk mund të mos ndikonin në veprimet dhe në taktikën e udhëheqjes së kryengritjes shqiptare.

Revolta antiqeveritare në ushtri
Në kushtet kur përpjekjet e qarqeve patriotike shqiptare për të siguruar aleatë në grupin e shteteve evropiane dhe të atyre ballkanike nuk dhanë fryt, kur edhe përçapjet për një aleancë me lëvizjen bullgaro-maqedone (verhoviste) nuk gjetën mbështetje në Sofje, udhëheqësit e kryengritjes u përpoqën të shfrytëzonin, jo pa sukses, luftën politike për pushtet ndërmjet xhonturqve e kundërshtarëve të tyre politikë. Kjo nuk ishte e lehtë të arrihej dhe përbënte një çështje mjaft delikate, sepse mbartte pasoja komprometuese, të rrezikshme për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Komitetet shqiptare zhvilluan midis ushtarëve dhe sidomos midis oficerëve të trupave osmane një agjitacion të dendur kundër Komitetit “Bashkim e Përparim”. Në këto kushte nisi bashkëpunimi me shoqëritë e fshehta, që vepronin në radhët e ushtrisë osmane dhe që drejtoheshin nga “Grupi i oficerëve shpëtimtarë” (“Halasqar zabitan gurubu”), si dhe me partinë opozitare “Hyrriet ve Ittilaf” (“Liri dhe marrëveshje”). Në Rumeli pothuajse të gjithë oficerët shqiptarë ishin pjesëtarë ose simpatizantë të “Grupit të oficerëve shpëtimtarë”.
Kryengritja shqiptare ndikoi, nga ana e saj, në çorientimin e paralizimin e ushtrisë, që u shoqërua me dezertimin e ushtarëve dhe të oficerëve, madje edhe me revoltat e tyre kundër qeverisë xhonturke.
Më 21 qershor të vitit 1912 një grup oficerësh e ushtarësh (8 oficerë dhe 140 ushtarë) të batalionit të parë të regjimentit të 49-të të këmbësorisë, të udhëhequr nga oficeri shqiptar Tajar Tetova, i njohur për ndihmesën e madhe që kishte dhënë në fitoren e Revolucionit xhonturk (1908), lanë kampin pranë Manastirit dhe dolën në mal. Së bashku me Tajar Tetovën dolën në mal edhe oficerë të tjerë shqiptarë, si Xhelal Preveza, Kasem Kolonja, Melek Kolonja (Frashëri), Ahmet Bejtaga (Kavaja) e të tjerë. Më pas me kryengritjen u bashkuan reparte të tëra, si batalioni që komandohej nga major Xhenabi Adili nga Gjakova.
Në Dibër pati gjithashtu ushtarakë që u bashkuan me kryengritjen. Në këtë ndikoi shtrirja e kryengritjes në këtë sanxhak. Komiteti i fshehtë i klubit të Dibrës, sipas udhëzimeve që pati marrë nga Klubi qendror i Manastirit, vendosi të hidhej në kryengritje, jo vetëm “për me kërkue lirinë e mësimit të gjuhës sonë, por, - siç shprehej Ismail Haki Peqini që ishte atje me shërbim, - për me ngritë flamurin kuq e zi”. Rreth 50 veta nga qyteti e rrethinat, nën komandën e Dan Camit, u tubuan tek Ura e Spilës. Me ta u bashkuan edhe oficerët Ismail Haki Deveja, Ismail Haki Libohova dhe Ibrahim Gjakova.
Të arratisurit, që i takonin Korpusit të 7-të, ishin, sipas burimeve diplomatike e konsullore të kohës, “të gjithë shqiptarë”. Lëvizja kundërqeveritare përfshiu edhe forcat e xhandarmërisë. Kështu nisi në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane ai që u quajt “revolucioni ushtarak”.
Shtabi i Korparmatës së Manastirit formoi reparte të veçanta për ndjekjen e të arratisurve. Ndërkaq autoritetet e vilajetit u detyruan të kërkonin zëvendësimin e oficerëve dhe sjelljen e forcave të reja ushtarake nga Anadolli. Më 1 korrik arriti në Manastir nga Dardanelet Divizoni IV i nizamëve.
Në shpalljen që oficerët e arratisur publikuan më 21-22 qershor, demaskonin regjimin antikushtetues e çnjerëzor të xhonturqve që po shkatërronte Perandorinë, si dhe “zullumin”, politikën e padrejtësive dhe të terrorit, që ata po ushtronin prej vitesh në Shqipëri. Këto ishin arsyet që ushtarakët e arratisur u solidarizuan me bashkatdhetarët shqiptarë, “të cilët, - siç thuhej në shpallje, - kanë ngritur krye për të treguar atdhetarizmin e tyre dhe vetëmohimin patriotik kundër të gjithë atyre që i kanë sjellë vendit gjithë ato të këqija”. Ushtarakët kërkonin dorëheqjen e menjëhershme të qeverisë, shpërndarjen e parlamentit dhe dekretimin e zgjedhjeve të reja, dërgimin në gjyq të personaliteteve më të larta qeveritare, ushtarake e politike xhonturke, si Ibrahim Hakiu, Mahmut Shefqeti, Said e Rifat Pasha, Talat e Xhavit Beu, si edhe shefi i shtabit të përgjithshëm. Ata deklaruan se pa u plotësuar këto kërkesa nuk do t’i lëshonin armët.
Këto kërkesa të ushtarakëve të arratisur ishin larg programit të kryengritjes shqiptare. Ndryshe nga oficerët e arratisur, kryengritësit shqiptarë, siç kishin vendosur në Kuvendin e Junikut, nuk luftonin si opozita itilafiste për rrëzimin e një “kabineti të keq” dhe për zëvendësimin e tij me një “kabinet të mirë”. Por edhe disa oficerë, pjesëmarrës të lëvizjes opozitare në radhët e ushtrisë, kishin pranuar të përfshihej në programin e tyre edhe një nen i veçantë në të mirë të shqiptarëve, që të parashikonte të paktën njohjen e disa privilegjeve për ta. Mbi këtë bazë në radhët e tyre u bë një debat i ashpër rreth një programi të përbashkët ndërmjet shqiptarëve dhe opozitës ushtarake (ku kishte edhe elementë nacionalistë ekstremë), në të cilin të përfshiheshin edhe kërkesa të tilla si zbatimi i decentralizimit administrativ dhe njohja e autonomisë për shqiptarët. Por drejtuesit e lëvizjes opozitare ushtarake nuk i pranuan kërkesat kombëtare të shqiptarëve.
Ndryshe nga këta ushtarakët shqiptarë ndiqnin “qëllime thjeshtësisht nacionaliste”, shqiptare, dhe ishin në lidhje të ngushtë me krerët e kryengritjes në Shqipërinë e Veriut, si dhe me lëvizjen në krahinat e Toskërisë. Ndërkaq, opozita, megjithëse synonte ta shpëtonte vendin nga sundimi i Komitetit Xhonturk, kërkonte të mbante në këmbë Perandorinë Osmane dhe në kuadër të saj edhe panturkizmin e osmanizmin. Megjithatë, qarqet politike e ushtarake opozitare kërkonin të përfitonin nga kryengritja shqiptare për të rrëzuar nga pushteti xhonturqit.
Edhe qëndrimi i udhëheqjes së kryengritjes shqiptare kundrejt opozitës itilafiste e sidomos ndaj asaj ushtarake ishte nën ndikimin e fuqishëm të dy faktorëve: të gjendjes së keqe materialo-ushtarake e financiare të kryengritësve dhe të zhvillimit të ecurisë së bisedimeve ndërmjet shteteve ballkanike për vendosjen e një aleance politiko-ushtarake që rrezikonte tërësinë e trojeve shqiptare. Në këto kushte edhe kuadrot ushtarakë shqiptarë, nismëtarë të revoltës në radhët e ushtrisë, u detyruan të bashkëpunonin me kundërshtarët e tjerë politikë të xhonturqve, sipas një platforme të kufizuar. Kështu u pranuan vetëm disa lëshime për shqiptarët, siç ishin: të ktheheshin armët e mbledhura; të shpallej amnisti e përgjithshme, e cila do të përfshinte të gjithë të dënuarit politikë e ordinerë të rajoneve të tyre; të mos dërgoheshin shqiptarët në vende të tjera për kryerjen e shërbimit ushtarak; të paguheshin paratë për rregullimin e shtëpive të shkatërruara gjatë operacioneve ushtarake të tanishme dhe të mëparshme; të merreshin anëtarë të komisioneve të pajtimit të gjaqeve edhe vendas; të hapeshin nëpër vende të ndryshme rrugë dhe të ngriheshin shkolla etj.
Rrethet atdhetare shqiptare brenda e jashtë vendit mbajtën një qëndrim kritik kundrejt kësaj marrëveshjeje. Gjithësesi, pika e marrëveshjes për zbatimin e politikës së decentralizimit administrativ të Perandorisë Osmane, e pranuar edhe nga opozita ushtarake turke, kuptohej nga rrethet atdhetare shqiptare si një hap përpara drejt realizimit të autonomisë shqiptare.
Komitetet e fshehta shqiptare punuan për të bindur oficerët turq që të fusnin në programin e tyre edhe kërkesën e autonomisë së Shqipërisë, ose, të paktën, njohjen e privilegjeve të tyre të kahershme. Këto kërkesa nuk u pranuan nga opozita që vijoi përpjekjet për t’i dhënë fund krizës politike në vend nëpërmjet programit të saj të moderuar. Edhe pas kësaj komitetet shqiptare hynë në bisedime me opozitën ushtarake për të vendosur një program të përbashkët. Por edhe opozita ushtarake, ashtu si lëvizja opozitare, e kryesuar nga itilafistët, ishte kundër autonomisë së Shqipërisë.
Përballë zgjerimit të lëvizjes opozitare në radhët e ushtrisë osmane udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Kosovë dhe në vise të tjera nuk e patën të lehtë që në këto bashkëbisedime të arrinin në pranimin e programit të tyre kombëtar të miratuar në Kuvendin e Junikut.
Ndërkohë, qeveria vazhdoi të merrte masa për të shtypur kryengritjen shqiptare dhe revoltën e ushtarakëve. Emërimi i Xhavit Pashës si komandant i përkohshëm i Korparmatës së 6-të, dëshmonte për vazhdimin nga qeveria të një politike të ashpër.
Të ndodhur përpara një ushtrie osmane prej më shumë se 60 mijë vetash dhe përballë qëndrimesh intransigjente të opozitës, krerët e kryengritjes shqiptare, për të arritur bashkëpunimin e të gjitha forcave kundër qeverisë xhonturke, u tërhoqën përkohësisht nga platforma e miratuar në Junik. Në fund të qershorit ata botuan në gazetën “Ikdam” një deklaratë të nënshkruar ndërmjet të tjerëve edhe nga Riza Gjakova, Hasan Prishtina, Jahja Prizreni, Isa Boletini e të tjerë, e cila ishte hartuar në frymën e kërkesave të opozitës. Pasi theksonin lidhjet e tyre me Perandorinë Osmane dhe me Kalifatin, ata shpallnin se ishin ngritur për të mbrojtur “konstitucionin e vërtetë”, që ishte qëllimi i përbashkët i të gjitha forcave opozitare në Perandorinë Osmane. Në deklaratën e krerëve të kryengritjes së Kosovës thuhej gjithashtu se shqiptarët qenë të detyruar t’u drejtoheshin armëve për shkak të nevojës që kishte vendi për disa ligje, në përputhje me kushtet e veçanta. Me këto ligje nënkuptohej edhe plotësimi i të drejtave kombëtare të shqiptarëve kryengritës. Megjithatë, as ato dhe as kërkesa e autonomisë së Shqipërisë nuk përmendeshin në këtë deklaratë.
Qëndrime të tilla, edhe pse të detyruara nga rrethana e synime të caktuara, mbartnin me vete rrezikun e identifikimit si të lëvizjes opozitare të ushtarakëve shqiptarë, ashtu edhe të kryengritjes së armatosur të shqiptarëve me lëvizjen e përgjithshme opozitare itilafiste.
Komitetet e atdhetarët shqiptarë me të drejtë shprehën shqetësimin se bashkëpunimi sipas kësaj platforme do të bënte që programi itilafist të mbulonte ose të errësonte programin kombëtar të kryengritësve shqiptarë. Për këtë shqetësim bënte fjalë edhe Luigj Gurakuqi, kur shkruante në gazetën “Liri e Shqipërisë” më 10 korrik 1912, se “Mund ta ndihmojmë, në qoftë se na duket mirë, lëvizjen ushtarake që të rrëzojmë armikun e përbashkët..., por duke vënë në krye ... Shqipërinë tonë të fortë e të lirë, me kufi të shquar e me gjuhë e me zakone të njohura e të nderuara”.
Pas deklaratës së udhëheqësve të kryengritjes në Kosovë opozita ushtarake vendosi t’i përkrahte ata dhe të ndikonte mbi repartet ushtarake turke që edhe këto të bashkoheshin me kryengritësit. Por xhonturqit kishin ende forca ushtarake besnike, që u bënë qëndresë të ashpër kryengritësve shqiptarë.

4. SHTRIRJA E KRYENGRITJES NË VILAJETET E TJERA

Zgjerimi i veprimeve luftarake në viset e tjera
Sukseset e kryengritësve në Kosovë i dhanë një shtytje të mëtejshme lëvizjes kombëtare në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, forcuan gatishmërinë e popullsisë së tyre për t’u hedhur në kryengritjen e armatosur.
Një nga vatrat e luftës së armatosur të shqiptarëve kundër regjimit xhonturk u bënë krahinat e Mirditës e të Lezhës. Në Mirditë që në fund të muajit prill kishin filluar sulmet kundër postave të xhandarmërisë. Në fillim të muajit maj zadrimorët dhe mirditasit u ndeshën me forcat osmane, numri i të cilave arrinte në 2 500 veta, që ishin dërguar për zbatimin e reformës në armën e xhandarmërisë në zonën e Mirditës. Luftimet zgjatën pesë ditë dhe u zhvilluan në vijën Vjerdhë-Gomsiqe-Naraç. Ato nuk arritën t’i thyenin kryengritësit, midis të cilëve qe radhitur edhe at Shtjefën Gjeçovi, dhe u detyruan të sprapsen, duke lënë dhjetëra të vrarë e të plagosur.
Shtimi i radhëve të kryengritësve në këto treva krijoi kushtet për të ndërmarrë veprime luftarake të përmasave më të mëdha. Më 11 maj 1912, në mbledhjen e organizuar në fshatin Zejmen, 30 përfaqësues të Bregut të Matit, të Kthellës, të Malësisë së Lezhës e të Mirditës lidhën “Besën Shqiptare” dhe vendosën të sulmonin Lezhën. Por përfaqësuesi konsullor austro-hungarez në Shkodër, Fon Zambaur, i këshilloi kryengritësit (me anën e sekretarit të peshkopit të Shkodrës) që të hiqnin dorë nga sulmi i planifikuar mbi qendrën e krahinës. Ndërkohë, autoritetet osmane dërguan përforcime nga Shkodra, çka e bëri më të vështirë çlirimin e qytetit.
Më 15 qershor, në vendin e quajtur Qafa e Trapit, të besëlidhurit e kësaj treve u përleshën me forca të mëdha osmane, të mbështetura edhe nga artileria. Kryengritësit lanë tetë të vrarë, midis të cilëve edhe dy gra. Forcat armike u tërhoqën me humbje të mëdha në Lezhë, ndërsa kryengritësit u përqendruan në Pëdhanë.
Më 21-22 qershor malësorët e Bregut të Matës u zunë pritë forcave osmane që po shkonin prej Lezhës në Tiranë dhe pas një përpjekjeje që zgjati tri orë i thyen ato. Turqit lanë dhjetëra ushtarë e xhandarë të vrarë e të plagosur, midis tyre edhe katër oficerë. Por edhe nga kryengritësit pati të vrarë e të plagosur.
Pas sukseseve të para kryengritja në këto anë u zgjerua më shumë. Në krye të saj u vu Gjeto Coku e të tjerë, që tani luftonin në një zonë të gjerë nga Kepi i Muzhlit e deri në Shëngjin. Kryengritësit vendosën kontrollin mbi rrugën Tiranë-Shkodër, ndërprenë linjat telegrafike, duke rrezikuar kështu sigurinë e forcave osmane në veri të Shqipërisë.
Ndërkohë u përfshi në kryengritje, në shkallë më të gjerë, grupi i kryengritësve në Shqipërinë e Mesme, i udhëhequr nga Abdi Toptani, që zhvilloi luftime me njësitë turke në Tiranë, në Shijak e në Krujë.
Po në qershor lëvizja e armatosur nisi të shtrihej në zonën e Dibrës, ku nën udhëheqjen e Ismail Strazimirit u ngritën fshatarët e Çidhnës, të Arrasit e të Muhurit. Malësorët e Nëntë Maleve të Dibrës së Epërme dhe të Poshtme thirrën “Kuvendin e Dheut”, te vendi i quajtur Gropa e Ujkut, ku u kërkua largimi i forcave ushtarake dhe i postave të xhandarmërisë, hapja e shkollave shqipe, anulimi i detyrimeve të vergjisë dhe kryerja e shërbimit ushtarak në vend. Ndërkohë, rreth 300 ushtarë osmanë, që ndërmorën një sulm kundër kryengritësve në zonën e Gjurasit, të Homeshit, të Dardhës e të Reçit, u thyen nga fshatarët e këtyre anëve dhe të shpartalluar u detyruan të ktheheshin në Dibër prej nga nuk guxuan të dilnin më.
Dalja në mal e Tajar Tetovës dhe e ushtarakëve të tjerë të bashkuar me të, ndikoi në zgjerimin e lëvizjes kryengritëse në zonën e Dibrës, sidomos në atë të Korçës e të Kolonjës. U vendos një bashkëpunim i grupit të Tajar Tetovës me çetat e Sali Butkës e të Izet Zavalanit dhe u bashkuan me kryengritësit mjaft krerë të tjerë të Jugut.
Ndërkaq kishte filluar riorganizimi i çetave kryengritëse, si dhe krijimi i çetave të reja në jug të vendit, ku vepronin Themistokli Gërmenji?, Sali Butka, Spiro Bellkameni, Memduh Zavalani etj. Ato u përleshën me forcat turke në zonën e Frashërit e të Kolonjës. Çetat merreshin edhe me asgjësimin e elementëve tradhtarë, vegla të xhonturqve. Por në këto treva nuk qenë mënjanuar ende luhatjet e elementëve të moderuar, ku bënte pjesë edhe Myfit Libohova. Këta ngurronin të fillonin luftën e armatosur në shkallë të gjerë. Sali Nivica u bënte thirrje shqiptarëve të Jugut që të kapërcenin qëndrimet pritëse, të bashkoheshin me kryengritjen duke vendosur lidhje me Hasan Prishtinën.



Çlirimi i territoreve të gjera të Kosovës
Porta e Lartë ndërmori masa të reja dhune ndaj popullsisë së pambrojtur e sidomos ndaj familjeve të kryengritësve. Në shpalljen që publikoi më 6 korrik 1912 Fadil Pasha, komandant i Korpusit të 7-të, i cilësoi udhëheqësit e kryengritjes, Hasan Prishtinën, Zejnullah Vuçiternën, Isa Boletinin, Xhemal Prishtinën, Riza Gjakovën, Bajram Currin, Ahmet Gjakovën, Mahmut Zajmin nga Peja, Sali Gjilanin etj., si “tradhtarë” dhe deklaroi se, po të mos dorëzoheshin brenda tri ditëve, do t’u digjeshin kullat, do t’u internoheshin familjet dhe do t’u konfiskoheshin pasuritë.
Terrori qeveritar ishte më i egër sidomos në vatrat më të nxehta të kryengritjes në Shqipëri, në rrethet e Prishtinës, të Mitrovicës dhe të Vuçiternës. Autoritetet osmane arrestuan këtu familjet e udhëheqësve dhe të pjesëmarrësve të thjeshtë të kryengritjes (si atë të Bajram Currit e të tjerë) dhe duke i mbajtur peng synonin t’i përdornin si mjet presioni ndaj tyre. Me vendosjen e gjendjes së jashtëzakonshme dhe ngritjen e gjyqeve të posaçme praktikuan sërish si më 1910 rrahjet publike të njerëzve. Këto masa u bënë shkak për protesta të popullsisë shqiptare sidomos të asaj të qyteteve.
Ndërkohë vazhduan dezertimet në ushtrinë osmane. Më 5 korrik një batalion nuk pranoi të zbatonte urdhrin e komandantit të ushtrisë në Ferizaj për t’u hedhur në luftë kundër Isa Boletinit. Të nesërmen një batalion tjetër nuk pranoi të shkonte në Gjilan. Ushtarët i deklaronin komandës së tyre se ata ishin gati ta mbronin Perandorinë nga armiqtë e jashtëm, por jo të luftonin kundër shqiptarëve.
Në fundin e qershorit kryengritësit, të udhëhequr nga Hasan Prishtina, Isa Boletini, Ahmet Prekazi, Zehnullah Vuçiterna, Xhemal Prishtina etj., u hodhën në sulm në zonën Drenicë-Mitrovicë, Podujevë-Prishtinë. Pas sukseseve të para në rrugën Mitrovicë-Pejë dhe Podujevë-Prishtinë kryengritësit e Shalës, të Llapit e të Gollakut, të mbledhur afër Vuçiternës, lidhën besën për ta çuar luftën deri në fund. Më 28-29 qershor kryengritësit e këtyre rretheve të udhëhequr nga Hasan Prishtina shpartalluan tek Ura e Sitnicës, pranë Mitrovicës, dy batalione ushtarësh osmanë, që u detyruan të tërhiqeshin në Mitrovicë.
Në të njëjtën kohë kryengritësit përballuan në zonën e Boletinit operacionin që ndërmori kundër tyre komanda osmane. Nga data 30 qershor deri më 2 korrik 1912, 4 000 forca turke, të pajisura me artileri, nën komandën e Fadil Pashës rrethuan kullën e Isa Boletinit, përkrah të cilit qenë rreshtuar 1 500 kryengritës. Sulmi mbi kullën filloi më 3 korrik, pas një bombardimi të dendur me artileri. Luftimet vijuan më shumë se dymbëdhjetë orë. Ushtria turke la këtu rreth 100 të vrarë e të plagosur, ndërsa kryengritësit u tërhoqën, një pjesë (nën udhëheqjen e Isa Boletinit) drejt Pazarit të Ri, ndërsa pjesa tjetër drejt Llapit, nga Podujeva.
Më 9 korrik kryengritësit e Malësisë së Gjakovës, të udhëhequr nga Bajram Curri, rrethuan dhe shpartalluan tri batalione.
Më 10 korrik shqiptarët e Llapit dëbuan xhandarët dhe rrethuan 300 ushtarë e 50 xhandarë të përqendruar në Podujevë. Autoritetet e atjeshme mbetën të veçuara pa asnjë lidhje me qendrën e prefekturës. Kryengritësit zunë gjithashtu pozitat strategjike në drejtim të Prishtinës, prenë lidhjet telefonike midis Ferizajt e Gjakovës, Vuçiternës e Mitrovicës, Ferizajt e Prishtinës dhe Prishtinës e Podujevës.
Një betejë e rreptë u zhvillua më 12 korrik në hyrje të Fushës së Llapit. Forcat osmane u nisën drejt kësaj zone nga dy drejtime për t’i futur kryengritësit në mes dy zjarresh. Fadil Pasha në krye të tetë batalioneve u nis nga Prishtina, ndërsa një kolonë tjetër këmbësorie e shoqëruar me artileri nga Vuçiterna. Forcat kryengritëse, të përbëra nga 2 000 veta, rezistuan në hyrje të Fushës së Llapit për gjashtë orë në një betejë të pabarabartë dhe të përgjakshme, në të cilën ushtria la 56 të vrarë e 60 të plagosur. Pas kësaj artileria osmane filloi të qëllonte dhe të shkatërronte fshatrat e pambrojtura.
Ndërkohë popullsia shqiptare e qytetit të Prishtinës u grumbullua para prefekturës dhe kërkoi ndërprerjen e menjëhershme të veprimeve luftarake. Ajo i paralajmëroi autoritetet turke se do të bashkohej me kryengritësit nëse, nuk ndërpritej terrori. Edhe banorët e Mitrovicës, të Pazarit të Ri e të Vuçiternës i mbyllën pazaret. Në telegramet që popullsia e Prishtinës dhe e Mitrovicës i dërgoi sulltanit e senatit, kërkohej dorëheqja e qeverisë, shpërndarja e parlamentit dhe shpallja e zgjedhjeve të rregullta. Në Mitrovicë populli i shpalli të pushuar nga puna zëvendësprokurorin, komisarin e policisë dhe disa punonjës të tjerë të urryer. Fitore të rëndësishme në luftën kundër sunduesve osmanë arriti grupi i zonës Gjilan-Prizren dhe Lumë-Tetovë, i udhëhequr nga Idriz Seferi, Islam Spahiu, Mehmet pashë Deralla etj. Në gjysmën e parë të korrikut, pasi kishin shpartalluar repartet xhonturke të strukura nëpër qytete, ata kishin çliruar krahina të tëra në trevën juglindore të Kosovës.
Ndërkohë forcat kryengritëse, nën komandën e Bajram Currit, i shkaktuan ushtrisë turke në Has humbje të rënda, rreth 300 të vrarë e të plagosur dhe shumë ushtarë të zënë robër. Pas një përleshjeje të shkurtër në Qafën e Prushit, 250 ushtarë e 5 oficerë u dorëzuan me të gjitha armatimet. Kryengritësit shtinë në dorë 800 pushkë. Prej këtej forcat kryengritëse marshuan drejt Gjakovës dhe e rrethuan qytetin për herë të dytë. Më 13 korrik kryengritësit, të drejtuar nga Bajram Curri, Riza Beu (Kryeziu) dhe Mahmut Zajmi, u futën në lagjet e jashtme të qytetit të Gjakovës.
Sukseset e kryengritësve, si dhe turbullirat në Prishtinë, në Mitrovicë, në Vuçiternë, në Pazar të Ri dhe në qytete të tjera, e nxitën të vepronte edhe opozitën ushtarake. Oficerët e shtabit të Divizionit I të nizamëve në Gjakovë hynë në bisedime me kryengritësit për të ndërprerë luftimet. Më 15 korrik, pas arritjes së marrëveshjes, në emër të ushtrisë e të popullsisë iu përcoll telegrafisht sulltanit dhe komandës së lartë kërkesa për dorëheqjen pa vonesë të qeverisë, për shpërndarjen e parlamentit e të Komitetit xhonturk, për shpalljen e zgjedhjeve të reja, si dhe për ndërprerjen e operacioneve ushtarake kundër kryengritësve. Sulltanit iu dërgua një telegram tjetër me po këtë përmbajtje dhe me nënshkrimet e 78 oficerëve e përfaqësuesve të parisë. Me kryengritësit u bashkuan edhe oficerët e divizioneve të Mitrovicës, të Selanikut, të Manastirit, të Shkupit dhe të Edrenesë. Në telegramet me të njëjtën përmbajtje që i dërguan Stambollit ata e paralajmëruan se, në rast se nuk plotësoheshin kërkesat e tyre, do të marshonin me ushtri drejt kryeqytetit.
Më 17 korrik kryengritësit hynë në Gjakovë pa ndeshur ndonjë qëndresë. Një pjesë e mirë e oficerëve dhe e ushtarëve u bashkuan me ta për t’u hedhur më pas bashkërisht drejt Prishtinës.
Prishtina u bë në ato ditë të korrikut qendër e tubimeve të parisë shqiptare nga Gjilani, Presheva, Vuçiterna dhe nga Mitrovica. Këtu qenë ftuar edhe përfaqësues nga Pazari i Ri, Prizreni, Peja, Gjakova dhe nga Rozhaja. Prej këtej paria e Kosovës i dërgoi sulltanit e senatit kërkesën për ndërrimin e ministrave, shpërndarjen e parlamentit dhe shpalljen e zgjedhjeve të reja. Ky tubim shënon hapin e parë që paria qytetare bëri për të përkrahur kryengritjen. Stambollit iu deklarua që, në rast se kërkesat e tyre nuk do të plotësoheshin, ata do të bashkoheshin me kryengritjen e armatosur.
Ndërkaq u shtuan veprimet luftarake të kryengritësve edhe në viset e tjera të Shqipërisë. Në fillim të muajit korrik kryengritësit elbasanas dogjën prefekturën dhe prenë rrugën që lidhte Elbasanin me Tiranën. Më 4 korrik kryengritësit morën Krujën e mbrojtur nga 600 ushtarë. Garnizoni u detyrua të mbyllej në kështjellën e qytetit. Në të njëjtën kohë grupe të tjera kryengritësish hynë në Shijak, ku shtinë në dorë depon e municioneve. Kavaja ishte e rrethuar nga forcat kryengritëse. Komanda osmane, me qëllim që të rimerrte Krujën, dërgoi katër batalione (rreth 3 000 forca) nga Shkodra dhe tri batalione nga Tirana, të pajisura me artileri. Pas përpjekjeve të ashpra, që u zhvilluan më 8 korrik, kryengritësit, përballë epërsisë së armikut, u detyruan ta lënë qytetin (Krujën).
Po në këtë kohë gjallërohet lëvizja e çetave të armatosura po merrte hov edhe në viset e Jugut. Në korrik vepronte në rrethet e Gjirokastrës çeta e studentëve shqiptarë të Selanikut e të qendrave të tjera, që ishte formuar me nismën e Salih Gjukës, me të cilin u bashkua edhe Dervish Hima, duke u vënë në krye të saj. Çeta prej rreth 40 vetash zbarkoi në fillim të korrikut nga Korfuzi në Ksamil, hyri në lidhje me çetat e tjera të Shqipërisë së Jugut dhe zhvilloi në këto vise një veprimtari të gjerë politike e ushtarake në të mirë të kryengritjes shqiptare. Në fillim të korrikut katërmbëdhjetë atdhetarë nga qyteti i Korçës dolën në mal për t’u bashkuar me kryengritësit. Çetat e këtij rajoni hynë në bashkëpunim me forcat e Tajar Tetovës. Ato goditën në Kolonjë ushtrinë e komanduar nga Dajlan bej Qafëzezi, që ishte vënë në shërbim të autoriteteve. Atij i shkuan në ndihmë 500 forca qeveritare nga Korça. Luftimet e Kolonjës zgjatën disa orë. Pas saj çetat u tërhoqën në anët e Skraparit.
Ndërkohë kryengritësit kosovarë po përgatisnin sulmin për çlirimin e qyteteve të këtij vilajeti.

Ndryshimi i kabinetit në Stamboll.
Çlirimi i qyteteve
Megjithëse u ndodhën përballë një ushtrie të shumtë, të përqendruar në vilajetin e Kosovës, kryengritësit arritën të çlironin krahina të tëra, ku nuk ndihej më pushteti xhonturk. Kryengritja shqiptare e futi Portën e Lartë dhe pallatin sulltanor në një krizë të rëndë. Të gjitha masat që mori qeveria për shtypjen e kryengritjes së armatosur të shqiptarëve, nuk dhanë ndonjë përfundim. Opozita kundërqeveritare në ushtri, duke përfituar nga kryengritja shqiptare, shtoi ndikimin e saj në repartet ushtarake osmane në Shqipëri dhe përgjithësisht në Rumeli. Parlamenti e qeveria xhonturke ishin të detyruar të merreshin pothuajse çdo ditë me çështjen shqiptare, çështje të cilën ata e kishin mohuar deri atëherë dhe që në fund të fundit nuk mund ta zgjidhnin.
Në këto rrethana dhe kur vazhdonte ende lufta me Italinë, qeveria xhonturke u detyrua të jepte dorëheqjen më 17 korrik 1912. Ministri i Luftës, Mahmut Shefqet pasha, duke qenë i pafuqishëm të rivendoste rregullin në ushtri, dha i pari dorëheqjen. Shembullin e tij e ndoqi i gjithë kabineti i Said Pashës.
Udhëheqësit e kryengritjes në Kosovë, si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini e të tjerë, përshëndetën formimin e qeverisë së re, por kërkuan shpërndarjen e parlamentit. Ata shpresonin se qeveria e re do të vinte në jetë kushtetutën dhe do të respektonte të drejtat e popullit shqiptar.
Ismail Qemali u shkruante nga Korfuzi komiteteve të Shqipërisë së Jugut se kishte shpresa që me kabinetin e ri të fitoheshin të drejtat kombëtare. Por në të njëjtën kohë ai porosiste që, duke u nisur nga “provat e hidhura të deritashme, duhet të mbajmë një qëndrim të rezervuar” kundrejt këtyre ndërrimeve. “Ju atje, - këshillonte ai, - duhet të jeni gati gjithmonë dhe të jeni gati për sakrifica më shumë se në çdo kohë”.
Edhe shtypi shqiptar, si gazeta “Dielli” e të tjera organe, i paralajmëronin kryengritësit që të hapnin sytë e të mos gënjeheshin me premtime të thata nga qeveria e re.
Qeveria e re, e përbërë nga përkrahës të itilafistëve e të opozitës ushtarake dhe e kryesuar nga Ahmet Muhtar pasha, premtoi se do të zbatonte kushtetutën dhe do të anulonte ligjet që ishin në kundërshtim me të. Si detyrë të parë ajo përcaktoi marrjen e masave për të qetësuar gjendjen në Shqipëri që t’i jepej fund kryengritjes shqiptare.
Ndërkohë forcat kryengritëse në Kosovë u hodhën në sulm për çlirimin e qyteteve. Pasi kishin çliruar Gjakovën më 17 korrik, kryengritësit, të udhëhequr nga Hasan Prishtina e Bajram Curri, iu drejtuan Prishtinës. Qytetarët e Prishtinës, me një aksion të shpejtë, të përkrahur edhe nga xhandarët e vendit dhe nga një pjesë e ushtrisë, rrethuan zyrën e telegrafës dhe e detyruan komandantin osman që të hiqte dorë nga qëndresa. Kështu, kryengritësit hynë në Prishtinë pa luftë dhe e çliruan atë më 21 korrik.
Më 22 korrik forcat e Mitrovicës çliruan Pazarin e Ri. Autoritetet civile e ushtarake të qytetit u bashkuan me kryengritësit. Banorët shqiptarë të Senicës, të Novi Varoshit, të Akovës, të Prepoljes, të Plevljes, të Tërgovishtës, të Beranës dhe të Kolashinit hynë në lidhje me Isa Boletinin. Po më 22 korrik u solidarizuan me kryengritësit edhe forcat qeveritare që ndodheshin në Prizren.
Nga Pazari i Ri forcat e komanduara nga Isa Boletini, rreth 6 000 veta, u drejtuan për në Mitrovicë. Qyteti, pas bisedimeve të nënprefektit me Isa Boletinin, u dorëzua pa luftë më 27 korrik 1912. Pas Mitrovicës u çliruan edhe Vuçiterna e Ferizaj. Që këtej kryengritësit marshuan drejt Prishtinës për t’u bashkuar me forcat e Bajram Currit.
Edhe popullsia e qytetit të Pejës, e udhëhequr nga krerë të zejtarëve dhe të tregtarëve të vegjël, në mbledhjen e datës 27 korrik vendosi të bashkohej me kryengritjen. Mytesarifi, i pafuqishëm përballë revoltës popullore, nuk veproi dhe e tërhoqi ushtrinë në kazerma. Në këto kushte edhe bejlerët e Pejës shpejtuan që të bashkoheshin me forcat kryengritëse të grumbulluara në Prishtinë. Në mbarim të korrikut rreth 1 700 pejanë të armatosur u nisën së bashku me krerët e tyre për në Fushë-Kosovë.
Afër 30 000 kryengritës, me gjithë mungesën e ushqimeve, të veshmbathjeve e sidomos të materialeve luftarake, po marshonin në të gjitha anët e Kosovës, edhe pse kishin përballë rreth 70 000 ushtarë osmanë, të armatosur mirë dhe të përforcuar me reparte artilerie e kalorësie. Kryengritësit kudo ku hynë u pritën me gëzim të madh nga popullsia vendase. Me të hyrë në qytete, ata lironin të burgosurit dhe dëbonin funksionarët e urryer nga populli.
Në viset juglindore të Kosovës, rreth 2 000 kryengritës të drejtuar nga Idriz Seferi e Bejtullah Aga, pas vendimit që morën në kuvendin e organizuar në Pozharan, nisën sulmin mbi qytetin e Gjilanit, dhe e çliruan atë. Kryengritësit e kësaj treve ishin të gatshëm të marshonin drejt Kaçanikut e Shkupit. Më 27 korrik forcat kryengritëse çliruan Bujanovcin, ku vendosën rendin dhe qetësinë. Që këtej Idriz Seferi, i shoqëruar nga 70 kryengritës, u nis më 29 korrik për në Prishtinë.
Pas sukseseve që arritën forcat kryengritëse kundër ushtrisë osmane dhe pas çlirimit të një pjese të mirë të qyteteve, në Kosovë për një kohë u ndërprenë veprimet luftarake. Repartet ushtarake osmane u tërhoqën kudo në kazerma. Organet administrative xhonturke po ua lëshonin vendin udhëheqësve radikalë të kryengritjes, të cilët formuan këshillat lokalë. Këta këshilla në shumë vende morën në dorë ruajtjen e rendit dhe detyra të tjera. Në të vërtetë ata duhej të luanin rolin e organeve të pushtetit të ri shqiptar që kishte dalë nga kryengritja e armatosur. Një kujdes të veçantë këto organizma i kushtuan edhe mbrojtjes së popullsisë serbe.
Ndërkaq në Kosovë, që ishte vatra kryesore e lëvizjes, lindën vështirësi për furnizimin dhe për mbajtjen me ushqime të kryengritësve, numri i të cilëve ishte tani shumë i madh. Ndihmat e siguruara nga jashtë ishin të pamjaftueshme.

[Laberia]

5. MARRËVESHJA SHQIPTARO-TURKE

Parashtrimi i kërkesave kombëtare të shqiptarëve
Më 22 korrik u formua qeveria e re me kundërshtarë të xhonturqve, e kryesuar nga Ahmet Myftar pasha. Ajo urdhëroi të ndërpriteshin veprimet luftarake në Shqipëri dhe vendosi të dërgonte në Kosovë një komision qeveritar për të biseduar me kryengritësit.
Rretheve atdhetare shqiptare u dolën tani dy detyra të ngutshme për fatet e lëvizjes kombëtare. Detyra e parë ishte të shkëputeshin nga programi itilafist dhe t’i paraqitnin komisionit kërkesat për autonominë territoriale-administrative të Shqipërisë. Detyra tjetër ishte që, në bisedimet me komisionin, të përfaqësoheshin të gjitha krahinat e vendit e që me qeverinë turke të arrihej një marrëveshje për gjithë Shqipërinë dhe në emër të kombit shqiptar.
Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi, të cilët ndodheshin në këtë kohë jashtë, u shkruanin ato ditë atdhetarëve të Shqipërisë së Mesme: “ ... Të mos gënjehemi edhe njëherë tjetër, por të mbajmë vendet që kemi, të forcohemi e të lidhemi me njëri-tjetrin e të ngulim këmbë, që t’u jepen katër vilajeteve ato 12 pikat që kishim kërkuar vjet nga ana e malësorëve”, më poshtë i porositnin: “...duhet nga të gjitha anët e Shqipërisë të dërgohen njerëz në Kosovë që të rrëfejnë se si me armë, me mendime, si me kërkime jemi të gjithë shqiptarë të pandarë”.
Pas çlirimit të Prishtinës, Hasan Prishtina njoftoi telegrafisht deputetët shqiptarë në Stamboll për këtë sukses të madh të kryengritësve. Ai njoftonte gjithashtu, se atje ishte vendosur pushteti i shqiptarëve dhe shpresonte që së shpejti do të themelohej edhe parlamenti shqiptar. Duke parashikuar pengesat nga qeveritarët e rinj të Stambollit, në të cilat do të ndeshte programi i miratuar në Kuvendin e Junikut, Hasan Prishtina shpejtonte të shpallte synimet politike të kryengritjes shqiptare. Deklarata e tij dëshironte ta vinte qeverinë itilafiste para faktit të kryer.
Por krerët shqiptarë, të grumbulluar në Prishtinë, nuk kishin të njëjtin mendim lidhur me të ardhmen e Shqipërisë. Ata qenë ndarë në dy grupime, njëri nga të cilët përbëhej nga udhëheqësit kryesorë të kryengritjes, Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, Riza Beu, Jahja Efendiu dhe Musa Efendiu nga Prizreni. Ndërsa grupimi tjetër përbëhej nga përfaqësues të moderuar të Lëvizjes Kombëtare dhe nga disa elementë turkomanë të qyteteve, si edhe nga katër pjesëtarë të kombësisë serbe. Të dy grupimet dolën me kërkesa të veçanta para komisionit qeveritar të ardhur nga Stambolli.
Në muajin korrik iu dërgua nga Prishtina qeverisë osmane platforma e udhëheqësve kryesorë e më të përparuar të lëvizjes shqiptare për t’i njohur Shqipërisë të drejtat e një province autonome. Në këtë platformë parashtroheshin këto kërkesa: kryerja e shërbimit ushtarak në Shqipëri, me përjashtim të rasteve të luftës; arsimi në gjuhën shqipe e përdorimi i alfabetit latin; mosndërhyrja e qeverisë në shkollat private, si dhe masa të nevojshme për përhapjen e arsimit në Shqipëri; vendosja në administratë e nëpunësve që dinin gjuhën e vendit; ligje të posaçme në dobi të krahinave malore për të lehtësuar detyrimet e popullsisë së varfër; zbatimi i vendimeve të marra në mbledhjen e këshillit të përgjithshëm të vilajetit; vendosja e një kontrolli për plotësimin e të gjitha kërkesave të parashtruara.
Përveç këtyre, përfshiheshin edhe masa të tjera, të cilat synonin të plotësonin ato kërkesa që kishin qenë shkak i drejtpërdrejtë i shpërthimit të kryengritjes, siç ishin: kthimi i armëve të marra me forcë, zhdëmtimi i pronarëve të dëmtuar nga operacionet ushtarake, ndërtimi i rrugëve kombëtare e krahinore, mbështetja e zhvillimit të bujqësisë përmes kredive të dhëna nga një bankë bujqësore që do të krijohej, shlyerja e taksave dhe e tatimeve të caktuara nga qeveria deri ditën që gjendja ekonomike e vendit të përmirësohej, si dhe caktimi i një pjese të të ardhurave të buxhetit për nevojat lokale.
Grupi tjetër i udhëheqësve të kryengritjes shtroi këto kërkesa: të shpërndahej parlamenti brenda 48 orëve, përndryshe do të sulmohej Shkupi; të kishte liri për mbajtjen e armëve; shqiptarët ta kryenin shërbimin ushtarak në pjesën evropiane të Perandorisë; të hapeshin shkolla në marrëveshje me organet shtetërore; të emëroheshin brenda mundësive në administratën e këtyre viseve nëpunës shqiptarë; të nxirreshin para gjyqit ministrat xhonturq; të shpallej amnisti për të dënuarit politikë; t’i kushtohej kujdes i madh bujqësisë e komunikacionit; të hidhej poshtë ideja për ndarjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Me gjithë karakterin e moderuar të këtyre kërkesave, që ishin larg programit autonomist të kryengritjes, komisioni qeveritar nuk i pranoi.
Ndërkohë udhëheqësit e kryengritjes në Shqipërinë e Jugut më 23 korrik u mblodhën në Sinjë të Beratit, ku miratuan një memorandum prej 12 pikash, të ngjashëm me atë të Greçës. Memorandumi, i nënshkruar nga dyzet e nëntë drejtues kryesorë të forcave kryengritëse në Jug, iu parashtrua më 29 korrik vezirit të madh. Kryengritësit e Shqipërisë së Jugut kërkonin: njohjen e kombit shqiptar; krijimin e një administrate vendase për të gjithë Shqipërinë, në të cilën sulltani të caktonte një inspektor për të kontrolluar zbatimin e ligjeve; garanci, brenda këtij kuadri, për zbatimin e kushtetutës, të zakoneve dhe të traditave të popullsisë; të drejtën për të mësuar në gjuhën amtare dhe lirinë për të çelur shkolla shqipe; pranimin si gjuhë zyrtare të turqishtes, por krahas saj të përdorej edhe shqipja. Veç këtyre kërkohej të shpërndahej parlamenti, të zhvilloheshin zgjedhje të lira, një pjesë e të ardhurave të përdorej për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë, t’i ktheheshin popullsisë armët e konfiskuara e të tjera.
Përkujtesa përmbante në thelb kërkesën e autonomisë së Shqipërisë, e cila, ndonëse nuk ishte shprehur fjalë për fjalë, nënkuptohej me kërkesën e krijimit të një administrate shqiptare (vendase) që do të ishte e njëjtë për gjithë Shqipërinë, që do të përfshinte katër vilajetet shqiptare.
Edhe Komiteti revolucionar i Vlorës parashtroi 13 kërkesa të ngjashme me ato të Memorandumit të Greçës, me të cilat mendonte të shkohej në bisedimet me qeverinë e re. Në to përfshiheshin: liri e plotë për mësimin e gjuhës shqipe dhe për hapjen e shkollave publike e private; të gjitha të drejtat për shqiptarët si ato që kishin siguruar edhe popujt e tjerë; respektimi i të gjitha zakoneve shqiptare, që nuk ishin në kundërshtim me kushtetutën; zgjedhje të lira dhe numri i deputetëve në përpjesëtim me numrin e popullsisë; qeverisja e Shqipërisë sipas parimit të decentralizimit të administratës në shkallë perandorie; emërimi si vali i një njeriu që njihte zakonet e vendit dhe gjuhën shqipe; emërimi në gjyqe e në polici vetëm i shqiptarëve; caktimi i një inspektori për kontrollin e punës së nëpunësve; njohja e gjuhës shqipe në Shqipëri si gjuhë zyrtare; shërbimi ushtarak në vend; shpenzimi i të ardhurave të vendit për nevoja lokale; krijimi nga kuvendi i buxhetit të vilajetit dhe kontrolli nga ai i shpenzimit të mjeteve financiare; dëmshpërblimi për shtëpitë e rrënuara nga ushtria; kthimi i armëve popullsisë.
Këto kërkesa, sipas hartuesve të tyre, do t’u siguronin shqiptarëve “një farë ekzistence si politikisht, ashtu dhe financiarisht” dhe do t’u hapnin “rrugën e përparimit e të qytetërimit”. Autorët e këtyre kërkesave theksonin gjithashtu se ato ishin në pajtim me kushtetutën. Pranimin e tyre atdhetarët vlonjatë e shikonin si kusht që vetë Turqia të shpëtonte ekzistencën e saj, ndërsa Shqipëria të siguronte një jetë të lumtur e të qetë.
Kundërshtimet e Syrja Vlorës ndaj kësaj përkujtese, siç thekson zëvendëskonsulli austro-hungarez në Vlorë, nuk u pranuan nga pjesëmarrësit e tjerë të mbledhjes.
Kërkesat e parashtruara nga përfaqësuesit e viseve të ndryshme të Shqipërisë dëshmonin se shqiptarët, pa dallime krahinore, ishin të bashkuar rreth një programi kombëtar, thelbin e të cilit e përbënte autonomia e Shqipërisë. Këto akte tregojnë gjithashtu se udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e të kryengritjes shqiptare do të shkonin në bisedimet me përfaqësuesit e qeverisë turke duke pasur si bazë programin e autonomisë së Shqipërisë.

Bisedimet shqiptaro-turke
Sukseset e kryengritjes shqiptare e çuan Perandorinë Osmane drejt fundit të saj. Ato shkaktuan shqetësime në qarqet drejtuese politike të vendeve ballkanike dhe të Evropës. Fuqitë e Mëdha i shqetësonte fakti se përmbushja e kërkesave të kryengritësve shqiptarë mund të çonte në prishjen e status quo-së dhe të ekuilibrit të forcave në Ballkan e në Evropë dhe do të përshpejtonte afrimin e një konflikti të armatosur të përmasave botërore. Nga ana tjetër, shtetet ballkanike, e shikonin dobësimin e Perandorisë Osmane si një mundësi për të arritur synimet e tyre të përcaktuara tashmë në marrëveshjet e nënshkruara në kuadër të Aleancës Ballkanike. Në këtë kohë ata po hartonin planet konkrete për fillimin e veprimeve ushtarake kundër Perandorisë Osmane, ndërsa formimin e një Shqipërie autonome e shihnin si pengesë për realizimin e këtyre planeve.
Komisioni qeveritar mbërriti në Shkup më 27 korrik. Ai përbëhej nga Sulejman Pasha, Danish Efendiu dhe Avni bej Gjilani. Po në këtë ditë u mblodhën në Prishtinë udhëheqësit e kryengritjes që në fillim kërkuan prej tij shpërndarjen e parlamentit. Komisioni nuk e pranoi këtë kërkesë, duke e quajtur antikushtetuese. Si rrjedhim, bisedimet u ndërprenë dhe më 29 korrik udhëheqësit e kryengritjes i dërguan Stambollit nga Prishtina një ultimatum, ku thuhej: “Në qoftë se shpërndarja e parlamentit nuk bëhet brenda dyzet e tetë orëve, do të vazhdojmë marshimin”. I tronditur nga ky paralajmërim, Veziri i Madh njoftoi krerët shqiptarë që të prisnin për t’i vijuar bashkëfjalimet me Ibrahim Pashën, i cili ishte vënë në krye të delegacionit.
Në këto rrethana u bë edhe më e domosdoshme që të gjitha forcat politike shqiptare dhe udhëheqësit e kryengritjes në Veri e në Jug të dilnin me një qëndrim të përbashkët. Më 30 korrik udhëheqësit radikalë të kryengritjes me Hasan Prishtinën në krye lëshuan thirrjen me titullin “Vllazën të dashtun” dhe të nënshkruar nga “Atdhetarët e vërtetë të Kosovës”. Në këtë dokument u bëhej thirrje qarqeve atdhetare të të katër vilajeteve që të dërgonin përfaqësuesit e tyre, “njërëz atdhetarë e me randësi”, në një mbledhje, ku do të vendosej për të drejtat e kërkesat që do t’i paraqiteshin komisionit qeveritar në emër të të gjithë Shqipërisë.
Thirrja u përkrah nga Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi, të cilët porositën menjëherë komitetet e Shqipërisë së Mesme që të nisnin në Kosovë përfaqësues nga të gjitha krahinat. Ata theksonin se shqiptarët duhej të bashkoheshin rreth programit kombëtar për të fituar autonominë territoriale-administrative.
Qeveria e re turke nuk mundte t’i qetësonte me mjete të tjera shqiptarët që ishin ngritur me armë në dorë për të kërkuar lirinë e atdheut, prandaj ishte e detyruar të ulej e të bisedonte me ta.
Në këto rrethana, udhëheqja e kryengritjes në Kosovë, ku parashikoheshin të zhvilloheshin bisedimet, e quajti të nevojshme të shkëputej plotësisht dhe sa më shpejt nga programi i përbashkët itilafist i lëvizjes opozitare dhe të parashtronte zyrtarisht kërkesat e miratuara në Junik për sigurimin e autonomisë territoriale-administrative. Detyrë tjetër e saj ishte të merrte masat që në këto bisedime të përfaqësoheshin të gjitha viset e banuara nga shqiptarët. I ndërgjegjshëm për domosdoshmërinë e plotësimit të tyre, Hasan Prishtina u bëri thirrje komiteteve shqiptare që të përfaqësoheshin në bisedimet shqiptaro-turke.
Më 1 gusht Ibrahim Pasha, që sapo kishte arritur në Prishtinë, rifilloi këtu bisedimet me udhëheqësit e kryengritjes. Në radhët e tyre, krahas krahut radikal, bënin pjesë edhe elementë të moderuar e të lëkundur si edhe elementë me bindje turkomane. Madje, ky grup kishte një peshë jo të vogël midis përfaqësuesve të kryengritjes. Qysh në fillim të bisedimeve Hasan Prishtina në fjalën që mbajti para Komisionit qeveritar dënoi ashpër barbarizmat e xhonturqve dhe parashtroi këto kërkesa: të njiheshin zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë; autoritetet civile e ushtarake të ishin të kombësisë shqiptare; ushtria shqiptare të shërbente në vend dhe të komandohej nga oficerë shqiptarë; shqipja të ishte gjuhë zyrtare në Shqipëri.
Ibrahim Pasha i quajti këto kërkesa të papranueshme dhe si një hap për t’u shkëputur nga Perandoria Osmane. Në këto kushte mbledhja u shpërnda pa arritur ndonjë përfundim. U pranua vetëm shpërndarja e parlamentit, që më parë ishte shpallur si një kërkesë antikushtetuese.
Përpjekjet që Ibrahim Pasha bëri për ta trajtuar Kryengritjen e Përgjithshme të vitit 1912 si një lëvizje lokale, që i përkiste vetëm Kosovës, dështoi përballë këmbënguljes së Hasan Prishtinës e Bajram Currit në kërkesat e përgjithshme kombëtare. Megjithatë kjo platformë kombëtare nuk u përkrah nga elementët e lëkundur dhe u kundërshtua hapur nga elementët turkomanë, të Prishtinës. Përfaqësuesit e krahinave të tjera nuk kishin arritur ende. Ndërkaq Ibrahim Pasha punoi për të përçarë udhëheqjen e kryengritjes, për ta bindur atë se kërkesa për autonomi ishte e rrezikshme për fatet e trojeve shqiptare dhe për vetë fatet e kombit shqiptar, në një kohë kur Aleanca Ballkanike po kristalizohej dhe po bëhej gati të fillonte veprimet ushtarake. Një propagandë e tillë i bëri të lëkundet jo vetëm Riza bej Gjakovën, por edhe Isa Boletinin. Për të përçarë udhëheqjen e kryengritësve, punonte në mënyrë të ethshme edhe agjentura serbe.
Për t’iu shmangur ndikimit të elementëve turkomanë të Prishtinës në ecurinë e bisedimeve, udhëheqësit e kryengritjes u zhvendosën më 4 gusht në Ferizaj. Ata deklaruan me këtë rast se qendra e mbledhjeve tradicionale të shqiptarëve nuk është Prishtina, por Ferizaj. Në të njëjtën kohë Hasan Prishtina përsëriti thirrjen që i drejtohej gjithë krahinave të Shqipërisë që të dërgonin përfaqësuesit e tyre në kuvendin mbarëshqiptar që mendohej të mblidhej atje.
Më 5 gusht qeveria e shpërndau parlamentin. Duke u ndodhur në një gjendje të vështirë, veçanërisht për shkak të mungesës së një qëndrimi të njësuar rreth platformës më të përparuar kombëtare, që i ishte paraqitur palës turke, Hasan Prishtina dhe krerë të tjerë të kryengritjes për të mënjanuar përçarjen në udhëheqjen shqiptare, paraqiti një program tjetër kërkesash, më të moderuar, i cili do të ishte më i pranueshëm edhe për Portën e Lartë. Kjo parashtresë, e njohur me emrin “Katërmbëdhjetë pikat e Hasan Prishtinës”, u miratua nga përfaqësuesit e kryengritjes shqiptare në kuvendin e mbajtur në Ferizaj me 6 gusht dhe iu paraqit palës turke.
Në këtë hap të detyruar të udhëheqjes së kryengritjes (që shënonte një tërheqje nga vendimet e Kuvendit të Junikut) ushtroi ndikimin e vet të fuqishëm edhe gjendja e acaruar ndërkombëtare (ishte në përfundim e sipër Aleanca Ballkanike), që po e çonte këtë gadishull drejt një lufte me pasoja të rënda edhe për Shqipërinë. Madje Mali i Zi kishte filluar në këtë kohë veprimet e veçanta luftarake në Veriun e Shqipërisë.
Në këto rrethana udhëheqja e kryengritjes e pa të arsyeshme që të arrihej sa më shpejt një marrëveshje me qeverinë turke, e cila t’i siguronte Shqipërisë të drejta sa më të gjera kombëtare, t’i hapte rrugën kthimit të saj në të ardhmen në një provincë autonome dhe në këtë mënyrë të çliroheshin forcat e saj njerëzore për t’iu kundërvënë agresorëve ballkanas që po përgatisnin sulmin mbi territoret shqiptare.
Në parashtesën prej 14 pikash të Hasan Prishtinës kërkohej t’i njiheshin Shqipërisë të drejta të gjera kombëtare siç ishin: emërimi në Shqipëri i nëpunësve të aftë që njihnin gjuhën dhe zakonet e vendit; kryerja e shërbimit ushtarak në Shqipëri e në Maqedoni, me përjashtim të kohës së luftës; zbatimi i ligjit të maleve për krahina të caktuara; armatosja e shqiptarëve me armë moderne; hapja e shkollave reale e bujqësore, në programet e të cilave do të përfshihej edhe mësimi i gjuhës së vendit; lejimi për hapjen e shkollave private në Shqipëri; hapja e shkollave teologjike moderne në përputhje me nevojat e vendit; mësimi i gjuhës së vendit në shkollat fillore, qytetëse dhe në gjimnazet; zhvillimi i tregtisë, i bujqësisë, i punëve botore dhe ndërtimi i hekurudhave; zbatimi i organizimit të krahinave, ruajtja e zakoneve dhe e traditave të vendit; shpallja e faljes së përgjithshme për të gjithë pjesëmarrësit e lëvizjes kundërqeveritare; zhdëmtimi i shtëpive të djegura e të shkatërruara; nxjerrja në gjyq e pjesëtarëve të kabinetit të Haki e Said Pashës.
Hasan Prishtina e paraqiti këtë program në emër të të gjithë Shqipërisë, duke pasur edhe autorizimet e lëshuara nga komitetet e Shqipërisë së Mesme dhe më pas të Jugut. 14 pikat iu bënë të njohura edhe përfaqësuesve të popullsisë serbe të cilët morën pjesë në këtë kuvend, pavarësisht se ato i nënshtroheshin politikës së Beogradit.
Kërkesat e paraqitura nga udhëheqja shqiptare ishin një hap prapa në krahasim me programin autonomist të Greçës e të Junikut, megjithatë plotësimi i tyre do të shënonte pa dyshim një hap të rëndësishëm drejt autonomisë.
Programi prej 14 pikash iu dorëzua komisionit qeveritar më 9 gusht, duke i deklaruar atij që, në rast se brenda dy ditëve ky program nuk do të pranohej, atëherë forcat kryengritëse do të marshonin drejt qendrës së vilajetit, Shkupit.
Kryengritësit e trevave të tjera dhe komitetet e tyre mbështetën kërkesat e paraqitura nga Hasan Prishtina. Komiteti i Elbasanit deklaroi në emër të njëmijë kryengritësve të mbledhur në Kryezjarr, më 10 gusht, se ata bashkoheshin me kërkesat e paraqitura nga Hasan Prishtina; ai i përcolli udhëheqjes së kryengritjes në Kosovë këtë njoftim telegrafik: “Të drejtat tona kombëtare e të ligjshme ia kena shpjegue shkëlqesis’ së tij Hasan bej Vuçiternit, ish-deputet i Prishtinës dhe e kena autorizue atë me folë ose me shkrue në emën të komitetit t’Elbasanit. Lutemi ta pranoni me këtë cilësi e të na lajmoni”. Ndërsa vendimi i Komitetit të Krujës për zgjedhjen e Abdi bej Toptanit dhe të Mustafa Asimit (Kruja) si përfaqësues të tyre në bisedimet me komisionin qeveritar erdhi me shumë vonesë. Ndërkohë krerët shqiptarë të Shqipërisë së Jugut, pasi morën njoftim me anën e Komitetit të Krujës për thirrjen e kuvendit mbarëshqiptar në Ferizaj, organizuan më 7 gusht mbledhjen e tyre në Fier, ku merrnin pjesë Ismail Qemali, Ymer pashë Vrioni, Aziz pashë Vrioni, kolonel Ismail Haki Tatzati, Izet bej Zavalani dhe të tjerë. Nga mbledhja iu dërgua Hasan Prishtinës një telegram, me të cilin ai autorizohej të fliste e të vendoste edhe në emër të Shqipërisë së Jugut. Meqë mbledhja e quajti të mjaftueshëm këtë telegram, nuk vendosi, siç kishte propozuar Ismail Qemali, të dërgonte dy përfaqësues në Kosovë. Në të njëjtën kohë u vendos që Ismail Qemali të nisej menjëherë në Stamboll për të zhvilluar bisedime me qeverinë.
Ndërkaq, fillimi i bisedimeve shqiptaro-turke dhe mundësia e plotësimit të kërkesave kombëtare të shqiptarëve ngjallën shqetësime në Beograd. Qeveria serbe, nëpërmjet emisarëve të saj dhe personelit të konsullatave në Prishtinë e në Shkup, zhvilloi në këtë kohë një veprimtari të gjerë për të nxitur përçarjen në gjirin e udhëheqjes së kryengritjes dhe për t’i bërë shqiptarët të hiqnin dorë nga kërkesat kombëtare.
Këtij qëllimi i shërbyen takimet e autoriteteve konsullore e ushtarake serbe me Riza bej Kryeziun dhe me Bajram Currin. Në një nga këto takime konsulli serb në Prishtinë, Milojeviç, u tha atyre se udhëheqësit e kryengritjes nuk duhet të merrnin asnjë vendim në bisedimet me komisionin turk dhe asnjë veprim pa u këshilluar më parë me përfaqësuesit e Serbisë. Bajram Curri kërkoi të dinte se deri ku do të shkonte përkrahja ushtarake e Beogradit në mbështetje të kryengritësve shqiptarë në rast se rihapej konflikti i armatosur me Stambollin. Ai kërkoi gjithashtu të dinte nëse do të ishte i mundshëm një takim i përfaqësuesve shqiptarë me Pashiçin për të shqyrtuar me hollësi çështjet e marrëdhënieve serbo-shqiptare.
Konsulli Milojeviç i tha Bajram Currit se shqiptarët mund të ishin të sigurt në përkrahjen e qeverisë së tij, por parapëlqeu të heshtte për kërkesën e tij për t’u takuar me Pashiçin.

Çlirimi i Shkupit
Bisedimet shqiptaro-turke u zvarritën disa ditë për shkak të qëndrimit të Ibrahim Pashës, i cili po përpiqej t’i ngushtonte sa më shumë kërkesat shqiptare. Diskutimet u zhvilluan më shumë rreth çështjeve të tjera, që nuk qenë parashtruar me shkrim në 14 pikat e Hasan Prishtinës. Ibrahim Pasha e kaloi në heshtje edhe çështjen e caktimit të një komisioni të veçantë, që do të kontrollonte zbatimin e kërkesave të shqiptarëve, sepse qeveria e re nuk kishte ndërmend të zbatonte lëshimet që do të ishte e detyruar t’u bënte atyre. Përveç kësaj, mendohej se ngritja e këtij komisioni do të kuptohej si njohje e autonomisë së katër vilajeteve, gjë që do të çonte, sipas përfaqësuesve të Stambollit, në cenimin e tërësisë territoriale të Perandorisë.
Meqenëse kryengritësit, edhe pas mbarimit të afatit të caktuar nuk morën asnjë përgjigje për kërkesat e paraqitura në 14 pikat e Hasan Prishtinës, u vendos të marshohej drejt Shkupit. Më 11 gusht hyri atje grupi i parë i kryengritësve, i përbërë nga 200 veta me Zefin e Vogël dhe me Bajram Daklanin në krye. Bajram Daklani, sipas gazetës “Shkupi”, shpalosi në qytet flamurin kombëtar shqiptar. Më 13 gusht hynë forcat e komanduara nga Isa Boletini. Forcat kryesore të kryengritjes, rreth 6 000 veta, hynë në Shkupin e çliruar më 15 gusht, të udhëhequra nga Bajram Curri. Ushtarët osmanë nuk bënë asnjë qëndresë. Numri i kryengritësve në Shkup arriti në më shumë se 30 000 veta. Prej tyre afër gjysma qenë të armatosur vetëm me ndonjë kobure ose shpatë. Të paarmatosurit u pajisën me armë pasi u shpërthye depoja e ushtrisë. Bajram Curri, sapo hyri në Shkup, hapi burgun dhe liroi 960 të burgosurit e pranguar aty.
Nga Shkupi grupe kryengritësish marshuan drejt Tetovës, Kumanovës e Preshevës dhe i çliruan edhe këto qytete, duke liruar gjithashtu të burgosurit. Një grup kryengritësish u drejtua për në Velesh.
Megjithëse kryengritësit nuk arritën të ngrinin administratën e tyre dhe megjithëse atyre u mungonin veshjet dhe ushqimet, falë masave të rrepta të parapara nga udhëheqësit e shqiptarëve kundër shkelësve të rendit publik nuk pati raste vjedhjeje, vrasjeje, abuzimesh ose shpërdorimesh.
Lajmi i çlirimit të Shkupit i dha një hov të ri kryengritjes edhe në viset e tjera të Shqipërisë. Shqiptarët e mbledhur në Milot vendosën të sulmonin Durrësin, por kjo nuk u arrit të bëhej për shkak të mosmarrëveshjeve ndërmjet krerëve të tyre. Nga kjo gjendje përfituan autoritetet turke, të cilat sulmuan më 14 gusht forcat kryengritëse në afërsi të Durrësit dhe i detyruan të tërhiqeshin në Shijak. Këtu u zhvillua një përpjekje e ashpër, ku mbetën të vrarë 13 kryengritës. Pas kësaj forcat kryengritëse u tërhoqën në zonën e Milotit.
Nga mesi i muajit gusht edhe Komiteti i Korçës lëshoi një thirrje; në të ai nxirrte në pah rreziqet para të cilave ndodhej atdheu, ftonte të gjithë shqiptarët të bashkoheshin me forcat kryengritëse që ndodheshin në male, të ndihmoheshin vëllezërit gegë dhe të luftohej për të fituar autonominë. Me vendim të komitetit, u vra komandanti i xhandarmërisë Rexhep Palla, i njohur për qëndrimin e tij të egër ndaj shqiptarëve.
Më 14 gusht kryengritësit hynë në qytetin e Fierit, ndërsa më 15 gusht çeta e Përmetit (e komanduar nga Mehmet Pavari) dhe çeta e Spiro Bellkamenit hynë në këtë qytet. Forcat osmane si dhe në raste të tjera nuk bënë qëndresë. Në Gjirokastër, në Leskovik, në Prevezë e në Filat u organizuan mitingje, në të cilat u shpall “Bashkimi i toskëve me kërkesat e njohura kombëtare”. Këto deklarata iu bënë të njohura vezirit të madh dhe kryetarit të senatit.
Qeveria e re osmane kishte ende në Shqipëri forca të mëdha, të cilat mund t’i përdorte kundër shqiptarëve. Ajo urdhëroi komandantin e Korparmatës V, gjeneralin Kara Said pashën, të përgatiste trupat për të marshuar mbi Shkup. Mareshali Ibrahim Pasha u emërua gjithashtu komandant i trupave ushtarake në Kosovë. Megjithatë, qeveria ishte e interesuar të merrej vesh me kryengritësit në Shqipëri. Ky qëndrim diktohej ngaqë vazhdonte lufta me Italinë, nga shfaqja në horizont e një rreziku të ri që vinte nga aleatët ballkanikë dhe nga kujdesi që të mos u jepej shkas Fuqive të Mëdha të ndërhynin në punët e brendshme të Perandorisë.

Qëndrimi i shteteve ballkanike dhe i Fuqive të Mëdha ndaj kërkesave të shqiptarëve
Përfundimi i kryengritjes dhe bisedimet e shqiptarëve me komisionin qeveritar shkaktuan shqetësime të mëdha te qeveritë ballkanike. Ministri i Punëve të Jashtme të Serbisë deklaroi ato ditë se, me pranimin e kërkesave të kryengritësve shqiptarë nga qeveria osmane, rrezikoheshin synimet e Beogradit në Ballkanin Perëndimor. Edhe Athina, duke pretenduar se zhvillimet e reja politike në Shqipëri rrezikonin interesat e Greqisë, të Malit të Zi, të Serbisë e të Bullgarisë, propozoi të “fillohej një aksion i përbashkët për t’i thyer shqiptarët”.
Beogradi paralajmëroi qeverinë turke që, në rast se do të plotësoheshin kërkesat shqiptare, nuk do të mund të shmangeshin tronditjet e reja, që do të ishin shumë të rrezikshme, në radhë të parë për Turqinë.
Beogradi e Sofja kërkuan me këmbëngulje nga Rusia dhe nga Anglia që të ndërhynin në mënyrë energjike kundër njohjes së autonomisë së shqiptarëve.
Edhe Fuqitë e Mëdha i bënë të ditur qeverisë turke që, në rast se shqiptarëve do t’u jepeshin zyrtarisht koncesionet që kërkonin, kjo jo vetëm do të sillte acarimin e marrëdhënieve me ta, por Stambolli do të përballej dhe me shtetet ballkanike, të cilat, duke pasur përkrahjen e Rusisë, po përgatisnin luftën e armatosur kundër Perandorisë Osmane. Ambasadori rus Girs i bëri të ditur Stambollit, se qeveria e tij do t’i kundërvihej çdo kombinimi politik që synonte krijimin e vilajetit të ri shqiptar. Ai theksoi gjithashtu se çdo lloj reforme që do të zbatohej nga qeveria osmane në Ballkan, domethënë çdo lëshim ndaj shqiptarëve, do të shtrihej edhe në viset e banuara nga të krishterët dhe nga popujt e tjerë joturq.
Ambasadori francez në Stamboll i tërhoqi vërejtjen ministrit të Jashtëm të Turqisë për pasojat e rënda që do të sillte caktimi i kufijve të Shqipërisë. Në këtë rast, theksonte ai, Serbia e Bullgaria do të kundërshtonin në mënyrën më energjike që brenda vilajetit të ri shqiptar të përfshihej qoftë edhe pjesa më e vogël e viseve të banuara nga serbë e bullgarë.
Qëndrimi i Vjenës ishte i ndryshëm nga ai i Fuqive të tjera të Mëdha. Ajo i quajti të arsyeshme 14 kërkesat e shqiptarëve, ndërsa konti Berhtold u përpoq që ato të përkraheshin edhe nga Fuqitë e Mëdha. Por Vjena nuk kuptonte me këto njohjen e autonomisë së Shqipërisë. Më 13 gusht kur kryengritësit shqiptarë kishin hyrë në Shkup, ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë u propozoi Fuqive të Mëdha që të ndërmerrnin një hap kolektiv në Stamboll për të kërkuar zbatimin e politikës së decentralizimit, e cila t’i përshtatej gjendjes etnike reale në Turqi. Ballplaci propozoi gjithashtu që të këshilloheshin qeveritë ballkanike nga Fuqitë e Mëdha për të mbajtur një qëndrim paqësor.
Këto përçapje diplomatike të Vjenës synonin ta detyronin Stambollin t’i pranonte kërkesat shqiptare dhe njëherazi të parandalonte ndërhyrjen e shteteve ballkanike.
Por propozimi i Vjenës i 13 gushtit nuk gjeti përkrahje nga partnerët e saj evropianë. Kundër propozimit të Berhtoldit u shprehën edhe qeveritë e shteteve ballkanike. Ato deklaruan se zbatimi i politikës së decentralizimit do të çonte në krijimin e Shqipërisë autonome dhe se ato “shqetësoheshin” në këtë rast për fatin e bashkatdhetarëve të tyre në Turqi.
Nën trysninë e Fuqive të Mëdha dhe të shteteve ballkanike Porta e Lartë u përpoq që gjatë redaktimit të marrëveshjes me udhëheqjen e kryengritjes shqiptare të mos përmendeshin fjalët Shqipëri dhe shqiptarë. Ndërkaq Porta e Lartë synonte të qetësonte shtetet ballkanike duke u bërë të ditur se privilegjet që do t’u jepeshin shqiptarëve mund të shtriheshin edhe mbi popujt joshqiptarë të vilajeteve të Kosovës, të Manastirit e të Janinës.
Ministri i Jashtëm turk u deklaroi kolegëve të vet ballkanas se Porta dëshironte të kënaqte njëlloj të gjithë popujt dhe ishte kategorikisht kundër dhënies së koncesioneve vetëm një populli, duke diskriminuar të tjerët.
Në fillim të muajit shtator Ministria e Jashtme e Turqisë udhëzonte përfaqësuesit e saj diplomatikë që t’u shmangeshin bisedave rreth propozimit të Berhtoldit dhe të deklaronin në mënyrë të prerë se Porta e quante problemin shqiptar çështje të saj të brendshme. Duke parë se Fuqitë e tjera të Mëdha i kundërshtuan propozimet e Vjenës, Stambolli deklaroi se nuk do t’i merrte ato në shqyrtim. Në këtë mënyrë dështoi edhe ky aksion diplomatik i Ballplacit, që do të ndihmonte sado pak në hapjen e rrugës për zgjidhjen e çështjes shqiptare.

Marrëveshja shqiptaro-turke e 18 gushtit 1912
Pas udhëzimeve që mori nga Stambolli, Komisioni qeveritar rifilloi bisedimet rreth kërkesave të parashtruara nga kryengritësit në 14 pikat e Hasan Prishtinës. Më 18 gusht qeveria turke deklaroi se i pranonte ato, përveç kthimit të armëve të luftës dhe hedhjes në gjyq të pjesëtarëve të kabineteve xhonturke të Haki dhe Said Pashës, duke theksuar se miratimi i këtyre dy kërkesave ishte në kompetencën e parlamentit.
Udhëheqja e kryengritjes në Kosovë deklaroi se e pranonte këtë marrëveshje dhe shpalli ndërprerjen e kryengritjes. Në rrethanat e krijuara nuk mund të bëhej fjalë për të vazhduar marshimin e kryengritësve drejt Selanikut. Pas kësaj forcat kryengritëse lanë Shkupin. Hasan Prishtina njoftoi gjithashtu përfaqësuesit e Shqipërisë së Mesme dhe të asaj të Jugut që të ndërprisnin veprimet e armatosura kundër trupave qeveritare. Ai njoftonte në këtë rast se kërkesat e kryengritësve u pranuan për të gjithë Shqipërinë. Në këto rrethana kryengritja u ndërpre.
Thirrja që Hasan Prishtina u bëri kryengritësve për t’u larguar nga Shkupi dhe për të shkuar në vendet e tyre, do të ndihmonte në organizimin e mbrojtjes së atdheut nga agresorët ballkanas, të cilët po përgatiteshin të sulmonin tokat shqiptare.
Pasi kishte përfunduar marrëveshja me qeverinë turke, mbërriti në Shkup një përfaqësi e vilajetit të Shkodrës, e përbërë nga Abdi Toptani, Marka Gjoni, Mano bej Lezha dhe Mustafa Asim Kruja me 100 luftëtarë.
Ndërkohë kryengritësit kishin filluar të ktheheshin në shtëpitë e tyre në Elbasan, në Korçë e në qytete të tjera, të pritur kudo si fitimtarë, me manifestime popullore dhe me këngë patriotike. Në fjalimet e mbajtura me këtë rast vihej theksi në barbarizmat e xhonturqve, në trimërinë e shqiptarëve, posaçërisht të atyre të Kosovës, dhe përmendej sidomos zotësia e udhëheqësve si Hasan Prishtina etj. Ata që e morën fjalën në këto mitingje paralajmëruan qeverinë se shqiptarët ishin gati të ngriheshin përsëri me armë në dorë në qoftë se ajo nuk do të zbatonte marrëveshjen e arritur. Në të vërtetë, në variantin e marrëveshjes që qeveria turke botoi zyrtarisht më 23 gusht 1912, kërkesat e shqiptarëve, të miratuara edhe prej saj, ishin formuluar në mënyrë të errët e të papërcaktuar. Kjo tregon se Porta e Lartë nuk kishte ndërmend t’i zbatonte ato.
Në këtë redaktim që i bënë marrëveshjes shqiptaro-turke, autoritetet osmane i reduktuan dhe i deformuan të 14 pikat e Hasan Prishtinës. Ato ndryshuan, në përshtatje me interesat e qeverisë së Stambollit sidomos përmbajtjen e pikave 2, 5, 11.
Sipas versionit zyrtar turk të 23 gushtit marrëveshja përmbante këto masa: përgatitja e një ligji të posaçëm për lokalitetet, në të cilat sistemi gjyqësor nuk ishte i përshtatshëm; kryerja e shërbimit ushtarak vetëm në Rumeli, përveç rasteve të luftës dhe të rrethanave të jashtëzakonshme; kthimi i armëve të konfiskuara më parë; zgjedhja e nëpunësve me përvojë që të njihnin gjuhën e zakonet e vendit; shndërrimi në lice i shkollave të mesme (idadie) në Kosovë, në Manastir e në Janinë; ngritjen e shkollave të reja, liceve dhe atyre bujqësore, duke futur në programin e tyre mësimin në gjuhën e vendit në ato prefektura, popullsia e të cilave ishte mbi tridhjetë mijë frymë; mundësia për t’i shtuar buxhetit të ministrisë së Vakëfeve kreditë e nevojshme për mbajtjen e medreseve dhe për të krijuar medrese të tjera në vendet ku do të gjykohej e nevojshme; liria për të hapur shkolla private; mësimi i gjuhës lokale në shkollat fillore e të mesme; zgjerimi e zhvillimi i punëve botore, i tregtisë dhe i bujqësisë, si dhe i hekurudhave e i rrugëve; organizimi i komunave (nahijeve); mbrojtja e dokeve dhe e zakoneve myslimane; çuarja para gjyqit të lartë të drejtësisë e qeverisë së Haki Pashës dhe e Said Pashës; falja e të gjithë atyre që kishin marrë pjesë në ngjarjet e fundit; zhdëmtimi për shtëpitë e shkatërruara.
Siç shihet, në këtë redaktim të marrëveshjes askund nuk përmendeshin emrat Shqipëri dhe shqiptarë. Përveç kësaj, qeveria turke nuk jepte asnjë garanci për zbatimin e kërkesave të kryengritësve. Edhe kësaj here Porta e Lartë, si edhe më parë, ndoqi një politikë dyfytyrëshe. Ajo u dha këtë formë pikave të marrëveshjes me qëllim që të kishte mundësi t’i interpretonte ato arbitrarisht, sipas interesave të vet.
Në marrëveshjen e arritur nuk u pranua as kërkesa që në letërnjoftimet dhe në pasaportat të vihej, krahas cilësimeve fetare mysliman, latin a rum, edhe cilësimi etnik shqiptar. Pranimi i saj do të çonte në njohjen e kombësisë shqiptare.
Përgjithësisht, marrëveshja shqiptaro-turke e 18 gushtit ishte gjysmake dhe e pasigurt.
Qeveria deklaroi gjithashtu se kërkesat e pranuara u njiheshin vetëm vilajeteve të Kosovës, të Manasirit e të Janinës. Kjo do të thoshte që ato nuk do të shtriheshin në vilajetin e katërt shqiptar, në atë të Shkodrës. Edhe pse pikat e kësaj marrëveshjeje nuk ishin të njëjta me 12 pikat që iu njohën më 1911 malësorëve të Mbishkodrës, Porta mendonte se kërkesat e asaj province (të vilajetit të Shkodrës) qenë plotësuar me marrëveshjen e Podgoricës.
Edhe pse në 14 pikat e pranuara nga qeveria osmane nuk parashihej njohja e autonomisë, shqiptarët filluan t’u jepnin një kuptim më të gjerë koncesioneve të fituara dhe bënë përpjekje për realizimin e vetëqeverisjes. Në vise të ndryshme, si në Mitrovicë, në Vuçiternë, në Prizren e në vende të tjera, u bënë përpjekje për vendosjen e administratës shqiptare. Popullsia dëbonte nëpunësit turq dhe në vend të tyre emëronte shqiptarë. U krijuan këshilla lokalë, të cilët mbanin rregullin e qetësinë dhe pengonin keqbërësit të plaçkitnin dhe të dhunonin banorët. Në ta merrnin pjesë njerëzit më me autoritet në popull dhe të dalluar në luftën kundër regjimit xhonturk. Autoritetet osmane nuk qenë në gjendje të pengonin veprimtarinë e këshillave që kishin dalë nga kryengritja. Në dokumentet konsullore të kohës theksohej se autoriteti i qeverisë kishte rënë, ndërsa autoriteti i organeve të reja të pushtetit vendor po rritej. Edhe shtypi i huaj pranonte se këshillat kishin vendosur rregullin e qetësinë në vend.
Isa Boletini sapo u kthye në Mitrovicë, pas përfundimit të marrëveshjes shqiptaro-turke, ngriti atje këshillin administrativ dhe në njoftimin telegrafik, që i bëri valiut të Kosovës në Shkup, i kumtoi: “Tash e tutje për çdo gjë populli do të vetëvendosë në mënyrë të pavarur nga pushteti osman”.
Por ky proces i realizimit të vetëvendosjes u ndërpre për shkak të fillimit më 9 tetor të Luftës Ballkanike dhe të dyndjes së ushtrive serbe e malazeze në trevat shqiptare. Lufta Ballkanike krijoi për Shqipërinë një gjendje nga më të rrezikshmet në historinë e saj, çoi në pushtimin ushtarak të territoreve të vendit nga agresorët ballkanas serbë, malazezë dhe grekë, duke i hapur kështu rrugën copëtimit dhe aneksimit të tyre.

Rëndësia e kryengritjes
Ndryshe nga kryengritjet e mëparshme të armatosura, ajo e vitit 1912 u shtri në mbarë Shqipërinë, bashkoi gjithë shqiptarët pa dallim krahine, feje dhe përkatësie shoqërore.
Në rrafsh të jashtëm kryengritja u zhvillua në rrethana jo të favorshme për shqiptarët. Fuqitë e Mëdha vazhdonin t’i përmbaheshin ende politikës së tyre tradicionale të ruajtjes së status quo-së në Perandorinë Osmane dhe në Ballkan. Përveç kësaj, ata mendonin se njohja e autonomisë së Shqipërisë do të krijonte të çara në marrëdhëniet ndërmjet tyre. Kryengritja shqiptare dhe kërkesat e saj kombëtare u kundërshtuan në mënyrë të veçantë nga shtetet ballkanike, të cilat e shihnin mundësinë e shpalljes së një shteti autonom ose të pavarur shqiptar si një pengesë për synimet e tyre ekspansioniste në Ballkanin Perëndimor.
Kryengritja u zhvillua gjithashtu në kushtet kur Perandoria Osmane po kalonte një krizë të rëndë që po e çonte atë drejt fundit, kur ajo ishte në luftë me Italinë (për Tripolin) dhe kur brenda saj kishte shpërthyer konflikti politik midis xhonturqve dhe opozitës liberale. Këto ishin rrethana lehtësuese për shpërthimin e kryengritjes dhe për suksesin e saj.
Megjithëse kryengritja arriti suksese të mëdha, nuk u arrit të mënjanoheshin mosmarrëveshjet në udhëheqjen e saj. Disa nga krerët shqiptarë filluan të anojnë drejt kërkesave më të moderuara, që nuk ndihmonin zgjidhjen e çështjes shqiptare. Në këto qëndrime ndikuan edhe veprimet përçarëse të përkrahësve të xhonturqve dhe të agjenturës serbe te disa prej krerëve shqiptarë. Por edhe më fuqishëm ndikoi në këto lëkundje rreziku gjithnjë e më i madh i shpërthimit të një Lufte Ballkanike që po afrohej me shpejtësi.
Në këto rrethana edhe udhëheqësit më të vendosur, si Hasan Prishtina, Bajram Curri etj., u detyruan të tërhiqeshin nga programi autonomist i Junikut. Kjo gjendje në gjirin e udhëheqjes së kryengritjes dhe sidomos afrimi i Luftës Ballkanike, fillimi i veprimeve të veçanta luftarake të Malit të Zi, i shtyti ata të parashtronin një program më të kufizuar, 14 pikat e Hasan Prishtinës.
Megjithatë, Hasan Prishtina, që ishte ithtar i programit radikal të lëvizjes, shpresonte se pikat e përfshira në marrëveshjen e arritur me qeverinë osmane më 18 gusht do të shënonin “hape të mëdha ka indipendenca e jonë”.
Nikollë Ivanaj shkruante në ato ditë: “Të gjithë janë besnikë të idealit të pavarësisë, por arsyetimi ju thotë se për momentin e tashëm duhet të moderojnë kërkesat në mënyrë që të bëhen të realizueshme”.
Pranimi nga shqiptarët i marrëveshjes shqiptaro-turke të 18 gushtit 1912 ishte në thelb një kompromis i pashmangshëm, një lëshim i detyruar, i imponuar kryesisht nga rrethanat ndërkombëtare. Megjithatë, në qoftë se qeveria turke do ta zbatonte tërësisht atë, kjo marrëveshje do t’i hapte rrugën zgjidhjes së çështjes shqiptare.
Kryengritja pati edhe dobësi të karakterit organizativ. Çlirimi i qyteteve, që ishte një sukses i madh i saj dhe mund të çonte në çlirimin e gjithë Shqipërisë, nuk u shoqërua, përveç disa rasteve, me likuidimin e administratës osmane dhe me vendosjen e një administrate të re shqiptare. Disa masa, si lirimi i të burgosurve a dëbimi i funksionarëve të veçuar, qenë të pamjaftueshme për t’ia arritur këtij qëllimi. Këtë detyrë të vendosjes së pushtetit të shqiptarëve në vend të atij osman, që do të ishte një garanci për zbatimin e marrëveshjes së pranuar nga Porta e Lartë, udhëheqja e kryengritjes nuk e shtroi fare për zgjidhje.
Kryengritja e vitit 1912 ishte e përgjithshme, u shtri në mbarë vendin, në Kosovë, në Shqipërinë e Mesme dhe në atë të Jugut, ku prej kohësh vepronin çetat e armatosura. Megjithatë, forca e veprimeve të saj luftarake nuk ishte kudo e njëjtë. Ajo qe më e fuqishme në vilajetin e Kosovës, krahasuar me territoret e tri vilajeteve të tjera (të Shkodrës, të Manastirit e të Janinës). Përveç kësaj, nuk pati një bashkërendim në kohë të veprimeve luftarake, të cilat në viset e tjera, sidomos në Jug, filluan më vonë se në Kosovë.
Në ecurinë e kryengritjes së përgjithshme ushtruan ndikim negativ lëkundjet e përfaqësuesve të veçantë të parisë çifligare e bajraktare që u shfaqën sidomos në qëndrimin ndaj kërkesave kombëtare. Disa prej të tyre u treguan të gatshëm të shkëputeshin nga sundimi i huaj osman, ndërsa disa të tjerë u vunë në shërbim të qarqeve sunduese fqinje, u bënë përçues të politikës së tyre në udhëheqjen e kryengritjes dhe u përpoqën ta pengonin luftën e armatosur popullore.
Pavarësisht nga këto dobësi, Kryengritja e vitit 1912 shënoi hapa të rëndësishëm në sendërtimin e programit themelor politik të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ajo nxori në shesh dobësinë e Perandorisë Osmane, e tronditi atë dhe afroi fundin e saj. Në këto rrethana aleatët ballkanikë nuk e patën të vështirë t’i jepnin asaj goditjen e fundit. Kryengritja shqiptare dhe sukseset e saj ushtarake e politike ndikuan gjithashtu në përshpejtimin e shpërthimit të Luftës së Parë Ballkanike. Por ajo tregoi gjithashtu se shtetet ballkanike dhe Fuqitë e Mëdha nuk do ta kishin të lehtë tani të mënjanonin çështjen shqiptare nga të gjitha kombinacionet që do të shestoheshin pas kësaj lufte në tryezat e gjelbërta të diplomacisë.
*
* *
Kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912 përbëjnë një faqe të re, një shkallë më të lartë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Nga qëllimet që shtruan, nga cilësia e organizimit, nga forca luftarake dhe veçanërisht nga rrjedhojat e tyre, këto kryengritje zënë një vend të rëndësishëm në historinë e popullit shqiptar. Ato kishin si objektiv kryesor plotësimin e programit kombëtar të lëvizjes shqiptare, të përcaktuar qysh në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, krijimin e shtetit autonom e më pas të pavarur shqiptar. Kështu do të përmbusheshin aspiratat kombëtare të të gjithë popullit shqiptar, do t’i bëhej ballë rrezikut të copëtimit të trojeve shqiptare dhe do t’i hapej rrugë përparimit ekonomiko-shoqëror e kulturor të vendit.
Kryengritjet e viteve 1910-1912 përbëjnë fazën e fundit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e cila u mbyll me Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor të vitit 1912. Gjithë ecuria e tyre dëshmon për zhvillimin e ndërgjegjes politike kombëtare të të gjithë popullit shqiptar, pa dallime krahinore. Kjo ndërgjegje politike nuk u shfaq njëlloj në periudha të ndryshme dhe në treva të caktuara, të cilat patën veçoritë e tyre, të diktuara nga rrethanat e kohës. Dëshmi e qartë e një ndërgjegjeje kombëtare e shtrirë në gjithë rrafshin territorial të Shqipërisë janë ngjarjet e Kryengritjes së vitit 1911. E zhvilluar në një zonë malore jo fort të gjerë, siç qe Malësia e Madhe, kjo kryengritje qysh në fillimet e saj doli me kërkesa kombëtare dhe në emër të të gjithë shqiptarëve e të kombit shqiptar. Memorandumi i Greçës i qershorit të vitit 1911, që ishte një dokument programatik kombëtar me kërkesën e autonomisë territoriale të Shqipërisë, doli pikërisht nga Kuvendi i Greçës, i udhëheqësve dhe i përfaqësuesve të kësaj kryengritjeje shqiptare.
Edhe Shefqet Turgut pasha, në intervistën që i pati dhënë gazetës “Progrès de Salonique”, deklaronte se Kryengritja e Malësisë e vitit 1911 ishte një kryengritje “thjesht shqiptare mbi baza kombëtare”. Vlerësim të njëjtë u kanë bërë kryengritjeve të viteve 1910-1912 edhe përfaqësuesit konsullorë të shteteve fqinje, që kanë njohur karakterin e tyre të ndërgjegjshëm kombëtar.
Ashtu si Kryengritja e vitit 1911, edhe ajo e vitit 1912, që njihet si kryengritja e përgjithshme shqiptare, doli me një program kombëtar të përparuar, i parashtruar në të pesë pikat e Kuvendit të Junikut, pavarësisht se marrëveshja shqiptaro-turke e 18 gushtit 1912 shënoi një tërheqje jo të vogël në krahasim me të. Kjo tërheqje duhet të shpjegohet me zhvillimet politike e ushtarake në gadishull, në radhë të parë me rrezikun që sillte për vendin afrimi i shpërthimit të Luftës Ballkanike.
Programet e miratuara në kuvendet e kryengritësve në vitet 1910-1912 dhe nga organizatat atdhetare brenda e jashtë vendit, nuk duhen parë vetëm si rrjedhim i raportit të forcave ndërmjet krahut radikal dhe atij të moderuar të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ato qenë formuluar edhe nën ndikimin e gjendjes që ishte krijuar në Ballkan pas përfundimit të bisedimeve për vendosjen e Aleancës Ballkanike dhe me afrimin e Luftës së Parë Ballkanike. Tërheqja e forcave kryengritëse shqiptare nga fronti kundërosman ishte pasojë e vlerësimit të drejtë të kësaj gjendjeje të re dhe i detyrave të tjera të ngutshme që qëndronin përpara Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në kohën kur shovinistët serbë bënin presion që forcat kryengritëse shqiptare të marshonin drejt Selanikut e madje edhe drejt Stambollit, për t’i hapur rrugën armatës serbe në marshimin e saj drejt brigjeve të Adriatikut, kryengritësit shqiptarë e panë të arsyeshme të bënin marrëveshje me qeverinë osmane.
Lëvizja shqiptare e viteve 1910-1912 luajti një rol të rëndësishëm edhe në rrafshin e jashtëm, në zhvillimin e ngjarjeve politike në Turqinë Evropiane, në mënyrë të veçantë në dobësimin e pozitave të Perandorisë Osmane në këtë zonë. Aleatët ballkanikë shpejtuan ta shfrytëzonin këtë faktor për interesat e tyre pushtues. Në vend që ta mbështesnin lëvizjen shqiptare të vitit 1912, ata shpejtuan të përfitonin prej saj, madje pa përfillur fare interesat kombëtarë të shqiptarëve.
Qarqet politike të shteteve fqinje ballkanike, synonin të pengonin me çdo mënyrë formimin e një shteti kombëtar qoftë dhe autonom shqiptar e përgjithësisht lëvizjen çlirimtare të popujve të shtypur ballkanikë dhe t’i zgjidhnin problemet e Ballkanit nëpërmjet një lufte grabitqare, pushtuese, siç qe ajo ballkanike. Beogradi, Athina e Cetina dëshironin që lufta e shqiptarëve kundër Perandorisë Osmane të përfundonte me cfilitjen e të dyja palëve.
Pavarësisht se lufta, që populli shqiptar zhvilloi në vitet 1910-1912 nuk arriti të sinkronizohej me qëndresën e popujve të tjerë të robëruar të Perandorisë Osmane dhe me luftën e shteteve ballkanike, nuk mund të mohohet kurrsesi roli i këtyre kryengritjeve në shembjen e sundimit osman në Ballkan. Ato ndihmuan në dobësimin e Perandorisë në rrafsh ushtarak, nxorën në pah dobësinë e paaftësinë e saj për t’i bërë ballë një sulmi të mundshëm të shteteve ballkanike në një të ardhme të afërt.
Kryengritjet e viteve 1910-1912 nuk ishin “çrregullime”, “trazira” e “turbullira”, që degjenerojnë në “anarki të plotë”, siç pohon historiografia ballkanike. Përkundrazi, ato ishin kryengritje çlirimtare, që e vendosën popullin shqiptar në fillim të shek. XX në ballë të lëvizjeve për çlirimin kombëtar në gdishullin e Ballkanit. Përgjithësisht lufta që populli shqiptar zhvilloi gjatë viteve 1910-1912 kundër pushtuesve osmanë radhitet përkrah qëndresës së popujve të tjerë të shtypur të Perandorisë, siç ishin maqedonët e grekët, si dhe arabët.
Kryengritjet shqiptare të viteve 1910-1912 përshpejtuan përfundimin e Aleancës Ballkanike dhe për rrjedhim edhe afrimin e luftës të aleatëve ballkanas kundër Perandorisë Osmane, e cila shënoi fundin e sundimit të saj në Ballkan. Edhe nga kjo pikëpamje ato zënë një vend të rëndësishëm në procesin përfundimtar të çlirimit të popujve të Ballkanit nga zgjedha osmane. Megjithatë, aleatët ballkanas u shqetësuan nga sukseset e kryengritësve shqiptarë në fushën e betejave dhe sidomos nga marrëveshjet shqiptaro-turke, edhe pse këto nuk merrnin plotësisht parasysh kërkesat kombëtare të shqiptarëve, sepse i shikonin ato dhe mundësinë e formimit të një shteti autonom shqiptar si një pengesë serioze në arritjen e synimeve të tyre aneksioniste ndaj trojeve shqiptare.
Afrimi i Luftës Ballkanike krijoi për shqiptarët një gjendje kontradiktore, tepër paradoksale. Nga njëra anë, po afrohej fundi i sundimit osman në Ballkan, aq i dëshiruar nga populli ynë dhe për të cilin ai kishte dhënë një ndihmesë të çmuar, nga ana tjetër, shqiptarëve po u mbyllej rruga për t’u çliruar përfundimisht, sepse po u përgatiteshin vargonj të rinj robërie, më të rëndë e më të rrezikshëm.
Me shpërthimin e Luftës Ballkanike shqiptarët dhe lëvizja e tyre kombëtare u gjendën, ashtu si më 1878-1881, midis dy zjarresh: midis sundimtarëve shumëshekullorë osmanë dhe aleatëve ballkanikë, që filluan të kënaqnin lakmitë shoviniste të shpallura me kohë në programet e tyre nacionale, siç qenë “Naçertania”, “Megali Ideja” etj.
Lufta Ballkanike deformoi procesin e natyrshëm të çlirimit përfundimtar të popujve të shtypur të Ballkanit nga zgjedha osmane, proces i cili kishte marrë hov të madh me kryengritjet shqiptare të viteve 1910-1912. Lufta për t’i dhënë fund sundimit osman në Ballkan nuk u udhëhoq nga interesat kombëtarë të këtyre popujve, por nga ata nacionalistë, të ngushtë të shteteve ballkanike. Ky shformim i karakterit çlirimtar të kësaj lufte, do të kishte pasoja të rënda, në radhë të parë për popullin shqiptar, kundër të cilit qenë drejtuar kryesisht lakmitë shoviniste dhe aneksioniste të këtyre shteteve, por edhe për popujt e tjerë të shtypur të Perandorisë Osmane.
Rreziku i ri i copëtimit të trojeve shqiptare nuk mund të mos ndikonte në strategjinë dhe në taktikën e luftës së shqiptarëve për çlirimin kombëtar. Kërkesë mbizotëruese e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare mbeti edhe në këtë kohë, deri tri-katër javë para se të shpallej pavarësia, ajo e autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë dhe jo pavarësia e plotë e vendit dhe shkëputja e tij nga Perandoria Osmane, siç ndodhi më 28 Nëntor 1912.
Realizimi i autonomisë mendohej si rruga më e mirë për t’i bërë ballë rrezikut imediat të copëtimit tashmë tërësor të trojeve shqiptare ndërmjet fqinjëve. Por kjo kërkesë nuk e mbyllte perspektivën e arritjes së pavarësisë kombëtare, përkundrazi, në ato rrethana vetëm kështu mund t’i hapej rruga dhe të shpejtohej sigurimi i saj. Si e tillë ajo ishte një kërkesë realiste dhe njëherazi kalimtare drejt pavarësisë.
Kjo strategji mbeti në fuqi edhe gjatë kryengritjeve të mëdha të viteve 1910-1912, të cilat qëndrojnë në themelet e Kuvendit Kombëtar të Vlorës dhe të Aktit të tij historik të Shpalljes së Pavarësisë, pavarësisht se midis tyre qëndron Lufta Ballkanike e viteve 1912-1913. Ato përbëjnë faktorin vendimtar në rrugën e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912. Është i njohur roli i faktorëve ndërkombëtarë, sidomos në njohjen e Pavarësisë së Shqipërisë, megjithatë ajo ishte në radhë të parë rrjedhim logjik i luftërave të popullit shqiptar kundër sundimtarëve osmanë dhe veçanërisht i kryengritjeve të viteve 1910-1912, të cilat bënë që çështja shqiptare të shtrohej për zgjidhje, jo vetëm përkundrejt pushtuesve osmanë, por edhe përballë lakmive pushtuese të shteteve ballkanike, që shpërthyen luftën më 1912.

[Laberia]

K R E U XIV

SHPALLJA E PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Aleanca Ballkanike dhe çështja shqiptare
Kryengritjet e mëdha shqiptare dhe lufta italo-turke e kishin dobësuar pozitën e Turqisë në Ballkan dhe u kishin krijuar popujve të kësaj zone kushte të favorshme për zhdukjen e plotë të sundimit osman. Këto ngjarje, nga ana tjetër, shqetësuan e vunë në lëvizje qeveritë e shteteve ballkanike. Gjendjen e krijuar në Ballkan, sipas tyre, mund ta shfrytëzonte Austro-Hungaria për të pushtuar sanxhakun e Pazarit të Ri, ndërsa lëvizja çlirimtare në Shqipëri e në Maqedoni mund të shpinte në autonominë e këtyre vendeve, gjë që ishte në kundërshtim me planet ekspansioniste serbe, malazeze, bullgare e greke. Shtetet ballkanike, me gjithë kontradiktat e thella që kishin ndërmjet tyre, shpejtuan të lidhnin një aleancë politike e ushtarake për t’i dalë përpara çdo të papriture dhe për ta zgjidhur çështjen në përputhje me interesat dinastikë. Formimin e një aleance të tillë e përkrahte edhe Rusia cariste, e cila kërkonte ta përdorte atë si gardh kundër shtrirjes austro-gjermane në Evropën Juglindore.
Bisedimet për formimin e kësaj aleance i kishin filluar qysh në tetor 1911 kryeministri bullgar Geshov dhe ai serb Milovanoviç. Një nga çështjet themelore të këtyre bisedimeve ishte, krahas asaj të Maqedonisë, edhe ajo e copëtimit të Shqipërisë. Kjo kishte të bënte me synimet e Serbisë për të dalë në detin Adriatik e për t’u lidhur me tregjet e Evropës Perëndimore. Prandaj Milovanoviçi e shikonte si një rrezik formimin e një shteti shqiptar. Duke përdorur si argument të ashtuquajturën “paaftësi të shqiptarëve” për të formuar shtetin e tyre, ai kërkonte bashkimin e Shqipërisë së Veriut e të Verilindjes me Serbinë dhe të Shqipërisë së Jugut me Greqinë. Qysh në ditët e para të bisedimeve të dyja qeveritë kishin rënë në marrëveshje të njihnin të drejtën e plotë të Serbisë mbi vilajetin e Shkodrës dhe mbi atë pjesë të vilajetit të Kosovës që ndodhej në veri të Bjeshkëve të Sharrit, ndërsa Bullgarisë të drejtën mbi vilajetin e Adrianopojës. Por bisedimet u zgjatën për shkak të kontradiktave që lindën në lidhje me ndarjen e tokave të tjera të vilajetit të Kosovës dhe të vilajeteve të Manastirit e të Selanikut.
Austro-Hungaria, nga ana e saj, u përpoq ta sabotonte këtë aleancë që po formohej me pjesëmarrjen aktive të Rusisë. Për të lidhur pas vetes Malin e Zi e Greqinë, ajo i premtonte mbretit Nikolla toka shqiptare deri afër Shkodrës, ndërsa Greqisë i propozonte të hynte në një bllok ballkanik kundërsllav me Austro-Hungarinë, Rumaninë e Shqipërinë. Por këto orvatje nuk patën sukses.
Më 13 mars 1912 u përfundua marrëveshja serbo-bullgare. Ajo përmbante një shtojcë të fshehtë, sipas të cilës Bullgaria i njihte Serbisë jo vetëm tokat me popullsi serbe, por edhe aneksimin e tokave shqiptare në veri e në perëndim të Bjeshkëve të Sharrit (Shqipërinë e Mesme, Veriore dhe Verilindore), kurse Serbia i njihte Bullgarisë tokat në lindje të Rodopit dhe të lumit Struma. Territori midis Bjeshkëve të Sharrit, lumit Struma dhe liqenit të Ohrit, me qytetet kryesore Dibër, Kërçovë, Gostivar, Tetovë, Kumanovë e Shkup, u quajtën si zonë e diskutueshme; si arbitër për zgjidhjen e kësaj çështjeje u caktua cari i Rusisë.
Krahas bisedimeve serbo-bullgare u zhvilluan edhe bisedimet bullgaro-greke, të cilat përfunduan më 29 maj me nënshkrimin e një marrëveshjeje mbrojtëse në rast sulmi nga ana e Turqisë.
Aleanca Ballkanike, me gjithë kompromiset e arritura, përmbante në vetvete farën e përçarjes midis vendeve ballkanike. Nga ana tjetër, ajo përbënte një rrezik tepër serioz për ekzistencën e kombit shqiptar.
Pas përpjekjeve të Vjenës, për t’i kërkuar Portës së Lartë zbatimin e politikës së decentralizimit, diplomacia ballkanike u bë më aktive. Mali i Zi, i cili vazhdonte gjithnjë të organizonte provokacione në kufi, i ftoi aleatët ballkanikë të hidheshin menjëherë në luftë kundër Turqisë. Ai dërgoi emisarët e vet në Shkodër për të bindur klerin katolik ta ndihmonte në veprimin që do të ndërmerrte kundër Turqisë, me qëllim që të çlirohej rrethi ose gjithë vilajeti i Shkodrës dhe të hynte në një “union real” me Malin e Zi. Përfaqësuesit e klerit katolik të Shkodrës nuk e pranuan këtë projekt. Këto përpjekje të aleatëve ballkanas kishin mbështetjen e qeverisë ruse.
Porta e Lartë, nga njëra anë, u deklaroi shteteve ballkanike se nuk kishte aspak ndërmend t’u jepte shqiptarëve autonominë, ndërsa, nga ana tjetër, shpalli më 23 gusht, në një redaktim të ri, kërkesat e shqiptarëve të pranuara prej saj. Duke mos përmendur asnjëherë në to fjalët Shqipëri e shqiptarë, qeveria turke synonte t’i qetësonte shtetet ballkanike dhe t’u jepte atyre të kuptonin se privilegjet e dhëna mund të shtriheshin edhe mbi popullsinë joshqiptare të vilajeteve të Kosovës, të Manastirit dhe të Janinës, nëse do të ishte nevoja që ajo t’u bënte një interpretim të tillë. Por kjo nuk i kënaqi aspak shtetet ballkanike. Sukseset e rrufeshme të kryengritjes shqiptare dhe ngjarjet në frontin e Tripolit kishin treguar qartë kalbësinë e Perandorisë Osmane dhe paaftësinë e saj ushtarake. Të nxitur nga kjo, ato filluan të bënin përgatitje të ethshme për t’i shpallur luftë Turqisë.
Qeveria malazeze kishte përfunduar me Bullgarinë një marrëveshje verbale, sipas së cilës kjo e fundit i njihte Cetinës tokat që do të pushtonte në rast lufte kundër Turqisë. Mali i Zi, me qëllim që të shkaktonte sa më parë konfliktin ballkanik, bëri të gjitha përpjekjet me anën e bajraktarëve, si Sokol Baci etj., që ishin në shërbim të tij, t’i hidhte malësorët katolikë shqiptarë në luftë kundër turqve, të cilët kishin krijuar në Malësi një gjendje të padurueshme. Urrejtja e papërmbajtur e malësorëve kundër sundimtarëve osmanë i bëri ata të bashkëpunonin me malazezët.
Këtë bashkëpunim turqit e shfrytëzuan për të nxitur fanatizmin fetar në vilajetin e Shkodrës dhe për të bërë masakra mbi popullsinë katolike të Zadrimës, një pjesë e madhe e së cilës u detyrua të arratisej në male. Me politikën e tyre të terrorit turqit i afruan edhe më shumë malësorët katolikë me Malin e Zi. Luftime të ashpra kundër forcave turke zhvilluan në shtator të vitit 1912 malësorët e Malësisë së Madhe, të përkrahur nga reparte malazeze, si edhe nga zadrimasit.
Ndërkohë marrëdhëniet ndërmjet Turqisë dhe shteteve të Aleancës Ballkanike po acaroheshin gjithnjë e më shumë. Nuk e zbuti këtë acarim as vendimi i marrë nga Porta e Lartë më 24 shtator për t’i shtrirë një varg privilegjesh, që u ishin njohur shqiptarëve, edhe mbi popullsitë joshqiptare të vilajeteve të Rumelisë.
Në fund të shtatorit si Turqia, ashtu edhe shtetet ballkanike filluan mobilizimin e ushtrive të veta. Dukej qartë se konflikti i armatosur ishte i pashmangshëm. Fuqitë e Mëdha e në mënyrë të veçantë Rusia u përpoqën ta pengonin një konflikt të tillë që mund të shpinte në prishjen e status quo-së në Ballkan dhe në një luftë botërore, për të cilën ata nuk ishin përgatitur ende. Më 7 tetor Austro-Hungaria e Rusia deklaronin në emër të Fuqive të Mëdha që, në rast lufte ndërmjet Turqisë e shteteve ballkanike, në mbarim të konfliktit fuqitë nuk do të lejonin asnjë ndryshim të status quo-së territoriale në Ballkan. Në një kohë kur përfundimi i luftës nuk dihej, Vjena synonte, me anë të kësaj deklarate, të pengonte zgjerimin e shteteve ballkanike në kurriz të Turqisë, ndërsa Rusia të siguronte mbrojtjen e aleatëve të vet ballkanikë në rast disfate.
Megjithatë Lufta Ballkanike shpërtheu. Më 8 tetor Mali i Zi i shpalli luftë Turqisë. Më 17 tetor i shpallën asaj luftë Serbia e Bullgaria dhe një ditë më vonë Greqia.

Lufta e Parë Ballkanike dhe Shqipëria
Lufta e Parë Ballkanike, përderisa drejtohej kundër Turqisë dhe kishte për qëllim bashkimin kombëtar të popujve ballkanikë, objektivisht kryente një funksion përparimtar. Por ajo u drejtua nga qarqet shoviniste të vendeve të Ballkanit dhe u kthye në një luftë grabitqare, pushtuese, sidomos ndaj Shqipërisë e Maqedonisë.
Shqiptarët ishin po aq të interesuar sa edhe popujt e tjerë të shtypur të Ballkanit për t’u çliruar nga zgjedha osmane. Përfaqësuesit e tyre bënë përpjekje për t’u lidhur me fqinjët në luftën e përbashkët kundërosmane, por këto përpjekje dështuan për faj të krerëve të Aleancës Ballkanike, të cilët nuk dëshironin t’i kishin shqiptarët si palë me të drejta të barabarta në këtë aleancë, sepse ishin marrë vesh ndërmjet tyre për copëtimin e Shqipërisë. Prandaj, shqiptarët nuk hynë në një aleancë, krerët e së cilës synonin t’i përdornin ata si mish për top në luftën kundër Perandorisë Osmane. Pjesëmarrja e shqiptarëve në këtë aleancë, pa u njohur zyrtarisht të drejtat e tyre, do të ishte një vetëvrasje.
Planet aneksioniste të Serbisë, të Malit të Zi e të Greqisë kundrejt Shqipërisë, plane që filluan të viheshin në jetë me shpërthimin e Luftës së Parë Ballkanike, ishin pjellë e një politike të pajustifikueshme armiqësore ndaj një populli fqinj, që kishte bërë një luftë të vazhdueshme kundër sundimit shekullor osman dhe kishte treguar se ishte një aleat i sigurt në luftën kundër armikut të përbashkët. Shtetet ballkanike jo vetëm dërgonin ushtarët e tyre të vriteshin me shqiptarët, që ishin të vendosur të mbronin deri në fund lirinë e tërësinë e tokës së tyre, por edhe u jepnin Fuqive të Mëdha një armë të fortë në dorë për të ndërhyrë në punët e Ballkanit, që të vinin në orbitën e tyre si popullin shqiptar, ashtu edhe popujt fqinjë. Për këtë arsye, Lufta Ballkanike krijoi në Shqipëri një gjendje shumë të ndërlikuar e kontradiktore. Nga njëra anë, në masat popullore vazhdonte të ishte gjallë fryma e luftës kundër zgjedhës osmane, nga ana tjetër, po bëhej gjithnjë më i qartë rreziku që kërcënonte Shqipërinë nga fqinjët ballkanikë, të cilët pas dëbimit të turqve nga gadishulli synonin të zinin vendin e Perandorisë Osmane në të dhe të fshinin kombin shqiptar nga harta politike e Ballkanit.
Ndryshe nga vendet e tjera ballkanike, Shqipëria edhe kësaj radhe, në këto çaste tepër kritike, u ndodh vetëm, me armikun e vjetër në vatër dhe e sulmuar nga agresorë të rinj. Ky rrezik kombëtar vuri në lëvizje të gjitha klasat e shtresat shoqërore të vendit. Përpara tyre u ngrit në mënyrë më serioze çështja e fatit të Shqipërisë, e qëndrimit që duhej mbajtur ndaj konfliktit ballkanik, e mënyrave dhe e mjeteve për ta shpëtuar Shqipërinë nga katastrofa që kërcënonte Turqinë.
Qysh në fillim të tetorit gazeta “Liri e Shqipërisë”, që përfaqësonte opinionin e kolonisë shqiptare të Sofjes, duke parashikuar ngjarjet, u drejtohej shqiptarëve me thirrjen: “... të marrim armët dhe të mbrojmë kufijtë e mëmëdheut tonë, duke kërkuar autonominë e Shqipërisë”. Po kjo gazetë u drejtohej shqiptarëve t’u përmbaheshin udhëzimeve të Sami Frashërit në veprën “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, d.m.th. t’i jepnin një goditje të fortë Turqisë për të mos u rrokullisur me të në greminë.
Ndryshe e vlerësuan gjendjen kolonitë shqiptare të mërgimit në ShBA. Ato u nisën nga fakti se Turqia, megjithëse ishte armike e Shqipërisë, u kishte njohur shqiptarëve disa të drejta kombëtare, kurse pjesëtarët e Aleancës Ballkanike synonin ta copëtonin atë krejtësisht. Prandaj mbledhja e përfaqësuesve të kolonive shqiptare të ShBA-së, që u bë më 6 tetor 1912 në Boston, duke “... marrë në sy atë që po mundet Turqia, e që shtetet e Ballkanit do ta ndajnë Shqipërinë në mes tyre”, deklaronte: “Është detyrë e atdhetarëve shqiptarë të jenë plotësisht të bashkuar me guvernën (qeverinë - shën. i aut.) otomane kundër armiqve të Mbretërisë”. Ndonëse frymëzohej nga qëllime patriotike, qëndrimi i kolonive shqiptare të ShBA-së përmbante në vetvete një rrezik të madh për vendin. Përkrahja pa kushte që shqiptarët do t’i jepnin Turqisë në luftën kundër Aleancës Ballkanike do të sillte si pasojë që Shqipëria të pësonte të njëjtin fat që do të pësonte Turqia në Ballkan dhe do t’u jepte një argument të fortë qeverive të Aleancës Ballkanike për të mbrojtur përpara opinionit publik ndërkombëtar planin e copëtimit të Shqipërisë si një provincë e thjeshtë turke.
Brenda në Shqipëri nismën për një veprim politik, që ta nxirrte vendin nga gjendja e vështirë dhe e ndërlikuar e krijuar nga Lufta Ballkanike, e morën shoqëritë atdhetare, Komiteti “Shpëtimi” dhe “Shoqëria e Zezë për Shpëtim” që ishte krijuar në Shkup. Përfaqësuesit e tyre Sali Gjuka, Nexhip Draga, Bedri Pejani, Mithat Frashëri etj., organizuan në Shkup më 14 tetor 1912 një mbledhje, për të cilën ishte marrë qysh përpara edhe miratimi i Hasan Prishtinës e i Bajram Currit, që kishin shkuar në front për organizimin e mbrojtjes së tokave shqiptare.
Mbledhja e Shkupit arriti në përfundimin se Perandoria Osmane do ta humbiste luftën dhe vendosi t’u njoftonte Fuqive të Mëdha se populli shqiptar po i kapte armët jo për të forcuar sundimin e Turqisë në Ballkan, por për t’i dalë zot tërësisë tokësore e lirisë së Shqipërisë. Pra, vijonte deklarata, shqiptarët nuk do të pranonin për katër vilajetet veçse një formë të vetme qeverisjeje. Ky vendim përputhej me atë që ishte shprehur nga gazeta “Liri e Shqipërisë” dhe ishte vendimi më i drejtë e më realist që mund të merrej në këto rrethana. Ai iu dorëzua përfaqësuesve të fuqive të huaja në Shkup më 16 tetor.
Mbledhja e Shkupit caktoi edhe një delegacion, i cili do të shkonte në Malësi të Madhe për t’i shkëputur malësorët nga bashkëpunimi me Malin e Zi. Ky delegacion u autorizua gjithashtu të merrej vesh me krahinat e tjera të vendit për organizimin e një kuvendi kombëtar që do të vendoste për fatin e atdheut. Por ai nuk mundi të arrinte në Malësi të Madhe; ngjarjet në frontin e luftës ishin zhvilluar me një shpejtësi të tillë, që e detyruan të ndalej përkohësisht në Pejë e në Gjakovë, ku mori autorizimin nga popullsia për ta përfaqësuar atë në veprimtaritë që po ndërmerreshin kundër copëtimit të vendit. Prej këtej delegacioni i Kosovës u drejtua në Shqipërinë e Mesme e të Jugut, ku ishin marrë nisma nga rrethet atdhetare lokale për organizimin e kuvendit kombëtar dhe kishte filluar zgjedhja e delegatëve.
Ushtritë e aleatëve ballkanikë brenda një kohe të shkurtër e shpartalluan ushtrinë turke në të gjitha frontet. Trupat bullgare, pasi thyen qëndresën e forcave turke, të përqendruara në Trakën Lindore, iu drejtuan Adrianopojës. Forcat e Malit të Zi, të ndara në tri kolona, sulmuan dy në drejtim të Shkodrës dhe njëra në drejtim të Pejës. Brenda tri javësh ato pushtuan Pejën dhe iu drejtuan Shkodrës.
Mbreti Nikolla i Malit të Zi, ndërsa u premtonte malësorëve se do të respektonte flamurin shqiptar, në thirrjen drejtuar popullit malazez e ftonte këtë t’u jepte dorën “vëllezërve nën zgjedhë të Malësisë, të cilët prej më shumë se dy vjetësh luftonin për të drejtat e lirinë e tyre dhe për bashkimin me Malin e Zi”. Kur doli në shesh mashtrimi i mbretit malazez dhe kur në tokat shqiptare të pushtuara, në vend të flamurit kombëtar u ngrit ai i Malit të Zi, malësorët, që kishin marrë pjesë aktive në këtë luftë krahas ushtrive malazeze, u tërhoqën në masë nga lufta.
Edhe mbreti serb Pjetër, në manifestin që shpalli në fillim të fushatës ushtarake serbe, deklaronte në mënyrë demagogjike se do t’u sillte edhe shqiptarëve lirinë, vëllazërinë dhe barazinë.
Më 15 tetor filloi mësymja e trupave serbe në rajonin e Vranjës, ndërsa më 18 tetor u hodh në sulm gjithë ushtria prej 286 000 vetash, në drejtimin Nish-Manastir-Elbasan, Nish-Manastir-Selanik dhe Kurshunli-Prizren-Durrës. Forca të tjera sulmuan nga veriu, në drejtimin Rashkë-Mitrovicë-Pejë dhe Javor-Priepolje.
Turqia u gjend e papërgatitur për luftë. Qeveria turke vendosi të formonte repartet e armatosura vullnetare shqiptare, që do të pajiseshin me armë nga depot e shtetit. Doli edhe një urdhër i ministrit të Luftës për t’u dërguar shqiptarëve 50 000 pushkë. Megjithatë nuk u dërgua asgjë, shqiptarët u lanë pa armë, në mëshirën e fatit. Qeveria xhonturke nuk qe në gjendje të përfitonte nga forca e madhe e shqiptarëve dhe nga gatishmëria për të mbrojtur atdheun e vet.
Shqiptarët e Kosovës, veçanërisht ata të Llapit dhe të krahinave përreth, u qëndruan me vendosmëri në luftimet e Merdarit (14-18 tetor), në veri të Podujevës, forcave të Armatës së parë dhe të tretë serbe. Ushtria turke një ditë para betejës braktisi frontin në disa pika. Luftimet në Merdar ishin të ashpra. Serbët e morën atë pas humbjeve të mëdha. Edhe mbrojtja e kufirit nga Rashka në Podujevë u mbeti vullnetarëve shqiptarë, të udhëhequr nga Isa Boletini. Me organizimin e mbrojtjes në veri të Prishtinës u mor Hasan Prishtina, ndërsa në Gjakovë, Plavë e Guci Bajram Curri.
Pasi morën Merdarin, forcat serbe të Armatës së parë depërtuan në Podujevë dhe, së bashku me ushtritë e Armatës së tretë, më 20 tetor filluan sulmin mbi Prishtinën. Vullnetarët shqiptarë luftuan me vendosmëri, por për mungesë të municionit u tërhoqën nga qyteti, që ra po atë ditë në duart e serbëve. Më 23 tetor u pushtua Vuçiterna dhe pas saj Mitrovica.
Me organizimin e forcave vullnetare shqiptare në zonën e Gjilanit, të Moravës e të Karadakut u mor Idriz Seferi, që arriti të grumbullojë 6 000 luftëtarë, të cilët u hodhën në kufirin me Serbinë, ku së bashku me forcat e vendit u bënë ballë njësive të Armatës së tretë serbe. Luftimet në këtë trevë juglindore të Kosovës vazhduan 7 ditë, duke filluar nga koha e sulmit të ushtrisë serbe më 15 tetor. Pasi theu qëndresën e shqiptarëve në kufirin juglindor të Kosovës, ushtria serbe mundi të pushtonte më 24 tetor qytetin e Gjilanit. Më 23 tetor serbët pushtuan Vuçiternën dhe pas saj Mitrovicën.
Pas pushtimit të Prishtinës ushtria serbe filloi veprime të tjera në përmasa të mëdha, të cilat kishin si objektiv të parë pushtimin e Ferizajt, të Kumanovës e të Shkupit, për të vijuar më tej marshimin drejt jugut dhe drejt pjesës perëndimore të Shqipërisë.
Natën e 23-24 korrikut Armata e tretë serbe filloi një marshim drejt Shkupit e Kumanovës. Më 24 tetor pushtoi Lipjanin dhe po në këtë ditë iu afrua Ferizajt. Edhe mbrojtja e tij u mbeti rreth 10 000 vullnetarëve shqiptarë. Në mesditën e 25 tetorit ushtria serbe filloi sulmin e përgjithshëm mbi qytetin, të cilin e pushtoi në mbrëmjen e 25 tetorit. Forcat shqiptare u tërhoqën drejt Kaçanikut.
Por luftimet më të mëdha u bënë në Grykën e Carralevës. Pas dy ditë lufte me 2 000-3 000 vullnetarë shqiptarë, forcat serbe, pasi lanë këtu shumë ushtarë të vrarë e të plagosur, më 26 tetor e pushtuan këtë grykë. Më 30 tetor u pushtua Prizreni.
Beteja më e madhe e trevës së Kosovës ishte ajo e Kumanovës (22-24 tetor), ku serbët hodhën ushtrinë e Armatës së parë, të përbërë nga 126 000 veta. Armata turke e Vardarit kishte vendosur në këtë front 50 000 luftëtarë. Midis tyre kishte edhe disa mijëra ushtarë shqiptarë, përveç forcave vullnetare të ardhura nga treva e Kumanovës e rrethet e tjera.
Më 24 tetor ushtria turke u thye përfundimisht në Kumanovë. Pas pushtimit të Kumanovës, më 26 tetor forcat e Armatës së parë serbe pushtuan pa luftë Shkupin. Me pushtimin e Shkupit përfundoi faza e parë e Luftës Balkanike. Periudha e dytë ishte ajo e luftës për pushtimin e territoreve shqiptare në pjesën perëndimore të vilajetit të Kosovës, në vilajetet e Manastirit, të Shkodrës e të Janinës.
Sikurse shkruajnë gjeneralët turq, pjesëmarrës në këto beteja, shqiptarët luftuan me trimëri të madhe për të mbrojtur atdheun e vet, tokën amtare. Ata nuk e braktisën asnjëherë frontin dhe shpesh luftuan edhe pasi ushtria turke kishte braktisur vijën e luftës. Në Betejën e Kumanovës u vra gjithë efektivi i batalionit të ushtarëve të Gjilanit. Ndërsa numri i përgjithshëm i shqiptarëve, që u vranë në këtë betejë, arrin në 10 000 veta.
Pas pushtimit të Shkupit, ushtria serbe vazhdoi mësymjen drejt pjesës perëndimore të vilajetit të Kosovës (drejt Prizrenit, Pejës, Gjakovës etj.), drejt vilajeteve të Manastirit (pushtuan Manastirin), të Shkodrës e të Janinës. Ata kaluan nëpër luginën e Drinit, pushtuan Lumën, Mirditën e Matin, dolën në Lezhë dhe u dyndën në Shqipërinë e Mesme. Një pjesë e tyre iu drejtua Durrësit, kurse kolona të tjera u nisën drejt veriut dhe, së bashku me forcat malazeze që kishin marrë Shëngjinin, plotësuan rrethimin e Shkodrës.
Shqiptarët, të braktisur nga ushtritë osmane, edhe pse luftuan kudo me trimëri, nuk qenë në gjendje të ndalnin sulmin e kombinuar të aleatëve ballkanikë, të përgatitur ushtarakisht prej dhjetëra vjetësh dhe të armatosur deri në dhëmbë. Në fillim të dhjetorit të vitit 1912 ushtritë serbo-malazeze kishin pushtuar pjesën më të madhe të Shqipërisë dhe arritën në jug deri në luginën e Shkumbinit, në vijën Durrës-Kavajë-Peqin-Elbasan-Pogradec-Strugë.
Ndërkohë edhe ushtria greke, pasi theu forcat turke në Thesali e në Epir, mori Selanikun, rrethoi Janinën, shtiu në dorë Sazanin dhe zbarkoi në Himarë, të cilën e pushtoi bashkë me disa fshatra përreth.
Menjëherë pas sukseseve të para qeveritarët e Serbisë, të Malit të Zi dhe të Greqisë, si edhe shtypi i tyre, filluan t’i deklaronin gjithnjë më hapur qëllimet e veta ndaj Shqipërisë, duke i justifikuar ato me argumentet absurde të paaftësisë së “fiseve të egra” e “barbare” shqiptare për të formuar shtetin e vet.
Këto deklarata u shoqëruan me një veprimtari gjakatare, terroriste, shfarosëse të ushtrive malazeze e serbe dhe më vonë greke kundër popullsisë shqiptare, që nuk mëshiruan as gratë, as fëmijët e as pleqtë. Pushtimi i Kosovës e i viseve të tjera të Shqipërisë u shoqërua me vrasje në masë të luftëtarëve kosovarë dhe me masakrimin e me shpërnguljen e popullsisë. Qëllimi i Beogradit ishte që “Serbia të bëhej shtet i pastër, thjesht serb, nacional”. Proklamatave të mbretit të Serbisë, për barazinë e shqiptarëve me serbët në shtetin e Serbisë, ua zunë vendin pas fillimit të luftës urdhrat për shfarosjen e shqiptarëve. Gjeneralët serbë pranonin haptazi atëherë se “ne i linim të qetë turqit, por vramë sa mundëm ç'qenë shqiptarë”. Deviza e ushtrisë serbe ishte: “Të shfarosim shqiptarët!”.
Kudo që shkelën, në fshatrat e qytetet e Kosovës dhe të të gjithë Shqipërisë, serbët mbollën vdekje e shkatërrime. Vetëm në dy muajt e parë të luftës, në tetor-nëntor 1912, u vranë 25 000 shqiptarë. Vrasja e shqiptarëve ishte programuar zyrtarisht nga Beogradi, që kishte urdhëruar “të mos lihej asnjë gjurmë shqiptare në ato vise”. Qytete të tëra, si Prishtina, Vuçiterna, Ferizaj, Gjilani, Kumanova, Presheva, Prizreni, Peja etj., iu nënshtruan shkatërrimeve. Fshatrat përreth këtyre qyteteve u bënë shkrumb e hi, ndërsa banorët e tyre, pa kursyer as gratë, pleqtë e fëmijët, u vranë ose u dogjën të gjallë, në zjarrin e shtëpive të tyre. Ushtria malazeze plaçkiti Gjakovën dhe dogji pazarin e saj. Sikurse pohonte sekretari i N. Pashiçit, në rrugën midis Prizrenit dhe Pejës kishte vetëm fshatra të djegura, ndërsa banorët e tyre ishin masakruar. Në Pejë vriteshin çdo ditë 25 shqiptarë. Pasi shtypën qëndresën e 2 000 lumjanëve, serbët, në tetor 1912, masakruan popullsinë e Lumës, 700 veta, duke përfshirë pleqtë, gratë, fëmijët e madje edhe ata të sapo lindur që u therrën ose u dogjën të gjallë në shtëpitë e tyre, dogjën e rrafshuan me tokën thuajse të gjitha fshatrat e Lumës. Fshati Nishor, në veriperëndim të Prizrenit u rënua nga goditjet e artilerisë, ndërsa popullsia u masakrua, u vranë gjithë burrat. Bashkëkohësit shkruanin se në fshatra të tëra të Kosovës nuk mbeti i gjallë asnjë njeri.
Në territorin midis Kumanovës e Shkupit, sipas njoftimeve të shtypit të kohës, u vranë 3 000 veta, nga të cilët 2 000 në rrethin e Shkupit. Terrorit të paparë iu nënshtrua edhe popullsia e qytetit të Shkupit. Çdo ditë oficerët serbë organizonin ekspedita në fshatrat rreth Shkupit për të terrorizuar dhe për të masakruar fshatarët. Mijëra njërëz të pambrojtur vinin nga Kumanova e nga Presheva, duke shpresuar të gjenin shpëtim në Shkup. Por edhe këtu i priste vdekja nga ushtarët serbë ose nga uria. Masakra të mëdha u bënë në Malin e Zi të Shkupit, ku u dogjën 29 fshatra shqiptare. Pas pushtimit të Ferizajt, u vranë këtu 1 200 veta.
Gjatë kësaj fushate persekutimesh ndaj shqiptarëve u arrestuan në rrethet e Shkupit, në muajin nëntor, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Idriz Seferi, Sait Hoxha, Kosum Seferi dhe mjaft udhëheqës të tjerë të lëvizjes shqiptare, të cilët, meqë nuk pranuan të nënshkruanin deklaratat e besnikërisë ndaj Serbisë, u hodhën në burgjet e Beogradit, ku u mbajtën deri më 16 maj 1913.
Pushtimi i Kosovës u shoqërua me shpërngulje në masë të popullsisë shqiptare nga trojet e tyre amtare. Vetëm në periudhën e Luftës së Parë Ballkanike u shpërngulën nga vise të ndryshme të vilajetit të Kosovës rreth 150 000 shqiptarë.

Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë
Fitoret e rrufeshme të shteteve ballkanike i detyruan Fuqitë e Mëdha të rishikonin vendimin e tyre për të mos lejuar ndryshimin e status quo-së në Ballkan. Qysh në fund të tetorit në rrethet diplomatike dhe në shtypin evropian filloi të flitej për nevojën e ndryshimeve territoriale në të mirë të aleatëve ballkanikë. Në këto kushte, patriotët shqiptarë që ndodheshin jashtë atdheut vendosën të ndërmerrnin një veprim të ri politik krahas atij të “Shoqërisë së zezë për shpëtim” e të rretheve të tjera atdhetare brenda vendit. Qëllimi i këtij veprimi do të ishte të shpëtohej Shqipëria nga copëtimi, të ruhej tërësia e saj tokësore e të mblidhej një kuvend kombëtar që do të vendoste për fatin e saj. Nismën për këtë veprim të ri e morën Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi, të cilët mendonin se do të kishin përkrahjen e Lidhjes Tripalëshe. Ata u nisën nga Stambolli dhe arritën në Bukuresht, ku më 5 nëntor 1912 organizuan mbledhjen e kolonisë shqiptare të atjeshme. Aty u vendos të themelohej “një komitet drejtonjës” që të merrte në dorë qeverinë e vendit; të krijohej një komision që do të shkonte në Evropë për të mbrojtur përpara qeverive të Fuqive të Mëdha “të drejtat kombëtare e lokale të popullit shqiptar” dhe një komitet në Bukuresht, që do të bashkërendonte veprimtarinë e komiteteve të tjera brenda e jashtë Shqipërisë për t’i ardhur atdheut në ndihmë. Mbledhja e Bukureshtit në vendimin e saj nuk përcaktoi qartë nëse do të kërkohej autonomi a pavarësi. Kjo do të përcaktohej, siç duket, nga zhvillimi i mëtejshëm i ngjarjeve dhe nga qëndrimi që do të mbanin kundrejt çështjes shqiptare Fuqitë e Mëdha. Për këtë qëllim Ismail Qemali me shokë shkoi në Vjenë, ku bisedoi me ambasadorin anglez, Berhtoldin, dhe me ambasadorin italian. Gjatë rrugës ose ndoshta në kryeqytetin austriak Ismail Qemali u njoftua për lëvizjen që kishte filluar në Shqipëri për mbledhjen e një kuvendi kombëtar. Ai i deklaroi më 10 nëntor ambasadorit anglez se do të nisej së shpejti për në Vlorë për të marrë pjesë në një mbledhje të krerëve shqiptarë, se shqiptarët ishin të vendosur të ruanin vendin e tyre, se ata do të luftonin deri në pikën e fundit të gjakut për të mos lejuar një copëtim të tij dhe se krijimi i një Shqipërie më vete do të mënjanonte një ndërhyrje të Austrisë dhe të Italisë.
Ideja për mbledhjen e një kuvendi në Shqipëri, që do t’u paraqiste Fuqive të Mëdha kërkesat e popullit shqiptar, kishte gjetur përkrahjen e qeverisë austro-hungareze. Berhtoldi e njoftoi Ismail Qemalin se Vjena ishte për një Shqipëri autonome. I tillë ishte edhe opinioni që mbizotëronte në rrethet diplomatike të Fuqive të tjera të Mëdha. Por autonomia në kuadrin e Perandorisë Osmane tashmë nuk kishte asnjë kuptim. Ushtria osmane në Ballkan ishte shpartalluar në të gjitha frontet. Trupat serbe, malazeze e greke kishin hyrë thellë në tokën shqiptare.
Në këto kushte e vetmja zgjidhje e drejtë e çështjes shqiptare ishte ajo e shpalljes së pavarësisë. Në këtë përfundim arriti grupi i atdhetarëve i kryesuar nga Ismail Qemali, i cili më 19 nëntor deklaronte në Trieste, ku kishte arritur bashkë me shokët, se: “... menjëherë pas mbërritjes së tij në Shqipëri do të shpallej pavarësia e Shqipërisë dhe do të zgjidhej qeveria e përkohshme”. Nga Triestja komisionit që ishte formuar në Vlorë për përgatitjen e mbledhjes së kuvendit kombëtar iu dërgua një telegram, me anë të të cilit kërkohej që të merreshin masa për thirrjen e delegatëve.
Ideja e pavarësisë së Shqipërisë dhe lajmi i mbledhjes së kuvendit kombëtar u pritën me entuziazëm të madh në Shqipëri, ku gjetën një truall të përgatitur qysh më parë nga rrethet atdhetare të vendit. Këto rrethe kishin vendosur lidhje ndërmjet tyre dhe kishin caktuar Vlorën si qendër ku do të bëhej mbledhja e përfaqësuesve të kombit shqiptar.
Grupi i kryesuar nga Ismail Qemali arriti në Durrës më 21 nëntor. Së bashku me atdhetarët durrsakë ai vendosi të ngrinte në qytet flamurin kombëtar. Por autoritetet osmane, të ndihmuara nga armiku i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhespot Jakovi, arritën, ndonëse përkohësisht, ta pengonin këtë veprim. Komanda turke e Janinës u orvat nga ana e saj ta kapte Ismail Qemalin gjallë ose vdekur, por shumë shpejt u detyrua të hiqte dorë nga ky vendim. Administrata turke në krahinat e Shqipërisë, të papushtuara ende nga ushtritë ballkanike, në përgjithësi nuk ishte në gjendje ta pengonte lëvizjen shqiptare. Ajo i trembej shumë një konflikti të armatosur me shqiptarët, në një kohë kur po ndiqej këmba-këmbës nga aleatët ballkanikë dhe kur e vetmja rrugë tërheqjeje në perëndim ishte Shqipëria.
Të shoqëruar nga delegatët e Durrësit, të Shijakut, të Tiranës e të Krujës, Ismail Qemali me shokët e tij u nisën për në Kavajë. Prej andej nëpër Karatoprak kaluan në Fier, ku u takuan me delegatët e Kosovës, dhe më 25 nëntor arritën në Vlorë. Këtu delegatët e popullit shqiptar u pritën me festë. “Një zjarr i shenjtë patriotizmi, - shkruan Ismail Qemali në kujtimet e tij, - kishte pushtuar qytetin ku kisha lindur dhe populli më përshëndeste kudo me entuziazëm dhe gëzim”.
Puna e parë e udhëheqësit patriot qysh më 26 nëntor ishte organizimi i forcave të armatosura. Për këtë qëllim ai ngriti një komision organizues dhe u dërgoi pleqësive të katundeve një qarkore, me anën e së cilës porositeshin të mobilizonin njerëzit e aftë për armë dhe t’i mbanin ata në gatishmëri.
Ndërkohë, ushtria serbe po përparonte me shpejtësi në tokat shqiptare. Ajo po i afrohej Durrësit, Tiranës, Krujës dhe Elbasanit. Rrethet atdhetare të këtyre qyteteve vendosën ta shpallnin sa më parë pavarësinë për t’i vënë autoritetet ushtarake serbe përpara faktit të kryer. Më 25 nëntor Elbasani shpalli i pari pavarësinë. Të nesërmen atë e shpallën Durrësi e Tirana dhe më 27 nëntor Kavaja, Peqini e Lushnja.
Për shkak të përparimit të pandalur të ushtrive serbe, gjendja në Shqipëri po bëhej gjithnjë më kritike. Kjo ishte arsyeja që në mbrëmjen e 27 nëntorit delegatët që ndodheshin në Vlorë, ndonëse nuk kishin arritur ende përfaqësuesit e disa krahinave, vendosën të mblidhnin të nesërmen kuvendin kombëtar.
Më 28 Nëntor 1912, në orën 14, u hap në Vlorë Kuvendi Kombëtar. Në mbledhjen e parë të Kuvendit morën pjesë 37 delegatë, të cilët u shtuan gjatë ditëve që pasuan duke arritur në 63 veta, që përfaqësonin të gjitha viset shqiptare. Pjesa më e madhe e tyre ishin udhëheqës e veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Përveç Ismail Qemalit merrnin pjesë Luigj Gurakuqi, Isa Boletini, Sali Gjuka, Bedri Pejani, Rexhep Mitrovica, Vehbi Agolli, Nikollë Kaçorri, Jani Minga, Abdi Toptani, Pandeli Cale, Dudë Karbunara, Lef Nosi, Mithat Frashëri, Mehmet Dëralla, Hasan Hysen Budakova, Ajdin Draga, Sherif efendi Dibra, Dhimitër Mborja, Dhimitër Zografi, Shefqet Daiu, Rexhep Ademi, Dhimitër Berati, Kristo Meksi, Xhelal Koprëncka, Spiro Ilo, Iljaz Vrioni, Hajredin Cakrani, Shefqet Vërlaci etj. Isa Boletini mbërriti me 400 luftëtarë kosovarë më 29 nëntor, i pritur me gëzim të madh nga popullsia dhe nga delegatët e Kuvendit. Nga udhëheqësit e tjerë kosovarë, për shkak të rrethanave të luftës, nuk mundën të merrnin pjesë Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Idriz Seferi, Sait Hoxha etj., që ndodheshin në burgun e Beogradit, si edhe Bajram Curri, i cili, ndonëse u nis për në Kuvend, u pengua nga luftimet gjatë rrugës.
Pjesëmarrja në Kuvend e delegatëve nga të gjitha qytetet e Shqipërisë, duke përfshirë edhe ato që ndodheshin të pushtuara nga ushtritë serbe, malazeze e greke, i dha atij karakterin e një asambleje kombëtare mbarëshqiptare. Kjo ishte njëherazi shprehje e vendosmërisë së të gjithë shqiptarëve për t’u bashkuar në shtetin e vet kombëtar, në të cilin do të përfshiheshin të gjitha viset shqiptare.
Kuvendi zgjodhi si kryetar Ismail Qemalin, i cili foli për të kaluarën e Shqipërisë nën sundimin osman dhe për luftërat e shqiptarëve për të fituar të drejtat e tyre. Ai vuri në dukje se në rrethanat e krijuara nga Lufta Ballkanike “e vetmja udhë shpëtimi ishte ndarja e Shqipërisë nga Turqia”.
Propozimi i kryetarit u miratua njëzëri nga delegatët, të cilët nënshkruan dokumentin historik për Pavarësinë e Shqipërisë, ku thuhej: “... Shqipëria me sot të bëhet më vehte, e lirë e mosvarme”.
Pastaj u ngrit madhërisht flamuri kombëtar i Shqipërisë përpara mijëra njerëzve që ishin mbledhur jashtë selisë së Kuvendit e që e pritën këtë ngjarje historike me brohoritje entuziaste, ndërsa populli përshkonte duke kënduar rrugët e qytetit, oratorët atdhetarë, si Jani Minga, Murat Toptani etj., me fjalimet e zjarrta evokonin luftërat e popullit shqiptar për liri.
Nga Kuvendi i Vlorës doli gjithashtu qeveria e përkohshme e kryesuar nga Ismail Qemali.

Rëndësia historike e Shpalljes së Pavarësisë
Shpallja e Pavarësisë ishte një akt me rëndësi jetike për popullin shqiptar. Ajo, nga njëra anë, mbylli një epokë të tërë luftërash e përpjekjesh shekullore për të hequr qafe zgjedhën e huaj, për të ruajtur tërësinë territoriale të atdheut e për të formuar shtetin e lirë kombëtar shqiptar duke kurorëzuar veprën e Rilindjes dhe, nga ana tjetër, hapi një epokë të re, një epokë luftërash e përpjekjesh të tjera për ta mbrojtur pavarësinë e fituar nga rreziqet e jashtme e të brendshme, për të siguruar bashkimin kombëtar të gjymtuar rëndë dhe për të vendosur rendin demokratik.
Ngritja e flamurit kombëtar në Vlorë përfaqësonte fitoren e përbashkët të të gjitha trevave shqiptare prej Rrafshit të Dukagjinit në veri e deri në Çamëri në jug, prej brigjeve të Adriatikut e të Jonit në perëndim e deri në fushat e Kosovës, të Tetovës, në pellgun e Shkupit, në luginën e Preshevës e të Kumanovës, në lindje. Këto treva, duke marrë pjesë gjallërisht me pushkë e me penë në lëvizjen për çlirimin kombëtar, vunë gurë në themelet e pavarësisë shqiptare, i çimentuan ato me gjakun e bijve më të mirë dhe i hapën rrugën formimit të shtetit shqiptar.
Kuvendi i Vlorës e shpalli pavarësinë në emër të të gjithë shqiptarëve, të të gjitha trevave shqiptare, që dërguan përfaqësuesit e tyre në të. Ai e trajtoi Shqipërinë një e të pandarë. Edhe qeveria shqiptare e Ismail Qemalit doli në rrafshin ndërkombëtar si përfaqësuese e gjithë popullsisë shqiptare dhe e të gjitha tokave shqiptare, edhe pse një pjesë e madhe e tyre ishte e pushtuar nga ushtritë e shteteve ballkanike. Edhe deklaratat e notat e protestës, që kjo qeveri u dërgoi shteteve ballkanike e komandave të tyre ushtarake, në të cilat kërkoi largimin e menjëhershëm të forcave të huaja ushtarake nga trojet e pushtuara shqiptare dhe kthimin e tyre Shqipërisë, u bënë në emër të Asamblesë Kombëtare që përfaqësonte të gjitha trojet e banuara nga shqiptarët.
Me Aktin e 28 Nëntorit 1912 sanksionohej e drejta e pamohueshme historike e kombit shqiptar për të qenë i bashkuar, i lirë e i pavarur në trojet e veta, krahas popujve të tjerë të Gadishullit Ballkanik. Kjo ishte një e drejtë që buronte nga qenia e tij si popull me gjuhën, me kulturën, me individualitetin e me historinë e vet, e drejtë e fituar me mundime e sakrifica të panumërta në llogoret e luftës, e drejtë që i takonte për ndihmesën e vyer në dëbimin nga Ballkani të sunduesve të huaj osmanë.
Kuvendi i Vlorës hodhi themelet e shtetit të ri sovran shqiptar.
Për ta siguruar një fitore të tillë popullit shqiptar iu desh të bënte një luftë të gjatë kundër sundimtarëve osmanë dhe synimeve grabitqare të fuqive të huaja. Një varg rrethanash të brendshme e të jashtme kanë bërë që këto lëvizje të mos arrinin dot objektivin. Por në çdo etapë ato kanë vënë në provë forcat materiale e morale të popullit shqiptar, kanë pasuruar përvojën e traditat e tij luftarake dhe kanë krijuar premisat për zhvillimin e mëtejshëm të luftës. Në shek. XIX e në fillim të shek. XX kjo luftë u zhvillua mbi baza të reja shoqërore e politike dhe mori karakter të ndërgjegjshëm kombëtar.
Shpallja e autonomisë nga Lidhja e Prizrenit dhe ajo e Pavarësisë nga Kuvendi i Vlorës më 1912 janë dy hallkat themelore në zinxhirin e ngjarjeve të lëvizjes kombëtare, të lidhura organikisht ndërmjet tyre si shprehje e vullnetit popullor dhe si pasojë e drejtpërdrejtë e përfundim logjik i luftës çlirimtare. Por, Shpallja e Pavarësisë shqiptare ishte në të njëjtën kohë një etapë më e lartë, e përcaktuar nga zhvillimi progresiv i lëvizjes dhe nga rrethanat ndërkombëtare.
Në Gadishullin Ballkanik Shqipëria, sikurse Maqedonia, ishte vendi që u çlirua i fundit nga sundimi i sulltanëve osmanë, në një kohë kur popujt e tjerë fqinjë kishin, kush më shumë e kush më pak, dhjetëra vjet që bënin jetë shtetërore të pavarur. Kjo vonesë u shkaktua nga faktorë ekonomikë, shoqërorë e politikë, të brendshëm e të jashtëm, që vepruan ndërsjelltas mbi Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe përcaktuan ritmet e zhvillimit të saj.
Prapambetja ekonomike e shoqërore e vendit ishte padyshim një faktor që vonoi rritjen e forcave organizuese e drejtuese të lëvizjes kombëtare e si pasojë e vështirësoi dhe e vonoi Shpalljen e Pavarësisë. Megjithatë, edhe pse Shqipëria ishte një vend i vogël e mbi të rëndonte zgjedha e një perandorie të madhe, një faktor themelor që e vonoi për dhjetëra vjet pavarësinë shqiptare ishte ai i jashtëm. Populli shqiptar ka qenë gjatë gjithë lëvizjes për çlirimin kombëtar i vetëm, pa ndihmën e jashtme e pa aleatë. Për më tepër, shtetet ballkanike fqinje, të cilat të parat patën siguruar pavarësinë, luftuan me të gjitha mjetet, duke filluar nga presionet diplomatike e duke mbaruar edhe me ndërhyrje të armatosura, kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, e cila për nga qëllimet e saj ishte në kundërshtim me planet e tyre të skllavërimit ekonomik e politik dhe të copëtimit të Shqipërisë. Edhe Fuqitë e Mëdha, të cilat, gjatë gjithë shek. XIX patën përkrahur popujt e krishterë të Ballkanit (serbët, grekët, rumunët e bullgarët) të formonin shtetet e tyre të pavarura, për një kohë të gjatë, mbajtën një qëndrim mospërfillës ndaj çështjes shqiptare.
Në këtë qëndrim pati ndikimin e vet edhe fakti që shqiptarët, të ndarë në tri fe (edhe pse i bashkonte një ndërgjegje e vetme kombëtare), me një shumicë zotëruese myslimane, shiheshin nga Evropa e sidomos nga Rusia e krishtere si një popull i huaj me to dhe më i afërt me turqit myslimanë. Jo vetëm Rusia, por edhe shtetet e tjera evropiane nuk qenë shkëputur ende në atë periudhë nga konceptet e vjetra teokratike për kombin, edhe pse perandorive shumëkombëshe teokratike po u vinte fundi.
Në këto kushte, lufta për pavarësinë e Shqipërisë nuk mund të mbështetej veçse në forcat e popullit shqiptar dhe mund t’ia arrinte qëllimit vetëm kur të krijohej një koniunkturë e favorshme ndërkombëtare, kur kontradiktat ndërmjet Fuqive të Mëdha mund të shfrytëzoheshin me sukses për realizimin e saj.
Pavarësia e Shqipërisë u shpall në kushte të tilla ndërkombëtare. Udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në fazën e fundit të saj, ditën të shfrytëzonin me mjeshtëri koniunkturën politike që u krijua me shpërthimin e Luftës së Parë Ballkanike, kur në çështjen shqiptare u ndeshën me forcë interesat e kundërt të Fuqive të Mëdha. Është meritë e këtyre atdhetarëve largpamës dhe, në mënyrë të veçantë, e atdhetarit dhe e diplomatit të shquar Ismail Qemali, që, duke u mbështetur në luftën e popullit shqiptar brenda vendit, zgjodhën drejt çastin e përshtatshëm për të kaluar nga platforma e deriatëhershme politike e lëvizjes për autonominë në atë të pavarësisë. Dhe kjo u realizua pikërisht më 28 Nëntor 1912, kur Turqia po dëbohej nga Ballkani, kur Fuqitë e Mëdha vendosën të hiqnin dorë nga ruajtja e status quo-së në Ballkan dhe kur planet e aleatëve ballkanikë për ta zhdukur Shqipërinë, të përkrahura edhe nga fuqitë e Antantës, u kundërshtuan nga fuqitë e Lidhjes Tripalëshe.
Vendimi historik i 28 Nëntorit drejtohej megjithatë jo vetëm kundër politikës së Fuqive të Antantës dhe të shteteve fqinje të Ballkanit, por edhe kundër planeve të fuqive të Lidhjes Tripalëshe. Këto të fundit, sidomos Austro-Hungaria e Italia, si më të interesuarat për çështjen shqiptare, ishin në atë kohë për autonominë e Shqipërisë, nën sovranitetin e sulltanit. “Pavarësinë” e saj ato e shihnin si një variant të mundshëm të zgjidhjes së çështjes shqiptare dhe e kuptonin nën prizmin e interesave të vet, si mjetin që do t’u hapte rrugën për të vendosur kontrollin ekonomik e politik mbi Shqipërinë, për ta përdorur popullin shqiptar si gardh kundër shtrirjes së shteteve sllave drejt perëndimit të Shqipërisë, si mbështetje për shtrirjen e tyre në Ballkan.
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë edhe pse, siç do të provohej me vendimet e padrejta të Konferencës së Ambasadorëve të Gjashtë Fuqive të Mëdha të Londrës (1913), nuk arriti të bashkonte në një shtet të vetëm gjithë territoret e popullsinë shqiptare, duke krijuar pas pesë shekujsh robërie Shtetin e Pavarur Shqiptar përbën ngjarjen më të madhe, unikale, në historinë e kombit shqiptar gjatë shek. XX.
Kthesa historike e 28 Nëntorit 1912 ishte premisa politike themelore për organizimin mbi baza më të përparuara të jetës shtetërore të pavarur të shqiptarëve dhe për zhvillimin më të shpejtë ekonomik, shoqëror e kulturor të vendit. Duke formuar Shtetin e Pavarur Shqiptar ajo objektivisht krijoi gjithashtu premisat dhe atë bazë shtetërore e politike, aq të nevojshme për ta mbajtur të gjallë çështjen e çlirimit dhe të bashkimit të të gjitha trevave shqiptare dhe për zgjidhjen përfundimtare të problemit shqiptar në Ballkan.

[Laberia]

Kjo ishte Historia e Shqiperise, qe nga ngulimet e para njerezore dhe deri ne shpalljen e Pavaresise. Lexojeni dhe mesojeni, patjeter, kushdo qe eshte i interesuar.
Ketu eshte dhe adresa: HISTORIA E SHQIPERISE (http://historia.shqiperia.com/)

[Laberia]

Prof. Dr. MUZAFER KORKUTI

Parailiret - Iliret - Arberit (shqip) (http://mkorkuti.tripod.com/id9.html)

http://mkorkuti.tripod.com/sitebuildercontent/sitebuilderpictures/kopertine1.jpg
Kopertina e librit

KREU I



Hyrje



Etnogjeneza e popullit shqiptar, prej shekujsh, ka joshur dhe ka tërhequr vëmendjen e dhjetra e dhjetra dijetarëve nga më të shquarit, shqiptarë apo të huaj. Janë të shumtë historianët e gjuhëtarët euriditë, arkeologët këmbëngulës dhe studiues të tjerë që kanë shtruar tezat e hipotezat e tyre për këtë çështje. Nuk kanë munguar të shprehin mendime edhe njerëz pa njohuri të thelluara shkencore.

Të gjithë duan të dinë kush ishin stërgjyshërit e shqiptarëve, ç’lidhje kishin me arbërit, me ilirët dhe më lashtë me parailirët (pellazgët).

Problemi nuk është një kuriozitet i thjeshtë shkencor. Ndriçimi i tij ndihmon të kuptohen rrënjët historike që kanë ushqyer këtë popull, të ndodhur midis perandorive e qytetërimeve më të mëdha të kohrave, helene, romake, bizantine dhe sllave, e megjithatë nuk u asimilua.

Por kërkimet çonin në gjurmë të lashta, në mijëvjeçarët p. e. sonë. Shenjat kishin humbur, ishin fshehur ose ishin errësuar nga koha e gjatë që na ndan. Prandaj puna për të zbuluar dhe ndriçuar ato gjurmë dhe shenja është e vështirë dhe, nga vëllimi, kolosale

U shkruan qindra e mijra faqe libri, të mbushura herë me të dhëna shkencore e herë me fantazi e teza të hamendësuara. Arkeologët bënë gërmime aq të shumta, saqë u zbuluan qytete të tëra. Por ata donin të ringjallnin një histori të stërlashtë. Iu drejtuan dijetarëve, historianëve e poetëve të lashtë, duke u nisur nga Homeri, Hesiodi, e deri te studiuesit bashkëkohorë. Me studime këmbëngulëse u ndriçuan anë të veçanta të historisë, që shkallë shkallë, u bashkuan duke ndriçuar shumë çështje të etnogjenezës. Por nuk munguan as hipotezat romantike, pa baza shkencore, apo të tjera të frymëzuara nga motive politike.

Gjithsesi tashmë është bërë shumë dhe anë të periudhave historike janë ndriçuar. Ndihmesa e dijetarëve të huaj ka qenë e pazëvendësueshme. Për punën e madhe e dashamirësinë që kanë treguar ndaj shqiptarëve, ata meritojnë të vihen në ballë të çdo studimi, si “qytetarë nderi” të albanologjisë. Por punën më të madhe e kanë bërë studiuesit shqiptarë të fushës së historisë, të gjuhës, të arkeologjisë, të etnografisë etj.

Gjatë 50 vjetëve të fundit, në arkeologjinë shqiptare, janë bërë gërmime e studime të shumta dhe janë ndriçuar një tërësi problemesh mbi bazën e të cilave është shkruar “Historia e Lashtë e Shqipërisë”, janë hedhur bazat për studime edhe më të thelluara në shumë drejtime. Por këto arritje njihen në një shkallë krejt të pamjaftueshme nga shoqëria civile dhe nga një masë më e gjërë njerëzish të interesuar. Ndaj lind nevoja që përfundimet më themelore duhet që t’u jepen lexuesve në mënyrë të kuptueshme, në përputhje me mundësitë dhe interesat e tyre kulturore.

Duke vlerësuar interesin dhe rëndësinë e problemeve etnogjenetike, gjatë veprimtarisë sime kërkimore u kam kushtuar atyre një vëmendje të posaçme, veçanërisht çështjeve të origjinës së ilirëve dhe të problemit të popullsisë para ilire.* Është kjo arsyeja që këto arritje të studimeve të mia shumëvjeçare dhe të kolegëve që janë marrë me këto probleme, dua t’i parashtroj në një formë të përmbledhur e natyrisht sa më të kuptueshme, për aq sa e lejon trajtimi i tyre. Për ta bërë më të plotë këtë kuadër të problemeve etnogjenetike, i cili mund të përmblidhet në trinomin parailirë-ilirë-arbër, kam parashtruar edhe problemin e arbërve, d.m.th. të origjinës së shqiptarëve të hershëm. Për të sqaruar këtë komponent të trinomit që lidhet me arbërit dhe origjinën e tyre, jam mbështetur tërësisht në studimet arkeologjike shumë të rëndësishme të prof. Skënder Anamalit, të cilit i takon një meritë e veçantë për ndriçimin e lidhjeve të ilirëve me shqiptarët në dritën e të dhënave arkeologjike. Kështu kam vepruar edhe në fushën e gjuhësisë, duke paraqitur në mënyrë të përmbledhur rezultatet e punës shkencore të gjuhëtarit të shquar, prof. Eqerem Çabejt dhe të gjuhëtarëve të tjerë.

Parailirët, ilirët dhe arbërit janë tri nyje të zinxhirit të gjenezës së popullit shqiptar, që çdo njera prej tyre mund e duhet trajtuar më vete. Unë parapëlqeva t’i trajtoj këto çështje së bashku e në vijimësinë historike të ecurisë së tyre, mbasi kështu krijohet mundësia për kuptimin tërësor të lashtësisë së popullit shqiptar. Besoj se kësaj ideje i shërben edhe tabloja kronologjike e përdorimit të emrave të banorëve të vendit tonë, gjatë tërë kohërave, të cilën duhet ta njohë dhe ta dijë çdo bashkatdhetar. Përdorimi i emrave parailirë, ilirë, arbër e shqiptar nuk duhet të mënjanohet nga që për disa prej tyre duhen kërkuar mbështetje e fakte të reja, që shkencat albanologjike duhet t’i pasurojnë në të ardhmen.

Prandaj në këtë histori të shkurtër, vendosa të jap një sintezë të përfundimeve në të cilat ka arritur shkenca albanologjike për këtë problem. Njëkohësisht e quajta një detyrë shkencore dhe atdhetare t’i bëj të njohur publikut të gjërë, atë që historia mijravjeçare e kishte ruajtur të fshehur për të dëshmuar zinxhirin lidhës midis shqiptarëve, arbërve, ilirëve dhe parailirëve.

[Laberia]

PARAILIRËT



Kuadri historik

Fillimi i formimit të bashkësive popullsive me tipare të përbashkëta etnike është një proçes evolutiv, i gjatë e i ndërlikuar, që i takon epokës së neolitit (gurit të ri ) dhe epokës së eneolitit (bakrit). Si shtrirje kohore këto epoka kapin periudhën midis mijëvjeçarit të shtatë dhe mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Në këto dy epoka ndodhën ndryshime të mëdha, thelbësore, pa njohjen e të cilave nuk mund të kuptojmë se këtu zuri fill proçesi i formimit të popujve dhe të gjuhëve në Gadishullin Ballkanik. Dhe për të kuptuar këto ndryshime cilësore të vetmet burime janë dëshmitë arkeologjike, që vijnë nga gjithë territori i Evropës Juglindore, përfshirë edhe Egjeun e Anatolinë (Brigjet perëndimore të Turqisë). Prandaj është e domosdoshme të njihemi me këto zbulime.

Të shumta janë këto të dhëna edhe nga territori i Shqipërisë dhe trojeve shqiptare. Me kërkimet intensive të 50 viteve të fundit, të bëra për kulturat e kohës së neolitit dhe të bakrit, është arritur të njihen kulturat kryesore përfaqësuese, karakteristikat e tyre, niveli dhe veçantitë e zhvillimit nga një periudhë në tjetrën. Neoliti i hershëm në Shqipëri përfaqësohet nga kultura e Vlushës (Skrapar), e Podgories (Korçë), e Kolshit (Kukës); neoliti i mesëm nga kultura e Dunavecit (Korçë) e Cakranit (Fier ) dhe Blazit (Mat), kurse e neolitit të vonë përfaqësohet nga kultura e Maliqit I, Barçit I (Korçë) dhe Kamnikut (Kolonjë). (Prendi, F. 1976, 21-99; Korkuti, M. 1995, 11-261). Këto janë kulturat më përfaqësuese neolitike të vendit tonë, të cilat dëshmojnë për një banim të dendur (për kohën) dhe me shtrirje gjeografike që mbulon gati gjithë territorin. Duke filluar nga kultura më e hershme e Vlushës (mijëvjeçari i shtatë p.e.sonë) e deri tek ajo e Maliqit I, ka një vazhdimësi banimi që dëshmon për një jetë sedentare, që u kushtëzua nga lindja dhe zhvillimi i bujqësisë e i blegtorisë, dy degë bazë të ekonomisë dhe të ndërvarura nga njera-tjetra që në lindjen e tyre. Në disa vendbanime (Podgorie, Dunavec, Maliq, Cakran, etj) mori pëparësi bujqësia, e cila bëri të mundur krijimin e rezervave të produkteve bazë për jetesë, e për rrjedhojë, ndodhën ndryshime të ndjeshme në jetën shoqërore. Ishte kjo arsyeja, që këto aspekte të reja të epokës neolitike dhe eneolitike disa studiues i kanë cilësuar si “revolucioni bujqësor”.

Vazhdimësia e jetës dhe kulturave gjen shprehjen e vet para së gjithash në teknologjinë e përgatitjes së enëve prej balte, si edhe në shtimin e madh të veglave të punës prej stralli, guri e kocke dhe mbi të gjitha në përsosjen e teknikës së punimit të tyre, të provuara këto në koleksionet e pasura të veglave të punës dhe të morisë së enëve prej balte, të gjetura në Podgorie, Dunavec, Maliq etj.

Tipar i ri i rëndësishëm i kësaj epoke ishte lindja e marrëdhënieve të këmbimit, jo vetëm midis bashkësive fqinje, por edhe midis bashkësive të largëta, gjë që provohet nga objekte importi me prejardhje të mirëfilltë nga kultura e Thesalisë (Greqi), të gjetura këto në Dunavec e Cakran (Korkuti, M. Andrea, Zh. 1974). Këto këmbime, sado fillestare që ishin, dëshmojnë se kulturat tona neolitike nuk kanë qenë të mbyllura, të izoluara, por kanë dhënë e marrë me njera tjetrën. Dhe e kundërta, në një nga kryeqendrat e kulturave neolitike të Thesalisë, në akropolin e Diminit janë gjetur enë të importuara nga kultura e Dunavecit.(Korkuti,M. 1995,127)

Për kulturat neolitike të Shqipërisë janë për t’u përmendur edhe ndërtimet e banesave me skelet prej druri, me mure gardhi, të lyer me baltë. Por ndërtimet më të vështira ishin kasollet prej druri, të ngritura mbi ujë, siç është rasti i vendbanimit palafit (mbi hunj) i Dunavecit, i cili sot për sot është më i hershmi në Ballkan (mesi i mijëvjeçarit të pestë p.e.sonë. Sipas analizave laboratorike të karbonit(C14) ky vendbanim datohet në vitin 4800 p.e.sonë.

Të gjitha këto përparime të shkallë shkallëshme të kulturave neolitike përbënin thelbin e një fillese të re epokale, ndaj në kuptimin e gjërë kjo kohë historike është quajtur edhe epoka e qytetërimit neolitik. Ky qytetërim njohu shkallë të tjera më të larta progresi gjatë epokës së bakrit, kulturë e cila është dëshmuar gjerësisht nga dhjetra vendbanime me shtrirje në gjithë trevën e Shqipërisë si: Maliqi II, Treni, Burimasi (Korçë), Kamniku II, Gradeci (Dibër), Bënja (Përmet), Konispoli, Katundasi (Berat), Neziri (Mat), Gajtan (Shkodër), Dajç (Kukës) etj.

Kultura eneolitike e vendit tonë, vazhduese e drejtpërdrejtë e kulturës neolitike, në të njëjtën kohë ishte vazhduese e qytetërimit neolitik në të gjitha anët. Bujqësia e blegtoria u zhvilluan më tej. Koleksionet e pasura të veglave të punës e sasitë e konsiderueshme të grurit të karbonizuar, të gjetura në Maliqin eneolitik, janë dëshmitë më të mira të një bujqësie të përparuar për kohën; kurse për rolin e blegtorisë dëshmojnë kockat e shumta të bagëtive të imta e të trasha të gjetura në këto qendra. Për përparimet nga pikpamja teknologjike, dëshmon qeramika, e cila njohu kulme të reja progresi si nga format, zbukurimet, pjekja, deri tek realizimet e prodhimeve artistike.

Tërësia e progresit në degët e ndryshme të ekonomisë çoi edhe në një arritje tjetër të madhe, në shkrirjen dhe përpunimin e metalit të parë, të bakrit, i cili i dha emrin edhe epokës. Nxjerrja dhe përpunimi i këtij metali të ri ishin proçese të ndërlikuara për atë kohë, që kërkonin pajisje e mjete të veçanta, sepse teknologjia e punimit e shkrirjes dhe e derdhjes në kallëpe ishte punë shumë e specializuar. (Prendi,F.1966,13; Korkuti,M. 1985,54). Edhe më të rëndësishme ishin rrjedhimet që solli përdorimi i veglave prej bakri, sidomos në zgjerimin e sipërfaqeve të punuara dhe në ndërtimin e banesave. Teknologjia e nxjerrjes, e përpunimit të bakrit si dhe përgatitja e veglave të punës me metalin e ri, sollën ndryshime në marrëdhëniet brenda bashkësisë, duke nxjerrë në plan të parë rolin e burrit, çka pati si rrjedhojë fillimet e një shoqërie të re fisnore, të patriarkatit (Historia e Popullit Shqiptar, 2002,29).

Kultura eneolitike në trojet shqiptare u zhvillua në lidhje dhe marrëdhënie të ngushta me kulturat bashkëkohëse e në radhë të parë me kulturat fqinje. Lidhjet tradicionale të kulturave neolitike të pellgut të Korçës me kulturat e Pelagonisë (Maqedoni) dhe të Maqedonisë Perëndimore, të Greqisë, me Thesalinë, nëpërmjet luginës së lumit të Haliakmonit, të lidhjeve me kulturat e pellgut të Moravës së Jugut në verilindje, si edhe lidhjet e kulturave të Kukësit e të Kosovës me Ballkanin Qendror, gjatë epokës së eneolitit u shpeshtuan e u bënë më të qëndrueshme. Edhe lidhjet midis kulturave të Adriatikut të Mesëm e të Jugut me prapatokat e tyre u zhvilluan më tej.

Për të kuptuar qartë proçeset etnokulturore, që u zhvilluan gjatë epokës së bakrit, nuk mund të lëmë pa nxjerrë në pah lidhjet kulturore me treva më të gjëra të Ballkanit Jugor, të Egjeut dhe të Anatolisë. Lëvizjet graduale të popullsive neolitike dhe eneolitike, në kërkim të tokave bujqësore e të kulturave të reja, ishin faktor veprues në vendosjen dhe mbajtjen e këtyre lidhjeve, të cilat u kushtëzuan edhe nga faktorët gjeografikë.

Nuk është vendi të rreshtojmë hollësira të dëshmive arkeologjike që provojnë çka pohuam më lart. Përhapja e teknologjisë së njëjtë në tërë treguesit kulturorë, si në vegla pune dhe qeramikë, si edhe objektet e njëjta në paraqitjen e kulteve, në një territor të gjërë, nuk mund të ishte veçse rezultat i fuqizimit të lidhjeve dhe këmbimeve, të cilat në thelb ishin rrjedhojë e zhvillimit të përgjithshëm, e përafërsisht të njëjtë, kulturor të banorëve të territorit të Ballkanit të Jugut në epokën e bakrit. Këtë pamje të zhvillimit të kësaj treve arkeologët e kanë shprehur me emërtimin “Kompleksi kulturor ballkano-egjean i kohës eneolitike”, pra është fjala për një tërësi kulturash me elemente të përbashkëta (Prendi,F. 1976,38; Korkuti,M. 1985,53).

Duke përmbledhur këtë paraqitje për epokën e bakrit kemi arritur në përfundimin se, në kushtet e zhvillimit të pandërprerë e të stabilitetit të gjatë ekonomik, të shkallës së përparuar të zhvillimit në të cilin arriti qytetërimi eneolitik, krahas formimit të bashkësive të gjëra kulturore e kultike, u bë edhe hapi i parë drejt formimit të një bashkësie të madhe etnike e gjuhësore (Korkuti,M. 1985,55).



Rreth përkatësisë etnike të banorëve eneolitikë

A mund të flitet për përkatësi etnike në një kohë të tejlashtë si epoka e bakrit dhe në se po, mbi ç’bazë? Kur guxojmë të flasim për etni në fillesat e saj duhet ta veçojmë e ta dallojmë atë nga etnitë në epokën historike, të cilat karakterizohen nga tipare të tjera themelore;

dhe problemet që kërkojnë përgjigje janë të shumta dhe të ndërvarura nga përfundimet e studimeve ndërdisiplinore. Në trinomin e problemeve parailire-ilire-arbër, problemi i parë mbetet më i vështiri,

sepse të dhënat gjuhësore e antropologjike janë të pamjaftueshme. Fjala e arkeologjisë, si rrjedhim, ka një peshë të veçantë meqënëse për këtë periudhë të hershme koncepti kulturë, në kuptimin arkeologjik, në vija të përgjithëshme, është i njëjtë me kategorinë etnos*. Kjo përbën edhe bazën mbi të cilën mbështetet argumentimi i pikpamjes sonë për fillimet e formimit të etnosit prandaj do të ndalemi në kuptimin dhe vlerën që kanë burimet arkeologjike për epokën prehistorike.

Më shkoqur problemi shtrohet në këtë mënyrë: në ç’raporte qëndronte kultura me etnosin në epokën prehistorike, a ka përputhje midis tyre dhe në rast se ka, në çfarë shkalle është kjo?

Ja disa mendime të studjuesve të ndryshëm për këtë çështje .

- Kultura dhe etnosi nuk përputhen gjithmonë. Po në shumicën e rasteve kultura përputhet me etnosin.

Qeramika dhe zakonet fetare (kulti) janë elemente që tek popujt primitiv u janë nënshtruar më pak ndikimeve dhe se qëndrueshmëria e këtyre elementeve provon vazhdimësinë etnike tek grupet prehistorike.

Fiset me kulturë të njëjtë ose të ngjashme mund të flasin gjuhë të ndryshme.

Do të ishte vështirë të pretendohej se vetëm gjuha paraqet tiparin etnik të një grupi.

Kur flasin për marrëdhëniet midis kulturës dhe etnosit duhet të kemi parasysh lidhjet midis gjuhës e kulturës, mbasi dihet se gjuha është një nga tiparet që përcakton karakterin etnik. Por ky nuk është

tipar i vetëm, e aq më tepër për epokën pre e protohistorike, ku ka edhe një varg tiparesh të tjera të rëndësishme, të cilat në tërësinë e tyre formojnë historinë etno-kulturore të një popullsie. Prandaj historinë e gjuhës nuk mund ta barazojmë me historinë etnike e aq më pak, në tërësi, me historinë e një popullsie që e flet, e cila ka një përmbajtje shumë më të gjërë e më të plotë.

Në epokën neolitike dhe në atë të bronzit ndodhte shpesh që një fis asimilonte, në pikpamje gjuhësore, një fis tjetër; po në të njëjtën kohë është bërë edhe asimilimi kulturor, madje ky i fundit ca më herët. Kështu nuk mund të ndodhte që një fis ose një grupim fisesh të ndryshonin gjuhën, nëpërmjet asimilimit dhe në të njëjtën kohë të ruanin kulturën e mëparshme materiale, sepse bashkë me asimilimin gjuhësor ndryshonte edhe kultura e tyre materiale. Pra, asimilimi kulturor dhe ai gjuhësor, ishin dy nga shfaqiet më të rëndësishme të proçesit etnik, të ndërvarura nga njëra-tjetra, të cilat gjatë epokës së neolitit e të bronzit janë zhvilluar krahas dhe kanë patur gjatë rrugës së tyre të zhvillimit një përputhje gati të plotë. Ja sepse nëpërmjet njohjes dhe studimit të njërit aspekt mund të nxirren përfundime edhe për aspektin tjetër.

Gërmimet arkeologjike sistematike kanë dhënë mundësi të gjëra për studimin në kompleks të një kulture arkeologjike të një rajoni të caktuar. Kur ajo kulturë është e njëjtë me një tjetër, që shprehet në format e ekonomisë, në arkitekturën e banesës dhe ajo që ka më shumë rëndësi, në kulturën materiale (në vegla pune, armë, qeramikë, stoli, objekte, etj.), apo ka të njëjtat kulte e të njëjtin rit varrimi, atëhere shihet se ka elemente të tilla kulturore e shpirtërore, të cilat shprehin drejtpërsëdrejti tiparet e përbashkëta etnike. Kështu, me mjaft përafërsi mund të vendoset shenja e barazisë midis dy kulturave edhe në pikëpamje etnike. Si rrjedhim i një bashkësie të gjatë kulturore e etnike duhet pranuar se ka patur edhe një bashkësi gjuhe, në atë masë e në atë formë që mund të ishte ajo në epokën prehistorike.

Si përfundim, ne jemi të mendimit se në epokën e eneolitit dhe atë të bronzit shkalla e përputhjes midis kulturës dhe etnosit është gati e plotë, se një grup kulturor i njëjtë nënkupton edhe një grup etnik të njëjtë. Janë këto arsyet që burimet arkeologjike, për periudhën para burimeve të shkruara, marrin më tepër rëndësi sesa burimet e fushave të tjera në përcaktimin etnik të popullsisë. Prandaj arkeologjia mbetet një nga fushat kryesore që hedh dritë mbi etnogjenezën e parailirëve e të ilirëve. Më hollësisht këto çështje janë parashtruar në artikullin, “Probleme etnokulturore të epokës së eneolitit” (Korkuti,M. 1982,1,156-173).

Të kthehemi tek problemi ynë, i banorëve të tejlashtë dhe të parashtrojmë përfundimet që janë nxjerrë nga interpretimi i lëndës arkeologjike të zbuluar.

Arkeologjia jonë prehistorike ka bërë hapa të rëndësishme në trajtimin e problemit të banorëve të tejlashtë të vendit tonë, por ende nuk është arritur në një përfundim të argumentuar plotësisht. Ato janë teza pune që duhen provuar më tej apo përpjekje për të interpretuar edhe në pikpamje etnokulturore lëndën arkeologjike të epokës eneolitike e më tej atë të epokës së bronzit të hershëm në vendin tonë. Duke e shtruar problemin në këtë plan kemi parasysh mundësitë që na ofron materiali i kulturave tona eneolitike dhe i atyre të fqinjeve, i cili është i bollshëm, i pasur, i larmishën e i përcaktuar kohësisht, ndryshe nga fjalët e pakta gjuhësore e të papërcaktuara mirë kronologjikisht. Është gjithashtu e vërtetë se edhe arkeologjia ende nuk e ka thënë fjalën e vet përfundimtare për zgjidhjen e problemeve etnike, por mendojmë se kjo nuk duhet të na çojë në pozitat e atyre studiuesve që, për t’u shpëtuar “gabimeve”, nuk merren me trajtimin e problemeve etnike.

Pas gjithë kësaj parashtrese të gjatë, por të nevojshme, të vijmë më pranë problemit të përkatësisë entike. Po e theksoj se pjesë pjesë, e rezultat pas rezultati, mund të arrijmë tek zgjidhja më e pranueshme. Dhe për të arritur tek problemi i banorëve të tejlashtë të vendit tonë, duhet të japim disa spjegime e të shprehim pikpamjen tonë për dy çështje parësore, që janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën. Këto janë:

- Problemi i indoevropianizimit të territorit të vendit tonë e në tërësi i gjithë Gadishullit Ballkanik.

- Problemi i lidhjeve të substratit etnik para ilir me ilirët si banorë të pjesës perëndimore të Gadishullit Ballkanik në epokën e bronzit e të hekurit (Për këtë do të flitet gjërësisht në kreun e dytë).

Indoevropianizimi i territorit të Ballkanit perëndimor u bë në kuadrin e përgjithshëm të proçesit indoevropianizues të të gjithë Ballkanit, ndaj për këtë problem do t’u referohemi, në radhë të parë, përfundimeve të arritura. Ato mund të përmblidhen në këto pikpamje më përfaqësuese.

- Shumica e arkeologëve shqiptarë dhe të huaj indoevropianizimin e Europës Juglindore e shohin si një proçes të gjatë që u krye si rezultat i disa valëve dyndjesh të fqinjëve nomadë, të ardhur nga stepat e Azisë gjatë mijëvjeçarit të tretë p.e.sonë.

Një variant të kësaj pikëpamje, përbën teza tjetër sipas së cilës popullsia jo indoevropiane, mesdhetare neolitike e eneolitike, u indoevropianizua gjatë dyndjes së madhe të popujve baritor, të ardhur nga stepat në fillim të epokës së bronzit.

Studiues të tjerë janë të mendimit se elementi indoevropian ose më saktë ai paleoindoevropian ka ekzistuar në Ballkan shumë më herët, që në epokën neolitike.

Të dhënat nga trevat shqiptare janë të kufizuara për të ndjekur një proces kaq të gjërë e të ndërlikuar, siç është ai i indoevropianizimit. Gjithsesi, kur gjykojmë për rrjedhimet e këtij procesi, duhet të kemi parasysh se dyndja e popujve të stepave ka qenë më e fuqishme në territoret lindore të gadishullit të Ballkanit kurse në trevat e vendit tonë, që përbënin skajet fundore të shtrirjes së kësaj dyndje, roli e vendi i ardhacakëve në simbiozën me popullsinë vendase nuk mund të ishte i njëjtë si në trevat ballkanike lindore.

Ne kemi shprehur dhe mbrojtur pikëpamjen se lënda arkeologjike që kemi nga Shqipëria na shtyn të mendojmë se procesi i indoevropianizimit nuk duhet parë si rezultat i një dyndje të vetme, por si një proces i gjatë zhvillimi, ku kulturat autoktone eneolitike e bartësit e tyre u ndërthurën me bartësit dhe kulturat bashkëkohëse ballkanike (Korkuti, M. 1985,2,56). Në këtë proces asimilimi dhe disimilim kulturor dhe etnik, të një transformimi të dukshëm shoqëror e ekonomik si edhe të kontakteve e të lëvizjeve graduale të popullsive, u bë indoevropianizimi i territorit të vendit tonë, i cili fillesat e tij i ka, të paktën, qysh gjatë epokës së eneolitit. Në këtë përfundim vijnë edhe disa studiues, të tjerë të huaj, kur pohojnë se gjuhët indoevropiane njihnin emërtime të përbashkëta për metalet (për bakrin, arin e bronzin) d.m.th. për prodhime tipike të një metalurgjie të zhvilluar të eneolitit e të kohës së hershme të bronzit .(Budimir,M. 1952,10; Lochner-Hüttenboch, Fr. 151-181; Bonfante,G. 1968, 102-103) Duke u shprehur për fillimet e indoevropianizimit qysh gjatë eneolitit, nuk mohojmë rolin përshpejtues që luajti në këtë proces vala e fundit e dyndjes së popullsive të ardhura nga lindja, në fillim të epokës së bronzit, gjë që është një fakt i padyshimtë e i provuar edhe nga të dhënat e arkeologjisë sonë.

Kultura eneolitike e vendit tonë u zhvillua gradualisht, si një kulturë autoktone dhe në lidhje të ngushtë me kulturat bashkëkohore ballkaniko-egjeane, si një kulturë që njohu arritjet më të rëndësishme të qytetërimit eneolitik e që iu nënshtrua shndërrimeve ekonomike e shoqërore të kohës e veçanërisht procesit të rëndësishëm të indoevropianizimit. Si përfundim, bashkësia e madhe kulturore që u formua në fund të eneolitit, në vendin tonë, në plan gjuhësor ishte indoevropiane.

Për këtë substrat të tejlashtë, për këtë popullsi indoevropiane të Ballkanit Perëndimor të epokës së eneolitit a mund të përdoret një emër i përveçëm?

Të dhënat e para për emërtimin e kësaj popullsie do t’i gjejmë tek autorët më të vjetër të Greqisë së Lashtë, tek Homeri, Hesiodi, Herodoti dhe tek mbi 100 autorë të tjerë grekë e latinë, të cilët flasin për pellazgët si një popullsi jo greke. (Në mënyrë të plotë këto të dhëna gjenden në veprën e Fr.Lochner-Hüttenboch, Die Pelasger). Homeri i përmend pellazgët si banorë të Thesalisë e të Kretës; shkrimtarë më të rinj si Hesiodi, Herodoti, Hekateu, Tuqididi, na japin njoftime të tjera, duke i vendosur pellazgët herë në Peloponez, herë në Azi të Vogël e herë në Itali, ndërsa gjuhën e tyre, pellazgjishten, e quajnë gjuhë barbare d.m.th. jo greke.

Nga pikpamjet e studjuesve të shekullit XX mund të përmendim ato të disa linguistëve, si M.Budimir, V.Georgiev, Fr.Lochner –Hüttenbach, G,Bonfante etj., të cilët kanë shprehur mendimin se ka një lidhje midis gjuhës së kësaj popullsie mesdhetare paragreke me gjuhët e lashta të mëvonëshme të Ballkanit, si me trakishten dhe ilirishten. Studiues të tjerë, si B.Gavela, substratin pellazgjik të rajonit ballkano-egjean e paraqesin si një kategori autoktone indoevropiane të përcaktuar në pikpamje kulturore dhe gjeografike (Gavela, B. 1971,24). Mbi bazën e këtyre studimeve mund të thuhej se pellazgët janë një popullsi, që ka banuar në Europën Juglindore, në Mesdhe e në Azi të Vogël para formimit të etnosit grek dhe se gjuha e tyre është indoevropiane e nuk ka lidhje birërsie me greqishten.

Përpjekje për të gjetur lidhje gjenetike midis gjuhës shqipe dhe pellazgjishtes kanë bërë edhe Z.Majani (Majani, Z. 1970,75) dhe S.Konda (Konda,S. 1964,336). Të dy këta studiues në veprën e tyre kanë përdorur metoda jashtë shkencore, ndaj përfundimet e tyre nuk janë përfillur nga asnjë gjuhëtar shqiptar.

Në këtë parashtrim të shkurtër të çështjes nuk është e mundur të përmblidhet ajo që është shkruar në dhjetra mijra faqe për pellazgët e pellazgjishten; gjithsesi do të veçonim mendimin e shprehur për përdorimin e termit pellazgë.

Në literaturën shkencore, gjatë rreth 100 viteve të trajtimit të problemit pellazgjik, termi pellazg është përdorur në kuptime e përmbajtje historiko-gjuhësore të ndryshme. Tezat e hipotezat e studiuesve për identitetin e pellazgëve dhe për raportet e tyre me popullsitë e tjera, shkojnë nga mohimi i ekzistencës së tyre deri në përpjekjet për t’u veshur atyre tipare të veçanta e të përcaktuara qartë në pikpamje etnike e gjuhësore. Këto interpretime, në thelb të skajshme, e shprehin pamjaftueshmërinë e argumenteve të njërës ose të tjetrës pikëpamje, ndaj edhe e kanë kompromentuar së tepërmi përdorimin e termave pellazg e pellazgjishte, e si rrjedhim shumë studiues sot, për emërtimin e popullsisë së tejlashtë ballkanike parapëlqejnë të përdorin termat: parailirë, paratrakë, paragrekë.

Termi pellazg që trashëgojmë nga burimet antike dhe që mendojmë se gjen mbështetje pjesërisht nga të dhënat arkeologjike, mund të përdoret në kuptim konvencional, me një përmbajtje dhe domethënie të caktuar. Kështu bashkësia e gjërë kulturore, kultike dhe pjesërisht etno-gjuhësore që u formua gjatë eneolitit në Ballkanin Perëndimor, mund të quhet pellazgjike. Në pikpamje metodike ato që po quajmë pellazg apo pellazgjike, nga përmbajtja nuk janë homogjene e kompakte në shtresëzimin linguistik e kulturor të Europës Juglindore, por janë diçka heterogjene, me elemente kryesisht indoeuropiane dhe pjesërisht jo indoeurpiane në gjuhë. Prandaj termat pellazg e pellazgjishte i përdorëm për të emërtuar një popullsi me elementet më të përgjithëshme kulturore e gjuhësore të përbashkëta për trevën e Europës Juglindore që përfshin periudhën e eneolitit dhe atë të bronzit të hershëm. Ky është kuptimi konkret që i japim termit pellazg, mbi bazën e dëshmive arkeologjike. Natyrisht me përdorimin e këtij termi nuk duhet të mendojmë që në epokën e bakrit, e në një territor të gjërë si ai i Ballkanit Perëndimor të kishte një popullsi si ajo e kohës antike, as edhe një emër të përgjithshëm për të gjitha fiset e kësaj treve. Duke përdorur emrin konvencional pellazg për nënshtresën para ilire, themelore nuk është emri vetë, por evidentimi dhe përcaktimi i rolit që luajti ky substrat etnolinguistik në periudhën e kalimit nga eneoliti në bronz, me fjalë të tjera, të vihet në dukje ajo që ndodhi në planin kulturor dhe etnik në fund të mijëvjeçarit të katërt dhe në fillim të mijëvjeçarit të tretë p.e.sonë në Ballkanin perëndimor.

Në këtë kufi kohor në të gjithë gadishullin ndodhën ndryshime të mëdha në kulturë, në ekonomi, në organizimin shoqëror, në jetën shpirtërore dhe në përbërjen etnike. Vendin e kulturave eneolitike e zunë ato të bronzit të hershëm, që veçohen shumë qartë nga kulturat paraardhëse. Në metalurgji, me daljen e bronzit (përzierje e bakrit me kallaj) u shënuan përparime në përgatitjen e veglave të punës e të armëve, kurse në organizimin shoqëror vendosen marrëdhëniet patriarkale. Këto ndryshime u kushtëzuan nga faktorë të ndryshëm, ku rol të rëndësishëm luajti evolucioni i brendshëm, me fjalë të tjera, trashëgimia eneolitike, si edhe njohja e metalit të ri, bronzit. Ndryshime cilësore u bënë edhe në botën shpirtërore, në konceptet e reja dhe në radhë të parë në shfaqien e kultit të varrimit në tuma (varre në formë kodre). Për këtë arsye kjo periudhë kalimtare nga eneoliti në bronz përbën një hallkë të rëndësishme në të gjithë rrjedhën e proceseve etnokulturore të epokës së bronzit. Ndaj na duhet të bëjmë një ndalesë për të spjeguar arkeologjikisht këtë lidhje midis dy epokave.

Në territorin e Shqipërisë bronzi i hershëm është dëshmuar mjaft mirë arkeologjikisht nga vendbanimi i Maliqit (Maliq III a,b), i Trenit IIIa (Korçë), i Gajtanit I, i shpellës së Nezirit (Mat), i shpellës së Bënjës (Përmet ), i shpellës së Konispolit etj., si edhe nga varret më të hershme të tumave të Pazhokut (Elbasan), të Barçit (Korçë), të Shtoit e Shkrelit (Shkodër), të Piskovës (Përmet), të Vodhinës (Gjirokastër), të Bajkajt dhe të shpellës së Konispolit (Sarandë) etj. Lënda e përftuar nga këto zbulime ka zgjeruar shumë njohjen tonë për përbërësit që morën pjesë në formimin e kulturës së bronzit të hershëm. Nga të gjitha këto të dhëna është arritur në përfundimin se kultura e bronzit të hershëm në Shqipërinë Juglindore (Maliq, Tren), në Shqipërinë Jugore (Bënjë, Piskovë, Përmet, Vodhinë), në Shqipërinë e Brendëshme (shpella e Nezirit) dhe në Shqipërinë Veriore (Gajtan, Shkrel, Shtoi), në treguesit themelor ka tipare të njëjta dhe në formimin e saj kulturor dhe etnik vendin kryesor e zë përbërësi autokton eneolitik. Përbërësi tjetër, ai me origjinë lindore, i ardhur si rezultat i dyndjes së fundit të nomadëve të stepave, shpejt u dobësua dhe u shkri me përbërësin vendas.

Për rolin e përbërësit eneolitik, vendas na dëshmojnë edhe disa të dhëna antropologjike nga skeletet e varreve të bronzit të hershëm, të cilat dëshmojnë se popullsia e ardhur u asimilua nga popullsia vendase më e shumtë në numër.

Këto janë disa të dhëna arkeologjike të dorës së parë, që na lejojnë të shprehemi për një vazhdimësi kulturore dhe etnike nga epoka eneolitike në atë të bronzit të hershëm. Me këtë nuk kuptojmë një vazhdimësi tërësore, një kalim të drejtpërdrejtë të kulturës e të bartësve të saj nga një epokë në tjetrën. Periudha e tranzicionit ishte, siç e kemi vënë në dukje, një periudhë e ndryshimeve të mëdha ekonomike e kulturore dhe ngjizja, midis përbërësit vendas dhe atij të ardhur, është bërë me asimilim kulturor, por edhe me dhunë. Më shkoqur, me vazhdimësi ne nënkuptojmë përbërësin etno-kulturor eneolitik, i cili mori pjesë aktive në formimin e etnosit ilir gjatë epokës së bronzit.

Ky përbërës është edhe nyja lidhëse midis banorëve ilirë të epokës së bronzit dhe të banorëve të tejlashtë të epokës eneolitike të para-ilirëve, të cilët i quajtëm konvencionalisht pellazgë. Këto përfundime na japin të drejtën të shprehemi se ilirët janë një nga popujt më të vjetër të gadishullit.

[Laberia]

KREU II

ILIRËT



Kuadri historik. Burimet e shkruara të autorëve antikë na bëjnë të ditur se në kohën antike pjesa perëndimore e Ballkanit banohej nga ilirët, një nga popujt më të mëdhenj të gadishullit.

Lajmet për emra fisesh ilire i gjejmë që më monumentet më të hershme të letërsisë helene, në poemat e Homerit e të Hesiodit. Interesi i shkrimtarëve grekë për trevat e Ilirisë dhe ilirët u shtua sidomos në shek. VII-VI p.e.sonë, kur në brigjet lindore të Adriatikut u themeluan kolonitë e para helene, si Dyrrahu, Apolonia, Oriku etj. Lidhjet e ngushta që mbanin këto qytete me metropolet, si dhe ardhjet e shpeshta të udhëtarëve e tregtarëve grekë, për t’u njohur e për të tregtuar me vendet e pasura në minerale, në prodhime blegtorale e bujqësore të Ilirisë, bënë që bota greke, në atë kohë, të mirrte njohuri pak a shumë të plota e më të sakta për ilirët e Ilirisë. Këto të dhëna mjaft të sakta i gjejmë në veprat e historianëve të mirënjohur të antikitetit, të Herodotit dhe në veçanti të Tuqididit. Në shek. IV-II p.e.sonë shtohen në mënyrë të ndjeshme të dhënat e shkruara për historinë e Ilirisë. Në mes të veprave të historianëve e gjeografëve antikë, vepra e Polibit jep të dhëna të rëndësishme e të sakta për mbretërinë ilire ashtu si edhe vepra e Strabonit, e Apianit etj., që plotësojnë njohjen tonë për ilirët (Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë Tiranë 2002).

Për shekujt e parë të e.sonë të dhënat historike për Ilirinë janë shumë të kufizuara, në ndryshim nga shekujt e mëvonshëm IV-VII, kur ka një prodhimtari të madhe letrare të autorëve antikë dhe

bizantinë, prej nga mund të nxirren të dhëna me vlerë për historinë e

Ilirisë në periudhën e vonë antike.

Burimet e shkruara antike e ato të hershme mesjetare përbëjnë një bazë të rëndësishme për rindërtimin e historisë së ilirëve dhe të arbërve. Por fakti që ato janë të fragmentuara e flasin vetëm për disa ngjarje e aspekte të historisë së ilirëve, i bëjnë ato të pamjaftueshme për të rindërtuar plotësisht zhvillimin historik në territorin e Shqipërisë në kohën antike. Gjithsesi, shfrytëzimi i tyre bashkë me të dhënat e shumta arkeologjike, mundësojnë sot rindërtimin e shumë çështjeve të historisë dhe të kulturës së ilirëve.

Ilirët jetonin në një territor të gjërë, kufiri verior i të cilëve shkonte deri tek degët e lumit Danub (Sava e Drava), kurse në jug, duke përfshirë edhe territorin e Epirit prehistorik, kufiri shkonte deri në gjirin e Ambrakisë (të Prevezës). Në lindje, si kufi natyror, ishin lumenjtë Morava e Vardar (rrjedha e sipërme dhe e mesme) dhe në perëndim brigjet e Adriatikut e të Jonit. Grupe të veçanta fisesh ilire u vendosën edhe në Italinë e Jugut (Mesapët e Japygët).

Në zhvillimin ekonomik e shoqëror dhe rrjedhimisht edhe politik të ilirëve, rol parësor ka luajtur pozita gjeografike e Ilirisë e cila gjendej pranë dy qytetërimeve të mëdha antike: pranë qytetërimit helen dhe atij romak, e më pas përfshirja e saj në kulturën e hershme bizantine.

Në shek.VI-V p.e.sonë në Ilirinë e Jugut lindin formacionet e para shtetërore. Nga forma politike ato ishin monarki të trashëguara, ku sundonin përfaqësuesit e aristokracisë skllavopronare. Ndarja administrative e shtetit kishte në qendër qytetin kryesor, ku qëndronte dinastia e caktuar nga mbreti. Brenda kuadrit monarkik të shtetit ilir, qytetet dhe krahinat rreth tyre kishin një vetqeverisje në formën e Bashkësive, me në krye një këshill ekzekutiv nëpunësish të zgjedhur çdo vit. Në shek. V-IV p.e.sonë shteti ilir formohet plotësisht. Mbreti më aktiv ishte Bardhyli, që theu maqedonët, i vuri në vartësi dhe në vitin 359 p.e.sonë guxoi të ndeshet me Filipin e II të Maqedonisë për rivendosjen e kufirit në lindje . Nën sundimin e mbretit Glaukia, shteti ilir u forcua më tej. Më 355 p.e.sonë bëhen përpjekje për çlirimin e tokave lindore në luftë kundër Aleksandrit të Maqedonisë dhe u sigurua aleanca me Epirin, duke vendosur në fron Pirron (në vitin 309). Gjithashtu, u bashkua Dyrrahu me shtetin ilir dhe u çlirua Apolonia nga pushtimi maqedon. Në kohën e pasardhësve të tij, Monunit dhe Mytilit shteti forcohet ekonomikisht, duke prerë monedha argjendi dhe bronzi. Pas mesit të shek.III p.e.sonë nën mbretërinë e Pleuratit dhe Agronit nis përsëri periudha e lulëzimit të shtetit ilir. Në vitin 231 p.e.sonë ilirët thyen në Etolët dhe lidhën aleancë me Epirin dhe Akarnaninë. Kështu ilirët dalin si forca më e madhe politike në Ballkan, e për rrjedhojë bien ndesh me synimet hegjemoniste të Romës në detin Adriatik. Në dy luftrat e para me Romën (229 e 218 p.e.sonë) shteti ilir i udhëhequr nga Teuta, thyhet. Më pas nën sundimin e mbretit Gent (186-168 p.e.sonë) shteti ilir filloi përsëri politikën antiromake dhe u fut në aleancë me Maqedoninë e Dardaninë. Në betejën e Shkodrës (168 p.e.sonë) ushtria ilire u thye dhe shteti ilir u shkatërrua.

Historia politike e ilirëve në shek.V-I p.e.sonë nuk mund të kuptohet pa njohur lindjen dhe zhvillimin e qyteteve e kulturës qytetare ilire. Mbështetur në kërkimet e studimet intensive në qytetet e

Amanties, Antigonesë, Bylisit, Klosit, Dimales, Zgërdheshit (Albanopolit) Lisit, Skodrës, Selcës së Poshtme etj., arkeologët shqiptarë kanë veçuar qartë një periudhë qytetare në zhvillimin e përgjithshëm të kulturës dhe historisë ilire. Ajo u formua si rrjedhim i evolucionit të brendshëm dhe të pandërprerë, mbi një bazë të pandryshueshme etnike. Zgjerimi dhe intensifikimi i marrëdhënieve me botën helene në aspektin urbanistik, ekonomik, kulturor dhe politik i dhanë pamjen e plotë të një qytetërimi antik mesdhetar. Ai u bë bazë e qëndresës ndaj ndryshimeve politike dhe kulturore që ndodhën në Iliri, gjatë sundimit të perandorisë romake.

Periudhën qytetare ilire, shek.IV-I p.e.sonë, prof. N. Ceka e ka cilësuar si periudha që qëndron midis dy momenteve kyçe në procesin shumëshekullor të formimit të etnosit ilir dhe të ngjizjes prej tij të kombësisë arbërore, si një nga periudhat më të shkurtërat të historisë ilire, por edhe nga më të ngjeshurat, për thellësinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore dhe të pasqyrimit të tyre në sferën e kulturës, apo në dendësinë e ngjarjeve politike (Ceka,N. 1982,119).

Pasi nënshtroi mbretërinë ilire dhe shtetin e Epirit, Roma vendosi të qëndronte gjatë në Iliri dhe prej këtej të shtrihej në të gjithë Gadishullin Ballkanik, madje edhe më tej në Azinë e Vogël. Në Iliri, Roma zbatoi një politikë administrative që i shërbeu politikës së romanizimit. Roma, herë pas here, bënte riorganizime në përputhje me situatën politike. Në fund të shek. I p. e. sonë u krijua provinca e Ilirikut (Illyricum), e cila përfshinte një territor shumë të gjërë. Ndryshimet që ekzistonin midis krahinave perëndimore bregdetare dhe atyre të brendshme malore bënë të nevojshme krijimin në pjesën qendrore të Ilirisë të një province tjetër, atë të Mëzisë, që përfshinte edhe Dardaninë, e cila deri atëherë bënte pjesë në provincën e Maqedonisë. Në fund të shek. IV të e. sonë u krijua provinca e Epirit, ku u futën krahinat ilire në jug të Vjosës, i gjithë Epiri dhe Akarnania dhe Etolia, në jug të tij. Në periudhën e vonë antike, Iliria e Jugut ishte e ndarë në katër provinca: Prevali (me qendër Shkodrën), Dardania (me qendër Shkupin), Epiri i Ri (me qendër Durrësin) dhe Epiri i Vjetër (me qendër Nikopojën).

Gjatë shek.I e.sonë ndodhën ndryshime në jetën e qyteteve. Disa qytete si Skodra, Dyrrahy, Bylisi, Buthroti morën statusin e kolonive. Zhvillimi i mëtejshëm i këyre qyteteve ka qenë i lidhur me zhvillimin që mori zejtaria, tregtia dhe bashkë me to edhe rrjeti i komunikacionit. Një rrugë shumë e njohur ka qenë rruga Egnatia, e cila lidhte Dyrrahun e Apoloninë, kalonte në Thesalonik dhe në fund arrinte deri në Konstandinopojë. Ajo ishte e gjatë 267 milje (395 km) dhe u ndërtua në shek. I p.e.sonë nga prokonsulli i Maqedonisë G. Egnatius, nga mori edhe emrin Via Egnacia.

Në kohën e vonë antike, kur fuqia e Perandorisë Romake kaloi në provincat, jeta qytetare vazhdoi të lulëzonte në disa prej tyre. Dyrrahu ishte një nga qytetet më të mëdha të kohës së vonë antike dhe të qytetërimit të hershëm bizantin. Nga provincat e Ilirikut dolën personalitete të shquara të Perandorisë Romake e Bizantine si gojtari Asin Epikadi dhe juristi Prisku, perandorët e shek.III-IV të e.sonë Klaudi II, Aureljani, Diokleciani, Maksim Daza, Kostanci, Kostandini I, Justini, Justiniani etj (Historia e Popullit Shqiptar, 111-185).

Për herë të fundit, ilirët përmenden në vitin 601 të e.sonë në kronikën e Shën Demetrit të Selanikut. Ndërsa më 1018, nga kronisti bizantin Mihail Ataliati, mësojmë emrin e provinczës së Arbanonit që zinte përafërsisht territorin që në antikitet banohej nga fisi ilir i albanëve (Freshëri, K., 57).

E quajmë të nevojshme të japim sqarimet e mundëshme lidhur me lindjen dhe përdorimin e emrit ilir. Termin ilir (Illyris, Hyllirus), për herë të parë, e ndeshim në burimet e shkruara tek Herodoti (Herodoti VIII, 137), por që ka mjaft të ngjarë të jetë përdorur më herët. Në fillim ai ka patur një kuptim të ngushtë gjeografik me të cilin quheshin nga grekët një a më shumë fise që banonin në veri të tyre gjatë bregut të detit Adriatik. Ndoshta edhe ata e kanë thirrur vehten e tyre ilir. Më vonë, me zgjerimin e lidhjeve tregëtare, grekët e shtrinë përdorimin e këtij emri për një numër shumë më të madh fise ilirësh që banonin në veri të tyre. Në këtë mënyrë, gradualisht, emri ilir mori një kuptim të gjërë etnik duke përfshirë të gjitha fiset që ishin të njëjta ose shumë të afërta për nga origjina, nga kultura dhe nga gjuha.

Pas shek. V p. e. sonë, me krijimin e formacioneve shtetërore emri ilir, veç kuptimit etnik, mori dhe një kuptim më të ngushtë politik. Me këtë emër quhej shteti ilir i cili shtrihej midis lumenjve të Vjosës e Naretvës (Kroaci). Në burimet latine të shek. I të e. sonë, tek C. Plinii Secundi e Pomponii Melae përdoret termi “Illyrii proprie dicti” (ilirët e mirëfilltë) (Plini III, 5 – 30). Ky emër siç janë shprehur shumë studiues, nënkuptonte popullsinë që shtrihej brenda territorit të shtetit ilir, në kufijtë e tij më të gjërë. Në burimet e mëvonshme, emri ilir dhe Iliriku, si provincë, e ndeshim deri aty nga shek. VI e. sonë.

[Laberia]

Origjina e Ilirëve

Origjina e ilirëve, procesi historik i formimit të tyre, ka qenë e vazhdon të jetë një nga problemet themelore të historisë së lashtë të Shqipërisë, e në të njëjtën kohë edhe një problem për prehistorinë ballkanike, sepse zgjidhja e tij ishte e lidhur me origjinën e popujve të tjerë të lashtë të Ballkanit. Ndaj për një kohë të gjatë me këtë problem janë marrë linguistë, historianë, arkeologë, antropologë e etnografë, të cilët me studimet e tyre, nga një periudhë në tjetrën, kanë çuar më tej zgjidhjen e tij. Dhe në këtë rrugë të gjatë të kërkimit të së vërtetës shkencore e vlen të njihemi me historinë e tij.

Problemi i origjinës së ilirëve lindi në një fazë parashkencore nga pyetja që kishin shtruar humanistët europian në shek. XV-XVI; lidhur me popullsitë e lashta të Ballkanit dhe me fatin e mëtejshëm historik të ilirëve, trakëve e maqedonëve. Pyetja që u shtrua se kush ishin stërgjyshërit e shqiptarëve, çonte në kërkim të origjinës së ilirëve. Kërkimet e para shkencore për këtë problem u bënë në shekullin e XIX kur studjues të huaj si Thunman, Hahn etj., bënë përpjekjet e para për zgjidhjen e problemit të origjinës së popullit shqiptar, duke u mbështetur tërësisht në analizën e materialit gjuhësor, që gjëndej në burimet e autorëve antikë. Materialin e nevojshëm gjuhësor që ata grumbulluan e studiuan me metodat e mjetet e gjuhësisë krahasuese, e cila në atë fazë ishte ende e pazhvilluar e nuk mund t’i përgjigjej detyrave të sqarimit të origjinës së ilirëve. Ata krahasonin në mënyrë të drejtpërdrejtë gjuhën e sotme shqipe me mbeturinat e një gjuhe të lashtë mesdhetare paragreke, tek bartësit e së cilës kërkonin prejardhien e shqipes dhe të shqiptarëve, pa marrë parasysh etapat e ndërmjetme historike, në të cilat kishte kaluar ky proces.

Përdorimi i kësaj metode jo të përshtatshme për ndriçimin e çëshjes sëilirëve la shteg për interpretime e spjegime, që shkonin shumë larg së vërtetës. Gjatë epokës së Rilindjes kombëtare shqiptare hipoteza e J.G.Hahnit (Hahn,J.G. 1954,213) për prejardhjen e shqiptarëve nga pellazgët, ndonëse e pambështetur në shumë fakte, u përqafua nga ideologët e Rilindjes sonë dhe u përdor si një mjet i mirë në luftën që ata bënin për t’i njohur shqiptarët si një komb i lashtë. Në dhjetëvjeçarët e parë të shek. XX problemi i origjinës së ilirëve u çua më tej nëpërmjet metodave të reja shkencore, që filloi të përdorë gjuhësia krahasuese. Në këtë mënyrë u bë e mundur të përcaktohej një shtrirje e përafërt e ilirishtes dhe e folësve të saj në vatrat jashtë ballkanike e në vetë Ballkanin. Megjithatë, meqënëse zbatoheshin metoda formale të gjuhësisë krahasuese, mbetej shumë i papërcaktuar idenfikimi i elementit të mirëfilltë ilir, kështu që në vitet’30, u arrit në fenomenin e njohur të “panilirizmit”, i cili zotëroi në atë kohë në shkencën linguistike, e me të u bashkuan edhe disa arkeologë (Buda,A. 1974,52). Prioriteti që kishin studimet gjuhësore ndaj kërkimeve e gjurmimeve arkeologjike, ndikoi për keq në ndriçimin e qartë të problemit. Fakti që shpjegimi i origjinës së ilirëve mbështetej vetëm në mundësitë e kufizuara të një shkence të vetme, të gjuhësisë, nuk mund të çonte në përfundime të sakta, veçanërisht pa marrë për bazë fjalën vendimtare të arkeologjisë.

Pas Luftës së Dytë Botërore kërkimet e studimet arkeologjike në fushën e prehistorisë ballkanike, e veçanërisht në atë ilire, shënuan arritje të rëndësishme në të gjitha drejtimet. Duke u nisur nga materialet konkrete e të mirëfillta ilire të zbuluara në territorin e Ballkanit perëndimor, duke kaluar nga fakte më të njohura të epokës së hekurit, u kalua në fusha më pak të njohura të epokës së bronzit. Në këtë rrugë u arritën përfundime të reja e diametralisht të kundërta për spjegimin e origjinës së ilirëve. Kështu me futjen e arkeologjisë në një rrugë metodike të re e të frytshme, u shënua një kthesë rrënjësore në ndriçimin e problemit themelor të etnogjenezës ilire.

Në rrugën e zgjidhjes së problemit të etnogjenezës së ilirëve janë kristalizuar dy teza themelore. Sipas tezës së parë, ose më drejt tezës së vjetër, ilirët janë një popullsi e ardhur nga veriu në një kohë relativisht të re; kurse sipas tezës tjetër, ilirët dhe kultura e tyre janë produkt të një zhvillimi të brendshëm autokton, që u krye gjatë mijëvjearit të II e I p.e.sonë në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik.



Pikëpamjet rreth origjinës veriore

Për origjinën veriore të ilirëve janë shprehur arkeologë, historianë, linguistë e studjues të tjerë, pikëpamjet e disave prej tyre, në formë të përmbledhur, po i parashtrojmë më poshtë.

Sipas pikëpamjes së arkeologut G.Kossina (Gjermani) origjinën e ilirëve duhet ta kërkojmë në lumin Oder, në krahinën Luzhic (Gjermania Lindore ) ku ilirët u formuan si popullsi, që në epokën neolitike dhe më pas u shtrinë në jug (Kossina,E. 1912,173). Autori bazohet në ngjasime formale të kulturës materiale të Luzhicës dhe Panonisë, e cila duket se lidhet me kulturën e njëjtë ilire si edhe në disa emra gjeografikë të spjeguar si ilir. Por siç kanë treguar faktet arkeologjike kjo rrugë e ardhjes së tyre në jug nuk mund të provohet nga të dhënat arkeologjike, madje edhe të dhënat etimologjike nuk janë të sigurta. Përafërsisht këtë pikëpamje mbron edhe R.Pittioni, i cili kulturën e vjetër të Lauzicës dhe kulturën e Fushave me Urna e quan grup kulturor protoilir, kurse kulturën e Halshtatit (Austri) dhe kulturën e zhvilluar të Lauzicës e quan si produkt të qytetërimit të pjekur ilir. Gjithashtu ai është i mendimit se protoilirët në periudhën e Fushave me Urna dhe në epokën e vjetër të hekurit kanë patur rëndësi botërore (Pittioni,R. 1954,53).

Dobësia themelore e kësaj pikëpamje, është se përkrahësit e saj mbështeten në disa shfaqje të jashtme të kulturës materiale prehistorike të Lauzicës dhe nuk e krahasojnë atë me materialet e territorit të mirëfilltë ilir, por e përqasin me materialet e krahinave të largëta periferike që në fakt janë vetë të paqarta etnikisht.

Në fillim të shekullit XX tezën e prejardhjes veriore të ilirëve e mbështetën, pa sjellë fakte e prova të reja, edhe studjues të tjerë të cilët nuk sollën ndonjë ndihmesë në ndriçimin e këtij problemi (Schütt,C. 1910,10; Patsch,C. 1907,169-174).

Një variant tjetër i origjinës veriore të ilirëve e lidh prejardhjen e tyre me kompleksin e madh të kohës neolitike të Evropës së Mesme, të njohur me emrin kompleksi i qeramikës kordelore (bandkeramik). Duke e kërkuar ekzistencën e ilirëve në një kohë shumë më të hershme, që në epokën e neolitit, dhe për më tepër duke u mbështetur në disa tipare jo qënësore të saj u përpoqëm të spjegonin origjinën e qeramikës kordelore në Ballkanin veri-perëndimor, me popullsinë protoilire.

Tezën e origjinës veriore e të panilirizmit e përkrahën edhe disa linguistë. Kështu, sipas disa studiuesve si Kreçmer etj., origjina e ilirëve duhet kërkuar në Gjermaninë Lindore, në krahinën rreth Vistulës së Mesme; pastaj sipas tyre, që andej ilirët u hodhën më vonë në Ballkan. Kjo teori mbështetet në lidhjen e disa anëve të jashtme të kulturës së kohës së mesme të bronzit në Gjermaninë e Qendrore me ato të kulturës së kohës së bronzit të territorit të mëvonshëm ilir dhe të Ballkanit. Konkretisht, ata marrin si bazë faktin që në të dy krahinat paraqitet i njëjti zakon i varrimit në tumë, fakt që është i përhapur në tërë Evropën dhe në Azinë e afërme. Por bartësit e një zakon i tillë u takojnë komplekseve kulturore të ndryshme. Edhe emrat gjeografikë që sjellin si argumenta, gjenden edhe në vise të tjera shumë larg. Bile sipas këtij varianti shkohet aq larg saqë thuhet se themelonjësit e Bizantit kanë qenë ilirët (Kretschmer,P. 1935,217).

Sipas pikëpamjes së një linguisti tjetër H.Krahe, ilirët kanë banuar në tokat alpine, në Panoni e Çeki e ka shumë të ngjarë në një zonë të gjërë të Gjermanisë Perëndimore dhe se ilirët kanë patur rëndësi të madhe në popullimin e Evropës parahistorike (Krahe,H. 1954,93-101). Në këtë mënyrë kjo pikëpamje bashkohet me përkrahësit e teorisë së nordizmit, e cila u pasua nga shumë shkencëtarë gjermanë.

Në veprat e shumë linguistëve gjuha ilire dhe grupëzimet etnike ilire, karakteri indoevropian ose jo i tyre, djepi i formimit dhe shtresëzimet etnike e gjuhësore kanë zënë një vend qëndror në shqyrtimin e prehistorisë Evropiane. Studiuesit duke u nisur nga krahasimet gjuhësore vënë në dukje se kultura e bronzit e mijëvjeçarit II p.e.sonë në Poloninë Perëndimore, Silezi, Saksoni, në krahinat e Sudetëve dhe në Austrinë e Poshtme, e ashtuquajtura kultura Aunjetic si edhe kultura e vjetër e Fushave me Urna e pasuar nga kultura Lauzic, u përkasin ilirëve (Mayer,A. 1957,3).

Në tekstin e “Historisë së Bullgarisë” për origjinën ilire thuhet se në fund të mijëvjeçarit II p.e.sonë në territorin e Gadishullit Ballkanik depërtuan fise ilire që banonin deri në atë kohë në rrjedhën e sipërme të Danubit (“Istoria Bollgarii”,1954,I,21). Edhe në një pjesë të literaturës greke përsëritet kjo tezë e njohur e origjinës veriore. Ilirët, sipas tyre, janë një popullsi e afërt me trakasit dhe grekët, të cilët të shtrënguar edhe këta nga popuj të tjerë më veriorë, braktisën fushat e Hungarisë, ku ishin vendosur deri atëherë, dhe aty nga mbarimi i shekullit XII p.e.sonë, jo më vonë, zbritën në drejtim të jugut në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, e cila banohej prej trakëve (Kanaculi,D. 1958,5-18).

Për problemin e identifikimit të etnosit ilir, të bazës etnokulturore dhe të kohës së formimit të tij është shprehur në disa studime të tij edhe B.Gavela. Sipas pikëpamjet së tij të viteve gjashtëdhjetë, kultura panonike ka patur një karakter të theksuar ilir; gjithashtu e tërë krahina halshtatjane karakterizohej nga një popullsi mbizotëronjëse ilire. Kultura e Lauzicës dhe e ashtuquajtura qeramikë panonike, e cila lidhet me grupin e Vuçedolit, sipas tij, janë elementet kryesorë të kulturës materiale në truallin evropian (Gavela,B. 1961,325-327). Ai mendon se ilirët kanë përbërë një nga grupimet më të mëdha indoevropiane në Europë, pra kanë patur një shtrirje mjaft të gjërë. Edhe identifikimin e kompleksit ilir ai e çon shumë herët. Në vitet shtatëdhjetë të shekullit të kaluar në një studim më të ri, po ky autor, ka shfaqur një pikëpamje tjetër, që shkon shumë larg nga mendimi i tij i parë, identifikimin e etnosit ilir e çon shumë vonë, nga fundi i epokës halshtatiane, d.m.th. rreth shek.VI-V p.e.sonë (Benac,A. 1973,93-96).

Në vitet 50-60 të shekullit XX u shprehën mendime, pro tezës së vjetër të panilirizmit. Sipas tyre ilirët kishin populluar hapësira të gjëra tokash buke në Evropë dhe në epokën prehistorike ishin shtrirë në pjesën më të madhe të Evropës, por fati i ilirëve mori fund gjatë katastrofës së madhe që ndodhi në pragun e kalimit nga mijëvjeçari II në mijëvjeçarin e I p.e.sonë (Hehn,F. 1962,87-88). Sipas një varianti tjetër lëvizja e ilirëve prej fushave hungareze, në drejtim të jugut e juglindjes që ka ndodhur jo më vonë se shek. XIII p.e.sonë, ka qenë shkaku kryesor i të gjithë lëvizjeve që prekën Azinë Perëndimore, Greqinë dhe Italinë dhe që shkatërruan dominimin aheas në Peloponez. Ilirët zbuan trakët nga pjesa perëndimore e Ballkanit dhe kjo pjesë u quajt më vonë me emrin Iliri (Nilcken,U. 1960, 52). Gjithashtu ata kanë marrë pjesë aktive në diasporën që u krijua në botën mikene (Caratelli,G.P. 1961, 143).

Ka edhe linguistë të cilët të nisur nga teza se indoevropianizimi i Ballkanit lidhet me ardhjen e indoevropianëve nga veriu i kontinentit, vazhdojnë të mbrojnë tezën e origjinës veriore të ilirëve. “Sipas kësaj pikëpamjeje emigrimi i popullsive që flisnin ilirisht përfaqëson lëvizjen e fundit etniko-demografike më të shënuar në epokën pre dhe protohistorike nga veriu ose veri-lindja (mbase nga territoret e Polonisë së sotme) drejt bregut Adriatik. Si popullsi indoevropiane, e ardhur nga veriu, ilirët në përgjithësi ishin me shtat të gjatë, të fortë, të hedhur, me ngjyrën e lëkurës dhe të flokut bjond, njësoj si trakët, sllavët, gjermanët, keltët (Russu,J.I. 1969,30-31) Me këto përfundime autori është plotësisht në një mendje me e teorinë që e kërkon origjinën e ilirëve tek rraca gjermanike.

Në fillim të shek. XX u shfaqën mendimet e para për përkatësinë racore të ilirëve. Sipas këtyre pikëpamjeve ilirët, e ardhur

në Evropën Juglindore, i përkasin racës nordike. Ata gjetën në këtë trevë një popullsi e cila në pjesën më të madhe ishte e racës mesdhetare. Nga përzierja e dy popullsive, sipas tyre, u formua një lidhje e re antropologjike, nordiko-mesdhetare. Një nga përfaqësuesit e kësaj pikëpamjeje, antropologu O.Reche shkruan se ilirët ishin fise me pamje nordike (homo europeus) tip ky që konstatohet veçanërisht në bregdetin e Adriatikut. Këtë tip me tipare nordike e gjen shpesh edhe sot në Shqipëri (Reche,O. 1926, 48-50). Ekziston edhe një hipotezë tjetër, sipas së cilës ilirët do të kenë pasur në përbërjen e tyre elementë dinarikë qysh përpara se të arrinin në gadishullin Ballkanik. Por edhe këta antropologë origjinën e tipit dinarik e shohin në Evropën Qendrore, duke qëndruar kështu në pozitat e origjinës veriore të ilirëve (Dhima,A. 1976.5,35).

Siç shihet nga pikëpamjet e rreth 30 studjuesve të ndryshëm që parashtruam, megjithëse ata trajtojnë të njëjtin problem, të nisur nga burime të ndryshme, e për më tepër nga koncepte e parime metodologjike të ndryshme, rrjedhimisht kanë arritur në përfundime shumë herë mjaft larg me njëri – tjetri. Ato i bashkon vetëm fakti që i bëjnë ilirët të ardhur në trevën kur ata njihen nga burimet historike; kurse, përsa i takon vatrës më të hershëm se nga erdhën ilirët, ashtu edhe kohës së ardhjes së tyre, mendimet e parashtruara për këtë tezë ndahen njëra me tjetrën ose shumë pak afrojnë midis tyre.

Ndër tezat e shumta, ajo e origjinës veriore dhe e panilirizmit, e paraqitur në njërin ose tjetrin variant, ka mbizotëruar për një kohë të gjatë. E meta themelore e saj qëndron në faktin se shumica e përfaqësuesve të kësaj teze, të cilët duan të spjegojnë formimin e kulturës ilire nga kultura e Lauzicës, kultura e Fushave me Urna, nga kultura Aunietic, apo Kordelore nisen nga disa shfaqje e dukuri të jashtme të kulturave prehistorike periferike, ku ata konstatojnë disa elementë të përbashkët dhe nuk analizojnë e nuk mbështeten tek tiparet e qënësishme të kulturave që vijnë nga territori i mirëfilltë. Të kërkosh sot, pas gjithë këtyre përfundimeve dhe arritjeve të kërkimeve arkeologjike në fushën e kulturave prehistorike të Ballkanit dhe të Evropës, origjinën e kulturës ilire në kulturën e Lauzicës, në kulturën Kordolore apo qoftë edhe në kulturën e Fushave me Urna, është një kthim shumë mbrapa, sepse zbulimet dhe studimet arkeologjike tashmë e kanë zgjidhur dhe e kanë përcaktuar qartë përkatësinë etnike të këtyre kulturave.

Zgjidhja e drejtë e problemit të etnogjenezës ilire, deri në mesin e shek. XX, është ndërlikuar për shkak të një farë mbizotërimi të pikëpamjeve gjermane në fushën e linguistikës dhe të arkeologjisë, të cilat janë ndjerë shumë gjatë njëqindvjetëve të kaluara.

Edhe një varg linguistësh, të cilët cituam më lart, në zgjidhjen e problemit që po shqyrtojmë, kanë qenë nisur nga të dhëna gjuhësore pak të njohura e jo shumë të sigurta, që vijnë nga territore jo të mirëfillta ilire. Gjithashtu ato janë mbështetur në tezën sipas të cilit zona skandinave ka qenë jo vetëm atdheu i protoindoevropianëve, por edhe djepi i qytetërimit ballkano-anatolik. Pikërisht këtu qëndron një e metë tjetër e prehistorianëve dhe e linguistëve që, siç pohon me të drejtë M.Budimir, -në studimin e prehistorisë evropiane ata nisen nga mjegulla skandinave pa monumente të shkruara, e jo nga dielli ballkano-anatolik dhe shkrimi i hershëm i tij (Budimir, M. 1953,28-29).

Idetë që parashtruam nxjerrin në sheh disa nga mangësitë thelbësore të teorisë për prejardhien veriore të ilirëve, të cilat, sipas mendimit tonë, cënojnë dhe përfundimet e arritura prej tyre. Ndaj e quajtëm të panevojshme e të tepërt të hynim në hollësirat e këtyre tezave. Ne do të ndjekim një rrugë tjetër që na duket më bindëse, do të parashtrojmë tezën për autoktoninë e ilirëve dhe me fakte e argumente do të provojmë pikëpamjen tonë e të studiuesve të tjerë shqiptar.



Pikëpamjet kryesore për autoktoninë e ilirëve

a)Pikëpamjet e studjuesve të huaj

J.G.Hahn, një shekull e gjysmë (1854) më parë është i pari që ka parashtruar tezën e tij se shqiptarët janë paraardhës të ilirëve dhe këta të fundit janë pasardhës të pellazgëve (Hahn,J.G. 213). Sipas tij ilirishtja është një gjuhë pellazgjike, në një kuptim më të gjërë Illyrian-pellazge. Në tezën e tij Hahni përfshin tek ilirët edhe Epirotët e Maqedonët; të gjithë këta popuj ai i bën të ardhur prej pellazgëve. Kjo tezë shpreh karakterin autokton të formimit të popullsisë ilire nga një popullsi më e lashtë mesdhetare, të cilën e quan pellazge. Njëqind vjet më vonë, më 1952, linguisti M.Budimir, duke analizuar të dhënat gjuhësore për ilirët dhe parailirët, midis të tjerash arrin në përfundimin se indoevropianët më të vjetër të zonës së pellgut të Mesdheut kanë qenë të ashtuquajturit pelastë, të cilët kanë banuar në truallin e Ballkanit dhe të Italisë, shumë kohë më parë se të vinin këtu indoevropianët klasikë, fiset greke e italike. Sipas tij, pelastëve u përkasin edhe ilirët që kanë lënë mjaft gjurmë linguistike (Budimir,M. 1952,10).

Në rrafshin arkeologjik çështja e origjinës së ilirëve u shtrua nga M.Garasanin në vitin 1955. Duke bërë përgjithësimin dhe interpretimin historik të materialit arkeologjik për kulturat prehistorike të Evropës Juglindore, ai arrin në përfundime të rëndësishme për karakterin autokton të formimit të kulturës ilire. Sipas tij, si bazë themelore e formimit të ilirëve dhe të pellasgëve duhet të merren në konsideratë bartësit e kulturës së mëvonshme neolitike në qarkun pellazgjik: Ballkan dhe Azi e Vogël. Këtë kulturë ai e quan kompleksi ballkano-anatolik i neolitit të ri, duke dalluar në të disa grupe kulturore. Këto grupe të kompleksit ballkano-anatolik të kohës së hershme të bronzit janë përhapur në territorin e pellazgëve të vjetër në kohën paragreke. Si rrjedhim, gjithnjë sipas tij, origjinën e pellazgëve duhet ta lidhim me kompleksin ballkano-anatolik të kohës së hershme të bronzit, në të cilën duhet të kërkojmë medoemos edhe origjinën e ilirëve dhe të trakëve të vjetër, të lidhur ngushtë me pellazgët. Nga kjo bashkësi fisesh të ndryshme, të lidhura me kulturë dhe gjuhë të ngjashme, më vonë, pa kurrëfarë ndërprerje gjatë zhvillimit historik ilirët ndahen në perëndim, kurse trakasit në lindje të Moravës (Garasanin,M. 1956,323-332).

Sqarimi i tezës së autoktonisë së ilirëve mori një formë më të plotë në trajtesën që i bën këtij problemi A.Benac në vitin 1964. Duke u mbështetur në të dhënat arkeologjike të fituara nga zbulimet dhe studimet shumëvjeçare të kulturës pre e protohistorike ilire të territorit të ish Jugosllavisë, autori arrin në këto përfundime:

Gjatë periudhës së kalimit nga epoka e neolitit në atë të bronzit në Ballkanin Veriperëndimor u krijua substrati kryesor për etnogjenezën e mëvonshme të fiseve ilire në këtë zonë. Në këtë periudhë nuk mund të flitet për kurrfarë ilirësh. Të gjitha këto grupime popullsish të Ballkanit Veriperëndimor, janë parailire të cilat u zhvilluan mbi një bazë autoktone gjatë periudhës së hershme, të mesme dhe një pjesë të madhe të periudhës së vonë të bronzit. Autori i quan ato grupe protoilire dhe, megjithëse nuk kemi akoma një element të vetëm etnik, prapëseprapë këto janë ato grupe që gjatë lëvizjeve të mëtejshme, të brendëshme e të jashtme, do të shpien përfundimisht në krijimin e trungut etnik protoilir dhe ilir. Në përfundim ai sqaron se nuk ka kurrfarë baze për supozimin se në këtë periudhë ilirët erdhën në vendbanimet e tyre të mëvonshme dhe se këta i dhanë fund të ashtuquajturit misionit të tyre “historiko-botëror”. Përkundrazi, unë mendoj se sot është më e qartë se në këtë truall ata u shtuan dhe erdhën gradualisht deri në pikën ku mund t’i konsiderojmë si bashkësi më të gjëra ilire (Benac,A. 1964,70).



b) Pikëpamjet e studiuesve shqiptarë

Etnogjeneza e ilirëve, si një nga problemet parësore të Historisë së Lashtë të Shqipërisë, ka qenë objekt kërkimesh e studimesh për arkeologjinë shqiptare dhe kjo dëshmohet që në hapat e para të gërmimeve të viteve, 50 (shek. XX) që u bënë në tumat e Matit. Kështu historia e mendimit arkeologjik shqiptar për origjinën e ilirëve nis me fillimin e gërmimeve sistematike në vitet 1952-56, kur u zbuluan tumat e Matit, të Vajzës së Vlorës e të Dropullit. Nga interpretimi i materialit të zbuluar u arrit në mendimin se ilirët kanë qenë jo vetëm bartës të kulturës së hekurit në vendin tonë, por edhe banorë të këtij trualli edhe në epokën e bronzit. Kjo nismë e mirë u bë bazë për gjithë punën e mëvonshme, për ndriçimin dhe sqarimin e origjinës së ilirëve.

Problemi i etnogjenezës ilire fitoi një bazë të re shumë më të gjërë faktike pas zbulimeve të rëndësishme, që u bënë në Maliq, Gajtan, Tren (Korçë), Pazhok, Belsh (Elbasan), e gjetkë. Në vitet. 70-80, me grumbullimin e një lënde të pasur nga shumë varreza tumulare të kohës së bronzit e të kohës së hekurit, u hodhën bazat për spjegimin dhe interpretimin e një varg problemesh të pre e protohistorisë shqiptare, të cilat, së toku, e argumentuan më mirë tezën e origjinës autoktone të ilirëve.

Para se të parashtrojmë pikpamjen tonë për origjinën e ilirëve, e quajmë të udhës të renditim kronologjikisht mendimet e kolegëve shqiptarë.

Më 1955, S.Islami, H.Ceka, F. Prendi, S.Anamali, pasi shqyrtuan materialet e zbuluara në tumat e Matit, vunë re se një varg objektesh të epokës së hekurit kishin lidhje me objektet e epokës së

bronzit. Këto të dhëna i çuan ato në përfundimin se ky vazhdim i traditave të bronzit në qeramikë na jep të drejtën të pohojmë: “Ilirët nuk kanë qenë vetëm bartës të kulturës së hekurit në vendin tonë, sikurse kanë shkruar shkencëtarët e huaj, por përkundrazi, ata kanë banuar në atdheun tonë edhe në kohën e bronzit”(Islami,S. etj., 1955,154).

Më 1957 F.Prendi, duke interpretuar materialin arkeologjik të zbuluar në tumat e Vajzës, shkruan: “Duke pranuar se bartësit e kulturës së Vajzës kanë qenë ilirë, duhet të mendohet njëkohësisht se ky element etnik krijoi jo vetëm kulturën e hekurit, por edhe atë të bronzit në vendin tonë” (Prendi,F. 1957,2,106).

Më 1959, në botimin e parë të tekstit “Historia e Shqipërisë”, teza e autoktonisë ilire shtrohet me një farë mëdyshje: “Siç shihet, – thuhet në tekst, -problemi mbetet akoma i pazgjidhur. Megjithatë nga dy tezat kundërshtare ajo e autoktonisë ka meritën se tërheq vëmendjen mbi materiale, të cilat, megjithëse të pamjaftueshme, hedhin një dritë të re mbi problemin e gjenezës së ilirëve dhe formojnë një nxitje për kërkime më të reja”(Historia e Shqipërisë 1959,I,51).

Më 1962, S.Islami dhe H.Ceka, duke interpretuar materialet arkeologjike të reja të Pazhokut dhe të Maliqit , arrijnë në përfundimin se dukjen e etnosit ilir e shohim jo në mesin e mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë, por që në fillim të epokës së bronzit. Madje, pikëpamjen për lashtësinë e bartësve të kulturës së epokës së bronzit e çojnë edhe më tej, në epokën eneolitike (Islami,S., Ceka,H., 447). Në dritën e materialeve të Maliqit, po në atë vit, F.Prendi arrin në përfundimin: “Përsa i takon periudhës së hershme të bronzit nuk është vështirë të dallohet, në disa tipare të fizionomisë së saj, prania e elementit etnik ilir” (Prendi,F. 1965,635).

Duke parashtruar përfundimet për vendbanimin e Maliqit, F.Prendi, pasi shqyrton materialin e epokës së bronzit, në tri periudhat e zhvillimit të saj, argumenton vazhdimësinë kulturore gjatë këtyre periudhave, si dhe karakterin ilir të disa enëve dhe të elementeve dekorative. Ai shkruan se të gjitha këto paraqesin një tregues të gjallë e bindës të unitetit kulturor të gjithë epokës së bronzit, e cila shpreh rrjedhimisht edhe karakterin etnik të qëndrushëm të bartësve të kësaj kulture, me fjalë të tjera, karakterin ilir të kulturës së kohës së bronzit të Maliqit në të gjitha etapat e zhvillimit të saj (Prendi,F. 1966, 277-278).

Më 1969, S.Anamali dhe M.Korkuti, duke u mbështetur në të dhënat e zbuluara në Pazhok, Maliq, Tren (Korçë) dhe Gajtan (Shkodër) argumentuan karakterin autokton të formimit të kulturës ilire në territorin e Ballkanit Perëndimor, gjatë mijëvjeçarit të II p.e.sonë. Madje në vendbanimet e Maliqit e të Trenit jo vetëm që provohet se ilirët janë autoktonë por edhe vijimësia kulturore etnike mund të ndiqet që nga epoka e bakrit e këtej (Anamali,S., Korkuti,M. 1969,17).

Më 1972, në Kuvendin I të Studimeve Ilir, prof. A.Buda, shkruan se “koncepteve të një vatre jashtëballkanike të formimit të etnosit ilir dhe të dyndjes së tij në një kohë më të vonë, bashkë me kulturën e hekurit nga Evropa e Mesme e Veriore, mund t’u kundërvihen argumente që flasin për formimin autokton të etnosit ilir në Ballkan e në trevën shqiptare qysh nga koha e bronzit, mbi bazën e një kompleksi kulturor ballkano-anatolik” (Buda,A. 1974,I,53).

Mbi bazën e të gjithë të dhënave të grumbulluara nga gërmimet arkeologjike dhe të përgjithësimeve që u bënë për to, M.Korkuti, po në këtë Kuvend, bëri përpjekje për të krijuar një pamje më të gjërë për etnogjenezën ilire. Formimin e etnosit ilir ai e pa si një proces të gjatë historik, që lindi dhe u zhvillua mbi një bazë e një stad të caktuar të zhvillimit social-ekonomik të shoqërisë ilire. Në këtë këndvështrim, lindja e etnosit ilir u kërkua në epokën e bronzit të mesëm, natyrisht mbi një bazë më të hershme autoktone (Korkuti,M. 1974,I, 73-77).

Disa vite më vonë, F.Prendi shprehu mendimin se procesi i formimit të etnosit ilir nisi në fund të periudhës së bronzit të hershëm (në fazën e kulturës së Maliq IIIb) mbi bazën e një strukture të re etno-kulturore, e cila do të kristalizohej edhe më mirë në periudhën e hershme të hekurit (Prendi,F. 1979,144).

Nga paraqitja e kësaj rruge të përpjekjeve për zgjidhjen e problemit të rëndësishëm të origjinës së ilirëve mund të nxjerrim disa përfundime.

Në të gjitha mendimet e shprehura dhe përfundimet e arritura, është nënvizuar karakteri autokton i lindjes dhe i formimit të kulturës dhe të etnosit ilir. Gjithashtu, të gjithë studiuesit shqiptarë janë mbëshetur në materialin arkeologjik të zbuluar në territorin e vendit tonë ose në territorin që njihet se është i mirëfilltë ilir.

Përsa i takon periudhës së fillimit të formimit të etnosit ilir pikëpamjet kanë ndryshuar nga koha në kohë, në një diapazon që shtrihet midis eneolitit dhe mesit të epokës së bronzit. Këto pikëpamje të ndryshme janë të dobishme e me vlerë se nxisin mendimin shkencor, por në të njëjtën kohë shprehin edhe pamjaftueshmërinë e argumenteve e të fakteve për zgjidhjen përfundimtare të problemit.

[Laberia]

Baza arkeologjike e autoktonisë së ilirëve

Në zgjidhjen e problemeve të tilla kaq të ndërlikuara është i nevojshëm bashkërendimi i përfundimeve të fushave të ndryshme të dijes. Të dhënat arkeologjike, antropologjike, gjuhësore, etnografike dhe ato historike, kur ka të tilla, duhet të bashkërendohen për të arritur në përfundime të sakta. Por një gjë e tillë nuk është e lehtë të arrihet, qoftë nga pamjaftueshmëria e materialit faktik (për njërën ose për tjetrën fushë), qoftë edhe nga konceptet e ndryshme që ekzistojnë midis studiuesve të fushave të ndryshme të dijes lidhur me rëndësinë dhe vlerën që kanë burimet e kësaj ose asaj fushe. Kështu, p.sh. disa gjuhëtarë të huaj kanë mendimin se të dhënat arkeologjike kurrsesi nuk janë të dhëna të mjaftueshme historike për të studiuar procesin e etnogjenezës së një populli dhe se gjoja ato nuk arrijnë të shprehin bashkësinë e tyre etnike. Nga ana tjetër, ka arkeologë, të cilët duke mbrojtur vlerën e burimeve të tyre, i quajnë si të pasakta të gjitha ato teza, që gjuhëtarët kanë ndërtuar për epokën prehistorike pa burime të shkruara.

Sipas disa studiuesve të tjerë, në zgjidhjen e problemeve etnike, përparësia i përket arkeologjisë dhe antropologjisë historike, së bashku me etnologjinë dhe pjesërisht gjuhësinë. Duke u dhënë përparësi burimeve arkeologjike, këta studiues kanë parasysh faktin se kërkimet arkeologjike mbështeten në studimin e gjithanshëm të materialit arkeologjik, në të gjitha llojet e krijimtarisë materiale dhe shpirtërore; kështu që, në ndërtimin e raporteve stratigrafike, të analogjive të ndryshme etj., mund të vendosen lidhje më të sakta në kronologjinë relative dhe absolute, sidomos për periudhat prehistorike. Kjo krijon mundësi për një shqyrtim më të gjërë të epokave të ndryshme të zhvillimit historik, shoqëror dhe etnik.

Në gjendjen e sotme të studimeve, arkeologjia ka dëshmuar e po dëshmon përparësinë e saj në shqyrtimin e problemeve etnike të epokës prehistorike si ndaj gjuhësisë, e cila për vetë të dhënat e varfra e të kufizuara, mund të themi, se ka mbetur më mbrapa, ashtu edhe ndaj antropologjisë, e cila për shkak të zhvillimit ende të pamjaftueshëm dhe pjesërisht edhe të mungesës së skeleteve për epokën prehistorike, është ende larg arkeologjisë.

Kur trajtohet problemi i origjinës së ilirëve, çështja e parë që del përpara dhe që kërkon zgjidhje, është ajo e vazhdimësisë kulturore nga periudha e bronzit të hershëm në bronzin e mesëm, në bronzin e vonë dhe në epokën e hekurit. Kjo është arsyeja që në nismën e këtij problemi S.Islami, H.Ceka, F.Prendi, S.Anamali, i kushtojnë vëmendje vijimësisë kulturore, dhe më pas, po kësaj çështje, i është kushtuar kujdes i veçantë, është trajtuar e analizuar më gjërë mbi bazën e materialeve të reja, të cilat kanë ardhur vazhdimisht duke u pasuruar.

Po e marrim si të zgjidhur (dhe në një masë të konsiderueshme ashtu është) problemin e vazhdimësisë kulturore gjatë epokës së bronzit dhe asaj të hekurit në territorin perëndimor të Gadishullit Ballkanik, në territorin ku shtriheshin ilirët e mirëfilltë. Po a është i mjaftueshëm ky fakt, ky përfundim paraprak që nxirret për këtë problem? A është e mjaftueshme të provojmë vazhdimësinë kulturore që nga fillimet e epokës së bronzit dhe të themi se aty fillon procesi i formimit të etnosit ilir?

Vazhdimësia e banimit në një trevë të caktuar përbën një nga premisat bazë edhe për formimin dhe konsolidimin e një kulture, të një etnosi a të një gjuhe, ndaj edhe studimi i vazhdimësisë kulturore përbën kushtin e parë dhe mbështetjen themelore të trajtimit tëproblemit të etnogjenezës së ilirëve. Megjithatë, jemi të mendimit se të mjaftohesh vetëm me provat që sillen në të mirë të vijimësisë kulturore, do të thotë ta shikosh ngushtë e në mënyrë të pamjaftueshme procesin e gjatë e të ndërlikuar të formimit të etnosit ilir.

Në literaturën arkeologjike shqiptare janë sjellë të dhëna të mjaftueshme, që provojnë vijimësinë e pandërprerë kulturore në trevën e vendit tonë që nga periudha e bronzit të hershme e këtej. Mbi këtë bazë është shprehur pikëpamja se që këtu fillon edhe etnogjeneza ilire. Pra, sipas kësaj pikëpamjeje, fillimet e autoktonisë përputhen me fillimin e etnosit. Lidhur ngushtë me këtë përfundim, çështja e parë që shtrohet për diskutim është ajo e lidhjeve midis autoktonisë dhe formimit të etnosit.

Megjithëse formimi i etnosit ilir nuk mund të kuptohet pa autoktoninë dhe se të dyja ato zhvillohen krahas, në fillimin e tyre, në pikëpamje kohore, ka një mospërputhje. Autoktonia ka një shtrirje kohore më të gjatë, kurse etnosi ilir vërtet formohet mbi bazën e autoktonisë, por vetëm pasi ajo ka kaluar një kohë të gjatë të ekzistencës së saj. Në rast se pranojmë nismën e një qëndrueshmërie relative në fillim të epokës së bronzit, d.m.th. pranojmë një autoktoni të banorëve të pjesës perëndimore të Gadishullit Ballkanik që në fillim të epokës së bronzit, fillimet e formimit të etnosit ilir duhet t’i kërkojmë jo në të njëjtën kohë, por më vonë. Ai proces duhet të paraprihet, sipas mendimit tonë, medoemos nga një periudhë jo e shkurtër e vijimësisë kulturore që kishte filluar qysh më parë.

Por, në nismën e procesit të etnogjenezës nuk mjafton që ai të paraprihet nga një periudhë e autoktonisë relative. Ka edhe faktorë të tjerë të dorës së parë, prania ose mungesa e të cilëve, përshpejton ose ngadalëson, bën të mundur ose përjashton zhvillimin e procesit të etnogjenezës. Kështu, krahas studimit të vijimësisë kulturore, një vëmendje të veçantë duhet t’i kushtohet njohjes dhe studimit të premisave ekonomiko-shoqërore, të cilat çuan në lindjen dhe zhvillimin e etnosit ilir.

Kur flasin për kushtet ekonomiko-shoqërore në epokën pre e protohistorike, kemi parasysh vendin që zinin ato, krahas faktorëve të tjerë dhe rolin që ato luanin në formimin e bashkësisë etnike. Niveli i ulët i zhvillimit të forcave prodhuese në rendin e komunës primitive nuk krijonte kushte për shtimin e ndjeshëm të prodhimit, për krijimin e mbiprodukteve dhe, si rrjedhim, shkëmbimet e lidhjet ekonomike ishin ende të dobëta; shkëmbimi midis fiseve i nënshtrohej më shumë rastësisë. Por, ka rëndësi të vihet në dukje se, gjatë epokës së shthurjes së komunës primitive, në periudhën e bronzit të vonë e sidomos gjatë periudhës së hekurit të zhvilluar, në territorin e Ilirisë së Jugut ndodhën ndryshime të dukshme në disa degë të ekonomisë, të cilat ishin me rrjedhime të rëndësishme edhe në zhvillimin e proceseve etnike.

Krahas degëve të tjera të ekonomisë që u përsosën dhe u zhvilluan më tej, një vend të veçantë e të gjërë zuri metalurgjia. Dëshmi për këtë janë gjetjet e shumta të armëve, të objekteve të zbukurimit e të veglave të punës, të punuara nga bronzi e hekuri, të cilat dallohen edhe për cilësinë e lartë të punimit. Ky zhvillim i metalurgjisë nuk mund të kryhej brenda ekonomisë së mbyllur të një fisi. Me nxjerrjen, përpunimin dhe tregtimin e prodhimeve metalike tashmë merreshin shtresat e reja shoqërore që po lindnin dhe fuqizoheshin ekonomikisht, të cilat shpunë objektivisht në fuqizimin e lidhjeve ekonomike ndërkrahinore, mbi bazën e marrëdhënieve të reja shoqërore që po lindnin. Për zhvillimin e lidhjeve ndërkrahinore dëshmojnë edhe sëpatat e bronzit të tipit shqiptaro-dalmat, të cilat, siç duket qartë nga forma e tyre, kanë shërbyer si mjet shkëmbimi, kanë luajtur rolin e paramonedhave. Shprehje e zhvillimit të përgjithshëm ekonomik të bartësve të kulturës ishte edhe shtimi i dukshëm i këmbimeve, me Jugun (Helladën e Egjeun) për të cilin flasin objektet e shumta të importuara. Kështu, një rol të rëndësishëm në zhvillimin etnokulturor të territorit të Shqipërisë gjatë epokës së bronzit kanë luajtur takimet dhe lidhjet me kulturën mikene. Kultura ilire e epokës së bronzit të mesëm, e sidomos e atij të vonë, u zhvillua në fqinjësi dhe marrëdhënie me botën mikene, e cila përfaqësonte shoqërinë më të zhvilluar, shoqërinë më të hershme me klasa në territorin e Evropës. Këto lidhje e takime, të cilat erdhën duke u fuqizuar deri në fund të shek. XIII p.e.sonë, madje jehona e tyre vazhdoi edhe më pas, kanë ndikuar në zhvillimin e këmbimeve si brenda bashkësisë ilire, ashtu edhe midis bashkësisë ilire e botës mikene. Në këtë mënyrë ato, si faktor i jashtëm, kanë luajtur një rol progresiv në formimin e bashkësisë ekonomike ilire në kuptimin që kishte kjo bashkësi ekonomike gjatë mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë. Pavarësisht nga shkalla

që njohu bashkësia ekonomike në atë kohë, ajo ka luajtur rolin e vet në formimin dhe konsolidimin e bashkësisë etnike. Prandaj studimi i marrëdhënieve të ilirëve me kulturën mikene përbën një hallkë tjetër në ndriçimin e procesit të formimit të etnosit ilir, marrëdhënie të cilat as duhen injoruar, as duhen mbivlerësuar.

Kur lindën kushtet e përshtatshme ekonomiko-shoqërore për fillimin e formimit të etnosit ilir, në periudhën e bronzit të hershëm, të bronzit të mesëm, të bronzit të vonë apo në fillimet e epokës së hekurit?

Ne kemi shprehur pikëpamjen se etnosi ilir fillon të formohet mbi një bazë autoktone, në bronzin e mesëm dhe me këtë nuk kemi parasysh ndonjë fazë të veçantë, por gjithë periudhën e bronzit të mesëm, të marrë si një tërësi, gjatë së cilës u shënuan ndryshime të rëndësishme në bazën ekonomike. Konkretisht, qeramika e bronzit të mesëm ndryshon dhe dallohet qartë nga ajo e bronzit të hershëm. Ajo është periudha e bronzit të “vërtetë”, kur metali i ri hyn gjërësisht në përgatitjen e veglave të punës dhe të armëve, është koha kur ngrihen gjërësisht varret monumentale, tumat në territorin e vendit tonë, është koha kur shfaqen për herë të parë objektet e importuara nga Mikena. Në pikëpamje të organizimit shoqëror, kjo është periudha e kristalizimit të gjinisë patriarkale. Edhe në rrafshin gjuhësor disa studiues kanë shprehur mendimin se të dhënat gjuhësore për ilirët shtrihen deri në kohën e kulturës së mesme kreto-mikene (Gavela,B. 1965,149).

Tërësia e këtyre të dhënave na jep të drejtë të shprehim mendimin se në periudhën e bronzit të mesëm, si pasojë e zhvillimit të brendshëm që kishte filluar kohë më parë, vihet re një zhvillim i dukshëm ekonomik e shoqëror, nis një etapë cilësisht e re, e cila shpuri objektivisht në fillimin e një procesi të ri historik, në lindjen e etnosit ilir. Kjo pikëpamje mbështetet edhe nga një fakt antropologjik, që vjen nga varri nr. 48 i tumës së Patosit, etniciteti ilir dhe koha së cilës i takon (shek.XI-X p.e.sonë) janë përcaktuar mjaft mirë. Kafka e këtij skeleti është ruajtur shumë mirë dhe paraqet një tip të qartë adriatik të formuar, i cili është karakteristik për trevën ilire, duhet kërkuar të paktën disa shekuj më herët, d.m.th përpara periudhës së bronzit të vonë (Dhima,A. 1981,1.159-161).

Në të mirë të ecurisë së proceseve etnogjenetike të ilirëve ka edhe faktorë të tjerë, të cilët, ndonëse jo kryesorë, kanë luajtur rolin e vet në formimin e bashkësisë etnike ilire. Në radhën e faktorëve që duhen njohur dhe studiuar në mënyrë më të plotë është edhe roli që ka luajtur baza e përbashkët ose e përafërt gjuhësore parailire, të cilën e trajtuam hollësisht në kreun I. Elemente të rëndësishme gjuhësore të substratit ballkano-egjean të kësaj epoke, të quajtura nga disa autorë paragreke, parailire ose paratrake, gjenden të pranishme në mbetjet gjuhësore që na janë ruajtur në ilirishten, gjë që i ka çuar shumë studiues të pranojnë lidhje birërie të ilirishtes me pellazgjishten. Këtej mund të nxirret përfundimi se fiset që banonin në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, në të kaluarën e tyre kishin elemente gjuhësore të përbashkëta të rëndësishme, të cilat gjatë epokës së bronzit e asaj të hekurit shërbyen si faktorë, jo pa rëndësi, në formimin e ilirishtes.

*

Një çështje tjetër që ka rëndësi parimore në zgjidhjen e problemit të etnogjenezës ilire, ashtu si edhe të gjenezës shqiptare, është trajtimi i saj si një proces shumë i gjatë historik, rreth 1000 vjet dhe si i tillë domosdo ka kaluar në disa etapa zhvillimi, të cilat, ndonëse ndryshojnë nga njera tjetra, janë pjesë e një procesi të vetëm. Kështu fjala vjen, në qoftë se do të themi se në fund të epokës së bronzit ilirët u formuan si një bashkësi e gjërë, me tipare të qarta kulturore e gjuhësore, kurrsesi nuk do t’i barazojmë ata, as në rrafsh kulturor, as në atë gjuhësor, me ilirët e shek. V p.e.sonë. Megjithëse ilirët e këtyre dy periudhave ndryshojnë shumë midis tyre, ata pasqyrojnë etapa të ndryshme të procesit të zhvillimi të tyre. Kjo çështje ka rëndësi të mbahet parasysh, sepse disa herë kur vjen puna të përcaktohen fillimet e formimit të etnosit ilir, ndodh të kërkohet të gjenden të qarta po ato tipare e veçori kulturore dhe etnike që janë karakteristike për një etapë tjetër të zhvillimit etno-kulturor të ilirëve.

Këto tipare të formimit të individualitetit etnik ilir në një etapë të caktuar kanë qenë të kushtëzuara, para së gjithash, nga shkalla e zhvillimit ekonomik e shoqëror dhe janë zhvilluar në bazë të tri parimeve të përgjithëshme, tanimë të njohura: të diferencimit, të integrimit dhe të asimilimit. Siç dihet, për periudhat më të hershme të lulëzimit të bashkësisë gjinore, kur niveli i zhvillimit ishte i ulët, ka qenë karakteristik procesi i diferncimit, kurse proceset e integrimit, të ngjizjes, të asimilimit dhe të konvergimit kanë qenë veçanërisht karakteristike për periudhën e shpërbërjes së bashkësisë fisnore e të lindjes së shoqërisë skllavopronare. Diferencimi, ngjizja dhe konvergimi janë procese të ndërlikuara evolutive, me shtrirje të gjatë kohore, që gërshetohen e bashkëveprojnë por në çdo etapë të procesit të etnogjenezës ilire njëri fiton gjithmonë përparësi. Kështu, në territorin e Ballkanit Perëndimor, gjatë periudhës së bronzit të hershëm, ka mbizotëruar procesi i diferencimit. Dhe kjo është e kuptueshme. Kulturat e kësaj periudhe, të formuara si pasojë e gërshetimit të kulturave anase neo-eneolitike me kulturën që sollën dyndjet e popujve indoevropianë, në këtë fazë të formimit të tyre kanë një karakter më të përgjithshëm ballkanik e nuk mund të kërkojmë në to veçori dalluese etnike. Gjatë periudhës së bronzit të mesëm vazhdon të thellohet më tej procesi i diferencimit, po njëkohësisht fillon të veprojë edhe procesi i integrimit. Këto procese, të cilat u kushtëzuan nga autoktonia relative dhe nga një sërë përparimesh që u bënë në disa degë të ekonomisë, siç e kemi vënë në dukje edhe më lart, çuan në lindjen e etnosit ilir.

Në periudhën e bronzit të vonë, si rezultat i përparimeve të shënuara në të gjitha fushat e ekonomisë, u zhvillua me shpejtësi procesi i ngjizjes së bashkësive më të vogla në bashkësi më të mëdha dhe, si rrjedhim, në fund të epokës së bronzit u krijua një bashkësi e gjërë ilire me tipare të përbashkëta kulturore, kultike dhe gjuhësore. Duhet theksuar se jo të gjitha dukuritë që karakterizojnë bashkësinë etnike ilire u zhvilluan krahas dhe arritën të njëjtën shkallë njësimi, sepse siç dihet, njësimi i kulturës materiale të popullsisë së një territori të caktuar bëhet më lehtë e më përpara se sa njësimi i gjuhës, e cila zhvillohet me ritme shumë më të ngadalta. I pari prin të dytin dhe është bazë për njësimin gjuhësor dhe të dy bashkë çojnë në formimin përfundimtar të bashkësisë etnike. Kështu, gjatë periudhës së bronzit të vonë, në trevën ilire ngjizja gjuhësore duhet të ketë qenë më mbrapa, kurse krejt ndryshe ishte gjendja në zhvillimin e zejtarisë dhe sidomos punimi i bronzit, të cilat kishin çuar në marrëdhënie intensive ndërfisnore dhe madje në marrëdhënie të ngushta me botën mikene. Si rrjedhim, edhe shkalla e zhvillimit të njësisë kulturore në trevën ilire, gjatë epokës së bronzit të vonë, është më e lartë sesa shkalla e zhvillimit të njësisë gjuhësore. Prandaj në përcaktimin e karakterit etnik të bashkësisë ilire duhet patur parasysh ky shpërpjestim kohor i njësimit të kulturës me gjuhën, si dhe fakti që mbetjet gjuhësore zenë vendin e fundit në krahasim me të dhënat e tjera të kulturës materiale e shpirtërore. Kështu, gjuha në epokën e pre e protohistorisë nuk ka atë vlerë dhe rëndësi që ajo fiton në epokën historike në përcaktimin e karakterit etnik. Këtej buron edhe një nga arsyet e përparësisë që kanë burimet arkeologjike në cilësimin e etnicitetit të kulturave prehistorike.

Gjatë epokës së hekurit, d.m.th. në shek.XI-V p.e.sonë, si pasojë e zhvillimit më të lartë ekonomik e shoqëror të trevës ilire, filloi të luajë një rol shumë më të madh dhe të marrë përparësi procesi i asimilimit. Bashkësitë me zhvilllim më të madh kulturor dhe nivel më të lartë ekonomik, si edhe më të fuqishëm ushtarakisht, bashkonin ose asimilonin pjesërisht ose tërësisht, shumë herë me dhunë, bashkësitë e tjera. Kështu gjatë epokës së hekurit, mbi bazën autoktone, ilirët zhvillojnë dhe konsolidojnë më tej kulturën dhe gjuhën e tyre, të cilat tani po kristalizoheshin përfundimisht. Kjo etapë përfaqëson stadin e lulëzimit më të madh e të përgjithshëm kulturor e etnik të ilirëve në epokën e hekurit, kohë kur në shtrirjen territoriale ata zënë të gjithë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, duke pasur grekët në jug e trakët në lindje dhe bëhen një nga tre popujt më të mëdhej të

gadishullit.

Duke parashtruar mendimin tonë e duke provuar autoktoninë dhe lashtësinë e ilirëve në trojet e tyre, nuk e ngatërrojmë atë aspak me nivelin e lartë kulturor që arritën fqinjët jugorë në epokën kreto-mikene e post mikene (që përkon me kohën e bronzit dhe të hekurit në territorin e Shqipërisë). Është tjetër gjë lashtësia e një populli dhe tjetër niveli kulturor që ai arrin në një periudhë të caktuar të historisë së tij.

[Laberia]

Kreu III





ARBËRIT



1. Kuadri historik i Ilirisë në fund të mijëvjeçarit të parë p.e.sonë dhe në fillim të mijëvjeçarit të parë të e.sonë.



Në shek.III-I p.e.sonë Iliria e Jugut nuk ndryshonte shumë nga fqinjët jugorë e lindorë të saj, si nga zhvillimi ekonomik e kulturor, ashtu edhe nga organizimi politik. Mënyra antike e prodhimit kishte përfshirë gati të gjitha krahinat ilire të jugut. Jeta e gjallë urbane dëshmohet nga shkrimet e autorëve grekë e romakë të cilët, duke përshkruar ngjarjet politike të kohës, përmendin shumë qytete ilire, tablloja e vërtetë e të cilëve bëhet shumë më e plotë nga të dhënat dhe dëshmitë që ka nxjerrë në dritë kazma e arkeologut.

Rritja dhe fuqizimi i shtetit ilir binte ndesh me itneresat romake në Ballkan, ndaj në periudhën nga viti 250 deri në 168 p.e.sonë këto dy fuqi u ndeshën me njera tjetrën. Gjatë të tri luftrave që romakët zhvilluan me shtetin ilir, u njohën nga afër me gjeografinë e Ilirisë së Jugut, me burimet ekonomike e njerëzore të saj. Ata gjetën një vend të zhvilluar, një vend ku mënyra antike e prodhimit dominonte jo vetëm në qytete e qyteza, por edhe në qendra të banuara në thellësi të vendit. Kultura materiale dhe shpirtërore kishte të gjithë treguesit e kulturës helenistike mesdhetare.

Materiali arkeologjik i zbuluar në rrënojat e qyteteve ilire si Bylisi, Nikaia (Klosi), Margëlliçi, Dimale, Amantia, Selca e Poshtme Albanopoli, Lisi , Skodra, etj., tregon se edhe në situatën e re politike, të kirjuar pas luftës së tretë iliro-romake, më 146 p.e.sonë, kur një pjesë e Ilirisë së Jugut ishte përfshirë në provincën e Maqedonisë, pamja e saj e përgjithëshme nuk kishte pësuar ndryshime cilësore. Natyrisht luftrat dhe pushtimi romak nuk ishin pa pasoja, por Roma ende nuk i kishte eliminuar plotësisht prodhimet vendase dhe monedha republikane nuk kishte zënë tërësisht vendin e drahmeve të Dyrrahut e të Apolonisë. Në mesin e shek.I të e.sonë pushteti republikan romak mundi të bëjë disa ndryshime, të cilat çuan më tej e në mënyrë të plotë nën pushtetin Perandorak Romake.

Shekujt e parë të e.sonë karakterizohen nga një depërtim dhe qëndrueshmëri e kulturës romake në tërë Ballkanin, gjë që u pasua me një zhvillim ekonomik e kulturor të Ilirisë së Jugut. Gjatë sundimit të perandorit August në qytetet si Dyrrahu, Bylisi, Buthroti e Shkodra u vendosën kolonë romakë. Kolonizimi romak ushtroi një ndikim të madh mbi popullsinë vendase ilire, e në radhë të parë në qytetet, po, edhe në zonat fshatare. Elemente të qytetërimit romak hyjnë edhe në brendësi të viseve ilire. Qeramika romake u përhap gjërësisht, duke u shoqëruar edhe me uniformizimin e prodhimeve të poçerisë. Në disa qendra banimi u bënë ndërtime të reja publike e shoqërore. Në materialin arkeologjik që përfaqëson kulturën e kohës, mund të veçohen qartë elemente tradicionale, që u ruajtën nga periudha e mëparëshme, por elementet e traditës u ruajtën më mirë në fshat, në ndryshim nga qyteti që mori me shpejtësi ngjyrën kozmopolite. Ky proces forcohet edhe më shumë gjatë antikitetit të vonë, kur pjesa më e madhe e qyteteve ilire bie ose kthehet në qëndër të thjeshtë ushtarake e administrative. Në këto rrethana merr përparësi veprimtaria ekonomike e fshatarësisë ilire dhe prodhimi zejtar vendas plotësonte gjithnjë e më shumë kërkesat e banorëve. Kështu, edhe roli i kulturës fshatare, e cila mbështetej më tepër në elementet e traditës, bëhet më i fuqishëm. Gjatë antikitetit të vonë, me dobësimin e administratës qëndrore dhe të rolit përthithës të qendrave kozmopolite, iu dha mundësi popullsisë ilire të zhvillonte një kulturë me tipare të vetat e cila do të përbënte një komponent të rëndësishëm në formimin e kulturës së re.

Me ndarjen e Perandorisë Romake në Perandorinë e Lindjes dhe në Perandorinë e Perëndimit më 395 e.sonë, ilirët e jugut u përfshinë në Perandorinë e Lindjes ose siç u quajt ndryshe në Perandorinë Bizantine. Kjo ndarje administrative nuk solli ndonjë ndryshim në strukturën ekonomike e shoqërore të krahinave ilire jugore, të cilat në tërësi vazhduan të ruanin veçoritë që kishin patur më parë. Por në zhvillimin historik të Ilirisë ndikuan ngjarje të rëndësishme, siç ishin dyndjet e barbarëve. Kështu mund të përmendim invazionin e vizigotëve, të cilët në fund të shek.IV e më vonë me në krye Teodorikun pushtuan Skampinin dhe Dyrrahun.

Arkeologjia shqiptare ka nxjerrë në dritë fakte e të dhëna që e bëjnë më të plotë gjendjen në territorin e provincës së Prevalitanisë, të Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër, të cilat përfshiheshin në territorin e sotëm të Shqipërisë.

Duke ndjekur të dhënat për këtë periudhë (shek. IV-VI e.sonë) mund të vihet re mjaft qartë se nuk ka dëshmi të ndërprerjes së jetës, por ka një kontinuitet kulturor. Disa nga provat që e mbështesin këtë vazhdimësi janë vetë qytetet, qytezat e kështjellat ilire, që vazhduan të ekzistonin e të banoheshin pandërprerje (Shkodra, Lisi, Dyrrahu, Bylisi, Kanina, Onhezmi, Buthroti, Berati, Pogradeci, Symiza (Korçë). Edhe varrezat e këtyre shekujve kanë dhënë objekte që do t’i gjejmë më vonë në varrezën e Komanit. Edhe inventari i gjetjeve në varrezën e vogël të Malit të Robit (në afërsi të Durrësit) që përbëhet nga disa vegla pune e fibula të shek. IV të e.sonë, është i ngjashëm me atë që do ta ndeshim më vonë në kulturën e Komanit. Rindërtimet që u bënë më vonë në kështjellat e disa qyteteve tregojnë se ato ishin dëmtuar nga sulmet e gotëve. Situatat e paqëndrueshme e bënë të nevojshme edhe rimëkëmbjen e kështjellave dhe të fortifikimeve të tjera, të cilat deri atëhere ishin lënë pas dore.

Nuk ka të dhëna për ngritje qytetesh të reja, por ka ndërtime me karakter ushtarak e ndërtime kulti. Kështjella të tipit “castra” janë: Skampi (Elbasan), Vigu (Mirditë), Paleokastra (afër Tepelenës) etj.

Në kohën e sundimit të Justinianit , shek.VI e.sonë, Iliria e Jugut (d.m.th. territori i sotëm i Shqipërisë) përjetoi një rigjallërim të traditës antike, gjë të cilën na e provojnë burimet e shkruara dhe dëshmitë arkeologjike. Ka edhe një listë të tërë të kështjellave të ndërtuara e rindërtuara nga Justiniani, por që ende një pjesë e mirë e tyre është e palokalizuar.

Në periudhën e antikitetit të vonë dhe në kohën e Justinianit ka patur një veprimtari të gjërë krijuese dhe në fushën e ndërtimeve monumentale kishtare, e cila shihet në arkitekturën e tyre, në mozaikët dhe në plastikën dekorative arkitektonike. Të tilla janë: bazilika në qytetin e Butrintit e Sarandës, bazilikat e Bylisit, të Ballshit, me skulpturën dekorative arkitektonike shumë të pasur, bazilika e Arapajt (Durrës) e cila është një nga ndërtimet e kultit kristian, që shquhet për mozaikët cilësor. Numri i rrënojave e bazilikave paleokristiane që njohim ka ardhur duke u rritur nga zbulimet e reja dhe ato meritojnë një trajtesë të veçantë.

Për t’u shënuar janë edhe ngjarjet që ndodhën në jetën kulturore të Bizantit në kohën e sundimit të perandorit Herakli (610-641) të cilat ndikuan që, brenda kuadrit të gjërë të kulturës bizantine, të veçoheshin zona të veçanta kulturore. E tillë ishte treva e kulturës së Komanit, e cila në të njëjtën kohë nuk i shkëputi lidhjet me qytetin e Durrësit që ishte një nga qendrat më të mëdha ekonomike e kulturore të trevës perëndimore të Perandorisë Bizantine.

Gjatë shek. VII e VIII e.sonë popullsia e trevës shqiptare ishte e organizuar në bashkësi fshatare dhe qytetare. Në bashkësinë fshatare mbizotëronin fshatrat e lirë, po pa u zhdukur elementet e marrëdhënieve të vjetra shoqërore. Qytetet me origjinë nga lashtësia si Shkodra, Lisi, Durrësi, Ohri etj. mbetën qendra të fuqishme zejtare dhe tregëtare, meqënëse ndodheshin në krye të rrugëve të rëndësishme të komunikacionit (Historia e Popullit Shqiptar I, 111-181).

[Laberia]

GJUHA SHQIPE-THEMELI I TEZËS SË AUTOKTONISË SË SHQIPTARËVE





Gjuha ka qenë e mbetet një nga treguesit më parësor në formimin dhe natyrisht edhe në përcaktimin e karakterit etnik të një populli. Rrjedhimisht edhe në përcaktimin e origjinës së arbërve-shqiptarëve të hershëm, të dhënat gjuhësore përbëjnë themelin e tezës së autoktonisë së shqiptarëve, ndaj nuk është rastësi që studiuesit e parë që u morën me origjinën e arbërve, janë gjuhëtarët. Kështu, gjatë shek. XIX dhe deri në prag të Luftës së Dytë Botërore, në zgjidhjen e këtij problemi ka mbizotëruar mendimi i gjuhëtarëve.

Duke qenë se një paraqitje e plotë e pikpamjeve të gjuhëtarëve rreth origjinës së gjuhës shqipe, del jashtë kuadrit të kësaj trajtese si edhe jashtë mundësive tona, do të mjaftohemi të japim disa nga pikëpamjet më kryesore të studiuesve të ndryshëm, të cilat të krahasuara me të dhënat e shkencave të tjera qëndrojnë më fuqishëm në mbështetje të autoktonisë së popullit shqiptar. I takon merita albanologut G.Hahn, i cili qysh në mesin e shek. XIX formuloi tezën e lidhjeve: pellazgë-ilirë-shqiptarë. “Me sa duket, - shkruan ai, - shumë më e natyrshme është të pranohet që stërgjyshërit e shqiptarëve të sotëm, qysh në kohën e romakëve dhe të grekëve, zinin vendbanimin e sotëm të tyre dhe që zakonet e tyre të përbashkëta me popujt fqinjë janë ruajtur në mënyrë më të pastërt dhe më besnike se sa te fqinjët e tyre”(Hahn,J.G. 213). Kështu Hahni arriti në përfundimin se shqipja është vazhduese e drejtpërdrejtë e njerit prej dialekteve më të vjetra të ilirishtes dhe ilirët si një nga popujt më të vjetër të Ballkanit, kanë lidhje me pellazgët. Fakti që autori i kësaj pikpamjeje e kërkon lidhjen e shqipes me pellazgjishten, pra shumë më herët në kohë dhe mbi bazën e pellazgjishtes shumë të diskutueshme, e bëri tezën e autoktonisë së shqiptarëve shumë pak të besueshme.

Teza e G.Hahnit mbi autoktoninë e shqiptarëve u përkrah dhe u mbrojt mbi një bazë shkencore më të gjërë e më të thelluar nga një varg historianësh e gjuhëtarësh të huaj si G.Mayer, H.Pedersen, N.Jokli, V.Cimohovski, etj. Me krijimin e Institutit të Shkencave në Tiranë, më 1946, e më pas të Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë me shumë sektorë shkencorë, në fushën e studimit të historisë së gjuhës shqipe u shënuan arritje cilësore, të cilat janë pasqyruar në mënyrë të plotë në veprën e prof. Eqerem Çabejt (Çabej,E. 1060,32-27; Çabej,E. 1969, 41-65; Çabej,E. 1974,II,7-26). Ato janë pasuruar dhe çuar më tej edhe nga gjuhëtarë të tjerë shqiptarë si prof. Mahir Domi (Domi,M. 1969,247), prof. Shaban Demiraj (Demiraj,Sh.1988), prof. Seit Mansaku (Mansaku,S.1982,3), etj. Kështu, në sajë të përpjekjeve dhe studimeve të disa brezave historianësh e gjuhëtarësh për historinë e gjuhës shqipe, është arritur të provohet shkencërisht prejardhia ilire e kësaj gjuhe.

Krahas tezës iliro-shqiptare u parashtruan pikpamje e teza të tjera, midis të cilave veçohet teza sipas së cilës shqiptarët janë stërnipër të trakëve e për rrjedhojë origjina e shqipes duhet kërkuar tek trakishtja dhe se ilirishtja nuk është gjë tjetër veçse një dialekt trak i ilirizuar (Barić,H. Albanorumanische Studien I, 125). Një qëndrim të

ndërmjetëm kanë mbajtur disa gjuhëtarë të tjerë, të cilët bëjnë një bashkim të dytezave. Sipas N. Joklit, karakteri iliro-thrakas i gjuhës shqipe shpjegohet me faktin se karakteristikat gjuhësore të ilirishtes përputhen me karakteristikar e njëjta të gjuhës thrake (Jokli, N., 24) Nuk mungojnë edhe variante e nënvariante të pikpamjeve të këtyre tri grupimeve kryesore që përmendëm më lart, të cilat studiuesit i kanë zhvilluar e stërholluar më tej me argumente e kundërargumente.

Në rrugën e zgjidhjes së prejardhjes së gjuhës shqipe të gjithë studiuesit kanë hasur në dy vështirësi objektive.

Së pari, në krahasimin që bëhet midis ilirishtes e shqipes, njihet vetëm njëra-shqipia si gjuhë e shkruar; rrjedhimisht për ilirishten mungojnë të dhënat e mjaftueshme si për leksikun, strukturën gramatikore, fonetikën e saj, etj.

Së dyti, edhe për shqipen dokumenti i parë i shkruar, formula e pagëzimit e vitit 1462, e cila është një fjali e vogël në shqip, në mes të një shkrimi latinisht, është e një kohe shumë të largët me kohën kur është folur për herë të fundit ilirishtja.

Krahas vështirësive që përmendëm, nuk mund të lëmë pa vënë në spikamë një fakt historik të dorës së parë, që gjuha shqipe flitet sot në truallin ku në kohën antike banonin ilirët e mirëfilltë, ku flitej ilirishtja a një dialekt i saj. Ky fakt përbën një përparësi ku janë mbështetur studiuesit që kanë argumentuar dhe provuar prejardhien ilire të gjuhës shqipe. Ja disa nga konkluzionet e gjuhëtarëve më në zë që janë marrë me këtë problem.

J.Thunman: “..Nuk kam gjetur asnjë gjurmë të ndonjë shtegtimi të mëvonshëm dhe nuk mund të mos njoh faktin se fqinjët e stërmotshëm të ilirëve kanë qenë grekët dhe romakët. Rrjedhimisht dhe ilirët janë të vjetër” (Çabej,E.1974,12).

G .Mayer: “..Nuk ka asnjë bazë për të mos e konsideruar atë (shqipen) si një fazë të re të ilirishtes së moçme ose më saktë të njerit prej dialekteve të moçme ilire”. Këtë mendim e përforcoi edhe P.Kreçmer, i cili shkruan: “…Pranoj që gjuha shqipe përfaqëson fazën më të re të ilirishtes ose siç shprehet me të drejtë në mënyrë të matur Meyer, një dialekt ilir.” Dhe më tej pohon se shqiptarët banojnë aty ku në kohën antike kanë banuar fise ilire (Mayer, G. 804).

V.I.Georgiev: “Ilirishtja është pasardhësja e gjuhës shqipe, domethënë ilirishtja është baza , gjuha nënë e shqipes” (Georgiev,V.I. 1974,56).

R.Katičić: “Shqipja qysh në kohën e lashtë është folur pak a shumë në viset, në të cilat flitet sot. Është normale dhe e natyrshme që shqipja të konsiderohet si një pasardhëse e ilirishtes” (Katičić,R. 1974,98).

Nga gjuhëtarët shqiptarë është E.Çabej që me veprat e tij “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe”, “Fonetika historike e shqipes”, “Studime etimologjike në fushën e shqipes” si edhe me disa artikuj, referate e kumtesa ka mbështetur dhe provuar në mënyrë më të plotë tezën se gjuha shqipe është bijë e ilirishtes. “Analogjitë që vihen re në mes të shqipes dhe mbeturinave të ilirishtes, - përfundon E.Çabej, -dëshmojnë në fakt për një raport filiacioni midis këtyre dy gjuhëve” (Çabej,E. 1969,52).

Në mbështetje të këtij konkluzioni autori analizon dëshmitë gjuhësore që trashëgojmë nga ilirishtja, të cilat duke u mbështetur në një metodë rigorozisht shkencore, i krahason me të dhënat e gjuhës shqipe.

Në sferën e toponomastikës historike, në një trevë të gjërë gjeografike, e cila dihet se në kohën antike ka qenë banuar nga ilirët, ruhen shumë emra qytetesh, lumejsh, malesh etj., të cilët në trajtën që kanë sot në gjuhën shqipe, dëshmojnë për një vazhdimësi të banimit nga e njëjta popullsi. Dhe ajo që është thelbësore, ato spjegohen vetëm me anën e gjuhës shqipe. Të tilla janë: Scodra-Shkodër, Naissus-Nish, Drivastum-Drisht, Pirustae-Qafa e Prushit, Lissus-Lezh, Dyrrachion-Durrës, Isammus-Ishëm, Scampinus-Shkumbin, Aulon-Vlonë, Vlorë, Thyamis-Çam. Në radhën e këtyre toponimeve, të cilat E.Çabej i quan nga provat më shteruese, për të provuar autoktoninë e popullit shqiptar, duhet përmendur edhe emri i fisit ilir albanoi që banonte në shpinë të Durrësit, emri nacional i vjetër i popullit dhe i vendit tonë, që u ruajt në formën arbëri, arbër, në truallin e Shqipërisë dhe në ngulimet shqiptare të Italisë e Greqisë.

Në vazhdim të këtyre të dhënave toponomastike mund të përmenden edhe shumë emra të zonës ilire, të cilët gjejnë përgjegjësit e tyre edhe në leksikun e shqipes a në toponominë e saj. Krahaso: Bigesti-bigë:“mal me dy maja, majë mali”; Brindia-Brundisium-brim brini; Dardania-dardhë; Delmatia-delme; Lamatis-lamë, lëmë; Molontum-mal; Mathis-mat: “buzë lumi, breg deti”; Pelagonia-pellg më i vjetër; Ragusium-Rush, rrush; Sason emri i ishullit të Sazanit; Tergaste-treg; Ulkinion-ulk; etj.

Një provë tjetër, për vazhdimësinë iliro-shqiptare, përbëjnë emrat vetjak që vijnë nga treva ilire dhe që në një formë të drejtpërdrejtë a të ngjashme, janë ruajtur në antroponiminë shqipe ose spjegohen me mjetet e saj. Emra të tillë njerëzish do të ishin: Anna, Bardus, Bardyllis, Bato, Dases, Das (s)ins, Dida, Gentius, Grabus, Epicadus, Lydra (Ludra), Licca, Monunins, Pleuratus, Teutana, etj.

Kur parashtojmë pikëpamjet dhe ndihmesën e gjuhëtarëve shqiptarë për origjinën e gjuhës shqipe, nuk mund të mos veçojmë prof. Sh.Demiraj, i cili, me veprën “Gjuha shqipe dhe historia e saj” (Tiranë 1988), ka meritën se pas, një shqyrtimi tërësor që i bën problemit, arrin të nxjerrë përfundime të plota e të qarta për gjuhën shqipe dhe historinë e saj (Demiraj,Sh. 1988,19-34).

Pas kësaj parashtrese sintetike, të pikpamjeve dhe të argumentave të gjuhëtarëve që mbështesin tezën e birësisë së shqipes nga ilirishtja, është mëse e nevojshme të ndalemi edhe tek dy anë të rëndësishme të problemit, që janë në lidhje të ngushtë e të ndërthurura me çështjen e formimit të gjuhës shqipe. Ështa fjala për vendin dhe kohën e formimit të saj; këto çështje në mënyrë të drejtpërdrejtë ose anësore, kanë qenë objekt kërkimesh pothuajse nga të gjithë gjuhëtarët. Rrjedhimisht edhe përfundimet e tyre kanë qenë të ndryshme. Përkrahësit e tezës së origjinës trake të ilirishtes apo të tezës trako-ilire N.Jokli (Jokli,N. 1924,32), G.Weigand (Weigand,G. 1927,227-251), mbrojnë pikpamjen se djepi ballkanik i shqiptarëve duhet kërkuar më në lindje, në trevën ku flitej trakishtja. V.I.Georgiev, ndonëse mbështet tezën se ilirishtja është gjuha nënë e shqipes, kur është fjala për përcaktimin e trevës së ngushtë të formimit të saj, shprehet se: “Gjuha shqipe është me origjinë dakomize (dardaniane) ndërsa ilirishtja s’është veç një komponente e shqipes” (Georgiev,V.I. 1974, 56), pra, sipas tij, trualli i formimit të shqipes ka qenë ai i Dardanisë antike. Rreth truallit të formimit të gjuhës shqipe ka edhe pikëpamje më ekstreme. Sipas G. Schramm shqiptarët nuk janë aspak pasardhës të ilirëve, por një popull që është dyndur nga brendësia e gadishullit Ballkanik (Schramm, G. 1994, 9-47).

Mbi fakte më të shumta e më të plota mbështetet teza se shqipja është formuar në trevat e Adriatikut Lindor e të Jonit, në tokat të cilat në kohën antike kanë qenë banuar nga Ilirët e Jugut. Në mbështetje të kësaj teze, një ndihmesë të veçantë ka dhënë gjuhësia shqiptare e 40 viteve të fundit me studimet e E.Çabej, J. Gjinari (Gjinari, J. 1969,175-184), Sh.Demiraj, etj. Po ndalemi më konkretisht mbi disa nga provat gjuhësore që sjellin këta autorë.

Toponimia e moçme e trevave shqiptare, e cila ka qenë në përdorim të pandërprerë qysh nga koha antike e deri në ditët tona, përbën një nga provat më bindëse për vazhdimësinë e banimit nga e njëjta popullsi. Ajo bart me vehte shtresëzime të periudhave të ndryshme historike dhe rrjedhimisht edhe gjurmët e ndikimeve të kulturave të tjera, po rëndësi të dorës së parë ka fakti se vijimësia e përdorimit të të njëjtëve emra është në përputhje me evolucionin e sistemit fonetik të gjuhës shqipe, si rrjedhojë, ato përbëjnë argumente të pakundërshtueshme. Toponime të tilla, të analizuara imtësisht nga gjuhëtarët, ka mjaft. Ato ndodhen në pjesën bregdetare të territorit shqiptar si: Shkodra, Buna, Ishmi, Drishti, Shkumbini , Vlora, etj.

Rreth terminologjisë detare të shqipes është diskutuar mjaft. Sipas mendimit të përgjithshëm shumë fjalë, që i përkasin lundrimit e peshkimit, janë marrë nga gjuhët fqinje e kjo merret si një provë për të kundërshtuar tezën e banimit të hershëm të shqiptarëve në brigjet e Adriatikut. Është e vërtetë se një pjesë e këtij leksiku është e burimit të huaj, por është po kaq e vërtetë se një pjesë e terminologjisë që lidhet me florën dhe faunën e detit dhe ajo që i përket lundrimit e peshkimit, është e fondit autokton të gjuhës shqipe. Në këtë fond hyjnë fjalët: det (me kuptimin bazë “thellësi”), bashkë me bregdet e detar; mat-buzë deti a lumi; grykë, valë, etj.

Në të mirë të çështjes së lashtësisë së shqipes në brigjet e Adriatikut vijnë edhe huazimet nga greqishtja e vjetër dhe latinishtja. Në shqip ka një tok fjalësh me prejardhie nga greqishtja e vjetër, më saktësisht nga dialekti dorik i saj. Fjalë me prejardhie të tilla gjuhëtarët pranojnë: moken-mokër, bretek (bretkosë), drapën-drapër; laken-lakër; pjepën-pjepër; presh, qershi, shpellë, etj. Prania e këtyre fjalëve me burim nga dorishtja dëshmon për kontakte e marrëdhënie shumë të hershme të grekëve të kohës antike me ilirët-paraardhësit e shqiptarëve. Dhe këto kontakte u zhvilluan në territorin perëndimor të Gadishullit Ballkanik, aty ku u themeluan edhe kolonitë e hershme helene.

Ndikimet e greqishtes mbi ilirishten e antikitetit të vonë e më pas mbi arbërishten e periudhës së mesjetës së hershme janë të dukëshme, sidomos pas vendosjes së greqishtes si gjuhë zyrtare e Perandorisë Bizantine. Në huazimin e fjalëve greke ka ndikuar edhe fakti se një pjesë e madhe e popullsisë së krishtere të territorit të vendit tonë ishte ortodokse e për rrjedhojë gjuha liturgjike ishte greqisht (Demiraj,Sh. 1988,106-117).

Gjërësia e burimeve të shkruara në latinisht u kanë dhënë mundësi studiuesve të venë në dukje kontaktet e hershme e të vazhdueshme të ilirëve me romakët edhe në rrafshin gjuhësor. Pushtimi i Ilirisë nga romakët, në mesin e shek.II p.e.sonë, i cili zgjati deri në vitin 395 të e.sonë, kur Perandoria romake u nda në atë të Lindjes dhe të Perëndimit, u bë një faktor vendimtar për të gjithë zhvillimin e jetës social - politike e ekonomiko-kulturore të Ilirisë. Masat me karakter administrativ e ushtarak që mori Perandoria Romake, si vendosja e ushtarëve “veteranë” në tokat e pushtuara, ngritja e kështjellave ushtarake në shumë zona të rëndësishme, ndërtimi i rrugëve të mëdha që lidhnin e përshkonin tërë perëndorinë, si Via Egnatia, si edhe vendosja e kolonëve romakë në disa qytete dhe kthimi i tyre në koloni u pasua me ndryshime thelbësore në territorin e Ballkanit. Si rrjedhojë, u romanizuan zonat bregdetare të Dalmacisë, Dakia (Rumania e sotme), etj.

Përdorimi i latinishtes, si gjuhë zyrtare në tërë perandorinë, ndikoi fuqimisht në gjuhën e popujve që u përfshinë brenda saj. Latinishtja ishte privilegj i një numri të kufizuar njerëzish dhe mbi të gjitha ishte gjuhë e pakuptueshme për masën e gjërë të popullsisë, por trysnisë së gjuhës zyrtare latine, që u përdor disa shekuj me radhë, nuk mund t’i shpëtonte gjuha e popullsisë vendase ilire. Si rrjedhojë, në gjuhën e folur u futën një numër i madh fjalësh me burim latin, të cilat nuk prekën leksikun themelor të gjuhës shqipe e aq më pak strukturën gramatikore të saj.

Pa mohuar rolin qytetërues që luajti latinishtja si gjuhë e shkruar, ajo mbeti shumë e kufizuar në përdorim. Studiues të ndryshëm janë përpjekur të vënë edhe një kufi ndarës midis zonave ku ushtroi trysninë e vet greqishtja dhe zonave ku si gjuhë zyrtare përdorej latinishtja. Shumë qartë është shprehur për këtë problem E.Çabej, i cili shkruan: “Kufiri gjuhësor greko-latin as nuk mund të hiqet në mbështetje të mbishkrimeve, sepse këto mbishkrime japin një ide për gjuhën e atyre që shkruanin gjuhën e banorëve të shkolluar të qyteteve. Ato nuk na thonë gjë për gjuhën që fliste masa që nuk shkruante, sidomos popullsia fshatare e malsore. Prandaj ky kufi gjuhësor mund të ketë vlerë shumë-shumë për popullsinë qytetare. Që fshatarësia, pohon më tej E.Çabej, - për shumë kohë nuk foli as latinisht as greqisht, këtë na e dëshmon bash ruajtja e gjuhës shqipe, që nga ajo kohë e gjer më sot, ruajtje që ndryshe nuk shpjegohet” (Çabej,E. 1960,49).

Shqyrtimi që u bën S.Anamali mbishkrimeve latine, shpeshtësisë dhe shpërndarjes së tyre, në territorin e Ilirisë së Jugut është një ndihmesë e një rëndësie të veçantë jo vetëm në mbështetje të mendimit të E.Çabejt, por edhe për të hedhur dritë me të dhëna përmes burimeve të mirëfillta arkeologjike që të çojnë në të njëjtat përfundime historike (Anamali,S. “Studime Historike” 1972,3, 121-124).

Numri i mbishkrimeve latine të gjetura në territorin e sotëm të Shqipërisë është rreth 200, numër ky shumë i vogël në krahasim me mbishkrimet e gjetura në provincat e tjera romake. Problemi bëhet edhe më i qartë po të shqyrtohet shpërndarja e këtyre mbishkrimeve. Në Shqipërinë e Veriut, mbishkrime latine janë gjetur në një numër të kufizuar në dy qytetet kryesore, në Shkodër e Lezhë. Zona kryesore, ku janë zbuluar më shumë se gjysma e mbishkrimeve latine, është ajo e kolonisë së Dyrrahut me periferinë e tij. Një zonë tjetër ku janë zbuluar mbishkrime latine është ajo e Bylisit si edhe kolonia e Buthrotit. Gjetja e disa gurëve miliar gjatë rrugëve të rëndësishme, si edhe e disa mbishkrimeve votive në pika të veçuara, nuk mund të shërbejnë si dëshmi e pranisë së një popullsie që fliste latinisht.

Me përjashtim të Dyrrahut, ku ka një numër të konsiderueshëm mbishkrimesh, në mikrozonat ku janë gjetur ato pak mbishkrime nuk mund të pranohet se popullsia e këtyre zonave ishte latinizuar dhe fliste latinisht. Ky përfundim gjen mbështetje edhe në faktin se në mbishkrimet e zbuluara në këto zona, gjejmë një numër të konsiderueshëm emrash ilirë si Gent, Epikad, Plator, Klevata, Tata, Amai, Anula, Dastid, Pladomen, Sura, Pyran, etj., emra që vijnë nga koha ilire, e për rrjedhojë, janë prova të mbijetesës së popullsisë ilire.

Duke analizuar përhapien e mbishkrimeve latine në Shqipëri, S.Anamali ndalet edhe në faktin se në disa krahina të Ilirisë së Jugut nuk është gjetur asnjë mbishkrim latin. Kështu fjala vjen, si mund të flitet për popullsi latinofone në trevën e Shqipërisë Juglindore të banuar nga dasaretët, të cilët në kohën e Plinit ishin ilir, kur në këto treva janë gjetur vetëm dy pllaka votive (një në fshatin Memlisht e një në bregun perëndimor të liqenit të Ohrit), të cilat ndonëse mbajnë emra latinë, janë shkruar në gjuhën greke. Po kështu edhe në Apoloni, Amantia e Foinike, janë gjetur mbishkrime të kohës romake po të shkruara në gjuhën greke. Gjithashtu nuk janë gjetur mbishkrime në krahinat e brendëshme të Shqipërisë Verilindore dhe as në Mat, Mirditë e Dibër.

Në përfundim të analizës së vet për përhapjen e mbishkrimeve latine në Shqipëri, S.Anamali shkruan se teza e “zhdukjes së gjuhës ilire” nuk është bindëse dhe se nuk mund të konsiderohet si kufi gjuhësor, as edhe etnik, përhapja e mbishkrimeve latine e greke, vlen vetëm si një ndarje midis ndikimit të dy kulturave, asaj greke e romake.

Pas kësaj parashtrese të përmbledhur, po të nevojshme të arritjeve të gjuhësisë për origjinën e gjuhës shqipe, do të ndalemi më hollësisht tek ndihmesa e arkeologjisë shqiptare në ndriçimin dhe argumentimin e autoktonisë së popullit shqiptar.

[Laberia]

KULTURA E KOMANIT-DËSHMI E VIJIMËSISË

ILIRO-ARBËRORE

Tiparet e kulturës së Komanit (Arbërore)





Mangësitë e burimeve të shkruara nga Mesjeta e herëshme shqiptare ndikuan që t’u jepej përparësi kërkimeve arkeologjike shqiptare si një nga mundësitë parësore për të ndriçuar këtë periudhë të hershme. Gjatë 40 vjetëve të fundit të shek. XX në sajë të gërmimeve dhe kërkimeve sistematike në varrezat në qytetet e në qytezat e hershme mesjetare, u grumbullua një lëndë e pasur dhe e larmishme arkeologjike, mbi bazën e së cilës u ndriçuan çështjet më kryesore të mesjetës së hershme. Kultura e Komanit u bë pika e referimit për shumë probleme; ajo u vu në themel të argumentimit të tezës së autoktonisë së shqiptarëve. Ndaj është e nevojshme të njihemi hollësisht me kulturën e Komanit, me historikun e zbulimit të saj, me tiparet e kësaj kulture, me datimin e saj, me marrëdhëniet me kulturat e tjera, me përkatësinë etnike dhe me thelbin historik të kulturës arbërore të Komanit.

Zbulimet e para, të bëra në varrezën e Kalasë së Dalmacës, e cila ndodhet në afërsi të fshatit Koman të rrethit të Pukës, i takojnë fundit të shek.XIX, kur konsulli francez në Shkodër A.Degrand hapi disa varre, të cilat dhanë një inventar të pasur, mbi të gjitha, të pa njohur më parë. Nga fshati ku u zbulua kjo kulturë mori dhe emrin: kultura e Komanit. Më pas studiues të tjerë të huaj, bënë gërmime në varret e Komanit, i përshkruan në botime apo i ribotuan objektet arkeologjike të zbuluara vetë, apo nga banorët e fshatit Koman, duke

dhënë mendime për karakterin e kësaj kulture, për bartësit dhe moshën e kulturës së Komanit. Interesi për këtë kulturë u shtua edhe gjatë gjysmës së parë të shek. XX, gjë që duket nga numri i shumtë i studiuesve, që u morën me interpretimin e lëndës arkeologjike të grumbulluar nga zbulimet e bëra në varrezën e Komanit (S.Reinah, T.Ipen, P.Treger, Fr.Nopça, L.Ugolini, L.Rei, H.Bule, D.Mustili, M.Garasanin, J.Kovaçeviç, J.Koroshec etj.).

Edhe pse gjatë gjysmës së parë të shek. XX u bënë kërkime e studime të shumta rreth kulturës së Komanit, problemet themelore të saj mbeten të pazgjidhura. Gërmimet jo të rregullta, të bëra më tepër për të marrë inventarin e varreve dhe sidomos njohja e pamjaftueshme e kulturës së Mesjetës së Hershme shqiptare, bënë të shfaqeshin mendime dhe pikëpamje shumë të ndryshme për tri probleme bazë:

a) për përbërësit e kulturës materiale të Komanit

b) për moshën e varrezës

c) për përkatësinë etnike të bartësve të kulturës së Komanit.

Ndriçimi i këtyre problemeve themelore, të kulturës së Komanit, u bë i mundur në sajë të kërkimeve dhe studimeve sistematike shumëvjeçare të arkeologëve shqiptarë prof. S.Anamali, dr. H.Spahiu, prof. N.Bodinaku, etj. Gërmimet e para sistematike u bënë në varrezën e kalasë mesjetare të Krujës, në vitet 1959-60, kurse më 1961 u bënë gërmime në varrezën, tashmë të njohur, pranë kalasë së Dalmacës. Lënda e pasur arkeologjike e gjetur nga hapja e 40 varreve, plotësoi një mungesë të ndjeshme, që ishte ndjerë në zbulimet e hershme në këto varreza. Në vitet që pasuan u bënë gërmime edhe në varreza të tjera si në atë të Buklit (rrethi i Mirditës) në vitin 1963, në të Shurdhahut (rrethi i Shkodrës) në vitet 1965 e 1967, në të Lezhës, në vitin 1968, në të Prosekut në vitin 1989 (rrethi i Mirditës) ndërsa në vitet 1985 dhe 1986 u ndërmor një gërmim kontrolli në varrezën e Komanit. Shkalla e njohjes për kulturën e hershme mesjetare shqiptare u zgjerua edhe me zbulimet, që u bënë në disa varreza tumulare të Shqipërisë Jugore e Juglindore, si në Dukat (rrethi i Vlorës), në Prodan e Rehovë (rrethi i Kolonjës), në Rapckë e Piskovë (rrethi i Përmetit) dhe në Patos (rrethi i Fierit).

Kultura e antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme, u ndriçua në drejtime të reja nga këndvështrime më të gjëra, me kërkimet që u ndërmorën në disa qytete, qyteza e kala si edhe në shumë monumente të kultit të këtyre periudhave, si në kalanë e Pogradecit, të Shurdhahut, të Beratit, të Kaninës, në Gradishtën e Symizës (rrethi i Korçës), në qytetin e Onhezmit (Sarandë), në kalanë e Shkodrës , në qytetin e Durrësit e të Vlorës, etj. I madh e me shtrirje të gjërë, është edhe numri i bazilikave, si monumente paleokristiane, të gërmuara e pjesërisht edhe të studjuara, si bazilika e Linit, e Bradasheshit (Elbasan), e Arapajt (Durrës), e Ballshit, disa bazilika në qytetin e Bylisit, bazilika e Mesaplikut (Vlorë), ajo në qytetin antik të Antigonesë (Gjirokastër), e disa dhjetra bazilika të tjera që janë gjetur por që ende nuk janë gërmuar.

Problemet e kulturës së Komanit nuk kanë mbetur jashtë vëmendjes së historianëve dhe të linguistëve shqiptarë. Qysh në vitet 30të Sh.Demiri (Demiri, Sh. 1935,1936) ka dhënë një informacion për këtë kulturë, duke e datuar atë në vitet 600-800 të e.sonë. Rrethçështjes së moshës së varrezës së Komanit, në vitin 1949, u shpreh edhe Hasan Ceka, i cili duke lexuar mbishkrimin e unazës së Komanit, shprehu mendimin se nuk kishim të bënim me një mbishkrim ilir, por me një formulë lutjeje të krishtere dhe se koha së cilës i përkiste unaza me mbishkrim, së bashku me gjetjet e tjera duhet të shtrihej deri në shek. XI (Ceka,H. 1949, 89-93). Për leximin e mbishkrimit në unazat e Komanit përpjekje ka bërë edhe E.Çabej (Çabej,E. 1957,2). Një analizë të hollësishme i ka bërë mbishkrimit KEB/OHON/ANA të unazës së Komanit dhe L.Ognenova, e cila mbështet mendimin se kemi të bëjmë me një formulë kristiane greke, e cila i takon, sipas saj, shek.VI-VII (Ognenova,L. 794-799). Vlen të shënojmë se unaza të ngjashme me mbishkrimin ANA OHOH KER, janë gjetur edhe në varrezat mesjetare të Shqipërisë Jugore, madje në këto unaza fusha rreth mbishkrimit është e zbukuruar me incizime (Bodinaku,N. 1983,1,245). Tekstet e këtyre mbishkrimeve janë të njëjtë: kemi të bëjmë me një formulë kristiane në gjuhën greke mesjetare, “kyrie voithi” që përkthehet: “ndihmo o zot”. Në pikpamje kohore ato unaza nuk i takojnë vetëm shek. VI, por kanë patur një përdorim e shtrirje më të gjërë kohore.

Në sajë të kërkimeve arkeologjike 40 vjeçare është arritur që kultura e Komanit të njihet sot nga 28 varreza të mëdha e të vogla dhe nga shumë gjetje të rastit, të cilat gjeografikisht kanë një shtrirje territoriale mjaft të gjërë, që nis nga veriu me liqenin e Shkodrës, vazhdon me luginën e mesme të dy Drinave dhe në jug arrin deri në Durrës, kurse në juglindje shtrihet përreth liqenit të Ohrit. Zbulimet e bëra në varrezat e mesjetës së hershme të Kolonjës, të Përmetit, të Dukatit, të Patosit, të marra së bashku, krijojnë një tërësi, një pamje mjaft të plotë të zhvillimit kulturor të trevës së vendit tonë gjatë mesjetës së hershme.

Të njihemi më nga afër me treguesit kryesorë të kulturës së hershme mesjetare shqiptare, të kulturës arbërore.

Varrezat e mesjetës së hershme gjenden në afërsi ose pranë mureve të kalasë, po gjithmonë jashtë saj. Arkitektura e varreve është e thjeshtë. Varret kanë formën e një arke drejtkëndëshe, të bërë me rrasa guri, të vendosura pingul, por ka edhe varre anët e të cilëve janë bërë në formë muri me gur mesatar, me lidhje të thatë ose edhe me llaç. Mbulesa e varrit ka qenë bërë nga pllaka të vendosura në formë çatie dy ujëshe ose të vendosura horizontalisht. Riti i varrimit në të gjitha rastet është i njëjtë. Trupi vendosej direkt në tokë, i shtrirë në shpinë, ndërsa pozicioni i vendosjes së duarve ka qenë i ndryshëm, herë të shtrira e herë të vendosura mbi trup. Edhe orientimi i varreve në përgjithësi është i njëjtë; në më të shumtat e rasteve ishte lindje-perëndim, me shmangje të zakonshme, sipas stinëve të vitit (pozicionit të diellit në kohën e varrimit), me orientim veri-lindje, jug-perëndim, veriperëndim-juglindje; po ka edhe raste që varret kanë qenë vendosur me orientim veri-jug. Këto rite zbatoheshin si në rastin e varreve individuale ashtu edhe në varrimet familjare.

Edhe inventari i varreve të kulturës arbërore është në përgjithësi i njëjtë. Ai përbëhet nga stoli, armë, vegla pune, enë balte dhe shumë më rrallë enë qelqi. Nga inventari veçohen stolitë, të cilat përbëjnë një tërësi të madhe e të larmishme objektesh; ato lidhen me stolisjen e

trupit e të veshjes dhe kanë patur funksion praktik e dekorativ. Stolitë janë punuar nga metale të ndryshme si prej bronzi, argjendi, ari e hekuri. Në morinë e madhe të objekteve të zbukurimit një nga më karakteristikat e kulturës arbërore është fibula me këmbë të përthyer, e punuar në bronz dhe hekur. Në radhën e objekteve me përdorim të madh janë broshat e punuara në bronz po edhe në argjend. Në radhën e stolive të kulturës arbërore vathët janë nga më të bukurit. Ato janë të punuar në bronz, argjend e më rrallë në ar, por shquhen për shumëllojshmërinë dhe cilësinë e lartë të realizimit të tyre, ndaj ato janë stolitë më të bukura dhe më interesante të kulturës arbërore. Midis tyre mund të veçonim vathët që kanë formën e një drapëri hëne, vathët me varëse në formë trapezi, në formë vile rrushi, etj. Stoli me përdorim të gjërë janë edhe byzylykët si edhe varëset e mëdha dhe togëzat e rrypit. Me përdorim të kufizuar janë rruazat dhe enët prej balte.

Njohja e plotë e lëndës arkeologjike të zbuluar në varrezat arbërore i ka çuar studiuesit shqiptarë në përfundimin se kultura materiale e shpirtërore e zbuluar në këto varreza formon një tërësi dhe për rrjedhojë lidhet me një poullsi të vetme vendase.

Para se të kalojmë tek problemi themelor i trajtesës sonë, ai i bartësve të kulturës së Komanit, është e nevojshme të ndalemi rreth datimit të saj, tek përcaktimi i kohës së lindjes dhe zhvillimit të kulturës arbërore.

Mungesa e materialit numizmatik dhe e mbishkrimeve i vuri të gjithë studiuesit e kulturës së Komanit para vështirësive të datimit dhe i detyroi të mbështeteshin në tipologjinë e disa objekteve dhe në analogjinë e objekteve të zbuluara më parë dhe të datuara më mirë. Por datimet e mbështetura mbi tipologjinë e materialeve të zbuluara, rezultuan të ndryshme. A.Degrand i ndodhur para një varreze misterioze, siç e quajti ai, arriti në përfundimin se në Koman kemi të bëjmë me një “emigracion të pellazgëve” (Degrand,A. 1901, 254-266). Reinak i quan “campus sacra” të vendosur në një zonë malore, duke datuar varrezën në vitet 300-500 të e.sonë (Reinach,S. 1901,662-670). Studiuesit që u mbështetën në praninë e objekteve të kulturës romake provinciale, një pjesë të inventarit të kulturës së Komanit, e përcaktuan si të antikitetit të vonë, kurse pjesën tjetër, e vendosën në një kohe të mëvonshme (L.Ugolini). Shtimi i gjetjeve të kulturës së Komanit dhe një shqyrtim më i imët i tyre, i çoi disa studiues në datimin e saj në shek. VII-VIII (Bulle.H. 1934,213-240; Vinski, Z. 1952,29-52 etj.). Një përpjekjet për përcaktimin e shtrirjes kohore të kulturës së Komanit ka bërë H.Ceka, sipas të cilit varret e hershme mesjetare të Komanit i takojnë shek. VII-IX të e.sonë (Ceka,H.1949,89-93).

Pas një analize të hollësishme që u bën objekteve përfaqësuese të kulturës së Komanit, prof. Skënder Anamali arrin në përfundimin se koha e lulëzimit të kulturës arbërore të Komanit ka qenë kryesisht gjatë shek. VII-VIII. Duke patur parasysh disa objekte të veçanta, ai mendon se fillimet e kësaj kulture duhet t’i takojnë fundit të mijëvjeçarit të parë p.e.sonë. Gjithashtu S.Anamali nuk përjashton edhe veçantitë lokale krahinore, të cilat duhen patur parasysh, si edhe ndryshimet kronologjike që vihen re midis varrezave kryesore (Koman, Krujë e Lezhë). Kështu varreza e Lezhës ka disa objekte bizantine që ndihmojnë për të bërë një datim më të ngushtë, fundi i shek.VI. Por edhe në këtë varrezë ka objekte që janë tipike edhe për varrezën e Komanit e që datohen mjaft mirë në shek. VII e VIII. Këto arsye kanë bërë që S.Anamali të pranojë për kulturën e Komanit një kohë relativisht më të gjatë, fundi i shek. VI dhe zhvillimin e lulëzimin e saj në shek. VII e VIII (Anamali,S. 1965, 105-117; 1965, 468-475; 1967, 29-40; 1969, 11-40; 1969, 185-201; 1969, 155-169; 1973, 121-140; 1976, 23-40).

Përsa i takon shtrirjes fundore të kulturës së Komanit, kanë marrë vlera të veçanta të dhënat e përfituara nga gërmimet e fundit në varrezën e Prosekut (Mirditë), të cilat kanë dhënë si kufi, për grupin e parë të gjetjeve të kësaj varreze, fundin e shek. IX, ndonëse në këtë varrezë është zbuluar edhe një grup tjetër varresh që i takon periudhës së shek. IX-XI (Doda,N. 1989,1, 161-162). Një gjendje e njëjtë paraqitet edhe në varrezën mesjetare të Piskovës ku veçohen dy etapa: varre të shek.VII-VIII dhe varre të një etape të mëvonshme, shek. IX-XI (Bodinaku,N. 1983,1,242). Të dhënat nga varreza e Piskovës dhe e Prosekut për datimin e një grup varresh deri në shek. XI vijnë në mbështetje të mendimit të H.Cekës, të shprehur qysh në fillim të viteve 50të të shek. XX (Ceka,H. 1949,89-93).

Nga sa parashtruam për datimin e kulturës së Komanit, ka rëndësi përfundimi që është arritur se kultura e hershme arbërore shtrihet deri në shek. XI të e.sonë.



Bartësit e kulturës së Komanit

Gjatë 100 vjetëve që kanë kaluar nga zbulimi i kulturës së Komanit, studiuesit e shumtë që janë marrë me interpretimin etnik dhe historik të saj, kanë shprehur mendime nga më të ndryshmet. Një ndër çështjet themelore që ka ndarë studiuesit dhe për të cilën kanë shfaqur mendime shumë larg njeri tjetrit, është ajo e bartësve të kulturës së Komanit. Sipas studiuesve të ndryshëm bartës të kulturës së Komanit janë konsideruar pellazgët, suevët, ilirët e romanizuar, avarët e sllavët.

Zbulimet dhe studimet e arkeologëve për kulturën mesjetare shqiptare krijuan një situatë tërësisht të re e të plotë për të kuptuar shtrirjen gjeografike të kulturës arbërore, përcaktimin e tipareve kulturore, për datimin e saj, për kuadrin historik të lindjes dhe të zhvillimit të saj, si rrjedhim edhe për përcaktimin e drejtë të origjinës së kësaj kulture. Bartësit e kulturës së Komanit kanë qenë një etnos, një popullsi autoktone vendase prejardhëse e popullsisë ilire, e cila në burimet e shkruara të mëvonëshme del me emrat albanë, arbanitë, arbër. Ky emër është i njëjtë me emrin albanët që përmend Ptolemeu (Ptolemeu III, 12,20) të cilët shtriheshin në shpinë të Durrësit. Kjo popullsi vendase, vazhduese e asaj ilire, në mesjetën e hershme, filloi të bëhej gjithnjë e më e rëndësishme, duke i dhënë pastaj emrin krahinës dhe gradualisht gjithë vendit.

Cilat janë argumentet që mbështetin këtë pikpamje, cili është interpretimi historik që i bëhet burimeve arkeologjike për arritjen e këtyre përfundimeve?

Procesin e lindjes dhe të formimit të kulturës arbërore dhe të bartësve të saj duhet ta shohim si një zhvillim historik, në të cilin morën pjesë disa komponente bazë; në kushtet e kalimit nga antikiteti i vonë në mesjetën e hershme, këto komponente, duke u ngjizur me njeri tjetrin, bënë të mundur lindjen e një kulture me fizionomi e tipare të reja, ndaj merituan edhe një emër të ri – kultura arbërore.

Përbërësit që morën pjesë në formimin e kulturës arbërore janë:

- përbërësi autokton ilir, ose trashëgimia ilire

- përbërësi i kulturës provinciale romake dhe i antikitetit të vonë

- përbërësi i kulturës së hershme bizantine



Trashëgimia ilire

Në përcaktimin e objekteve me origjinë ilire është e nevojshme të shikohet evolucioni tipologjik që ato kanë pësuar nga koha në kohë. Midis tyre, një ndër objektet më karakteristike, që ka tërhequr vëmendjen e të gjithë studiuesve është fibula me këmbë të përthyer. Kjo lloj fibule ngjason mjaft me fibulat e shekujve të parë të e.sonë të zbuluara në Finiq e në Apoloni. Për vazhdimësinë e traditës në përgatitjen e objekteve të zbukurimit flasin edhe byzylykët prej teli me prerje të rrumbullaktë që mbyllen me dy sytha spiralikë. Në vazhdën e traditës artizanale vendëse të objekteve të zbukurimit flasin edhe rrathët e vegjël të tëmthave me një bisht prej teli të përdredhur; origjina e këtyre të fundit duhet kërkuar tek rrathët e gjetur në varrezat e shekujve të parë të e.sonë. Gjithashtu, vlen të përmenden grupi me shumë variante i varësve, që kanë për bazë një rreth, i cili mund të jetë me ose pa rreze, lidhur me kultin e diellit.

Ndikime të traditës së largët ilire për mënyrën e zbukurimit të objekteve metalike të epokës së hekurit duket se vijnë edhe në zbukurimin e stolive arbërore. Thuajse i gjithë thesari i motiveve të zbukurimit të kulturës ilire përsëritet në objektet e kulturës së Komanit; kështu në fibulat, në byzylykët, varëset e mëdha të rrypave e deri tek unazat shihen të ngulitura motive të njëjta me ato të zbukurimeve ilire të Matit e Glasinacit (Bosnjë).

Kur flasim për elemente të traditës ilire vlen të përmendim një aspekt të botës shpirtërore, të kultit ndaj të vdekurit, të kultit të varrimit, ku treguesit e karakterit tradicional janë të ndjeshëm. Në kulturën e Komanit është përdorur mënyra e varrimit me trup dhe ndërtimi i varreve me pllaka guri në trajtë arke, elemente këto të ritit dhe të arkitekturës të trashëguar nga koha ilire e epokës së hekurit. Një fakt shumë i rëndësishëm është ai i ripërdorimit të tumave ilire për një kohë shumë të gjatë si vendvarrim, që nuk është një rastësi, por lidhet me një botëkuptim të caktuar religjioz, që shpreh vazhdimësinë e një tradite nga e njëjta popullsi. Nga historiku i kërkimeve arkeologjike njihen shumë raste të dhunimit të varreve nga popujt e ardhur, nga popujt etnikisht të ndryshëm, por kur është rasti për ripërdorimin e së njëjtës varrezë kjo mund të ndodhë të përdoret për varrim vetëm nga e njëjta popullsi. Madje në këtë rrugë shkohet edhe më tej, deri në përdorimin si inventar të objekteve të mirëfillta ilire, si relike të një kohe shumë të lashtë, siç janë sumbullat gjysmësferike prej bronzi.

Këtyre dukurive të trashëguara nga lashtësia ilire u vjen në mbështetje dhe zakoni i thyerjes së enëve në varr gjatë ceremonialit, i cili ka qenë praktikuar në kohën ilire e përsëritet në të njëjtën mënyrë edhe në ritin mortor të kulturës së Komanit.

Elementet e kulturës ilire që vijnë përmes shekujve në kulturën arbërore, janë një dëshmi e vijimësisë së banimit të truallit tonë nga e njëjta popullsi.



Trashëgimia romake

Përfshirja e Ilirisë në kuadrin e perandorisë romake ndikoi fuqimisht në futjen e një tog elementesh në kulturën e banorëve vendas. Në shekujt e parë të e.sonë me fuqizimin ekonomik e administrativ të perandorisë, prodhimet e artizanatit romak mbushin gjithë tregun. Prodhimet e shumta e të kategorive të ndryshme romake dalloheshin për karakterin praktik, lehtësinë e përdorimit dhe efektivitetin në prodhim.

Gjatë shekujve III-IV e.sonë me fuqizimin e provincave, pati një gjallërin dhe fuqizim të elementit vendas, të cilët bëhen më të qartë e më veprues gjatë antikitetit të vonë - shek. IV-VI e.sonë. Kështu disa stoli i përshtaten më mirë veshjes duke u pasuruar me elementë të rinj, kurse midis veglave të punës të bien në sy sëpatat e latushat, në një kohë që në poçari vazhdojnë të prodhohen tipe të njohura enësh.



Përbërësi i kulturës bizantine

Përbërësi i tretë i kulturës arbërore është ai bizantin. Dhe kjo është një rrjedhojë e natyrshme historike e përfshirjes së vendit nën ombrellën e administratës dhe kulturës bizantine. Durrësi ishte një port i hapur që lidhte Adriatikun me Konstandinopojën dhe si i tillë u bë një qendër e rëndësishme e kulturës bizantine në mesin e trevës së kulturës arbërore, duke u bërë përçues i prodhimeve më të mira të kohës. Si shembull mund të përmendim një grup stolish, sidomos vathësh që u prodhuan nën ndikimin apo sipas modeleve bizantine. Modelet bizantine u dhanë mundësi artizanëve të krahinave arbërore të punonin forma të veçanta e të bukura vathësh, më tepër në argjend e bronz, të cilat u bënë pak nga pak pronë e popullsisë arbërore të trevës së përhapies së kulturës së Komanit. Në kulturën e Komanit ka edhe disa stoli tipike bizantine si vathë prej floriri, brosha, etj., të cilat u parapëlqyen dhe u përdorën nga një pjesë e popullsisë së pasur, kryesisht qytetare. Pjesa më e madhe e këtyre prodhimeve erdhi e gatshme nga atelietë e njohura perandorake, kurse disa prej tyre u prodhuan në punishtet e Durrësit, pa ndonjë ndryshim me objektet e importuara nga qendrat e njohura. Prania e disa stolive, që i përkasin qytetërimit të hershëm bizantin, tregon për një ndikim të këtij të fundit, që ka shumë mundësi të jetë bërë nëpërmjet qytetit të Durrësit, portit më të madh të Perandorisë Bizantine në perëndim. Por ky ndikim nuk ka qenë i njëllojtë në territorin e kulturës arbërore. Kështu në varrezën e Krujës elementet kulturore bizantine janë relativisht të shumtë, kurse në varrezat në brendësi të vendit ato janë më të rralla.

Prania e stolive bizantine të importuara nga vendësit ose e prodhimeve të realizuara sipas modeleve bizantine në kulturën arbërore, është dëshmi e përhapjes tek arbërit të stolive më të mira të kulturës bizantine, si kultura më e përparuar e kohës.



Krishtërimi si faktor i formimit të arbërve

Krishtërimi, i cili lindi në pjesën lindore të Perandorisë Romake në Palestinë, mbi bazën e legjendave dhe e besimeve të ndryshme; në rrugën e gjatë të formimit dhe të zhvillimit, në vende dhe epoka të ndryshme, ai ka marrë trajtën e rrymave të ndryshme Në Shqipëri krishtërimi njihet vetëm me dy rite: ortodoksizmi dhe katolicizmi. Krishtërimi filloi të përhapej në Iliri që në kohët apostolike (shek. I të e.sonë) si fe ilegale dhe vetëm në gjysmën e parë të shek. IV e.sonë u bë fe zyrtare nga shteti romak. Në zonat bregdetare të Ilirisë krishtërimi triumfoi përfundimisht mbi paganizmin gjatë shek. II – IV të e. sonë, kurse në zonat e brendshme e malore gjatë shek. V – VI të e. sonë.

Koha kur u paraqit krishtërimi si fe e së ardhmes ishte periudha kur Perandoria Romake po kalonte krizën e përgjithëshme politike, ekonomike, juridike, kulturore e morale. Në këto kushte të ndryshme shoqërore e shpirtërore kultet e deriatëhershme, pagane e politeiste, nuk mund t’u përgjigjeshin problemeve themelore të krizës shpirtërore e morale që kishte përfshirë tërë perandorinë. Në një gjendje të tillë paraqitet krishtërimi me doktrinën e tij”.

Me njohjen e krishtërimit, si fe zyrtare, u krijuan dhe institucionet, kishat dhe manastiret e rrjedhimisht edhe hierarkia kishtare: priftërinjtë, peshkopët, kryepeshkopët, dhe dioqezat e tyre. Në periudhën e antikitetit të vonë, strukturat kishtare, në Iliri, ishin organizuar mbi bazën e provincave të tilla ishin: provinca e Dardanisë, e Prevalit, e Epirit të Ri dhe e Epirit të Vjetër; dhe secila prej tyre kishte nga një kryeqëndër. Pas ndarjes së Perandorisë Romake ato u përfshinë në prefekturën e Ilirikut Lindor, vartësia kishtare e të cilit ka lëvizur midis Romës e Konstandinopojës. Duke filluar nga gjysma e parë e shek. VIII (v.732) deri në shek. X disa peshkopata vareshin nga Roma disa nga Patrikana e Kostandinopojës.

Në fillimet e krishtërimit vlen të veçojmë dy anë të përmbajtjes së kësaj doktrine të re që luajtën rol në gjithë historinë e qytetërimit evropian. Kisha e krishtere është bartëse e institucioneve dhe e normave shtetërore romake. Kisha romake dhe ajo ortodokse, jo vetëm që ruajtën organet juridike e institucionale romake, përmes organizimit të shteteve të reja të popullsive barbare që u formuan me shkatërrimin e Perandorisë Romake, por kisha me institucionet e veta dhe aparatin që krijoi (është fjala për skriptoriumet-mjedise ku kopjoheshin e rishkruheshin librat e trashëguara nga antikiteti) u bë transmetuese e ideologjisë kristiane dhe e trashëgimisë letrare e historike të kohës greke e romake.

Gjatë antikitetit të vonë kur dyndjet e barbarëve u bënë një rrezik për Perandorinë Romake dhe të për gjithë qytetërimin antik, njohja zyrtare e krishtërimit dhe konsolidimi i tij me institucionet kishtare, u bë një faktor i rëndësishëm i qëndresës së popullsisë vendase ndaj popujve barbarë, jo vetëm nga niveli i lartë kulturor, nga gjuha e shkruar por edhe nga besimi i ri i së ardhmes.

Për të ndriçuar rëndësinë dhe rolin që luajti kristianizmi në trojet shqitpare gjatë antikitetit të vonë dhe mesjetës së hershme na vijnë në ndihmë dëshmitë arkeologjike, siç janë 50 kishat paleokristiane të zbuluara në tërë territorin e Shqipërisë.

Si rrjedhojë e drejtpërdrejtë e përhapjes së fesë së krishtere në trevat ilire fillojnë ndërtimet e hershme të kultit kristjan që në shek. IV, si në provincën e Prevalit, me qendër Shkodrën, në provincën e Epirit të Ri me qendër Dyrrahun dhe në provincën e Epirit të Vjetër me qendër Nikopojën. Nga burimet historike kishtare dhe listat administrative të kohës provohet se në vendin tonë kanë qenë këto peshkopata: Skodra, Lisus, Dyrrahu, Skampini, Apolonia, Aulona, Bylisi, Amantia, Buthroti, Foinike, Anhiasmi (Saranda), Adrianopolis

(Teqe e Melanit-Gjirokastër). Siç shihet në shtrirjen e tyre gjeografike ato mbulojnë të gjithë territorin e vendit dhe nuk janë vendosur vetëm në qendrat kryesore po edhe në brendësi të vendit.

Edhe për periudhën e hershme mesjetare u ruajt organizimi i vjetër kishtar, i trashëguar nga antikiteti i vonë. Për mëse dy shekuj (IV-V e.sonë) nuk vërehen ndërtime të reja, por ruhen godinat paleokristiane, duke u përshtatur dhe meremetuar, sipas mundësive të kohës. Gjysma e dytë e shek. V e.sonë e veçanërisht shek. VI karakterizohen nga një zhvillim i vrullshëm, nga ndërtime bazilikash të reja, me përmasa të mëdha, me elemente dekorative të pasura dhe me dysheme të shtruara me mozaik cilësor. Të tilla janë bazilika e Arapajt (Durrës), e Linit (Pogradec), 7 bazilika në Bylis, bazilika në Ballsh, në Sarandë, në Tepe (Elbasan), në Zaradishtë (Korçë), në Antigone (Gjirokastër), në Mesaplik (Vlorë), etj. Këto monumente të kultit të hershëm bizantin janë dëshmi e një zhvillimi të vrullshëm ekonomik, një rilindje e kulturës dhe e artit, të cilat ishin njëkohësisht rezultat i fuqizimit dhe konsolidimit të krishtërimit. Në këtë kontekst historik duket qartë roli i rëndësishëm që ka luajtur krishtërimi në forcimin e një uniteti të ri shpirtëror në tërë territorin e provincës së Ilirikut.



Kuptimi historik i ndryshimeve kulturore nga antikiteti i vonë në mesjetën e hershme

Në burimet e shkruara, për herë të fundit ilirët do të përmenden në historinë e krishterë në Euagrit (Euagr II, 18), kur bëhet fjalë për luftën e Bizantit kundër avarëve në vitin 584; kurse kronistët bizantinë të shek.XI e.sonë e më pas do të përdorin emrin Albanoi, Arbanitoi.

Dy të dhënat e mësipërme historike, shumë të shkëputura nga njera tjetra, dy emërtime të të njëjtës popullsi në një hapësirë kohore prej katër shekujsh, dëshmojnë se duhet të kërkohet ndihma dhe mbështetja në të dhënat e arkeologjisë, të gjuhësisë e të antropologjisë për të spjeguar këtë kalim të madh nga ILIRËT tek ARBËRIT.

Problemi i parë që shtrohet, e natyrisht kërkon përgjigje, është ai i rolit që luajti komponenti romak në formimin e kulturës së hershme mesjetare shqiptare ose, i thënë ndryshe, problemi i romanizimit të Ilirisë. Disa nga dëshmitë arkeologjike që i shfrytëzojnë studiuesit shqiptarë kur shqyrtojnë këtë problem janë të dhënat e përftuara nga varrezat e kohës romake, nga të cilat rezulton se në territorin e Ilirisë së Jugut, në varret e qyteteve, njëkohësisht edhe në kolonitë e Dyrrahut e Buthrotit është përdorur riti i varrimit me djegie. Në zonat e tjera bregdetare apo të brendëshme vazhdon të përdoret riti me vendosje kufome, në varre që kanë formën e një arke, apo që janë ndërtuar me tjegulla të vendosura në formë çatie. Këto fakte flasin jo për romanizim në kultin e varrimit, por për vazhdimësi të një tradite të mëparëshme.

Efekti ndikues i kulturës romake ndaj asaj vendase duket edhe në fushën e kulteve, në fushën e artit, të skulpturës dhe në veshjet. Duke shqyrtuar më në detaje marrëdhëniet e elementeve të kulturës romane me atë vendase, studiuesit janë ndalur edhe në monumentet funerale (gurë varresh me reliev e me mbishkrime) të cilat janë gjetur me shumicë në Iliri. Ajo që i karakterizon këto monumente funerale të antikitetit të vonë është veshja ilire që kanë figurat e skalitura, të cilat ruajnë elemente të artit helenistik, të harmonizuara me stilin vendas. Kështu fjala vjen, elementin më karakteristik të veshjes e japin një numër i madh relievesh mortore, në të cilat zotëron veshja tradicionale ilire, me një thjeshtëzim të prerjeve në veshjet e grave dhe me mbizotërimin e dalmatikës në veshjet e burrave (Gjergji,A. 1969, 153-161).

Një fushë ku kultura romake la gjurmë të fuqishme në Iliri ishte ajo e kulteve, duke i unifikuar hyjnitë me ato të panteonit romak. Kjo u shpreh në radhë të parë në veshjen e jashtme të perëndive vendase, duke u dhënë atyre atribute romake (interpretatio romana). Kultet që gjetën romakët në Ilirinë e Jugut i ndryshuan, fjala vjen, hyun kryesor të fisit ilir të parthinëve, të cilin e identifikuan me Jupiterin, por me gjithë atë ai do të quhej Jupiter Parthinus. Kështu u veprua edhe me hyjneshën tjetër vendase të cilën e cilësuan Diana Candavensis. Për t’u shënuar është edhe vazhdimi i kultit të lashtë të nymfave, i cili në antikitet kishte si qendër trevën e bylinëve (rreth qytetit Bylis) ndaj quhej Nymfaioni i bylinëve. Në fushën e kulteve vihet re edhe një forcim i besimeve të vjetra, veçanërisht i atyre që lidheshin me tokën (Hermesi), me ujin (Redoni), me luftën (Bindi), me blegtorinë (Diana) etj. Mund të veçonim hyun e pjellorisë, i cili është ruajtur me paraqitjen ikonografike tradicionale dhe si i tillë është identifikuar vetëm në Ilirinë Jugperëndimore.

I parë në tërësi, vendi i rëndësishëm që vazhduan të kenë këto perëndi në jetën e përditëshme të banorëve vendas, kufizoi mjaft futjen e perëndive të tjera. Ky është një tregues i fuqishëm i qëndresës së vendasve ndaj panteonit romak dhe rrjedhimisht ndaj romanizimit në tërësi.

Argumente të fortë që dëshmojnë kundër romanizimit, janë të dhënat që vijnë nga mbishkrimet latine (të cilat i kemi parashtruar në sythin për gjuhën) që provojnë se popullsia vendase nuk u zhduk as u asimilua.

Tërësia e këtyre të dhënave arkeologjike e linguistike i ka çuar studiuesit shqiptarë në përfundimin se gjatë pushtimit të Ilirisë nga Roma, ilirët ruajtën elemente të shumtë të kulturës materiale e shpirtërore të tyre dhe për pasojë u ruajt dhe elementi etnik vendas. Ky përfundim përputhet me mendimin e studiuesit të njohur të historisë së Romës, Th.Momsen, i cili që në gjysmën e dytë të shek. XIX: “Nga të tilla rrethana u bë e mundur që kombësia ilire t’i qëndrojë romanizimit më mirë në sinorin e guvernatorisë maqedone (ku hynte territori i sotëm i Shqipërisë, M.K), sesa në atë të Dalmatisë; në atë rron kombësia-ilire dhe sot e kësaj dite edhe në kohën perandorake, me përjashtim të Apolonisë greke dhe të kolonisë romake të Dyrrakiumit, krahas dy gjuhëve të perandorisë, në tokat e brendëshme populli duhet të ketë folur ilirishten.” (Mommsen,Th. 1938, 190-191).

E parë në tërësinë e ndryshimeve, e shbërjes e bërjes, koha e antikitetit të vonë ka qenë një periudhë vendimtare në historinë e ilirëve të jugut, koha kur u krye procesi konvergues i kulturës materiale e shpirtërore, kur mori impulset e para procesi tjetër, procesit i formimit të shqiptarëve të hershëm – arbërve.



Marrëdhëniet e kulturës arbërore me atë avaro-sllave

Gjatë mesjetës së hershme në Ballkan dynden dhe gradualisht vendosen sllavët; si rrjedhim harta etnike e gadishullit pësoi ndryshime të ndjeshme. Dyndjet e sllavëve nuk u zhvilluan njëlloj edhe me të njëjtin intensitet në të gjithë trevën e Ballkanit. Krahinat lindore, si Thrakia e ato veriore u invaduan më shumë; gjithashtu lugina e lumejve Morava e Vardar ishin rrugët kryesore nëpër të cilat kaluan sllavët dhe avarët, që synonin të pushtonin Thesalonikun e më në lindje dhe Konstandinopojën. Kurse krahinat perëndimore mbetën jashtë valës së madhe të dyndjes avaro-sllave, po ato nuk u shpëtuan grupeve të vogla kalimtare të kësaj dyndjeje. Nga burimet e shkruara ka një njoftim nga Prokopi i Cezarisë që flet për një sulm të sllavëve në Ilirik, të cilët arritën deri në Dyrrakium; nga një njoftim i Eugrit mësojmë për praninë e avarëve në periferi të Dyrrahiumit; ndërsa papa Grigori i Madh flet për pushtimin dhe rrënimin, nga barbarët, të qytetit Rizon (Mal i Zi) e të Lezhës në vitin 591-592. Një njoftim tjetër bën fjalë për grupe sllavësh, të cilët pushtuan edhe krahinën e Shkodrës. Nga kronikat greke të shek. IX e.sonë mësojmë se hordhi avaro-sllave, gjatë invazionit të tyre në vitin 587 për në jug, kishin pushtuar Greqinë, Thesalinë dhe Epirin e Vjetër. Më 614-616 një valë e dytë avaro-sllave pushtoi Epirin dhe Selanikun ku ishte strehuar një pjesë e popullsisë që kishte ikur nga Panonia, Dakia e Dardania, si edhe nga qytetet Naisa e Serdika, të shkatërruara këto nga barbarët.

Nga këto burime, natyrisht jo të plota, bie në sy fakti se nuk flitet për banorë të ikur nga provincat perëndimore, nuk flitet as edhe për emra fisesh sllave të vendosura në këto treva. Po nga këto burime bizantine kemi njoftime e të dhëna, për emrat e një tog fisesh sllave të cilat u vendosën në Thraki, në Maqedoni si edhe në provinca të tjera lindore.

Po të krahasoheshin këto dëshmi të burimeve historike me të dhënat e mëvonshme për pushtimet bullgare të viteve 851-1018, të cilat përfshinë Shqipërinë Jugore dhe arritën deri në Durrës dhe më në veri edhe në shtetin e Zetës (në veri të krahinës së Shkodrës), situata paraqitet krejt ndryshe. Kjo valë e dytë e pushtuesve sllavë ishte me pasoja, mbasi ata u ngulën në pjesën më të madhe të territoreve të pushtuara. Për këtë flasin shumë toponime sllave që ndeshen në të gjithë territorin e vendit tonë.

Të dhënat shumë të pakta nga burimet e shkruara i plotësojnë në shumë anë burimet materiale arkeologjike të kulturës arbërore, të cilat i kemi bërë të njohura në fillimet e kësaj parashtrese për kulturën e Komanit. Ato dëshmojnë për unitetin e kulturës arbërore të zbuluar në tërë territorin e vendit tonë, për karakterin autokton të saj, rrjedhimisht për origjinën ilire të banorëve të këtyre trevave.

Në parashtresën që kemi bërë për shtrirjen më lart për shtrirjen gjeografike të kulturës arbërore provuam se ajo nuk ka qenë një kulturë që u zhvillua vetëm në një zonë të mbyllur malore, por shumë më gjërë. Rrjedhimisht, bie poshtë pikëpamja e disa studiuesve që pranojnë si hapësirë jetësore të stërgjyshërve të shqiptarëve vetëm krahinat e Matit. Sa i pambështetur është arkeologjikisht ky mendim, mjafton të kujtojmë se prania e varrezave të mëdha të kulturës së Komanit pranë kështjellave të Krujës, të Lezhës, të Shurdhahut, të cilat gjatë mesjetës do të bëhen qendra të rëndësishme qytetare shqiptare.

Burimi që kemi nga Hierokli (Hieroclis Synecdemus, 651, 652, 653), tregon se në shek. VI e.sonë, në të trija provincat ku shtrihet territori i sotëm i Shqipërisë, numëroheshin 20 qytete, të cilat gjendeshin kryesisht në ultësirën bregdetare dhe pranë rrugëve kryesore. Kjo tablo mbetet pak a shumë edhe në mesjetën e hershme. Në qytetet Skodra, Lis, Dyrrahium, Aulona, Kanina, Chimera (Himara), Sopot (Borsh), Onkiazëm (Saranda), Buthrot, jeta ka vazhduar edhe gjatë mesjetës. Popullsia vendase ruajti edhe emrat e lashtë të tyre dhe sipas gjuhëtarëve, ruajtja e emrave me ndryshimet fonetike që pësuan ata në bazë të ligjësisë së zhvillimit historik të gjuhës shqipe përbën një provë më shumë në favor të vijimësisë së banimit nga e njëjta popullsi.

Gërmimet arkeologjike në disa nga këto qytete dhe qendra të fortifikuara, si në Pogradec, Berat, Kaninë, Butrint, etj., kanë dhënë një material arkeologjik dhe depozitime të shtresave kulturore nëpërmjet të cilave ndiqet mjaft mirë vazhdimësia e banimit. Kultura e këtyre qendrave ka tipare të njëjta për periudhën e shek. VII-XI dhe bashkë me qendrat e tjera të vendit si Kruja, Lezha, Danja, Sarda, Ulqini, Tivari, Prizreni, etj. ato u bënë bazë e zhvillimit të ekonomisë mesjetare. Në shek. XI disa prej tyre marrin formën e qyteteve tipike mesjetare, duke u bërë edhe qendra të zotërimeve feudale. Pikërisht në këto qendra, në shekujt që vijnë, XI-XIV, ndeshim popullsinë e formuar arbëreshe.

Këto dëshmi arkeologjike tregojnë se procesi i formimit të popullsisë arbërore nuk ishte një proces i mbyllur, i zhvilluar mbi bazën e elementeve konservatorë e në një mjedis të izoluar malor, por përkundrazi procesi i formimit të shqiptarëve të hershëm – arbërve, u krye në një hapësirë të gjërë që përfshinte pothuajse gjithë territorin ku u zhvillua kultura e Ilirisë së Jugut, duke patur në bazë një traditë të gjatë shumë shekullore.



Varianti jugor i kulturës arbërore

Zbulimet e bëra gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XX, në disa varreza arbërore të mesjetës së hershme, në territorin e Shqipërisë Jugore e Juglindore hapën një horizont të ri dhe shumë më të gjërë, për t’u njohur me tiparet e kulturës arbërore, të këtyre trevave të panjohura më parë. Gjithashtu, nxjerrja në pah e kësaj kultura të re bëri të mundur krahasimin e saj me kulturën shumë të njohur të Komanit.

Të dhënat për këtë kulturë të re vijnë nga varrezat mesjetare të zbuluara në tumat e Prodanit e Rehovës (rrehti i Kolonjës), të Piskovës dhe Rapckës (rrethi i Përmetit), të Dukatit (rrethi i Vlorës), të Patosit (rrethi i Fierit) dhe nga disa varre të veçanta në rrethin e Skraparit. Lënda arkeologjike e zbuluar në këto varreza u takon dy periudhave kohore: mesjetës së hershme shek. VII-VIII dhe një periudhe më të vonë shek. IX-XI.

Ripërdorimi i tumave ilire për varrim gjatë mesjetës, arkitektura e njëjtë e varreve, riti i njëjtë i varrimit si edhe inventari shoqërues dëshmuan se kemi të bëjmë me një kulturë të formuar dhe kompakte. Në përbërjen e saj dallohen elemente kulturor që vijnë nga antikiteti i vonë dhe si të tilla dëshmojnë për vijimësinë kulturore dhe etnike të bartësve të saj. Po përmbajtjen themelore e përbëjnë elementet e reja që u formuan në kushtet historike të mesjetës së hershme. Këto tipare të kulturës erdhën duke u zhvilluar në mënyrë të shkallë-shkallëshme, duke u pasuruar edhe me elemente të kulturës bizantine, të kulturës më të zhvilluar të kohës. Duke krahasuar këta tregues të variantit jugor të kulturës së mesjetës së hershme me kulturën arbërore të Komanit vihen re ndryshime të pjesëshme që janë shprehje e veçorive lokale të kristalizimit të saj. Po të rëndësishme janë edhe përfundimet historike që nxirren nga interpretimi i kulturës të këtij varianti jugor. Të dy këto variante apo grupe kulturore, - shkruan N.Bodinaku, -janë pjesë përbërëse të një kulture të vetme me veçori krahinore dhe bartësit e tyre janë shqiptarët e hershëm – arbërit (Bodinaku,N. 247).



*



Në përfundim të shtjellimit që u bëmë problemeve etnogjenetike të popullit shqiptar, e quajmë të nevojshme dhe me vlera praktike të paraqesim në formë të përmbledhur, në formën e një tabele kronologjike, shtrirjen kohore të përdorimit të emrave parailirë, ilirë, arbër e shqiptar. Në hartimin e kësaj pasqyre kemi patur parasysh përfundimet e arritura nga shumë studiues që janë marrë me interpretimin e këtyre etnikoneve.

Emri kombëtar mesjetar arbër e Arbëri (Albani) është trashëguar nga onomastika ilire. Burimet historike, sidomos veprat e autorëve antikë që kanë arritur deri në ditët tona, japin emra vendesh, personash e popullsish të formuar me rrënjën arb (alb) dhe që hasen kryesisht në territorin e Ilirisë së Jugut dhe të Ilirisë Qendrore: arbaios – për arbër, mbishkrim i shek. III p. e. sonë gjetur në Finiq; qyteti Arbon, përmendet nga historiani antik Polibi, shek. II p. e. sonë; qyteti Albanopoli si dhe albanët, hasen në veprat e Ptolemeut, shek. II e. sonë; popullsia me emrin abroi dhe qyteti Arbon, me banorët e tij arbonios e arbonites përmenden nga Stefan Bizantini, shek. VI e. sonë.

Nga këto të dhëna, qoftë edhe të fragmentuara, thënia e Ptolemeut se në shpinë të Dyrrahut banonte një fis ilir me emrin arbër, albanoi (Ptoleme 12, 2) përbën bazën e përhapjes së përdorimit të dy emërtimeve njëkohësisht. Në burimet e shkruara latine përdorej etnikoni alvanoi, kurse në gjuhën e folur të vendasve u ruajt në trajtën arbanoi. Gjatë shek. VII – VIII të e. sonë, me lulëzimin e kulturës së hershme mesjetare shqiptare dhe më vonë, popullsia vendase u bë gjithnjë e më e rëndësishme. Ajo ruajti emrin e lashtë të cilin ia dha gjithë krahinës Arbanon, Arbëri. Ky emër i një territori të kufizuar, përafërsisht i viseve midis Durrësit, Ohrit e Dibrës, treva që kishin të njëjtat karakteristika me banorët e arbanonit, duke përfshirë këtu Prevalinë, Epirin e Ri, Epirin e Vjetër dhe Dardaninë. Duke u nisur nga një territor i ngushtë, emri arbër dhe Arbëri erdhi duke u zgjeruar deri sa u bë i përgjithshëm. Ky përgjithësim u favorizua nga faktorë konvergues, ekonomik, kulturor, gjuhësor dhe etnik, të cilët ishin të njëjtë për tërë popullsinë e provincave që përmendëm dhe që rrjedhimisht morën të njëjtin emër Arbëri. (Për spjegime më të hollësishme shih. Çabej, E., Studime etimologjike, II, III; Demiraj, Sh., 213 – 228; Xhufi, P., 7 – 21).



* * *

Tërësia e të dhënave gjuhësore e arkeologjike dhe interpretimi historik tyre të çon në konkluzionin se teza e autoktonisë së shqiptarëve lidhet drejt për drejt me burimin ilir. Shqiptarët e sotëm banojnë në një truall i cili në kohën e tejlashtë ka qenë banuar nga një popullsi paleoindoevropiane, në kohën historike (antike) ka qenë banuar nga ilirët dhe në kohën e mesjetës së hershme nga pasardhësit e tyre - arbërit.

Kjo është një sintezë e zhvillimit historik të banorëve të vendit tonë, mbështetur në studimet e gjuhëtarëve, të historianëve, të arkeologëve antropologëve, etj. Por është edhe një e vërtetë tjetër: fakti që populli shqiptar gjendet në këto troje,duke ruajtur brez pas brezi, në shekuj, gjuhën dhe kulturën e tij, dëshmon qënien e tij si një

popull i lashtë. Ai ka dhënë e ka marrë me popujt e kulturat fqinje, por përherë ruajti identitetin e tij.

[Laberia]

Pasqyrë kronologjike e përdorimit të emrave

Parailirë-ilirë-arbër-shqiptarë





Parailirë (Pellazgë?) -Koha e bakrit, mijëvjeçari i tretë dhe koha e bronzit të hershëm, mijëvjeçari i dytë - mesi i mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë.



Paleolirë -Koha e bronzit të vonë, shek. XIV-XI p.e.sonë.



Ilirë -Koha e hekurit, shek.XI-V p.e.sonë. Periudha e qytet-shtetit ilir, shek. V-II p.e.sonë, periudha e pushtimit romak, shek.II p.e.sonë -III e.sonë. Koha e antikitetit të vonë, shek. IV-VI e.sonë.



Arbër -Koha e mesjetës së hershme, shek. VII - XIII.



Shqiptarë -Koha e mesjetës së mesme e vazhdim.

[Laberia]

BIBLIOGRAFIA





Anamali, S., Lidhjet e kulturës së hershme mesjetare shqiptare me kulturat fqinje, “Studime historike”, 1965, 2.

Anamali, S., Mbi kulturën e hershme shqiptare, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë, 1969, fq. 185 – 201, “Studime historike”, 1969, 2.

Anamali, S., Nga ilirët tek arbërit, “Iliria”, V, 1976

Anamali, S., Nga ilirët tek arbërit, “Studime historike”, 1973, 3.

Anamali, S., Problemi i kulturës së hershme mesjetare shqiptare në dritën e zbulimeve të reja arkeologjike, “Studime historike”, 1967, 2.

Anamali, S., Problemi ilir dhe i gjenezës së shqiptarëve në dritën e kërkimeve arkeologjike shqiptare, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë , 1969.

Anamali, S., Vazhdimësia e kulturës ilire në kulturën e hershme mesjetare shqiptare, “Konferenca e Parë e Studimeve Albanologjike”, Tiranë, 1965.

Anamali, S., Korkuti,M Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve në dritën e kërkimeve arkeologjike shqiptare, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë, 1969.

Barić, H. Albanorumänische Studien I, 1919.

Benac, A., O identifikaciji iliriskog etnosa, “Godisnjak” XI, Center za balkanoloska ispitivanja, Sarajevo, 1973.

Benac, A., Prediliri, protoiliri i prailiri, “Simpozijum”, Sarajevo, 1964.

Bodinaku, N., Kultura e varrezës së hershme mesjetare shqiptare në luginën e sipërme të Vjosës të Përmetit, “Iliria”, 1983, 1.

Bonfante, G., Gli elementi illirici nella mitologia greca, “Archivo glottologica Italiano”, Firenze, 1968, LIII, f. 102- 103.

Buda, A., Ilirët e Jugut si problem i historiografisë, “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, vëll. 1.

Budimir, M., Iliri i prailiri, “Vjesnik”, 1950 – 51, LIII, Split, 1952.

Budimir, M., Ilirski problem i leksicka grupa teuta. “Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatimsku”, LV, 1953.

Bulle, H., Ausgrabungen bei Aphiona auf Korfu, “Mitheilungen Deutschen Arch. Inst.”, Athenische Abteileng 59, 1934.

Caratelli, G. P.Prime fasi della colonizzazione greca in Italia, “Atti del I Convegno di Studi sulla Magna Grecia”, 1961.

Ceka, H., Të cilës kohë janë varret e Komanit, “Buletini i Institutit të Shkencave”, 1949, 2.

Ceka,N., Vështrim mbi zhvillimin e jetës qytetare tek ilirët e jugut, “Iliria”,1985,2.

Çabej, E., Mbishktime unazash të Shqipërisë Veriore, “Buletin i shkencave shoqërore”, 1957, 2.

Çabej, E., Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, Tiranë 1960.

Çabej, E., Ilirishtja e shqipja, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë, 1969.

Çabej, E. Problemi i vendit të formimit të gjuhës shqipe, “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, II

Degrand, A., Souvenirs de la Haute Albanie, Paris, 1901.

Demiraj, Sh., Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë 1988.

Demiri, Sh., Arkeologjia dhe autoktoniteti i Illyro-shqiptarëve, “Illyria” 1935, nr. 36; 1936, nr. 37.

Doda, N., Varreza arbërore e Prosekut (Mirditë), “Iliria”, 1989, 1.

Domi, M., Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime e paralelizma, “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, II.

Domi, M., Diskutim për referatin e E. Çabejt “Ilirishtja dhe shqipja”, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë 1969.

Dhima, A., Antropologjia etnike dhe problemi i origjinës së popullit tonë, “Shkenca dhe jeta”, 5, 1976.

Dhima, A., Materiale skeletike nga tuma e Piskovës (Përmet), “Iliria” 1, 1981.

Euagri Historia ecclesiastica.

Fresher, K., Les albanais et byzance aux Vie – Xie siècles, “Oi alvanoi sto mesaiona”, Athina, 1998.

Garasanin, M., Ilirët dhe prejardhja e tyre, “Përparimi”, Prishtinë 1, 1955.

Gavela, B., O arhaeloskom identifikovanju iliriskog etnosa, “Materjali VIII Simp. Praistor, sek. arh. društ, Jugoslavija”, Beograd, 1971.

Gavela, B., O iliriskom substratu na Balkanu, “Godišnjak”, Sarajevo III, 1965.

Gavela, B., Sur les premiers Illyres dans le domaine Balkano – Danubien, “Bericht über don V Inter. Kong. F. V”; Frühg, Hamburg, 1961.

Georgiev, V. I. Ilirët dhe fqinjët e tyre, “Kuvendi I i Stuimeve Ilire”, Tiranë, 1974, I

Gjergji, A., Elemente të përbashkëta të veshjes së viseve të ndryshme ilire dhe vazhdimësia e tyre në veshjet tona popullore, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë 1969.

Gjinari, J., Mbi vazhdimësinë e ilirishtes në gjuhën shqipe, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë, 1969.

Hahn, J. G., Albabesiche Studien, Jena 1854, vëll. I.

Hehn, F., Vorgeschichtliche Welt, “F. G. Cotta’ sche Buchhandlung”, Nachf., Stuttgart, 1962.

Herodoti Historiae

Hieroclis Synecdemus, Teubner, Leipzig 1893.

Historia e popullit shqiptar, Tiranë 2002, vëll. I.

Historia e Shqipërisë, Tiranë 1959, vëll. I.

Ilirët dhe Iliria tek autorët antik, Tiranë, 2002.

Islami, S., Ceka, H. Zbulime të kulturës ilire në luginën e

Prendi,F., Anamali,S., Matit, “Buletini i shkencave shoqërore” 1, 1955.

Islami, S., Ceka, H., Të dhëna të reja mbi lashtësinë ilire në territorin e Shqipërisë, “Konferenca I e Studimeve Albanologjike”, Tiranë 1965.

Istoria Bollgarii, Moskva, 1954, vëll. 1.

Jokli, N., Reallexikon der Vorgeschiechte I, 1924.

Kanaculi, Dh., Maqedonia perëndimore gjatë kohëve të lashta (leksion), Selanik, 1958.

Katičić, R., Antroponime ilire dhe problemi i etnogjenezës së shqiptarëve, “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, I.

Konda, S., Shqiptarët dhe problemi pellzagjik, Tiranë, 1964.

Korkuti, M., Mbi disa probleme lidhur me etnogjenezën e ilirëve, “Iliria”, 1982, 1

Korkuti, M., Neolitikum und Chalkolithikum in Albanien, Mainz, 1995.

Korkuti, M., Probleme otno-kulturore të epokës së eneolitit në Shqipëri, “Iliria” 15/2, 1985, 43 – 82.

Korkuti, M., Rreth formimit të etnosit ilir. “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë 1974, vëll. I.

Korkuti. M, Andrea, Zh. Stacioni i neolitit të mesëm në Cakran të Fierit, “Iliria” 3, 1974, 45 – 101.

Kossina, E., Manus, 4, 1912.

Krahe, H., Sprache und Varzeit, Heidelberg, 1954.

Kretschmer, P., Ditunija gjuhore indogjermane, Tiranë

Kretschmer, P., Festlsft Lampros, Athen, 1935.

Lochner – Hüttenbach, Die Palasger, Wien 1960.

Maiani, Z., La fin du “mystère” étrusque, Paris, 1970.

Mansaku, S., Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, “Studime filollogjike”, 1982, 3.

Mayer, A., Die Sprache der alten Illyrier, Bvidw I, Wine 1957.

Mommsen, Th., Das Weltresch der Caesaren, Wien – Leipzig, 1938 (ribotim)

Nilcken, U., Griechische Geschichte, München, 1960.

Ognenova, Lj., “Iliriiskijat” nadpis at severna Albanija, “Isledovanija veçest na akad. D. Deçev”, Sofia, 1958.

Patch, C., Thrakischen Spuren an der Adria, “Jahreshefte Des österreicheschen Archäologischen Institutes in Wine X”, Wine 1907.

Pittioni, R., Die Urnen ferdelkultur und ilire Bedentung für die Europäische Geschichte, “Celtische Philologie” XX, XXI, 1, Urgeschichte des osterr, Raumes Wine 1954.

Prendi, F., La civilation préhistorique de Maliq, “Studia Albanica” 3/1, 1966.


Prendi, F., Neoliti dhe eneoliti në Shqipëri, “Iliria” 6, 1976.


Prendi, F., Vështrim mbi kulturat neolitike dhe të epokës së bronzit në Shqipëri, “Studime historike”, 4, 1979.

Prendi, F., Aliu, S., Vendbanimi neolitik në fshatin Kamnik të rrethit të Kolonjës, “Iliria” 1, 1971.


Prendi, F., Diskutim rreth kumtesës së S. Islamit e H. Cekës: Të dhëna të reja mbi lashtësinë ilire në Shqipëri, “Konferenca I e Studimeve Albanologjike”, Tiranë, 1965.

Prendi, F., Tumat në fushën e fshatit Vajzë, “Buletin për shkencat shoqërore”, 1957, 2.

Ptolemeu Geographia, III.

Ptolemeu Geographia, V.

Reche, O., Illyrier, Anthropologie, ne Eberts Reablexicion, III, nr. 18, 6, 1926.

Reinach, S., Une nécropole en Albanie, “L’Antropologie”, Paris 1901.

Russu, J. I., Iliri, Bucuresti, 1969.

Schütt, C., Untersuchungen zur Geschichte der alten Illyrier, Breslau, 1910.

Schramm,G., Anfange Des Albanischen Christentums, Freiburg 1994.

Vinski, Z., Nausnice zvjezdolikog tipa u arheoloskom muzeja u Zagrebus posebnom obzirom na nosioce srebnog nakita Cadovica, “Starohrvatskoj Prosvati” III, ser. II, 1952.

Weigand, G., Balkanarchiv III, 1927.

Xhufi, P., Vëzhgime mbi emrin Shqipëri dhe shqiptar në mesjetë, “Studime Historike”, Tiranë, 2001, 2 – 4.

[Laberia]

ILUSTRIMET



1. Përhapja e fiseve ilire në mijëvjeçarin e parë p.e.sonë.

2. Territori i Ilirisë në shek. I – III të e. sonë.

3. Vendbanime dhe nekropole prehistorike të gërmuara.

4. Qytete dhe qyteza të kohës antike.

5. Kështjella dhe vendbanime të antikitetit të vonë.

6. Qyteza, kala dhe varreza të mesjetës së hershme.

7. Vendbanimi neolitik i Kolshit.

8. Vendbanimi neolitik i Dunavecit.

9. Vendbanimi palafit i Maliqit.

10. Vendbanimi shpellor i Nezirit.

11. Podgorie. Enë e pikturuar e neolitit të hershëm.

12. Dunavec. Riton, enë kulti e neolitit të mesëm.

13. Maliq. Enë me shkëlqim të zi e periudhës eneolitike.

14. Maliq. Enë e zbukuruar me kanelyra e periudhës eneolitike.

15. Kamnik. Enë antropomorfe e pikturuar e neolitit të vonë.

16. Kamnik. Enë e pikturuar e neolitit të vonë.

17. Podgorie. Figurë balte antropomorfe e neolitit të mesëm.

18. Dunavec. Figurë balte antropomorfe e neolitit të mesëm.

19. Dunavec. Figurë balte antropomorfe e neolitit të mesëm

20. Shtoj. Figurë balte në formë violine e bronzit të hershëm

21. Maliq. Rrotulla dhe pintadera balte të periudhës eneolitike.

22. Maliq. Sopata guri të latuara të periudhës eneolitike.

23. Shpata dhe thikë bronzi, të importuara nga Mikena të periudhës së bornzit të vonë.

24. Shtoj. Enë dyvegjake me incizim e bronzit të hershëm.

25. Torovicë (Lezhë). Depo me sopata bronzi të shek. XI – X p.e.sonë.

26. Tren. Pamje e shkëmbit me pikturën e Trenit.

27. Tren. Piktura shkëmbore e Trenit e fillimit të kohës së hekurit.

28. Kuç i Zi. Varëse bronzi antropomorfe e shek. VI p.e. sonë.

29. Kënetë. Pamje e një tume pas gërmimit.

30. Barç. Enë dyvegjake e pikturuar, shek X, p.e.sonë.

31. Barç. Enë me katër vegje, e pikturuar, shek. X – IX p.e.sonë.

32. Pazhok. Enë me dy vegje, me kanelyra, shek. XII p.e.sonë.

33. Barç. Enë me një vegje të lartë, me incizim, shek XI – X p.e.sonë.

34. Piskovë. Enë njëvegjake me grykë oblike, shek. XI – X p.e.sonë.

35. Barç. Enë e pikturuar, e importuar, shek X – IX p.e.sonë.

36. Apoloni. Pamje e qendrës së qytetit.

37. Bylis. Pamje e teatrit antik.

38. Antigone. Pamje e një banese monumentale.

39. Lisi. Pamje e mureve rrethuese dhe e qytetit të poshtëm.

40. Zgërthesh (Albanopoli). Pamje e murit rrethues me kulla.

41. Bylis. Pamje e shëtitores dhe e një porte në murin rrethues.

42. Amantie. Pamje e stadiumit, shek. III p.e.sonë.

43. Selca e Poshtme. Pamje e varrit monumental.

44. Bylis. Pamje e bazilikës C.

45. Berat. Pamje e një porte mesjetare.

46. Koman. Pamje e varrezës pas gërmimit.

47. Tiranë (muze). Gure varri, në reliev, dy farkëtarë, shek. III – IV e.sonë.

48. Koman. Unaza bronzi me mbishkrim.

49. Lin. Pamje e bazilikës dhe e mozaikëve, shek. VI e. sonë.

50. Krujë. Fibula bronzi me këmbë të përthyer, shek. VII – VIII e.sonë.

51. Arapaj. Fragment mozaiku, shek. V – VII e.sonë.

52. Durrës. Mozaiku mural në kapelën e amfiteatrit, shek. VI – IX e.sonë.

53. Rapckë. Pamje e tumës pas gërmimit.

54. Krujë. Enë balte, shek. VII – VIII e.sonë.

55. Krujë. Enë balte me pikturim, shek. VII – VIII e.sonë.

56. Rapckë. Kanë balte me pikturim, shek. VII – VIII e.sonë.

57. Piskovë. Kotruve balte me pikturim, shek. VII – VIII e.sonë.

58. Pema e gjuhëve indoevropiane.

[Laberia]

Chapter 1
The Pre-Illyrians



Introduction. The problems of the origins of the Albanian people are one of the questions of history that has drawn the attention of numerous foreign and Albanian scholars. All these questions could be grouped in the trinomial of pre-Illyrians-Illyrians-Arber. They are part and parcel of the history of the Albanian people and each of them could be treated separately from the other. In this short history, we thought of representing them together in the historical subsequence of their continuity because it helps the full understanding of the antiquity of a people, which lived in the western part of the Balkan Peninsula since the ancient times and the early middle Ages.

As an archaeologist specialized in the field of prehistory, I have tried to put to work the archaeological material discovered in Albania to explain these problems and observe them in relationship with the cultures and civilisations of other countries. I have also tried to use and compare the results of archaeology with those of ancient history, language, anthropology, ethnology and other auxiliary sciences.

The publication of this book is the result of many years of study. The problems of the Illyrians and pre-Illyrians’ ethno-genesis have always been the focus of research activity in order “to read” the archaeological sources and throw light on the historical periods which we have no written records about. In the first Assembly of Illyrian Studies held in Tirana in 1972, I presented the paper “On the Formation of the Illyrian Ethnos”, in 1982 I published the article “On Some Problems of the Ethno-Genesis of the Illyrians” and at the Second Assembly of Illyrian Studies, held in Tirana in 1985, I delivered the report “Ethno-Cultural Problems of the Eneolith Epoch in Albania”.

The Historical Context: The intensive 40-year-long search into the cultures of the neolith and the eneolith in Albania have identified representative cultures, their characteristics, the social-economic level as well as their peculiarities of development from one period to the other.

The interpretation of the qualitative changes that took place during the neolith civilisation, and especially the eneolith, produced the view that in addition to the creation of broad cultural and cult communities the first step towards the formation of a big ethnic and linguistic community was made.

On the Ethnic Derivation of Eneolith inhabitants. A formulation of the views of the scholars on the relationship between culture and ethnos in the prehistoric times expresses the idea that in the Neolith and Bronze ages the degree of matching between culture and ethnos is almost complete and a common cultural group also means a common ethnic group.

Continuing treatment of the issues of the arch-ancient inhabitants provides a picture of the process of the Indo-Europeanising of the Balkan Peninsula. Judging on the basis of the archaeological material discovered in Albania, we think that in the course of the Neolith, Eneolith and Bronze epochs the Indo-Europeanising process should not be seen as the result of a single settlement but as a long development process which saw the autochthonous eneolith cultures and their carriers intertwine with the contemporary Balkan bearers and cultures. The process of the Indo-Europeanization of the Western Balkans, whose beginnings date as far back as the eNeolith epoch, developed during this process of cultural and ethnic assimilation and de-assimilation, a visible social and economic transformation as well as the contacts and gradual population movements.

[Laberia]

Chapter II The Illyrians



The Historical Context. The written ancient sources tell us the Illyrians, which were one of the biggest people of the peninsula, inhabited the western part of the Balkans in olden times. The northern border of the Illyrians extended up to the branches of the Danube, the Sava and the Drava. To the south, including the territory of pre-historical Epirus, it ran up to the Bay of Ambrakia (Preveza). The Morava and the Vardar rivers were its natural borders to the east and the coasts of the Adriatic and Ionian Seas were its western boundaries.

The geographical closeness of Illyria to the two greatest ancient civilisations, the Hellenic and the Roman, and its later inclusion in the early Byzantine culture played a primary role in the economic and social development and, consequently, the political growth as well.

During the V-IV Centuries of our era, the Illyrian state, which was a monarchy ruled by the representatives of the slave-owning aristocracy, was completely formed. We know only fragments of the political history of the Illyrian state from the ancient written sources, which speak of the relations and wars with the neighbouring countries (Macedonia, the State of Epirus) and the wars against Rome.

The Illyrians’ Origin. The question of the origin of the Illyrians and the historical process of their formation continues to be one of the fundamental problems of the ancient history of the Albanians and at the same time a problem for the Balkan prehistory because its solution is related to the origin of the other ancient peoples of the Balkans. Linguists, historians, archaeologists, anthropologists and ethnographers have been treating this subjects in their research and studies from one period to the other, bringing its solution ever more closer.

Two fundamental theses have been crystallized in the course of the solution of Illyrian ethno-genesis issue. According to the first thesis, the older thesis, the Illyrians were a population, which came from the north at a relatively later time. The other thesis holds that the Illyrians and their culture are a product of an internal autochthonous development, which happened in the course of the second and first millennium B.C. in the western part of the Balkan Peninsula.

Historians, archaeologists, linguists and others scholars have expressed their opinions on the origin of the Illyrians. They say that the Illyrians were known as new arrivals in the territory when they were identified in the historical time. The ideas of the supporters of the northern thesis contradict each or offer very little collectively when it comes to pinpointing the earliest territories which they came from as well as the time of their arrival.

The scholars who have backed the view of the autochthonous formation of the Illyrians are numerous. Since the middle of the XX Century, J. G. Hahn has laid out the thesis that the Albanians are the successors of the Illyrians and the latter descended from the Pellasgians. The thesis expressed the autochthony and antiquity of the Illyrian population was also embraced and supported by the studies of numerous foreign Albanologists during the second half of the XX Century.

Albania’s historiography following World War Two devoted special attention to the study of the origin of the Illyrians. Archaeology led the way thanks to important discoveries of the culture of the Bronze and Iron Ages. The archaeological material found in the tombs of Mat (Middle Albania), Pazhok (Central Abania), Vajza (South-Western Albania), Dropulli (Southern Albania) proved that the Illyrians were not only the carriers of the Iron Age culture in the territory of Albania but also they had lived in the same territory even in the Bronze Age.

The Archaeological Basis of the Illyrians Autochthony. To solve problems as complex as this one, it is necessary to coordinate the conclusions of the archaeological, anthropological, linguistic, ethnographic and historical data. This feat is difficult to achieve either because of the insufficiency of the factual material from one field of study or the other or the various concepts existing between the scholars of those fields about the importance or the value of the sources of this or that field. Some foreign linguists think that archaeological data can in no way provide sufficient historical data to study the ethno-genesis process of a people and that allegedly they cannot bear testimony to their ethnic community. On the other hand, the archaeologists come to the defence of their own sources and would dismiss as unfounded all the theses the linguists have been building for the prehistory epoch without written sources.

In the current status of scholarly study, archaeology has shown and continues to show its priority in examining the ethnic issues of the prehistory epoch both in comparison to linguistics, which we can say has lagged behind due to its poor and limited data, as well as anthropology, which has not yet developed sufficiently, partly due to the lack of skeletons from the pre-history period.

When one takes up the issue of the origin of the Illyrians, the first problem, which needs solving, is the cultural continuity from the early bronze period to the middle and later to the late bronze and iron epoch.

Let us consider as solved (and to a certain extent it is) the problem of the cultural continuity during the Bronze and Iron Age in the western territory of the Balkan Peninsula in the lands where the proper Illyrians had spread. But is this fact sufficient, or this preliminary conclusion on this problem? Is it necessary to prove the cultural continuity since the beginnings of the Bronze Age and say that the process of the creation of the Illyrian ethnos starts there?

The continuity of living in a definite territory constitutes one of the basic premises for the formation and consolidation of a culture, an ethnos or a language. As a consequence, the study of the cultural continuity constitutes the first condition and the key support in treating the problem of the ethno-genesis of the Illyrians. However, we think that concentrating only on the proof supplied in the favour of the cultural continuity means to be looking in a narrow and insufficient manner at the long and complicated process of the formation of the Illyrian ethnos.

In the Albanian archaeological literature, enough data has been offered to prove the uninterrupted cultural continuity in the land of our country since the early Bronze Age. This has served to back up the view that the Illyrian ethno-genesis starts here. According to this view, the beginnings of the autochthony coincide with the beginning of the ethnos. Closely related to this conclusion, the link between autochthony and the formation of the ethnos is the first issue that comes up for discussion.

The formation of the Illyrian ethnos could not be understood without autochthony and the fact that they develop parallel to each other but their starting points do not coincide in time. Autochthony has been in existence for a longer stretch of time whereas the true Illyrian ethnos was formed on the basis of autochthony only after it has been existing for a long time.

In addition to the study of the cultural continuity, a special attention should be devoted to the knowledge and study of the socio-economic premises that led to the birth and development of the Illyrian ethnos.

Interpreting the data we have accumulated for the bronze period, we have expressed the idea that in the middle Bronze Age we notice a visible economic and social development, a qualitative new epoch that objectively led to the birth of the Illyrian ethnos.



* * *



Treating the Illyrian ethno-genesis as well as the Albanian genesis as a very long historical process of about 1,000 years is a question that has a principled importance in solving these issues. The Illyrian ethno-genesis has developed in the course of various developmental stages, which, despite being different from each other, are part of a single process.

The features of the formation of the Illyrian ethnic individuality in a definite epoch have been conditioned first of all by the scale of economic and social development and have grown on the basis of the three main already known principles of differentiation, integration and assimilation. The differentiation process characterized the early period of the flourishing of the gender community when the development scale was low while the processes of integration, conception, assimilation and converging were especially characteristic of the period of the disintegration of the clan community and birth of the slave-owning society. In the territory of the Western Balkans, the process of differentiation has predominated the early bronze period. The cultures of this period, created as a consequence of the intertwining of the anase eneolith with the cultures brought by the concentrations of the Indo-European peoples, have in this phase of their formation a more general Balkan character and we cannot be looking for distinctive ethnic features in them. During the middle Bronze Age, the process of differentiation continued to deepen but at the same time the integration process kicked in. These processes, which were conditioned by the relative autochthony and a series of progressive steps in some areas of the economy, as we have stated above, led to the birth of the Illyrian ethnos.

In the late Bronze Age, the process of the union of smaller communities into bigger communities and, as a consequence, a broader Illyrian community with common cultural, cult and linguistic features was formed at the end of the Bronze Age.

The process of assimilation started to play a bigger role and assume priority during the Iron Age in the XI-V Centuries B.C. as a result of the higher economic and social development of the Illyrian territory. Thus, during the Iron Age, on the basis of autochthony, the Illyrians developed and consolidated their culture and language, which were finally getting crystallized. This epoch marks the stage of the biggest and most general cultural and ethnic flourishing of the Illyrians in the Iron Age when they occupied the whole western part of the Balkan peninsula, having the Greeks to the south, the Thracians to the east. They became one of the greatest peoples of the Balkans.

[Laberia]

Chapter III The Arbers



1. The Historical Context of Illyria at the End of the First Millennium B.C. and the Beginning of the First Millennium A.D.



In the III-I Centuries B.C., South Illyria did not differ much from its southern and eastern neighbour’s economic and cultural development as well as political organisation. The ancient manufacturing crafts had spread to almost all the southern Illyrian regions. The ancient Greek and Roman authors tell us about the dynamic urban life in the numerous Illyrian cities they describe when writing about the political events of the time. The picture they described becomes ever more complete from the material and testimonies the archaeologist’s pickaxe has brought to light.

The growth and the strengthening of the Illyrian state ran counter to the Roman interests in the Balkans and the two powers clashed in the period starting from the year 250 up to the year 168 B.C. The Romans got to know from close-up the geography and the economic and human resources of South Illyria during the three wars they waged against each other. They found a developed country in which the ancient way of manufacturing dominated not only the cities and towns but also the inhabited centres deep in the hinterland. The material and spiritual culture bore all the characteristics of the Mediterranean Hellenistic culture.

The archaeological materials discovered in the ruins of Illyrian cities such as Bylis, Nikaia (Klosi), Margellici, Dimale, Amantia, Lower Selca, Albanopolis, Lis and Skodra shows that despite the new political situation created following the third Illyrian-Roman war in the year 146 B.C. when a part of Illyria was included in the province of Macedonia, its general view had not suffered qualitative changes.

The first Centuries of our era are characterized by the penetration and stability of the Roman culture in the whole Balkans, which led to the economic and cultural development of South Illyria. The Roman colonisation exercised a great influence on the local Illyrian population, first of all in the cities but also in the rural areas. The elements of the Roman civilisation made headway also into the interior of the Illyrian territories.

When the Roman Empire split into the Eastern Empire and the Western Empire in 395 A.D., the South Illyrians were included in the Eastern Empire or, as it was called, the Byzantine Empire. Albanian archaeology has brought to light facts and data which have helped create a better picture of the situation in the territory of the province of Prevalitania, the New Epirus and the Old Epirus, which were included in the territory of present-day Albania.

Watching the data pertaining to this period (IV-VI Centuries of our era), we clearly see that there are no testimonies showing that life was interrupted but there is a cultural continuity. Some of the facts backing such continuity are the cities themselves, the towns and the Illyrian castles that continued to be inhabited without interruption (Skodra, Lisi, Dyrrah, Bylis, Kanina, Onhezmi, Buthrotus, Berat, Pogradeci, Symiza in Korce).

In the late antiquity period and the rule of Justinian, there developed a widespread creative activity in the field of monumental church constructions, which can be seen in their architecture, their mosaics and the decorative and architectonic structure.

During Justinian’s rule in the VI Century A.D., South Illyria, the present-day territory of Albania, experienced a revival of the ancient tradition, a fact that is proved to us by the written sources and the archaeological discoveries.

In the course of the VII and VIII Centuries A.D., the population living in the Albanian territories was organized into rural and urban communities. The free villages were the dominating feature of the village community but the elements of the old social relationships were also present.



The Albanian Language-The Foundation of the Autochthonous Thesis of the Albanians

The Albanian language has been and remains one of the primary indicators in the formation and naturally the definition of the ethnic character of the people. Consequently, language data constitute the foundation of the thesis of the autochthony of the Albanians even in determining the origin of the Arber and early Albanians. It is not a coincidence that the first scholars dealing with the origins of the Arbers were linguists. In the 19th Century and up to the eve of World War Two, the opinion of linguists predominated the solution of this problem.

A complete representation of the views of the linguists on the origin of the Albanian language is beyond the limits of this paper and our possibilities but we shall dwell only on some of the main views of various scholars. Compared with the data from other sciences, they strongly support the thesis supporting the autochthony of the Albanian people.

While trying to solve the problem of the origin of the Albanian language, scholars have encountered two main objective difficulties.

First, a comparison between Illyrian and Albanian shows that only Albanian has been recognized as a written language; consequently, we lack sufficient data about the vocabulary, grammatical structure and phonetics of Illyrian.

Second, even the first written document of Albanian, the Baptizing Formula dating in the year 1642, which is a short Albanian sentence in the middle of a Latin writing, belongs to a much later date compared to the one when Illyrian was spoken for the last time.

In addition to the difficulties we mentioned, we cannot help from highlighting the historical fact of primary importance; Albanian is spoken nowadays in the territory that was inhabited by the proper Illyrians in the ancient times and where Illyrian and one of its dialects were spoken. This is a fact of primary importance that scholars who have proved the Illyrian origin of the Albanian language have been starting from in laying out their arguments and proof.

The well-known Albanian linguist Eqerem Cabej has backed and proved in the most complete way the thesis that Albanian is the daughter of Illyrian in his works “Introduction to the History of Albanian Language”, “The Historical Phonetics of Albanian”, “Etymological Studies of Albanian” and many other articles and papers. To back his conclusion, the author analyses the linguistic facts we have inherited from the Illyrian and compares them with elements from the Albanian language in a rigorously scientific way. A huge number of other linguists, both Albanian and foreign, have brought facts and convincing proof for the maternity link between Illyrian and Albanian.



THE KOMAN CULTURE – A TESTIMONY OF THE ILLYRIAN ARBER CONTINUITY



Features of the Koman (Arber) Culture. Archaeological research was given a priority and was considered as one of the primary possibilities to throw light on the early Albanian Middle Ages due to the lack of written sources about that period. In the course of the last 40 years of the XX Century, a rich and variegated archaeological material was discovered thanks to the systematic research and excavations in the cemeteries of the early medieval cities and towns. It helped clarify the most important issues of the early middle Ages and the Koman culture became a reference point for many problems. It became the cornerstone of the thesis backing the autochthony of the Albanians.

The scholars were faced with the problems of determining the components of the material Koman culture, the dating of the cemetery and the ethnic line of the bearers of the Koman culture.

The highlighting of these two fundamental problem of the Koman culture was carried out thanks to the year-long systematic research and studies by Albanian archaeologists in the cemetery of the medieval castle of Kruja, the Dalmaca castle, the Bukli cemetery (Mirdita region), Shurdhah (Shkodra region), Lezhe, Prosek (in the Mirdita region) and a checking excavation in the Koman graveyard. The degree of knowledge about the early Albanian medieval culture became expanded thanks to the discoveries in some tomb burial grounds of south and southeastern Albania in Dukat (Vlore region), Prodan and Rehove (Kolonje region), in Rapcke and Piskove (Permeti region) and in Patos (the Fier region).

A new direction and a new broader focus in the study of the culture of the late antiquity and early Middle Ages began with the research in some townships and castles as well as numerous cult monuments belonging to these periods in the castle of Pogradec, Shurdhah, Berat, Kanina, in Gradishta of Symiza (Korce region), in the city of Onhezmi (Sarande), in the castle of Shkoder, in the cities of Durres and Vlore.

The 40-year-old archaeological research has identified the Koman culture in 28 big and small cemeteries and numerous chance findings. Their geographical extension is very wide, ranging from Shkoder Lake in the north, the valley in the middle of the two Drin Rivers and reaches south as far as Durres. To the southeast, it lay around Lake Ohrid. The cumulative discoveries made in the early medieval cemeteries of Kolonja, Permet, Dukat, Patos create an entirety, a very complete picture of the cultural development of the territory of our country during the early middle Ages.

The full and total familiarity with the archaeological material discovered in the Arber graves has led the Albanian scholars to the conclusion that the material and spiritual culture discovered in these graves creates wholeness and as a result it is connected to only one local population.



The Koman Culture Carriers. Since 100 years ago when the Koman culture was discovered, numerous scholars have been dealing with its historical and ethnic interpretation and have expressed the most diverse opinions. One of the key issues dividing the scholars who have expressed very diverse views revolves around the carriers of the Koman culture. Different scholars have considered as carriers of the Koman culture the Pelasgis, the Suevians, the Romanised Illyrians, the Avars and the Slavs.

The archaeological discoveries and the studies on Albanian medieval culture helped create an entirely new and complete situation to help understand the geographical expansion of the Arber culture, the definition of the cultural features, its dating, the historical context of its birth and development and as a consequence the identification of the origin of such culture. The carriers of the Koman culture were an ethnos, an autochthonous local population derived from the Illyrians, which features in the later writings with the names of Albans, Arbanite, and Arber. This name is identical to the name Albans that Ptolemy mentions when speaking about the population living in the interior of Durres. The local population, the successor to the Illyrians, in the early middle Ages, gradually became ever more important, giving its name to the region and later on to the whole country.

We should consider the process of the birth and formation of the Arber culture and its carriers as an historical development that several basic components contributed to. Interacting with and upon each other, these components helped create a culture with a new physiognomy and features under the circumstances of the passage from Late Antiquity to the Early Middle Ages. The new culture earned a new name for itself – the Arber culture.

The components that took part in the creation of the Arber culture were:

- The autochthonous Illyrian component, or the Illyrian legacy

- The component of the provincial Roman culture and late antiquity

- The component of the early Byzantine culture



The Illyrian Legacy It is necessary to watch the typological evolution of the objects of Illyrian origin and the changes they have gone through from time to time. Among them, one of the most characteristic objects that has attracted the attention of the scholars is the fibula with bent-over legs. The wire bracelets with a round cut that are closed by two spiral-like buds, the small circles formed of twisted wire speak of the continuity of tradition in the preparation of decoration objects. The origin of the latter objects should be sought in the circles found in the graves of the first centuries of our era.

One of the elements of the Illyrian tradition, which needs to be mentioned, is one aspect of the spiritual world, the cult to the dead and the cult of the burial, an area where the indicators of the traditional character are very sensitive.

The elements of the Illyrian culture that came to the Arber culture through the centuries bear testimony to the continuity to the fact that the same population inhabited our territory.



The Roman Legacy The inclusion of Illyria in the Roman Empire strongly influenced the penetration of a series of elements in the culture of the local inhabitants. In the first centuries of our era, the products of the Roman craftsmen flooded the market thanks to the economic and administrative strengthening of the Empire.

When the provinces became more powerful in the III-VI Centuries A.D., the local element revived and strengthened and this trend became more clear and active in the course of Late Antiquity in the IV-VI Centuries A.D.



The Byzantine Culture Component The third component of the Arber culture, the Byzantine one, comes as the natural historical consequence of the inclusion of the country under the umbrella of the Byzantine administration and culture. Durres was an open port that connected the Adriatic to Constantinople and as such it became an important flourishing centre of the Byzantine culture in the middle of the Arber culture territory as it helped spread the best products of the time. We could cite as an example a group of decorations, especially earpieces that were produced under the influence of or were copies of the Byzantine models. The Byzantine models gave a possibility to the craftsmen of the Arber regions to work special and beautiful forms of earpieces in mostly silver and bronze, which little by little became property of the Arber population of the territory along which the Koman culture spread.

The presence of the Byzantine decorations imported by the locals or the products realized copying the Byzantine models in the Arber culture shows that the best decorations of the Byzantine culture, the most advanced at the time, has spread among the Arbers.



Christianity as a Factor in the Formation of the Arbers Both branches of Christianity, Orthodoxy and Catholicism, have been known in Albania. Christianity began spreading in Illyria since the apostles’ times as an illegal religion but it was not until the first half of the IV Century that it was recognized as an official religion by the Roman state. In the territory of Illyria, the full conversion of the Paganism into Christianity was performed during the V-VI Century A.D.

Archaeological discoveries, such as the 50 Paleo-Christian churches discovered all over Albania, are very important to highlight the importance Christianity played in the Albanian lands during late antiquity and the early middle ages.

As a direct consequence of the dissemination of the Christian faith in the Illyrian lands, the early buildings of the Christian cult began in the IV Century in the province of Preval, whose centre was Shkoder, the province of New Epirus, whose centre was Dyrrah, and the province of Old Epirus, whose centre was at Nikopoje. Historical church records and administrative lists prove that the following archbishoprics were in existence in our country: Skodra, Lisus, Dyrrahu, Skampini, Apolonia, Aulona, Bylis, Amantia, Buthroti, Foinike, Anhiasmi (Saranda), Adrianopolis (Teqe e Melanit, Gjirokaster). As you can see by their geographical distribution, they cover the whole territory of Albania and are not only established in the main centres but also in the interior of the country.



The Historical Meaning of the Cultural Changes from the Late Antiquity to the Early Middle Ages The written sources mention the Illyrians for the last time in Christian history of Euagri (Euagr II, 18) when it talks about Byzantium’s war against the Avars in the year 584. The Byzantine chroniclers of the XI Century A.D. would continue since then to use the name Albanoi, Arbanitoi.

The two above-mentioned historical facts, too much detached from each other, two denominations of the same population in a span of four centuries show that the services and help of archaeology, linguistics and anthropology are urgently required to explain the huge leap from ILLYRIANS to ARBERS.

The Roman culture left too strong traces in Illyria but the most powerful influence was in the cults. The Illyrian deities were unified with those of the Roman pantheon. This is was first of all shown in the clothing of the local gods, who were given Roman attributes (interpretatio romana). However, the local gods continued to have an important role in the daily life of the local inhabitants. This is a significant indicator of the resistance of the locals to the Roman pantheon and consequently to Romanisation in general.

The strongest arguments testifying against Romanisation are the data coming from the Latin inscriptions.

The entirety of these linguistic and archaeological data has led the Albanian scholars to the conclusion that during Illyria’s occupation by Rome the Illyrians preserved many elements of their material and spiritual culture and as a consequence the local ethnic element was preserved.

Seen from the totality of changes, the makings and un-makings, the period of Late Antiquity was a decisive period in the history of South Albanians because it was the time when the converging process of the material and spiritual culture took place and it received the first impulses of another process, the process of the formation of the early Albanians—the Arbers.



The Relation of Arber Culture with the Avar-Slavic In the early Middle Ages, the Slavs moved on and gradually settled in the Balkans. As a consequence, the ethnic map of the Peninsula suffered changes. The mass arrivals of the Slavs did not take place in the same way and with the same intensity in the whole Balkans. The eastern regions, such as Thrace, and the northern ones were to suffer more invasions. The rivers Morava and Vardar were the main routes the Avars and Slavs used because they aimed to take Thessalonica farther east and Constantinople. The western regions were not affected by the big wave of the Avars and Slavs but they could not escape small groups of this wave, which happened to pass by.

The sources, which naturally are not complete for this period, do not make mention of inhabitants who have fled the western provinces and neither do they mention the names of Slavic clans established in those areas.

The dearth of facts from the written sources has been complemented in many aspects by the material archaeological resources of the Arberor culture, which we made known in the very beginning of this presentation about the Koman culture. They are a testimony of the unity of the Arber culture discovered in the whole territory of our country, its autochthonous character and consequently its Illyrian origin.

They also show that the process of the formation of the Arber population was not a closed process developed on the basis of conservatory elements in an isolated mountainous environment. On the contrary, the process of the formation of the early Albanians, the Arbers, took place over a wide territory that covered almost all the territory where South Illyria developed having at its basis a long tradition of many centuries.



The Southern Version of the Arber Culture. The discoveries made in the last decades of the XX Century in some Arber cemeteries of the early middle ages in the territory of South and South-Eastern Albania opened new and broader vistas to help scholars study the features of the Arber culture in those previously unknown territories. The highlighting of this new culture made possible its comparison with the better-known culture of Koman.

The data about this new culture come from the medieval graves discovered in the tombs of Prodan and Rehova (Kolonja region), Piskove and Rapcke (Permet region), Dukat (Vlore region), Patos (Fier region) and some separate graves in the region of Skrapar. The archaeological material discovered in those graves belongs to two time periods; the early middle ages, the VII-VIII Centuries and a later period, the IX-XI Centuries.



* * *



The totality of the linguistic and archaeological data and their historical interpretation leads to the conclusion that the thesis of the autochthony of the Albanians is directly connected to the Illyrian source. The present-day Albanians lived in an over-ancient territory, which has been inhabited by Paleo-Indo-European populations, was inhabited by the Illyrians in historical (ancient) times and by their successors the Arbers in the early Middle Ages.

I am offering you the most acceptable explanation scholars have made about the birth and use of the name Arber.

The national and medieval name of Arber and Arberi (Albani) has been inherited by the Illyrian. The historical sources, especially the works of the ancient authors, write about names of place, people and populations formed with the root arb (alb). These names are encountered chiefly in the territory of South and Central Illyria; arbaios – means for Arbers in an inscription of the III Century B.C. found in Finiq; the city of Arbon is mentioned by the historian Polibius in the II Century B.C.; the city of Albanopoli as well as the Albans one can run across in the works of Ptolemy, II Century B.C.; the population called abroi and the city of Arbon, with its inhabitants called arbonios and arbonites are mentioned by Stephen the Byzantine in the VI Century A.D.

Out of these data, fragmented as they are, the remark of Ptolemy that in the rear of Dyrrah there lived an Illyrian tribe by the name of Alban, arbanite, constitutes the basis of the dissemination and use of this name with a wider implication. During the VII-VIII Century A.D. and later, this population became ever more important. The local medieval population that had preserved its ancient name gave the name to the region, Arbanon, Arberi. Initially, it was the name of a definite territory limited in space. Later it spread even to the other inhabitants of the provinces, which shared the same characteristics with the people of arbanon, including Prevalitania, New Epirus, Old Epirus and Dardania. Arbanon was initially the name of a small territory, which kept growing until it became a general denomination. The generalisation of the name was favoured by numerous converging economic, cultural, linguistic and ethnic factors, which were the same for all the population of the provinces we mentioned and which consequently were called by the same name, Arberi.

This is a synthesis of the historical development of the inhabitants of our country based on the studies of the linguists, historians, archaeologists and anthropologists. But there is also another truth; the fact that the Albanian people lives in this territory, handing down from one generation to the other its language and culture shows that it is an ancient people. It has been giving and taking to the neighbouring peoples and cultures but it always preserved its own independence.

[Laberia]

Muzafer Korkuti
http://mkorkuti.tripod.com/sitebuildercontent/sitebuilderpictures/muzo320.jpg
Prof. Dr. Muzafer Korkuti ka lindur në Fterrë të Kurveleshit. Ka kryer studimet e larta më 1962 në Universitetin e Tiranës. Është specializuar si arkeolog në fushën e prehistorisë. Gjatë veprimtarisë së tij 43 vjeçare ka drejtuar gërmime në mbi 15 qendra pre dhe protohistorike.

Kariera

Ai ka botuar mbi 79 artikuj shkencor në revista shkencore brenda e jashtë vendit. Është bashkautor i teksteve universitare "Arkeologjia" 1972, 1985 dhe "Historia e Shqipërisë", "Les Illyriens", 1985 dhe "Historia e Popullit Shqiptar" 2003. Është autor i monografive: "Neolithichum und Chalkolithichum in Albanien", 1985 (Gjermani) dhe "Parailirët, ilirët, arbërit" (Histori e shkurtër), 2003. Është lektor i arkeologjisë, që nga 1968 në Universitetin e Tiranës dhe në vitet 1972-1975 në Universitetin e Prishtinës. Gjithashtu, ka dhënë leksione në Paris (Francë), Heidelberg e Munster (Gjermani), Romë, Pizë, Bari e Bolonjë (Itali), Sinsinati (SHBA) etj. Ka marrë pjesë me kumtesa e referate shkencore në disa dhjetëra simpoziume e kongrese ndërkombëtare. Është drejtor i Institutit të Arkeologjisë që nga 1998, kryeredaktor i revistës "Iliria", që nga viti 1971, dhe anëtar korrespondent i Institutit Arkeologjik Gjerman, që nga 1986.[1] [2] [3]

Është Kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë që nga shtatori 2013.

Botime

Parailirët, ilirët, arbërit : histori e shkurtër - 2003
Qytetërimi neolitik dhe eneolitik në Shqipëri - 2010

Current position



Prof. Dr. of Historic Sciences
Specialist of Prehistory and Prehistoric Archaeology of Albania
Director of the Albanian Institute of Archaeology of the Academy of Sciences

1967-1975 Director of the Department of Archaeology in the Institute of History

1982-1990 Director of the Albanian Institute of Archaeology of the Academy of Sciences

1998-2006 Director of the Albanian Institute of Archaeology of the Academy of Sciences

Editor in chief of “ILIRIA”, Review published by the Institute of Archaeology (last volume XXXI, ILIRIA, 1-2, 2003-2004).
Chief Editor of the first number of the review published in 1971 and of all the proceeding numbers.
Lectures of “Archaeology of Albania” held in Tirana University from 1967 to 2000.




Office address



Institute of Archaeology, Sheshi “Nënë Tereza”, Tirana/Albania

Tel & Fax: 00355 4 2240712

Phone home: 00355 4 2227984

Mobile: 00355 69 22 03560

E-mail: instark@albmail.com

E-mail home: adk@sanx.net


Personal Data



Born in 17.05.1936 in Saranda, Albania (17.05.2006 the 70th anniversary)




Education and other experiences



1962 - The University of Tirana, History-Philology Faculty

1986 - Member of the Permanent Committee of World Pre and Protohistoric Sciences (UISPP)

1986 - Correspondent Member of German Institute of Archaeology

1988 - Included in “Who’s Who” publication




Doctoral Dissertation



1978 - “Neolithic and Copper Age in Albania” (450 pages, 180 plates), Tirana

1998 - Professor of Historic Sciences




SCIENTIFIC ACTIVITY




I. Publications in Albania





² Monography



© Parailirët, Ilirët, Arbërit-Histori e shkurtër (Preillyrians, Illyrians, Arbërs-A short history), Tirana, 2003, 125 p., 24 tabs.





² University texts



© Arkeologjia (Archeology), Tirana, 1972, 332 p., (Co-author).

© Historia e Popullit Shqiptar (History of Albanian people), publication of the Academy of Science in four volumes. Author: Illyrians the communal primitive order, vol. 1, Tirana, 2002, 48 p.; redactor of the first volume and member of the leader group of the four volumes.

© Arkeologjia (Archeology), Tirana, 1993, 429 p., 301 figs., (Co-author).

[CabOOM]

Je gabim. Pjesa e cituar nga ju nuk flet per hapjen e shkollave shqipe ne Diber por per Kongresin e Dibres.
Ka edhe dicka tjeter. Ne historine e Shqiperise nuk mund te permendet c`do shkolle qe hapej dhe mbyllej atehere. Ketu trajtohen problemet ne linja te pergjithshme. Neqoftese doni informacion me specifik dhe te detajuar, duhet qe te shkoni te parathenia e ketij kapitulli dhe mbasi te gjeni se cilet autore jane marre me problemin e arsimit ne periudhen ne fjale, duhet qe te interesohesh per librat, studimet, referatet shkencore qe kane shkruar keta autore dhe me siguri qe do ta gjeni diku edhe shkollen e Moglices.

Nuk eshte sic thua ti. Shume pjese te historise Shqiptare jane deformuar edhe eliminuar nga sistemi komunist. Qendresa Lumjane ndaj Serbeve pershembull duhet te ishte ne faqen e pare te cdo libri shkollor. Nje histori si te filmi "300 Spartanet." Historia formale edhe librat shteterore as nuk e permendin. Ky eshte rasti me ekstrem por ka shume te tilla. Duhet korigjuar historia domosdosmerisht.

[Laberia]

Nuk eshte sic thua ti. Shume pjese te historise Shqiptare jane deformuar edhe eliminuar nga sistemi komunist. Qendresa Lumjane ndaj Serbeve pershembull duhet te ishte ne faqen e pare te cdo libri shkollor. Nje histori si te filmi "300 Spartanet." Historia formale edhe librat shteterore as nuk e permendin. Ky eshte rasti me ekstrem por ka shume te tilla. Duhet korigjuar historia domosdosmerisht.
Nuk e kuptova mirë se ku jam gabim.
Qëndresa e Lumjanëve është e përmendur edhe këtu po ta lexosh me vëmendje. Edhe njëherë më lejo që ta përsëris, ky është teksti i Historisë së Shqipërisë. Ky tekst nuk mund të trajtojë në mënyrë kaq të detajuar beteja të caktuara, sepse duhet parë edhe rëndësia e këtyre betejave. Secili prej studiuesve të grupit që ka përgatitur këtë Histori, ka shkruar libra, referate, etc, dhe të jesh i bindur që me ndonjë përjashtim të vogël të gjitha këto beteja, etc, janë trajtuar më gjerësisht. Nëse duhet që rezistenca e Lumës duhet që të ishte në faqen e parë të çdo teksti shkolle, këtë nuk di që ta them. Zakonisht në faqet e para mund të gjesh Skënderbeun, Ismail Qemalin, Isa Boletinin, Hasan Prishtinë, Çerçiz Topullin, etc. Tani ne Shqiptarëve na pëlqen që të ulemi të gjithë në vendin e parë në autobus apo duam të gjithë me pamje nga deti, tani ça të them unë më tepër.

[CabOOM]

Nuk e kuptova mirë se ku jam gabim.
Qëndresa e Lumjanëve është e përmendur edhe këtu po ta lexosh me vëmendje. Edhe njëherë më lejo që ta përsëris, ky është teksti i Historisë së Shqipërisë. Ky tekst nuk mund të trajtojë në mënyrë kaq të detajuar beteja të caktuara, sepse duhet parë edhe rëndësia e këtyre betejave. Secili prej studiuesve të grupit që ka përgatitur këtë Histori, ka shkruar libra, referate, etc, dhe të jesh i bindur që me ndonjë përjashtim të vogël të gjitha këto beteja, etc, janë trajtuar më gjerësisht. Nëse duhet që rezistenca e Lumës duhet që të ishte në faqen e parë të çdo teksti shkolle, këtë nuk di që ta them. Zakonisht në faqet e para mund të gjesh Skënderbeun, Ismail Qemalin, Isa Boletinin, Hasan Prishtinë, Çerçiz Topullin, etc. Tani ne Shqiptarëve na pëlqen që të ulemi të gjithë në vendin e parë në autobus apo duam të gjithë me pamje nga deti, tani ça të them unë më tepër.

E kuptoj qe historia e kesaj teme i referohet historise shkollore, me disa nuanca te shtuara. Un po i referohem pikerisht versionit letrar te historise Shqiptare, edhe nuk ka te bej me ty personalisht por me historine shkollore qe i referohesh. Problemi pare eshte qe kjo histori eshte ndertuar ne nje kohe qe nje individ nga nje zone e caktuar, ulte ose fshinte individ edhe historira te caktuar te krahinave te ndryshme, qe te ngrinte rendesine e disa vendeve te tjera. Per shembull, Cercezi eshte nje figure e madhe, sigurisht, por smund te krahasohet me rezistencen Lumjan ndaj Serbeve. Njera flet per nje lufte kolosjale, tjetra per nje individ me karakter te madh edhe kontribut konkret. Rezistenca Lumjane, nje nga me epiket te historise Shqiptare nuk permendet ne asnje vend, kurse Cercezi permended bollshem. Kam edhe kritika personale qe ka te beje me historine e Gollobordes. Historia Shqiptare nuk flet per anje nga rezistencat, asnje nga ata "Cercezet" e Gollobordes, anje gje per kontributin e Gollobordasve ne ndertimin e Shqiperise. Dicka per te cilen nuk ka as nje vend ne Shqiperi qe mund te krahasohet. Jo vetem ne Shqiperi por anje vend ne bote nuk ka nje histori kaq unikale. Nuk ke se si ta njohesh po nuk lexove librat moderne qe merren posacerisht me Golloborden. Edhe e cuditshmja eshe e njejte me rezistencen e Lumes. Kur eshte fshire rezistenca e Lumes, ne Golloborde eshte fshire a tere historia e Gollobordes, por edhe egzistenca e krahines te Gollobordes. Nuk permended asgjekundi. Shume e cuditshme, apo jo? Kur bej kritika per shkollat e hapura ne Diber, eshte nje pjese shume e vogel por pjese po e njejtes histori manipulimi qe lidhet me fshirjen e Gollobordes nga historiku Shqiptar.

Dikush ka pamje deti, dikush ka pamje nga liqeni. Nuk po flasim per cfare te ka dhen Zoti por cfar ben njeriu. E rendesishme eshte qe kur te rishkruhet historia Shqiptare mos te behet nga ata qe e pelqejn pamjen nga deti, sic bente Enveri.

[Laberia]

E kuptoj qe historia e kesaj teme i referohet historise shkollore, me disa nuanca te shtuara. Un po i referohem pikerisht versionit letrar te historise Shqiptare, edhe nuk ka te bej me ty personalisht por me historine shkollore qe i referohesh. Problemi pare eshte qe kjo histori eshte ndertuar ne nje kohe qe nje individ nga nje zone e caktuar, ulte ose fshinte individ edhe historira te caktuar te krahinave te ndryshme, qe te ngrinte rendesine e disa vendeve te tjera. Per shembull, Cercezi eshte nje figure e madhe, sigurisht, por smund te krahasohet me rezistencen Lumjan ndaj Serbeve. Njera flet per nje lufte kolosjale, tjetra per nje individ me karakter te madh edhe kontribut konkret. Rezistenca Lumjane, nje nga me epiket te historise Shqiptare nuk permendet ne asnje vend, kurse Cercezi permended bollshem. Kam edhe kritika personale qe ka te beje me historine e Gollobordes. Historia Shqiptare nuk flet per anje nga rezistencat, asnje nga ata "Cercezet" e Gollobordes, anje gje per kontributin e Gollobordasve ne ndertimin e Shqiperise. Dicka per te cilen nuk ka as nje vend ne Shqiperi qe mund te krahasohet. Jo vetem ne Shqiperi por anje vend ne bote nuk ka nje histori kaq unikale. Nuk ke se si ta njohesh po nuk lexove librat moderne qe merren posacerisht me Golloborden. Edhe e cuditshmja eshe e njejte me rezistencen e Lumes. Kur eshte fshire rezistenca e Lumes, ne Golloborde eshte fshire a tere historia e Gollobordes, por edhe egzistenca e krahines te Gollobordes. Nuk permended asgjekundi. Shume e cuditshme, apo jo? Kur bej kritika per shkollat e hapura ne Diber, eshte nje pjese shume e vogel por pjese po e njejtes histori manipulimi qe lidhet me fshirjen e Gollobordes nga historiku Shqiptar.

Dikush ka pamje deti, dikush ka pamje nga liqeni. Nuk po flasim per cfare te ka dhen Zoti por cfar ben njeriu. E rendesishme eshte qe kur te rishkruhet historia Shqiptare mos te behet nga ata qe e pelqejn pamjen nga deti, sic bente Enveri.
Po ja ku e ke o shoku, Historia e Dibrës nga Kristo Frashëri, një nga historianët tanë më të rëndësishëm.
https://www.gazetabulqiza.al/wp-content/uploads/2017/10/kristo-frasheri.jpg

Akademik Kristo Frashëri: “Unë e mendoj historinë e Dibrës jo si një histori pushke, luftëtarësh, siç e kanë qejf shumë malësorët e Dibrës kur flasin e tregojnë trimëritë. Unë dua bashkë me trimëritë, bashkë me gishtin – si i thonë pushkës, – kam dashur të shoqëroj dhe mendjen. Se Dibra ka pas edhe njerëz të mendimit. Ka dhe një prodhim që është prodhimi intelektual popullor, edhe prodhim intelektual që quhet refleksiv shkencor. Por Dibra në tërësinë e saj ka një pasuri të madhe aspektesh të jetës shoqërore, të jetës familjare edhe të jetës krahinore. Këtë kam dashur të përshkruaj në këtë libër, nuk e di sa ia kam arritur.”

Nuk e kuptoj se çfarë kërkoni.
Historia e shkruar gjatë komunizmit patjetër që ka gjëra për të përmirësuar. Disa figura nuk kanë zënë atë vend që ju takon sepse në vazhdim të jetës së tyre u deklaruan si antikomunist dhe e luftuan komunizmin, megjithatë nëse i lexon kapitujt e fundit, ti do të gjesh të përmendur emra si Mustafa Kruja-Merlika, i dënuar me vdekje në mungesë nga komunistët apo At Gjergj Fishta, vepra e të cilit u ndalua gjatë komunizmit dhe besoj ti e di se çfarë ndodhi me kleri katolik gjatë komunizmit, e megjithatë emrat e tyre janë aty si persona që kontribuan për Shqipërinë. Kryengritjet e mëdha të Veriut i ke kapituj më vete.
Çerçiz Topulli është ai që njohim dhe i vlerësuar në historinë tonë sepse ka disa simbolika të rëndësishme në figurën e tij, simbolika që kanë të bëjnë me identitetin tonë kombëtar. Së pari ishte një shqiptar që me shokë të tjerë u kthye nga mërgimi dhe vendosi të luftoj për Shqipërinë dhe jo për fshatin e tij. Së dyti, këtë gjë vendosi ta bënte me myslimanë dhe të krishterë në një kohë që Jugu ishte nën presion e madh asimilues të grekut. Së treti, u vra në Shkodër, në Veri të vendit. Kur janë marrë eshtrat e tij nga Shkodra dhe janë çuar në Gjirokastër, e gjithë Shkodra ka dalë në ceremoni. Kanë folur njerëz nga më të rëndësishmit e Shkodrës dhe krejt Veriut. Natyrisht, foli dhe Enver Hoxha, dhe e shfrytëzoi këtë mundësi për tu katapultuar dhe për tu bërë i njohur.

[CabOOM]

Po ja ku e ke o shoku, Historia e Dibrës nga Kristo Frashëri, një nga historianët tanë më të rëndësishëm.
https://www.gazetabulqiza.al/wp-content/uploads/2017/10/kristo-frasheri.jpg

Akademik Kristo Frashëri: “Unë e mendoj historinë e Dibrës jo si një histori pushke, luftëtarësh, siç e kanë qejf shumë malësorët e Dibrës kur flasin e tregojnë trimëritë. Unë dua bashkë me trimëritë, bashkë me gishtin – si i thonë pushkës, – kam dashur të shoqëroj dhe mendjen. Se Dibra ka pas edhe njerëz të mendimit. Ka dhe një prodhim që është prodhimi intelektual popullor, edhe prodhim intelektual që quhet refleksiv shkencor. Por Dibra në tërësinë e saj ka një pasuri të madhe aspektesh të jetës shoqërore, të jetës familjare edhe të jetës krahinore. Këtë kam dashur të përshkruaj në këtë libër, nuk e di sa ia kam arritur.”

Nuk e kuptoj se çfarë kërkoni.
Historia e shkruar gjatë komunizmit patjetër që ka gjëra për të përmirësuar. Disa figura nuk kanë zënë atë vend që ju takon sepse në vazhdim të jetës së tyre u deklaruan si antikomunist dhe e luftuan komunizmin, megjithatë nëse i lexon kapitujt e fundit, ti do të gjesh të përmendur emra si Mustafa Kruja-Merlika, i dënuar me vdekje në mungesë nga komunistët apo At Gjergj Fishta, vepra e të cilit u ndalua gjatë komunizmit dhe besoj ti e di se çfarë ndodhi me kleri katolik gjatë komunizmit, e megjithatë emrat e tyre janë aty si persona që kontribuan për Shqipërinë. Kryengritjet e mëdha të Veriut i ke kapituj më vete.
Çerçiz Topulli është ai që njohim dhe i vlerësuar në historinë tonë sepse ka disa simbolika të rëndësishme në figurën e tij, simbolika që kanë të bëjnë me identitetin tonë kombëtar. Së pari ishte një shqiptar që me shokë të tjerë u kthye nga mërgimi dhe vendosi të luftoj për Shqipërinë dhe jo për fshatin e tij. Së dyti, këtë gjë vendosi ta bënte me myslimanë dhe të krishterë në një kohë që Jugu ishte nën presion e madh asimilues të grekut. Së treti, u vra në Shkodër, në Veri të vendit. Kur janë marrë eshtrat e tij nga Shkodra dhe janë çuar në Gjirokastër, e gjithë Shkodra ka dalë në ceremoni. Kanë folur njerëz nga më të rëndësishmit e Shkodrës dhe krejt Veriut. Natyrisht, foli dhe Enver Hoxha, dhe e shfrytëzoi këtë mundësi për tu katapultuar dhe për tu bërë i njohur.

Libri i Kristo Frasherit futet te librat moderne. E kam librin e tij.

[Alboz]

Jam shume kureshtar per keto arkiva


https://www.youtube.com/watch?v=nURwZ3rd91o

[Alboz]

Sa serioze eshte kjo historjane? Din kush me shume per te? Kjo video ka kohe qe qarkullon ne internet, por vetem tani kam pas vullnet ta shikoj deri ne fund. Me fol drejt, me intereson me shum pjesa ku flitet per shqiptaret e tjer ne Ballkan, se sa historia e arvaniteve. Sikur t'ishte me e gjat ajo pjes.


https://www.youtube.com/watch?v=mw2XZmTB5W0

[Alboz]

https://www.youtube.com/watch?v=d4H1PLM7MQ4

[Alboz]

https://www.youtube.com/watch?v=SDcLbHZ4DwE

[Alboz]

Nga pershkrimi kuptohet qe aty eshte nje romak me skllavet e tij (ne shitje?). Djali i vogel me plis, ndoshta i zan rob ne gadishullin ilirik (?)


https://scontent-mxp1-1.xx.fbcdn.net/v/t1.0-9/28167425_2019927648332182_7165569479381052105_n.jp g?oh=b75e1b1ea777ea3c6c5d0ea43e1509d3&oe=5B1C0176

https://scontent-mxp1-1.xx.fbcdn.net/v/t31.0-8/28238438_2019930081665272_2235062823743464348_o.jp g?oh=51853fa80c38921ce0c177ae55aa18ef&oe=5B47A789

[Alboz]

sub eng


https://www.youtube.com/watch?v=2M7BqAe-fQY

[Hulu]

I can't find Arberori's thread with old pics from Albania.

http://i64.tinypic.com/309kj6u.jpg

[Hulu]

An Albanian horseman. 1825. From Ottoman archives

http://i64.tinypic.com/nyus77.jpg

[Hulu]

http://www.kallnori.org/2017/11/04/shqiptaret-sic-i-pa-at-faveyrial-dhe-konvertimet-me-dhune-nga-osmanet-ii/

Faverial: Konvertimet me dhune ne Islam

Në librin e tij, Faveyrial na sjell dhe një korrespondencë mjaft interesante të marrë nga gazeta “La Turquie” e 19 nëntorit të vitit 1870, e botuar në Konstantinopojë, ku jepet një korrespondencë e Berlinit. Është koha e luftës franko-prusiane, kur prusianët i janë afruar portave të Parisit. Një gjendje e rëndë ku luhet fati i vetë Francës. Midis të tjerash, në këtë gazetë shkruhet: «Njoftohet mbërritja në Marseille e 200 shqiptarëve, që me pushkët e tyre të gjata, vijnë të ndihmojnë Francën. Duket se kjo është veçse pararoja e shqiptarëve. I gjithë muhamedanizmi i udhëve kryesore bëhet gati të ndjekë detashmentin e parë. Këta shqiptarë republikanë të pa parashikueshëm, të formuar në zjarrin e luftës së Ali Pashës së Janinës dhe ndihmës të pashpresuar të z. Gambetta me shokë, natyrisht u brohoritën dhe u pritën përzemërsisht, duke u mbuluar me lule, kur ata zbritën në tokën franceze. Ndërkohë që ushtarët e vërtetë të Francës, «bazenët», «kurbertët», «lebëfët», e ndjejnë veten të përbuzur nga bashkëatdhetarët e tyre demokratë…»

Skena duhet të ketë qënë padyshim mjaft prekëse. Këta 200 shqiptarë, me veshjet e tyre karakteristike dhe pushkët e gjata, edhe pse të pakët në atë luftë, ishin një lloj frymëzimi.

Dhe Faveyrial shton: «Nisur nga kjo, devotshmëria e shqiptarëve për Francën e pafat, meriton jo pak për tu bërë e njohur. Qoftë e thënë që Franca të kujtohet ndonjë ditë për këtë!…»

Tekstet e shkruara nga Faveyrial si dhe letërkëmbimet e tij që gjënden në arkivin e Misionit Lazarist në Paris, më dhanë mundësi të gjej ndër ato dorëshkrime dhe një prej tyre që më befasoi për historinë që tregonte dhe që hidhte dritë mbi përpjekjet e shqiptarëve në mesin e shekullit të XIX, që të islamizuar dikur me forcë kërkonin tashmë të riktheheshin përsëri në fenë e origjinës: kristianizmin. Kjo ishte tragjedia e tri fshatrave të veriut shqiptar, (zona Mbishkodrës, drejt Gilan-it, një fshat shqiptar, tashmë i mbetur në Mal të Zi), që i tregoi Perëndimit të asaj kohe këtë pjesë të identitetit shqiptar, të cilin njerëzit e thjeshtë luftonin ta ruanin si gjënë më të shenjtë, duke e paguar dhe me jetën e tyre. Histori rrënqethëse, e denjë për një film, çka dëshmon atë që pak evropianë e kishin kuptuar në atë kohë, kur ata gabimisht e konsideronin Shqipërinë si tokë të Islamit. Edhe pse me emra islamë, shqiptarët i ruanin ritet e kishës latine, festonin festën e Shëngjergjit, Shën Markut, etj, madje dhe festat e tyre pagane, çka ishin rrënjosur në identitetin shekullor të tyre. Ritet e vjetra, kanunet dhe besytnitë e tyre, ishin pjesë e një kulture pellazgjike dhe paralele të «Homeriadës» së Homerit të madh, të cilën e kërkoi gjatë udhëtimeve të tij në veriun shqiptar, Albert Dumont, në vitin 1871. Përse ata shqiptarë pranuan më mirë kalvarin sesa tjetërsimin? Ja si e ka rrëfyer këtë ngjarje historike At Faveyrial më 1 janar të vitit 1870, me atë shkrimin e tij të vogël, që vështirë ta deshifrosh menjëherë.



Kujtesë historike

Në raportin «Kujtesë historike mbi familjet shqiptare të persekutuara dhe të syrgjynosura për shkak të fesë, më 1845-1846», At Faveyrial do të shënonte: «Për këto shënime që duhej t’i plotësoja, mu desh të kem një korrespondencë të gjatë me kolegët tanë dhe «motrat» («suorat») që ende janë gjallë, të cilat ishin dëshmitare të fakteve që do të tregojmë. Tani që i kam këto dokumente, po i rendis të gjitha. Për këtë do të përdor dhe disa fakte të përmëndura nga vepra e të ndjerit z. Hecquard, konsulli francez i Shkodrës, të cilat i referohen aktorëve të asaj barbarie. Sipas kolegut tim Bonnieu, ja cili ishte shkaku fetar që bëri të nxisë mizorinë e turqve. Një shqiptari, një kristiani të hershëm, që gjëndej në Konstantinopojë në vitet 1844 apo 1845, i kishin thënë se një epokë e re kishte filluar për të dhe të krishterët e tjerë të Perandorisë osmane dhe se liria e ndërgjegjes ishte proklamuar. Këtej e tutje çdo njeri ishte i lirë të përqafonte fenë që donte. Por pse u përhap një lajm i tillë? Kolegu ynë nuk thotë asgjë rreth kësaj dhe sigurisht nuk dinte gjë. Por nuk ishte si shkak i Kartës së “Gul-bané”-së, pasi ajo ishte botuar që më 1839. Shkaku, të paktën në dukje ishte ky: Më 1844, një armenian skizmatik, (ortodoks), i quajtur Ovakim dhe që na ishte bërë musliman, u kthye sërrish në fenë kristiane. Por meqë u zbulua dhe u denoncua, ai nuk pranoi të rikthehej në musliman dhe atëherë e vranë. Nëse pas ekzekutimit, trupin e tij do ta hidhnin në Bosfor, ky fakt nuk do të bënte zhurmë. Por atë e ekspozuan në mes të pazarit, çka ishte një fyerje e madhe për kristianët. Ky akt i dyfishtë fanatizmi dhe talljeje e ndyrë, e preku gjithë Konstantinopojën. Përfaqësuesit e opinionit publik, ambasadorët dhe veçanërisht ambasadori i Anglisë, Lord Stratford Canning, i bënë kritika të forta qeverisë turke. Ata madje kërcënuan për ndërprerje të marrëdhënieve diplomatike nëse nuk premtonin se akte të tilla intolerance nuk do të përsëriteshin më. Dhe Abdul-Mexhid premtoi dhe u angazhua se askush nuk do të vritej për punë feje. Por ja motivet për tu çjerrë maskat këtyre njerëzve të errët. Shqiptarët nuk i vranë, por i internuan. Sidoqoftë, kur shqiptari që ishte në Stamboll u kthye në shtëpinë e tij, ai tregoi për atë çka flitej ato kohë për fenë. Dhe meqë të gjithë në shpirt janë kristianë, ata u deklaruan hapur se çfarë janë në të vërtetë…”

Në fakt, siç e shkruan dhe Faveyrial, për këtë histori kishte relatuar më parë shkurtimisht dhe konsulli francez Hyacinthe Hecquard në librin e tij Historia dhe përshkrimi i Shqipërisë së Epërme, apo Gegërisë. Në enciklikën e Benediktit XIV, e 1 gushtit të vitit 1754, kryepeshkopëve, peshkopëve, priftërinjve dhe misionarëve shqiptarë u ndalohej të merrnin emra turq, për t’u shpëtuar kështu taksave dhe profesioneve të mëdha që bënin në atë kohë osmanët kundër tyre. Dhe kjo urdhëresë bëri punën e vet. Shumë priftërinj e ndaluan shndërrimin e katolikëve në muslimanë, dhe siç shkruan Hecquard, njëri nga ata, që ishte dalluar më shumë ishte Antonio Markoviç. “I pajisur me durim dhe energji, ai arriti të bindë njëqind e njëzet familjet që jetonin në famullinë e Gilanit të Malit të Zi që të hiqnin dorë publikisht nga islamizmi, duke u premtuar se do të përballonte sëbashku me ata të gjitha persekutimet që mund tu bënin turqit dhe se nuk do t’i braktiste kurrë, çfarëdo që të ndodhte.”

«Nëse duhet të vdesim, le të vdesim!”

Por le t’i rikthehemi tregimit të At Faveyrial rreth kësaj ngjarje që tronditi opinionin publik dhe që shqetësoi kancelaritë e mëdha evropiane. “Prifti i quajtur Antonio Markoviç, i cili njihej prej tyre, i përkrahu në vendimin që kishin marrë. Madje u premtoi se do t’i ndiqte kudo që do të shkonin. Sapo vendimi u muar nga shqiptarët, ky vendim iu dërgua peshkopit të Prizrenit, i cili më duket ishte z. Bogdanoviç. Figura e tij e rëndësishme nuk i bëri të heqin dorë, por peshkopi ua bëri të qartë pasojat e një ndërmarrje të tillë. E megjithatë përfaqësuesit e shqiptarëve nuk u tundën nga e tyrja:”Ne jemi të krishterë, – thanë ata. – Çfarëdo që të na bëjnë, ne do të mbetemi të tillë. Nëse do të shuhemi të gjithë, le të shuhemi, nëse duhet të vdesim, le të vdesim!” Kur ata i çuan tek pashai i Prizerenit, shqiptarët dhanë të njëjtat përgjigje. Më kot pashai i shau dhe i nxorri në mes të këshillit, duke i fyer me tërbim. Edhe pse i qëlluan me gurë, ata mbetën në fjalën e tyre. Meqë shiheshin keq nga turqit, veprimtaria e këtyre shqiptarëve bëri që ata të mbështeteshin e të mbroheshin nga bashkëpatriotët e tyre të paditur. Shpejt, shumë prej tyre donin ta ndiqnin këtë shëmbull. Pikërisht atëherë, harbimi i turqve s’pati kufi. Autoritetet, në vend që të qetësonin gjakrat, i ndezën më keq ato. Guvernator i Përgjithshëm i provincës ishte atëherë Hafez-Pasha. Nuk e di nëse ai qëndronte në Shkup apo në Prizeren. Por Zoti Hecquard shkruan se siç duket, ai veproi pa u konsultuar me Portën e Lartë. Në fakt, nuk kishte pse të ndodhte kështu, pasi një guvernator, sado i fuqishëm të ishte, nuk mund të internonte kaq shumë familje, për më tepër nga Evropa në Azi. «Sido që të jetë, të hequr me forcë nga shtëpitë e tyre, këto familje u çuan në Shkup», thotë Hecquard. Që andej, ku gjatë gjithë rrugës ata u keqtrajtuan nga shoqëruesit e tyre, familjet shqiptare i hodhën nëpër qeli, ku u desh të duronin torturat dhe urinë. Plot dhëmbshuri e besnikëri, At Markoviç i ndoqi pas dhe bënte gjithçka për të lehtësuar vuajtjet e tyre. Disa ditë më pas, pleqtë e fshatit u dërguan në gjykatë që çështja e tyre të shqyrtohej. Pa u trembur fare nga turqit, të gjithë deklaruan se ata ishin kristianë dhe dëshironin të vdisnin të tillë. Të fyer nga kjo vendosmëri, Hafez-Pasha i Shkodrës urdhëroi që ata t’i torturonin. Por meqë nuk i theu dot, ai nxorri një dekret dhe i syrgjynosi në Anadoll, duke konfiskuar dhe pronat e tyre, të cilat u shitën në favor të arkës osmane, apo siç thonë të tjerë, kanë shkuar me siguri në arkën personale të pashait. “Ishte e pamundur të përshkruash trishtimin e madh të atyre familjeve të mjera, të cilat ranë prehë e fanatizmit musliman”, – shkruan konsulli Hecquard. (- Pleq, gra, fëmijë, shkuan në këmbë drejt vëndit të syrgjynosjes, duke e përballuar me guxim lodhjen, edhe pse përtej forcave të tyre, të ndihmuar kështu nga apostulli i Krishtit, Markoviç, i cili u fliste për një të ardhme më të mirë dhe shpërblimin e përjetshëm për të gjitha vuajtjet e tyre”. Kështu shkruan Hecquard. Sipas “motrave” tona Bernardine dhe Marie, nuk ishte vetëm një fshat që u deklarua i krishterë, por tri fshatra. Sipas tyre, disa i mbajtën në burg që nga nëntori i vitit 1845 gjer në shkurt të vitit 1846. Dhe meqë torurat nuk e kishin ndryshuar qëndrimin e tyre, Hafez-Pasha nxorri dekretin e syrgjynosjes. Pra të burgosurit u vunë në rrugë: ata në këmbë dhe shoqëruesit e tyre në kuaj, ku gratë ishin veçmas burrave dhe të trajtuar në mënyrën më barbare. Nga Shkupi në Selanik, udha e të syrgjynosurve ishte e lodhshme dhe sjellja e zaptijeve aq barbare, sa shumë nga malsorët vdiqën, disa në rrugë, të tjerët kur mbërritën në Selanik. Katër gra lindën rrugës. Në portat e Selanikut, një fëmijë të sapo kishte lindur e hodhën në det. Ndërsa priftin, të ndarë nga turma, ushtarët e kishin nisur drejt Konstantinopojës. Një prift nga Syra, i cili sot është kolegu ynë dhe që quhet Leonardo Vaccandio, atëherë ishte në misionin tonë në Selanik. I informuar se një numur familjesh katolike shqiptare gjëndeshin në atë han ku i kishin vendosur, të privuar nga gjithçka dhe ku shumë prej tyre rrezikonin të vdisnin, nxitoi t’i shikonte. Por asgjë nga sa flitej nuk ishte e ekzagjeruar. Dhe ja pse ai shkoi t’i tregonte për këtë konsullit të Francës dhe të Anglisë, miqve të tij, për atë çka kishte parë e kishte dëgjuar. Konsujt i folën guvernatorit të qytetit dhe meqë kjo ngjarje po bënte zhurmë në Selanik, ai nxitoi t’i hiqte që andej të syrgjynosurit. Njëri sipër tjetrit ata i hodhën në një anije që do t’i çonte në Mudania, në detin e Marmarasë. Duke parë këtë, shumë familje katolike, në kohën që prifti Vaccandio bënte lutjet e tij, shkuan dhe mblodhën me nxitim një sasi ushqimesh, të cilat i sollën në kuvertën e anijes. Por me një barbari e mizori të pashoqe, ekuipazhi i anijes i morri ato për vete. Pesë apo gjashtë ditë që këta besimtarë qëndruan në Selanik, ata u vizituan nga prifti Vaccandio, i cili i ngushëllonte dhe i ndihmoi përmes familjeve katolike që banonin atje. Dhe kur ata ikën, ai nxitoi t’i shkruante Monsinjor Hillereau-së, vikarit apostolik në Konstantinopojë. Ai në fakt donte t’i mbante në Selanik ata që ishin sëmurë, por guvernatori kundërshtoi. (Mund të shtojmë se Viccandio ishte nga të parët që shkoi te guvernatori për të mos i lënë më në atë gjëndje, ata katolikë, të cilët ishin pa ushqime të mjaftueshme, që flinin në tokë të xhveshur dhe ishin të keqtrajtuar nga gardianët). Me gjithë kundërshtimet, me kurajo dhe i mbështetur nga konsulli i Austrisë, Mikanoviç, një katolik i zellshëm dhe kolegu ynë hyri disa herë në atë han që ishte kthyer në një lloj burgu. Ai i mblodhi të rrëfehen dhe u kujdes për ata që po vdisnin, i varrosi të vdekurit dhe bekoi disa martesa mes tyre. Mëshira dhe kujdesi i tij u bënë të njohura mes katolikëve të qytetit, ku atyre të syrgjynosurve u sollën veshje, ushqime e shtroje për të fjetur, të nevojshme për atë sezon të lagësht të pranverës, çka dhe mbrojti jetën e disave. Lidhur me vuajtjet e tyre në atë kalvar, vetëm Zoti e di. Ata përjetuan gjithçka: urinë, etjen, keqtrajtimet. Më pas një djaloshi i prenë gishtat e këmbëve, për shkak se e kishin rrahur me shkopinj. Për një gotë ujë, osmallinjtë u kërkonin 1 piastër ose 25 cent. Dhe më pas ndaluan tu jepnin ujë, meqë ata s’kishin më para. Uria e etja bënë që fëmijët të lëshonin klithma të tmerrshme, aq sa marinarët nuk i duronin dot dhe shumë prej tyre i hodhën në det. Kështu ndodhi dhe me një prind që humbi dy fëmijët binjakë të moshës tetë vjeçare. Dhe një grua në agoni, e hodhën gjithashtu në det, para se ajo të jepte frymën e fundit.”

Këto rreshta, të lexuara në atë sallë të ftohtë të arkivit të Misionit Lazarist në Paris të krijojnë padyshim një gjëndje të rëndë, plagosëse dhe shkatërruese. Ç’tragjedi, ç’dhimbje, ç’ferr i tmerrshëm për ata shpirtra të pafajshëm që shtyheshin në mënyrë barbare drejt rrugës së vdekjes, drejt atij kalvari që kishte përshkruar Dante e para tij, atë që kishin përshkruar në dramat e tyre tragjedianët e mëdhenj grekë të Antikitetit, duke filluar me Eskilin. Por kjo tragjedi, që prisje të përfundonte, vazhdonte më tej:

“Kur mbërritën në Mudania, njëmbëdhjetë prej tyre, që sapo kishin vdekur, i lanë në breg, në një gropë. Të tjerët i hipën në një anije tjetër të vogël që të mund t’i ngjiteshin lumit për t’i çuar në Muhaliç. Në kohën kur po i transportonin nga anija, një shqiptar i quajtur Mici, me fe ortodokse dhe që gjëndej rastësisht aty, i njohu ata nga rrobat karakteristike që kishin veshur. Ai u habit shumë që po i tërhiqnin për t’i hedhur në një barkë tjetër, sikur të ishin trungje, apo cungje drush. I prekur në shpirt, ai morri menjëherë barkën e tij dhe i çoi ata larg në Muhaliç, në atë vend tepër kënetor dhe shumë të pisët për shqiptarët tanë që kishin jetuar gjithnjë në ajrin e maleve. Por e tmerrshme ishte se i hodhën së bashku në një ndërtesë të vjetër, aty ku në kohën e kolerës vendosnin të vdekurit. Sapo i futën, djaloshi Mici iu afrua dhe së pari u përgatiti një supë, pastaj u dha paratë e tij gjersa asgjë nuk i mbeti në kuvertën e tij. Ndërkohë, në Selanik, me urdhër të pashait, At Antonio ishte arrestuar sapo ishte kthyer në kishën e tij. Por vendosmëria e z. Mikanoviç, konsullit të Austrisë, arriti ta shkëpusë nga ata dhe me një anije ta nisë drejt Stambollit. Meqënëse ishte dalmat, pra një person që varej nga shteti austriak, ai shpresonte se zotit Sturmer, që atëherë ishte Internonce, si përfaqësues i Austrisë do t’i mbronte ata katolikë të mjerë, për të cilët, prifti françeskan ishte bërë një At shpirtëror. Por kjo nuk ndodhi dhe arësye diplomatike e penguan z. Sturmer të mbronte hapur kauzën fisnike të fesë dhe të njerëzimit. Madje, At Antonio u burgos nga turqit. Nuk mund ta pranojmë akuzën kundër këtij përfaqësuesi të Austrisë se kishte gisht në aktin e padëgjuar e revoltues të turqve. Kolegu ynë Viccandio, që e pa At Antonion kur kaloi nga Muhaliç në Selanik, nuk ka dëgjuar për një ankesë të tillë. Madje do donim të supozonim se ndërhyrja e Austrisë u arrit të bëhej ndaj qeverisë turke, në sajë të At Antonios. Kur ishte gjetur një mëngjes para portës së hapur të burgut, ky shkoi dhe takoi shqiptarët e shtrenjtë. Ndërkohë, Monsinjor Hillereau kishte mësuar se të syrgjynosurit ishin andej nga Bursa dhe menjëherë shkoi të kërkonte z. Bonnieu, i cili e flet mirë gjuhën turke si dhe abatin Hillereau, nipin e tij. Me të shkuar në Bursa, ata mësuan se besimtarët tanë ishin në Muhaliç në një gjëndje të patreguar. Duket se ishte zoti Sandisson, konsulli i Anglisë, i cili na dha këtë lajm. Edhe pse protestant, z. Sandisson ka treguar gjithnjë një mirëdashje prekëse ndaj katolikëve shqiptarë. Duke parë se kolegu ynë, abati Hillereau shkoi në Muhaliç, ai dërgoi atje drogmanin e tij z. Gjeorgjiaki, sëpari për t’i shoqëruar dhe pastaj për të ditur se ç’bëhej me ata të syrgjynosur shqiptarë. Por po i lë fjalën kolegut tim në këtë raport të shkruar, (jo fill pas kthimit të tij nga Muhaliç, pasi atë e kapën ca ethe sa gati dhe vdiq), por gjatë kohës së shërimit të tij.”



Persekutimi dhe syrgjynosja

«Persekutimi dhe syrgjynosja e 200 shqiptarëve në Muhaliç të Bursës në Bitini», kështu e titullon një pjesë të raportit të tij At Faveyrial që padyshim përbën një nga tregimet më prekëse dhe më revoltueset kundër barbarisë, çka padyshim rradhitet ndër ngjarjet e tmerrshme që pa Evropa gjatë kohës së Inkuizicionit. “Eshtë e pamundur, – shkruan ai, – të japësh një ide të gjëndjes së mjerueshme dhe dëshpëruese në të cilën ishin katandisur të syrgjynosurit shqiptarë, viktima të mizorisë së pashait të asaj province. Ata janë në një fshat, në jug-lindje të Bursës, i cili quhet Muhaliç, gati një orë larg liqenit të Apolonisë, (në Turqi, L.R.). Unë i pashë atje në mjerimin më të tmerrshëm, të xhveshur, lakuriq e gjithë zhele. Ajo pamje më tmerroi. Nga 180 persona që kur kishin ikur nga vëndi i tyre, nuk kanë mbetur veçse 87 dhe në prag të vdekjes. Ata banojnë në një han të vjetër, që pothuaj është një rrënojë, ku oborri është i mbushur me kocka kafshësh, që disa tregëtarë i dërgojnë në rafineritë e sheqerit, nëpër Evropë. Ditën e mbërritjes së tyre, ata ishin aq të lodhur e të dobët, aq të keqtrajtuar gjatë asaj rruge të mundimshme, sa pesë prej tyre vdiqën menjëherë. Vdekja i dha fund martirizimit të mundimshëm. Që nga 25 prilli e gjer më 3 maj, dita kur z. Hillereau dhe unë patëm lumturinë të bashkonim lotët tanë me të tyret dhe tu sillnim ndonjë ngushëllim për mjerimin e tyre, çdo ditë vdiste dikush. Ishte data 3 maj kur ne shkuam në Bursa, në sajë të z. Gjeorgjiaki, i cili ishte agjent atje i konsullit të Anglisë. Ishte ora shtatë e mëngjesit kur ne hymë në atë ndërtesë të trishtë. O Zot! Ç’spektakël! Duke hyrë në atë han, ne pamë në mes të oborrit një grumbull krijesash të të gjitha moshave dhe sekseve, nga foshnjet e deri te pleqtë më të skajshëm, njerëz të kthyer në lakuriqësinë më totale, ose të mbuluar veçse me ca zhele. Meqë kishin ethe, ata rrinin në diell për tu ngrohur, duke bërë kështu që tu binin morrat që i hanin. Dhimbja dhe dëshpërimi ishin skalitur në fytyrat e tyre të zbehta dhe të rreshkura. Disa i pashë që ishin plot plagë, të tjerë kishin këmbën apo dorën që u varej, ndërsa një tjetër, anash, këmbët i kishte të kangrenizuara. Sapo na panë ata nisën të ngashërehen dhe të psherëtijnë. Zemra ime gati u ça nga dhimbja. Nuk munda t’i mbaj lotët. Ato lotë më bijen ende, ndërkohë që po shkruaj ato që pashë. Pastaj ne filluam të shkojmë në kthinat ku dergjeshin të sëmurët. Në të parën ne gjetëm rreth 10 persona, burra, gra, fëmijë të shtrirë mbi pllakat e gurit, të xhveshur lakuriq, mbuluar me disa copa thasësh me qime kali. I pari që na dalloi ishte një plak, pothuaj në agoni. Ai u përpoq të ngrinte kokën. Zoti Hillereau i tregoi kryqin. I sëmuri ia rrëmbeu nga duart, i ngjiti buzët dhe e mbuloi me lotë. Pastaj, si të kishte marrë një forcë të mbinatyrshme, ai kërkoi rreth tij mbi një morri leckash, zbuloi dy-tri fëmijë në prag të vdekjes dhe i bëri të puthin kryqin, duke u bërë shenjën e shpëtimit. Ne dolëm nga ai vend i tmerrshëm për të hyrë në një vend tjetër akoma më të tmerrshëm. Ishin aty po aq persona, por ata ishin akoma më keq dhe në agoni e sipër. Nuk kishin as forcë për të klithur, e as fuqi për të ngritur kokën që të shikonin ata që kishin ardhur t’i shikonin. Pas disa çastesh, ne pamë që midis atyre të sëmurëve të pafat gjëndej një kufomë që po kalbej. Ne vazhduam më tutje dhe gjetëm edhe dy kufoma të tjera, çka na detyroi që para se të shkonim më tutje, t’i nderonim ato viktima që të mund të kishin një varr. Pas kësaj ceremonie të trishtë, ku grekët na dhanë një ndihmë të çmuar, (sepse ata pranuan t’i hapnin gropat, të mbanin të vdekurit dhe të na shoqëronin tri herë rradhazi në varreza), ne gjykuam tu japim Extrëme-Onction, (kungimin), njerëzve më të sëmurë. Por për këtë, ata duhej të rrëfeheshin. Por si? Ne nuk e dinim gjuhën e tyre. Por aty u gjet një njeri që dinte pak turqisht. Vendosa ta marr si përkthyes. «Eja, – i thashë, – do të shkojmë të bëjmë sakrementet për shokët tuaj. Ju e njihni gjuhën e tyre dhe kështu do na ndihmoni. Por me shfaqjen e të sëmurit të parë (ishte një vajzë 15-18 vjeçare), ai hezitoi dhe më morri mënjanë. «Më fal Ati im, – më tha ai, – kjo është vajza ime! Ajo do të ketë turp për të më rrëfyer dobësitë e saj. Por prit të thërres nënën e saj. Ajo do e mësoj më kollaj se unë tundimin e shpirtit të saj.”Isha i befasuar nga fjalët e tij. Pastaj u ktheva nga zoti Hillereau. «Eshtë tepër e dhimbshme, – i thashë, – u mbyta nga lotët». Këta ëngjëj të Zotit, martirët e besimit, i kanë larë tashmë gabimet e tyre me lotë dhe dhimbje. A është e nevojshme që ata të rrëfehen në kushte të tilla? Megjithatë i kërkova vajzës nëse ajo i falte me shpirt armiqtë e saj. Duke thënë këto fjalë, jo vetëm ajo, por të gjithë të sëmurët që ishin në atë dhomë ngritën zërin dhe thanë: «Zoti i faltë! … Po, Zoti i faltë! Ne kemi vuajtur shumë, është e vërtetë dhe ne do të vuajmë akoma, por shkak janë mëkatet tona. Persekutorët janë veçse instrumenta të Drejtësisë së Zotit. Pra fali, o Zoti ynë për të gjitha ç’kanë bërë». Sapo kjo falje publike doli nga gojët e tyre dhe që u përsërit pastaj në kthinat e tjera, ne u dhamë kungimin të gjithë të sëmurëve. Dhe kur ne i bekuam këta atletë të Besimit me vajin e shenjtë, duke qarë, ne vazhduam drejt një vizite të tretë. Dy vizitat e para ishin shumë të shpejta dhe emocioni ynë ishte aq i madh, saqë gjithçka që kishim parë, dukej si një ëndërr. Tani duheshin parë vëllezërit tanë në veçanti, të njihnim nevojat e tyre, dhimbjet e tyre, vuajtjet për t’i lehtësuar ata. Midis atyre të pafatëve, pikasa një vajzë që mbahej më mirë se të tjerat. Pothuaj gjithnjë, e ulur veçmas turmës dhe me fytyrë të kthyer nga muri, ajo dukej se nuk kishte lidhje me fatkeqësinë e të tjerëve. Doja t’i thoja disa fjalë ngushëllimi dhe të njihja gjëndjen e saj, por interpreti ynë atë çast mungonte dhe unë nuk e dija gjuhën e saj. Menduam se do kishte humbur prindërit e saj dhe se nga vuajtja e madhe ishte bërë e pandjeshme për dhimbjet e të tjerëve. Në një kthinë të keqe, diku më larg, mbi një tufë leckash të pista, gjetëm 4-5 fëmijë të kthyer në kufoma,. Ata ishin braktisur nga të gjithë. Më i madhi i tyre, çka dukej një vajzë, mund të ishte 11-12 vjeç. Në vend të klithjeve dhe lotëve të shumta, këta të mjerë nuk lëshonin veçse disa psherëtima. Nuk ishte askush që tu jepte një pikë ujë. Kur ishim midis këtyre të syrgjynosurve fatkeqë, papritmas dëgjuam një këngë ogurzezë që dilte nga goja e një gruaje në delir, apo që ishte pushtuar nga një dëshpërim i tmerrshëm. Në fund të çdo strofe, ajo qante disa minuta dhe pastaj rifillonte me një lloj tërbimi dhe me një ton, kujtimi i të cilës më bën akoma të dridhem. Ne pamë gjithashtu gra të shastisura. Na thanë se ato ishin bërë ashtu si rezultat i trajtimit të keq dhe i skamjes së madhe. Njëra nga ato kishte një vështrim të fiksuar, ndërsa tjetra, e mbulonte fytyrën dhe dukej se turpërohej nga gjëndja e saj. Ajo që na habiti pa masë dhe që na bëri t’i admironim, ishte se këta njerëz të pafat dhe të dergjur në mjerimin më të madh, nuk na kërkuan as bukë, as veshje, as para. Ata e shikonin veten në prag të vdekjes, si në fundin e vuajtjeve të tyre. E megjithatë ata zvarriteshin drejt nesh. Por ç’donin të shikonin? Çfarë? Një medalion të vogël të Virgjëreshës së Shenjtë, tespijet apo një kryq. Dhe duke marrë diçka nga gjërat e mia, ata ngjisnin buzët e tyre me përkushtim dhe me një lumturi të dukshme. Të syrgjynosurve tanë të shenjtë u dhamë kungimin. Por s’kishte mbaruar e tëra. U duhej dhënë buka e të fortëve, Saint-Viatique. Por atëherë një tjetër vështirësi na doli. Ku të gjenim në atë vënd të tmerrshëm një mjedis për të kujtuar Saints-Mystères. Pasi e menduam mirë, z. Hillereau dhe unë vendosëm që meshën ta bënim fare mirë në oborr. Por meqë na duhej një tavolinë, grekët na e sollën një. Sa hap e mbyll sytë, një altar u improvizua. Ndërkohë që abati Hillereau vishte petkun e duhur të priftit, unë afrova të sëmurët dhe gjithë ata që mundnin të qëndronin jashtë pa rrezik, gjatë «sakrificës auguste». Oborri ishte mbushur me kocka të panumurta që më kujtonin atë që thotë Profeti. Pikërisht, këto skelete të mbetura, imazhi i vërtetë i vdekjes, vëllezërit tanë martirë, u vunë në gjunjë gjatë gjithë meshës. Thirrje të vuajturisht, psherëtima e ngashërime dëgjoheshin nga të gjitha anët. Lotët gjithashtu rridhnin me shumicë nga të gjithë të pranishmit, dëshmitarë të një skene të dhimbshme. Pasi u bë bekimi i atyre që ishin rreth altarit, (Sainte-Communion), ne shkuam ta bënim këtë te ata që ishin të shtrirë tek kthinat. Me të mbaruar meshën, unë u ktheva nga ata të syrgjynosur të mjerë, duke u drejtuar fjalë ngushëllimi përmes interpretit tim. «A e dini, – u thashë, – se sa i mirë është Zoti me ju? Ai ka qënë gjithnjë pranë rrugëtimit tuaj të syrgjynosjes, duke ju ushqyer me mishin e tij të adhurueshëm. Ai u është përkushtuar dhe tani ju e mbani në zemrat tuaja. T’i jeni mirënjohës! Duajeni dhe ju! Mos e fyeni kurrë! Kurajo vëllezër të dashur. Ngrijini sytë në qiell. Porta për ju është e hapur! Sa më shumë të keni vuajtur, aq më të lumtur do të jeni. Duajeni njëri tjetrin, ngushëlloni njëri tjetrin, kujdesuni veçanërisht për vejushat dhe jetimët. Zoti do t’ua shpërblejë njëqind herë më shumë! Pastaj, duke u kthyer drejt asaj turme ortodoksësh, që dëgjonin këtë fjalim të trishtë sa me vëmëndje aq dhe me dhëmbshuri, u kërkova të vazhdonin veprën që kishin nisur. I luta veçanërisht t’i varrosnin të vdekurit, pasi kjo ishte një vepër që duhej bërë dhe që Zoti do ta pëlqente… Qëndrimi ynë në Muhaliç zgjati nga e shtuna në mbrëmje, më 2 maj, gjer të hënën në 4 maj. Pastaj ne u ndamë me zemrën e rënduar për miqtë tanë. Por vonuam të ktheheshim në Konstantinopojë që të mund të informonim për këto tmerre autoritetet e duhura dhe përmes ambasadës sonë të sugjeronim ndonjë ndihmë për të syrgjynosurit. Duke kaluar në Bursa, ne i treguam për ato që pamë konsullit tonë, zotit Crepin dhe atij të Anglisë, z. Sandisson, duke iu lutur që të përdornin gjithë influencën e tyre pranë Portës Sublime, për t’i dhënë fund këtij persekutimi mizor. Konsulli i Anglisë u tregua më i ashpër. Ai i shkroi ambasadorit të tij, lordit Stratford Canning dhe ishte ky ambasador që u ankua te Reis-Efendi, ose ministri i Punëve të Jashtme».

Këtu mbaron raporti i tyre. Sigurisht që do të kishin një interes të veçantë historik telegramet dhe raportet e ambasadorëve të Fuqive të Mëdha të akredituara ato vite në Stamboll që kanë dërguar rreth këtyre ngjarjeve. Një studim i mëtejshëm në arkivat e Stambollit, Parisit, Londrës apo Vjenës, do të nxirrte detaje të tjera rreth fatit tragjik të malësorëve shqiptarë. Faveyrial shkruan se sipas shënimeve të “suorave” Bernardine dhe Marie, të cilat shoqëronin superioren e tyre Lesueur në Muhaliç, ato pohojnë se lordi Canning siguroi menjëherë nga Reis Efendi, ushqime, ilaçe, veshje dhe shtroje për të syrgjynosurit e mjerë. «Gjithçka u bë menjëherë. Gruaja e lord Canning, e cila takohej ndonjëherë me suorat, u tha atyre përmes një sekretari të ambasadës se do të ishte kënaqësi për të dhe burrin e saj që të shkonin të vizitonin të syrgjynosurit, të shoqëruar me një mjek dhe një interpret, duke shtuar se anija me avull e ambasadës do të vihej në dispozicionin e tyre që nesër në mëngjes. Suora superiore Lesueur, kërkoi menjëherë të shkonin bashkë me dy motrat e tjera. Ajo e falenderoi lordin Canning për dëshirën e tij që tu vinte në dispozicion atë anije, pasi dhe ambasadori francez, z. Bourqueney, u ofronte tashmë të tijën. Dy anijet me avull u nisën nga Gallata më 12 maj 1846 për të ndihmuar katolikët e syrgjynosur. Në njërën nga to ishte mjeku i ambasadës angleze dhe një drogman, interpret, ndërsa në të dytin, tri «suorat» e urdhërit «Saint Vincent de Paul», bashkë me z. Lauxerrois, sekretar i ambasadës së Francës. Zoti Lauxerrois do t’i shoqëronte deri në Bursa, duke ia besuar pastaj këtë mision konsullit Crepin. Në Bursa, «motrat» kaluan veçse një natë. Të nesërmen, më 15 maj, ato morrën udhën, të prira nga një hebre, të shoqëruara nga një armen dhe të ruajtura nga një turk, i cili i ishte betuar zotit Crepin se do t’i çonte gjallë e shëndoshë në atë vënd. Sapo kishin udhëtuar tre çerekun e ditës, kur ato takuan drogmanin anglez. Nga Mudania, ai kishte shkuar drejt e në Muhaliç dhe tani po kthehej në Bursa. «Ah, “motrat” e mia, – u tha ai, – ç’ndërmarrje të tmerrshme që keni marrë përsipër dhe ç’udhë të llahtarshme keni për të bërë!» (Kali i tij ishte me baltë gjer në bark). Por megjithatë, Zoti do tu japë mbrojtje. Nxitoni që të arrini liqenin, para se të bjerë nata!» «Suorat» u ngjitën në karrocë të pinin pak qumësht, i vetmi ushqim që kishin gjetur në një fshat të vogël ku ishin çlodhur pak. Pastaj, kur mbërritën në breg të liqenit, siç u kishte thënë drogmani, ra nata. Të vije qark liqenit në një orë të tillë ishte e pamundur. Lumturisht ato i dëgjuan disa njerëz të një manastiri ortodoks dhe një barkë erdhi e i morri. Njëra prej tyre i shërbeu mikeshave kurajoze të shqiptarëve. Për të arritur në Muhaliç duheshin ende dhe 2-3 orë rrugë. Të nesërmen ato u nisën që herët dhe më së fundi mbërritën. Ende pa u vendosur tek një familje e mirë ortodokse ia behu mjeku anglez. Ai erdhi dhe u uroi mirseardhjen. «Ishte një njeri mjaft i mirë dhe i zellshëm, një protestan që ishte kthyer në katolik, – thanë “suorat”. S’patëm asnjë problem për tu kuptuar me të, me qëllim që të ndihmonim shqiptarët. Meqë po vonoheshim për tu takuar me shqiptarët dhe për tu ardhur në ndihmë atyre fatkeqëve, atëherë nxituam. Kishe frikë t’i shikoje. Ishin si fantazma të vërteta që lëviznin, qënie kockë e lëkurë, aq sa lëkura e tyre ishte nxirë. Nuk arrinin dot të flisnin. Ditë e natë i dëgjonim të rënkonin. Megjithatë ne u jepnim fuqi pak nga pak në sajë të lëngut të mishit që kishim, në sajë të rrobave dhe ilaçeve që kishim sjellë dhe në sajë të pranisë sonë, fjalës dhe asaj çka po bënim për ata. «Përpara ata binin përdhe si mizat, por që nga ajo ditë, nuk vdiqën, veç pesë apo gjashtë, mes të cilëve dhe një vajzë që ishte e pamundur ta shpëtonim nga plagët e tmerrshme që kishte dhe kangrenën që e kishte pushtuar pak nga pak… Xhandari turk që shoqëronte karvanin tonë, duke parë të respektuarën “suorën” Lesueur aq të gëzuar dhe me kurajo tek mbështeste të tjerët, (megjithë shëndetin e saj të dobët dhe ushqimin e pakët, – veçse një vezë që kishte ngrënë), u thoshte muslimanëve: «Kjo grua është një Evlia, një mike e Zotit, një Shënjte!» …

Këto dëshmi që At Faveyrial i dëgjonte nga goja e “suorave”, ishin tejet tronditëse. Ato i kishin folur për varrime e ç’varrime, në mënyrë që të vdekurit të mos i linin të hedhur ashtu turmë nëpër gropa. Ai kishte shënuar gjithçka që i kishin treguar ato, gjer në detaje… Ishte e pamundur të mos rrënqetheshe, duke imagjinuar ato tmerre të përjetuara nga ata njerëz të thjeshtë, të pa shkollë, fshatarë, që pranuan të vdisnin e të mos e mohonin identitetin e tyre. Vallë cili zë hyjnor u kishte folur që të merrnin këtë udhë… Skena që padyshim u afrohen skenave biblike, të përshkruara në Dhjatën e Vjetër apo Dhjatën e Re…

“Pas shërbimeve të para për të syrgjynosurit, duhej menduar për të vdekurit. Ata i kishin vendosur në lëndinë, mbuluar me ca lopata dhé. «Një varr i tillë nuk është mirë!» – tha mjeku anglez. Janë vëllezërit tanë. Vdekja e tyre ka qënë një vdekje martiri. Trupat e tyre janë të shenjtë. «Shpejt ne do të ikim dhe nuk është mirë që t’i lëmë në atë gjëndje, në atë vënd ku kanë hedhur kërma dhe plehra. Le t’i kërkojmë zëvëndës-prefektit një vënd varrimi. Dhe kjo gjë u akordua menjëherë, – thanë “motrat” Bernardine dhe Marie, dhe sipas dëshirës sonë. Pastaj sollën ca ustallarë dhe gurë të shumtë për të bërë një lloj muri. Për pak ditë muri u ngrit, iu vu një portë dhe një kryq mermeri në mes të varrezës. Ai kryq kishte një mbishkrim që do tu përcillte shekujve të ardhmë historinë e kësaj ngjarjeje. Dhe kur varreza u bë gati, atëherë u hapën gropat për t’i vendosur kufomat siç duhej. Por si t’i transportonim? Që prej 10, 15 apo 20 ditësh, ato ishin dekompozuar. Cili do ta kishte guximin dhe kurajon të gërmonte tokën dhe t’i nxirrte që andej, t’i mbështillte me qefinin e përgatitur nga “suorat” dhe t’i transportonte pastaj në varrezën e re? U vendos që më të fuqishmit e shqiptarëve ta bënin këtë shërbim për bashkëatdhetarët e tyre. Por sapo u afruam në gropat e vjetra me belat në duar, askush nuk guxonte të fillonte. Duke e parë se të gjithë hezitonin, mjeku anglez, nxorri diamantin e çmuar që kishte në gishtërinj, (të cilin mund ta thyente duke punuar), ia besoi “suorës” dhe nisi të gërmonte. Atëherë të gjithë filluan menjëherë pas tij. Një çast më vonë kufomat u shfaqën. Ata i mbështollën me qefinë, i vunë në karroca dhe i çuan në varreza, të shoqëruar nga At Antonio, i cili lumturisht sapo kishte mbërritur. Në fakt, kur kishte gjetur derën e burgut hapur në Selanik, ai ia kishte mbathur dhe i veshur si xhandar, kishte mundur të vinte deri këtu. Varrimin e kufomave e bënë me vështirësi, pasi era e qelbur e kufomave ishte mbytëse. Por ishte dita e “Ascension”, (e ngjitjes së Krishtit në qiell) dhe Perëndia e bëri këtë vepër. Një erë e fortë nisi të frynte, aq sa të merrte frymën. Kurrë nuk do të na shqitet nga kujtesa ajo ditë, – kujtojnë suorat. – Kurrë nuk do ta harrojmë skenën që pamë kur trupi i një gruaje të varrosur 15 ditë më parë ishte dekompozuar. Flokët e saj të gjata e të zinj i binin nga koka dhe dy fëmijë të vegjël ajo i mbante ende në krahët e saj. Varrimi i të vdekurve tanë të shtrenjtë u bë në prani të gjithë njerëzve të Muhaliç-it. Kishin ardhur turq e ortodoksë. Një ndjesi respekti e tmerri e mbante atë turmë të madhe. At Antonio printe proçesionin. Mjeku anglez i shërbeu atij si fëmija e korrit, duke kënduar me sa fuqi kishte. Sapo kufomat u vunë në tokë, u dëgjua psallma për ta. Dhe At Antonio përfundoi me një falje të përgjithshme të mëkateve për ata të dashur që kishin vdekur tashmë. Megjithatë, shumë të sëmurë e kishin marrë veten dhe i kishin vendosur në ndërtesa të veçanta. Por ngaqë ai lloj strehimi nuk ishte për të qënë, apo nga vetë ajri i Muhaliç-it, ata u sëmurën nga ethet e herëpasherëshme. Pra “suorat” dhe mjeku anglez menduan se duhej gjetur një vënd i përshtatshëm. «Le të shkojnë dy-tri nga ata që mbahen më mirë dhe le të gjejnë një vënd apo fshat që tu pëlqejë, – tha zëvëndës-prefekti. Ne i dërguam me shpresë që të tjerët do të bashkoheshin me ata. Pra, dy-tri nga më të fortit u nisën për të gjetur vëndin më të mirë. Nëntë ditë më pas ata u kthyen, duke thënë se Filidare ishte mjaft mirë për ata. Pamja ishte e bukur. Klima e shëndetshme, dhe atje, në atë vënd përballë Bursës, në breg të detit, midis Guemlek dhe Mudania, do të vendoseshin së shpejti. Në fakt, Filadare ishte ajo që ata shpresonin më mirë. Por për t’i çuar atje duheshin karroca. Zëvëndës-prefekti dha 22 karro të tilla. Motra Lesueur, xhandari i lënë nga zoti Crepin dhe Charles, interpreti i mjekut anglez, u ngarkuan me detyrën që t’i çonin ata gjer në destinacionin e ri. Kjo nisje ndodhi ditën e dytë të Pentecôte-s. Për të shmangur një kthesë të madhe, u vendos që burrat t’i transportonin përmes liqenit me varka, me buaj apo me not. Por që të bëhej ky lloj kalimi, u deshën shumë mundime, pasi bënte një vapë e madhe dhe buajt, sapo hynin në ujë s’donin të lëviznin më. Më e keqja është se pas një stuhie të tmerrshme, era përmbysi gjithçka dhe u desh që të shtriheshin në mes të fushës me karrot dhe plaçkat e bëra qull. Kishte ende dhe një ditë udhë e të nesërmen askush nuk donte të lëvizte, aq e keqe kishte qënë ajo natë. «Nëse s’doni të lëvizni, askush nuk do të hajë! – u tha “suora” Lesueur. Dhe menjëherë ajo nisi përpara karron që mbante ushqimet. Karrot e tjera e ndoqën. Me hir a me pahir, të gjithë u vunë në rrugëtim. Natën mbërritën në Filadare dhe kërkuan vënd për të fjetur. «Po ku tu gjejmë vënd për të fjetur? – u thanë atje banorët. Të gjitha shtëpitë tona janë plot krimba mëndafshi, ndërsa ne flemë në qiell të hapur. Një burrë i veshur më mirë se të tjerët u tha se ishte mësuesi i fshatit. «Të jini e sigurt! – i tha ai “suorës” Lesueur, – se ambasada u është mirënjohëse për gjithçka keni bërë për këta të mjerë. Ç’mbrojtje e përkujdesje për ata!» Dhe sa tha këto fjalë, zotëria vendosi t’i presë miqtë e rinj. A do ia dilte mbanë? Dukej e dyshimtë, sepse kishte të bënte me ortodoksë. Ja ku erdhën ndërkohë dy kalorës. Ishin dy xhandarë të dërguar nga guvernatori i Bursës. Menjëherë dhe pa diskutuar duhej që t’i prisnin shqiptarët tanë të shenjtë, por dhe tu gjenin një vënd të mirë për të fjetur. Suora Lesueur pati strehën më të bukur. Ishte një shtëpi e re, pa portë e dritare. Por të paktën ishin të mbrojtur nga shiu. Pra Filadare ishte më i përshtatshëm për shqiptarët e mjerë. Ajri ishte i pastërt dhe klima e shëndetshme. “Suora” Lesueur qëndroi pranë tyre që mos tu mungonte asgjë. Dy “suorat » e tjera, mjeku anglez dhe At Antonio qëndruan që të katër në Muhaliç për të shëruar të sëmurët. Midis tyre gjëndej dikush që quhej Andrea. Gjatë rrugës nga Shqipëria në Muhaliç, duke e rrahur me shkopinj, atij i kishin thyer krahët dhe këmbët. Më vonë, kur të sëmurët e fundit i dërguan në Filadare dhe në Bursë, me ata shkoi dhe “suora” Marie, që të shëronte plagët e këtij të riu. Kur të shtrenjtët tanë shqiptarë ishin ende në Muhaliç, ata panë të vinin për te ata dy njerëz të legatës prusiane, të cilët i siguruan se Shkëlqesia e Tij, Frédéric-Guillaume IV interesohej për fatin e katolikëve shqiptarë. «Një ditë, – më tha “suora” Marie, – kur ne i kishim varrosur ata tri fëmijë, tri ëngjëj tre-katër vjeçarë, unë kisha thurrur për ata një kurorë me lule që i kisha mbledhur fushave.» Kur ne filluam të shkojmë drejt varrezave, një nga këta zotërinj tha : – “Suora” Marie, më jep dhe mua një nga këto kurora! Dëshiroj ta mbaj në dorë dhe t’i shoqëroj këta tri ëngjëj të vegjël për në banesën e fundit dhe pastaj do ta vë në krye të atij, të cilit kishit menduar t’ia vinit». «Ka disa vjet, – thotë “suora” Marie, – kur isha në Selanik, shkoja buzë Vardarit, kur papritmas u gjënda pranë tri xhandarëve. «Ah, tha njëri nga ata. Kur isha në Bursa kisha bërë një udhëtim bashkë me ca gra të veshura si kjo gruaja këtu». Kur dëgjova këto fjalë, e vështrova xhandarin dhe e njoha. Ishte turku që na kishte dhënë me vete z. Crepin. – Ah Mustafa! Nuk e njeh më “suorën” Marie? – i thashë. Xhandari i shkretë u habit nga ky takim dhe plot dëshirë më përqafoi. Që nga ajo kohë nuk e kam parë më atë burrë të mirë. Sa shumë na shërbeu ai njeri, neve dhe shqiptarëve të shtrenjtë!».

“Suorat” qëndruan një muaj pranë shqiptarëve tanë, si në Muhaliç ashtu dhe në Filadare, ku “suora” Bernardine ishte bashkuar me kryemurgeshën, ndërkohë që “suora” Marie shëronte plagët e Andreas në Bursa. Ato mbërritën nga Bursa në Konstantinopojë ditën e festës së Zotit, ditën e Proçesionit. Kishin sjellë me vete tri fëmijë, një vajzë dhe dy djem. Pak më vonë, vajzën e kërkuan prindërit, të cilët e morën pranë tyre. Një nga djemtë vdiq më 1847, koha kur unë mbërrita në Konstantinopojë. Disa vite me rradhë qëndroi me ne djaloshi tjetër. Ai mësoi të lexojë, të shkruajë e të flasë mirë frëngjisht. At Paolo, i cili atëherë ishte një prift i thjeshtë dhe sot peshkop, erdhi në Konstantinopojë për çështjen e shqiptarëve tanë të thjeshtë dhe i kërkoi superiorit tonë, z. Doumerq, autorizimin që ta merrte këtë djalë në Romë që të bënte studime. Nga Roma, djaloshi Mark, i shkruante herë pas here superiorit tonë z. Gamba dhe “suorës” Lesueur. Tani është prift dhe shërben në dioqezën e Prizerenit, por nuk e di në cilën kishë. Mjeku anglez i la të surgjynosurit tanë, në një kohë me «suorat». Nuk di se ç’bëhet me të, nëse është gjallë apo ka vdekur. Por «suora» Bernardine thotë se është gjallë me siguri, sepse erdhën bashkë gjer në Guemlek dhe se me të mbërritur në një fushë, rrethuar plot pemë, ai i tregoi një aventurë që i kishte ndodhur pikërisht këtu, kur po shkonte për në Muhaliç. Ai kishte pikasur mes barishteve diçka si një qënie njerëzore dhe kishte pyetur se çfarë ishin. «Janë njerëz që vijnë nga Ismid, (Nicomedie). Uria i ka detyruar të lënë vëndin e tyre dhe tani kërkojnë të hanë bar. I prekur, doktori i thirri ata të mjerë, u bleu bukë, u dha kafe dhe duke u lënë një shumë parash, vazhdoi udhën…»

Në librin e tij Historia dhe përshkrimi i Shqipërisë së Epërme ose i Gegërisë, konsulli francez Hyacinthe Hecquard, i cili ishte marrë me këtë çështje në atë kohë, pohon se të dëshpëruar në kulm me fatin e tyre, shqiptarët pritën për një kohë të gjatë që sipas fjalës së dhënë t’i kthenin më së fundi në fshatrat e tyre. «At Markoviçi, – shkruan ai, – i emëruar famullitar i tyre në këtë vendbanim të ri, shkoi përsëri në Stamboll, ku, në sajë të ndërhyrjes këmbëngulëse të ambasadorëve të Francës dhe të Anglisë, arriti të merrte dekretin që i riatdhesonte këta njerëz të mjerë me shpenzimet e Portës së Lartë dhe që u rikthente pronat. Këto urdhëra u vunë në zbatim. Një anije me avull i çoi ata në Selanik, nga ku me një ferman të veçantë ata duhej të ktheheshin në vendlindje. Nga njëqind e njëzet familje me mbi njëmijë persona që kishin qënë në fillim, kishin mbetur veçse tetëdhjetë njerëz. Por pritja ishte e pafund… Kryepeshkopi i tyre i mundua t’i bindëte që të prisnin edhe pak, por ata iu përgjigjën duke e vënë atë në siklet: «Nëse ky çast vjen pasi të kemi vdekur ne, a nuk do tu vijë turp që keni humbur shpirtrat tanë?»…

Sigurisht, kjo ngjarje mbeti kulminante në kujtimet e Atit Faveyrial. Dhe ajo nuk ishte e vetme, pasi jezuitë e françiskanë shqiptarë kishin rënë si martirë nga ndëshkimi osman, siç kishte qënë peshkopi Antonio d’Aici i Shkodrës apo françiskani Antonio Lorante i varur në një pemë. Në librin e tij Historia e Shqipërisë ai shton ngjarjet e hidhura të ndodhura. Po kështu, ai sjell dhe historinë e dikujt, i cili kërkoi të kthehej në besimin e tij të parë, atë kristian. «Më 1709, – shkruan ai, – një njeri i quajtur Nicodimos, u ekzekutua në Berat. Kohë më parë ai kishte pranuar të bëhej musliman, por më vonë e kishte kuptuar aktin e tij dhe ishte nisur për në Malin e Shenjtë Athos që të pendohej. Kur u kthye në Berat, ai shkoi te guvernatori turk dhe i deklaroi se ishte i krishterë. Meqë nuk pranoi të rikthehej në fenë muslimanë, një të djelë, me urdhër të Hasan Pashës, atij ia prenë kokën».



Vdekja e Atit



Faveyrial iku nga kjo botë me besimin te Zoti dhe Njeriu, pasi ai vetë nuk i ndante këto të dyja. Por ai ishte një atipik në rradhët e klerikëve, aq sa në një shkrim të gazetës La Croix, një gazetar francez e ka quajtur «aventurier të Zotit», në kuptimin e mirë të fjalës aventurier, pra që kishte shpirtin e aventurës, e zbulimit të botrave, popujve dhe kulturave të komuniteteve të tjera. Kur ai u shua, shqiptarët nuk e dinin shërbimin e madh që ai i kishte bërë historisë shqiptare me atë përkushtim shumëvjeçar, duke kërkuar dhe hulumtuar historinë e vjetër të shqiptarëve, me përpjekjen për ta bërë atë të njohur në sytë e Perëndimit. Kontributi historik i shqiptarëve nëpër epoka, ishte për të mëse i qartë dhe kjo duhej dëshmuar. Faveyrial vdiq në 25 nëntor të vitit 1893, në Manastir, pas një sëmundje të mushkrive. Që nga Manastiri, At Vincent Dupuy njoftonte hierarkinë e tij në Paris për vdekjen e Faveyrial duke shkruar jo vetëm për kontributin e tij të jashtëzakonshëm, por dhe se ai u përcoll me një nderim të jashtëzakonshëm dhe me praninë dhe kurorat e pesë konsujve si, atij të Francës, Austro-Hungarisë, Anglisë, Rumanisë, Serbisë dhe Rusisë. «Gjithë ditën ne e lamë trupin e tij në shapelën, ku njerëzit që e shikonin plot dashuri thonin: «Ky At i mirë po flë, ai nuk ka vdekur!»

Dorëshkrimet e Faveyrial në arkivin e Misionit Lazarist në Paris, (ku shpesh në ato letra të zverdhura nga koha me atë shkrim të vogël, janë bashkangjitur letra, korrespondenca apo pjesë nga gazetat e kohës ku shkruhet për shqiptarët dhe Shqipërinë), shkruajnë veçanërisht dhe për fisnikët e Mirditës, një nga kryeqëndrat e fuqishme të katoliçizmit në Shqipëri, e cila mbrohej si nga francezët ashtu dhe nga italianët dhe austriakët, që jo rrallë ndërhynin tek Porta e Lartë, apo e përcaktonin mbrojtjen e fesë së tyre në marrëveshjet ndërshtetërore me Perandorinë Osmane. Një studim i mëtejshëm do ta njohë lexuesin me fakte të reja të këtij adhuruesi të shqiptarëve.

[Hulu]

Happy Birthday At Gjergj Fishta


https://i.ytimg.com/vi/hXavRJZX4-8/hqdefault.jpg

https://i.ytimg.com/vi/rWMlJCGRKRU/maxresdefault.jpg

[Alboz]

Per Fishten e madh:

https://www.facebook.com/MriziIZanaveAgroturizem/videos/438311169906122/

[Alboz]

Per Fishten e pavdekshem:


https://www.youtube.com/watch?v=wY-P4XkRuIc

[Alboz]

Kastriotet (potrete nga Italia)

http://imgur.com/r2AzQoP.jpeg

http://imgur.com/U9oGUhq.jpeg

[Alboz]

...

[Alboz]

...

[Alboz]

https://www.youtube.com/watch?v=6uqeZjOLf0Q

[Hulu]

https://scontent-lga3-1.xx.fbcdn.net/v/t1.0-9/48365558_929177977286785_2878055145508175872_n.jpg ?_nc_cat=106&_nc_ht=scontent-lga3-1.xx&oh=44e3815fce879679667387c63dcc242a&oe=5CA5DB31

[Alboz]

https://www.youtube.com/watch?v=Oh5Z_WkoXjI

[Alboz]

https://www.youtube.com/watch?v=TecVtqZx_Dk

[Eastern88]

https://www.youtube.com/watch?v=TecVtqZx_Dk

https://www.youtube.com/watch?v=Oh5Z_WkoXjIShume video te shkelqyera me fakte reale edhe te qarta....A keni ndonje info kujt eshte ky kanali ?

[Alboz]

Shume video te shkelqyera me fakte reale edhe te qarta....A keni ndonje info kujt eshte ky kanali ?

Jo, nuk di se kush e drejton.

[Alboz]

https://www.youtube.com/watch?v=Z5xi4TO_s0M

[KastriotiBlood]

Kastriotet (potrete nga Italia)

http://imgur.com/r2AzQoP.jpeg

http://imgur.com/U9oGUhq.jpeg

How accurate are these paintings and what year are they from? I expected Kastrioti to be lighter toned but he did live in a hot country afterall. In terms of his facial features, they are similar to mine in that first picture. I have thinner lip and a slightly wider face

[Eastern88]

How accurate are these paintings and what year are they from? I expected Kastrioti to be lighter toned but he did live in a hot country afterall. In terms of his facial features, they are similar to mine in that first picture. I have thinner lip and a slightly wider faceIts just a paint bro.

[Alboz]

How accurate are these paintings and what year are they from? I expected Kastrioti to be lighter toned but he did live in a hot country afterall. In terms of his facial features, they are similar to mine in that first picture. I have thinner lip and a slightly wider face

Mbaj mend, nje ne emision te TVKLAN, nje historian, duke folur per figuren e Skenderbeut, pat thene qe mendohet qe ky te jet portreti i vertet i Skenderbeut, sepse piktori qe e ka realizuar ka taku Gjergjin nga afer, ne Itali:

http://lh3.googleusercontent.com/-D_ohGBVeG5s/VOiIHhzKm8I/AAAAAAAAAnA/gGb0M8w8TPA/w784-h960/10553324_839986702700001_5466115901254661993_n.jpg

[Pausanias]

https://www.youtube.com/watch?v=vk1fPlhvbiI

[KastriotiBlood]

Mbaj mend, nje ne emision te TVKLAN, nje historian, duke folur per figuren e Skenderbeut, pat thene qe mendohet qe ky te jet portreti i vertet i Skenderbeut, sepse piktori qe e ka realizuar ka taku Gjergjin nga afer, ne Itali:

http://lh3.googleusercontent.com/-D_ohGBVeG5s/VOiIHhzKm8I/AAAAAAAAAnA/gGb0M8w8TPA/w784-h960/10553324_839986702700001_5466115901254661993_n.jpg

Po, e kam pa kete piktur shume ne internet, ska nje piktur kur kastrioti nuk ishte plak? E di qe ishte me ottomanet shume vjet po ketu duket 60 vjec

[Alboz]

Po, e kam pa kete piktur shume ne internet, ska nje piktur kur kastrioti nuk ishte plak? E di qe ishte me ottomanet shume vjet po ketu duket 60 vjec

Piktur te Kastriot djal te ri nuk besoj qe ekziston, t'pakten jo qe eshte bere publike. Me ben shum pershtypje, ne qoft se kjo eshte figura e vertet e Gjergjit. Duket shum fisnik.

[Alboz]

:icon_cry::icon_cry::icon_cry::icon_cry:


https://www.youtube.com/watch?v=P7JKqfJxpb8

[Alboz]

http://www.albaniapress.com/fotot/lajme_foto/nov_09/218aktiipavarsis-1912.jpg

Nenshkruesit e Pavarsise se Shqiperis:

Ismail Qemal bej Vlora (1844-1919)

Ngriti flamurin në Vlorë. Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Kryetar i Qeverisë së Përkohshme, Ministër i Jashtëm, diplomat, guvernator, atdhetar.

Më 28 nëntor, ngriti flamurin shqiptar në Vlorë. Deklaroi në Vlorë pavarësinë e Shqipërisë. Firmosi i pari Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Ismail Kemal”.

Në deklaratë shkruhej ; “Në Vlonë më 15/28 të Vjeshtës së Tretë 1328/ 1912. Pas fjalëve që tha z.Kryetari Ismail Kemal beu, me të cilat tregoi rrezikun e math në të cilin ndodhet sot Shqipëria, të gjithë delegatët me një za venduan që Shqipëria më sot të bahet në vehte, e lirë e mosvarme”.

Ismail Qemal bej Vlora u zgjodh kryeministër Qeverisë së Përkohshme Ndihmoi lëvizjen e armatosur të shqiptarëve në kryengritjet e përgjithshme të viteve 1910-1912. Më 22 janar 1914 jep dorëheqjen dhe pushtetin ja dorëzon Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit. Largohet nga Shqipëria për në Itali ku edhe vdes në rrethana të dyshimta më 24 janar 1919.

Dom Nikollë Kaçorri (1862-1917)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Klerik i lartë, atdhetar, patriot dhe veprimtar i Rilindjes Kombëtare.Mori pjesë në lëvizjen politike-kulturore-kombëtare. Gjatë kryengritjes së Kurbinit 1905-1907, hyri si ndërmjetës midis popullsisë dhe administratës osmane që të shmangte gjakderdhjen. Pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit (1908) dhe në Kongresin e Elbasanit (1909).

Përfaqësues i krahinës së Durrësit në Kuvendin Kombëtar të Vlorës ku u zgjodh nënkryetar i qeverisë së përkohshme. Firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” Kaçorri “.

Vehbi Dibra Agolli (1867-1937)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Klerik i lartë. veprimtar i lëvizjes kombëtare shqiptar, Mori pjesë në vitin 1909 në Kongresin e Dibrës, mbështeti alfabetin me shkronja latine të Kongresit të Manastirit.

Më 28 nëntor 1912 në krye të delegatëve të Dibrës, merr pjesë në Kuvendin Kombëtar të Vlorës ku u zgjodh kryetar i Pleqësisë. Ka luajtur rol të rëndësishëm në organizmin e kryengritjes shqiptare të vitit 1913 kundër pushtimit serb në zonën e Dibrës. Në vitin 1920 mbështeti përpjekjet për rimbëkëmbjen dhe demokratizimin e shtetit të pavarur shqiptar.

Jorgji Karbunara – Bab Dud Karbunara (1842-1917)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Atdhetar dhe veprimtar i Rilindjes Kombëtare. Punoi shumë për hapjen e shkollave shqipe në Berat. Jorgji Karbunara ishte përfaqësues i Beratit në Kuvendin Kombëtar të Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” J. Karbunara “. Në këtë Kuvend, ai u zgjodh anëtar i Pleqësisë.

Elmas Boce (1850-1925)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Mori pjesë në organizimin e degës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në qytetin e Gjirokastrës në vitin 1880.

Elmaz Boce, ndihmoi pa kursyer hapjen e shkollës shqipe të Gjirokastrës “Lirija”. Në nëntor të vitit 1912 u zgjodh delegat i Gjirokastrës në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” Elmas Boce ”

Qazim Kokoshi (1882-1945)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Veprimtar për përhapjen e gjuhës shqipe, patriot, njeri me bindje dhe pikpamje demokrate. Zgjidhet delegat i Vlorës në Kuvendin e Gërçes në vitin 1911. Merr pjesë në kuvendin e Vlorës në nëntor 1912, ku firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën ” Qazim Kokoshi”.

Në vitin 1921, zgjidhet deputet i qarkut të Vlorës në Këshillin Kombëtar. Rregjimi komunist e arreston dhe burgos. i izoluar në hetuesinë e Vlorës, vdes nga torturat.

Jani Minga (1872-1947)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Veprimtar i shkollës shqipe, i Rilindjes Kombëtare dhe i lëvizjes demokratike 1920-1924.

Ishte ndër nismëtarët e hapjes së klubit patriotik ” Labëria ” dhe të shkollës së parë shqipe në Vlorë (1908). Në nëntor të vitit 1912 u zgjodh delegat i Gjirokastrës në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” J. Minga”.

Rexhep Mitrovica (1888-1960)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Veprimtar i lëvizjes kombëtare, intelektual, deputet, ministër, kryeministër. Mori pjesë si delegat i Pejës në Kuvendin Kombëtar të Vlorës dhe ishte njeri nga nënshkruesit e deklaratës së Pavarësisë. Një nga themeluesit e Partisë Kombëtare (1914), anëtar i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”. Zgjidhet senator i Kosovës në Këshillin Kombëtar të Lushnjes.

Dhimitër Tutulani (1875-1937)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Veprimtar i lëvizjes kombëtare.

Në nëntor të vitit 1912, zgjidhet delegat i Beratit në Kuvendin historik të Vlorës, ku nënshkroi Deklaratën e Pavarësisë, me siglën “Dh. Tout.”. Në vitin 1918 ishte delegat në Kongresin e Durrësit dhe në vitin 1920 në Kongresin e Lushnjes. Në vitin 1925 kreu detyrën e kryetarit të Bashkisë së Beratit.

Abas Dilaver (Çelkupa) (1850 – 1926)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Veprimtar i lëvizjes kombëtare.

Gjatë viteve 1905-1907 u lidh dhe bashkëpunoi me atdhetarët e njohur të asaj kohe si Dom Nikoll Kaçorri etj. Priti në Durrës Ismail Qemalin e më pas, bashkë me delegatët që e shoqëronin atë, mori pjesë në mbledhjen e parë Kuvendit të Vlorës. Delegat i Durrësit, Deklaratën e Pavarësisë, e firmosi me siglën “Abas Dilaver”.

Shefqet Dajiu (1882-1946)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Veprimtar i përhapjes së gjuhës shqipe dhe i lëvizjes kombëtare.

Në nëntor të vitit 1912, zgjidhet si përfaqësues i Elbasanit në Kuvendin historik të Vlorës për shpalljen e Pavarësisë Kombëtare. Firmosi Deklaratën e Pavarësisë me siglën “Shefqet Daji”. Në vitet 1920-1923 është deputet i Elbasanit në parlamentin shqiptar. Shefqet Dajiu arrestohet dhe burgoset në vitin 1945. Vdes në burg në vitin 1946.

Xhelal Koprencka (1876-1919)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Nismëtar për hapjen e shkollave shqipe në vitin 1908 në Skrapar, veprimtar i lëvizjes kombëtare për pavarësi

Zgjidhet delegat i Skraparit në Kuvendin e Vlorës dhe ishte një nga 40 firmëtarët e Aktit të shpalljes së Pavarësisë kombëtare në vitin 1912, dhe firmosi Deklaratën e Pavarësisë me siglën “Xhelal Ko.”. Zgjidhet anëtar i Pleqësisë.

Hajredin Cakrani (1860-1940)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë.

Në vitet 1908-1909, bashkëpunoi ngushtë me klubet atdhetare ” Labëria ” të Vlorës dhe të Filatit. U zgjodh delegat i Mallakastrës në Kuvendin historik të Vlorës në nëntor të vitit 1912, ku firmosi Deklaratën e Pavarësisë me siglën “Hajredin Cakrani”. Pjesëmarrës në luftën e Vlorës kundër pushtuesve italianë.

Iljaz Vrioni (1882-1932)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Nën-kryetarit i Lidhjes së Prizrenit, deputet, ministër, kryeministër.

Në nëntor të vitit 1912 zgjidhet delegat i Beratit në Kuvendin historik të Vlorës, ku nënshkroi Deklaratën e Pavarësisë, me siglën “Iljas Vrijon”. Në vitin 1920, zgjidhet delegat i Beratit në punimet e Kongresit të Lushnjës. Katër herë Kryeministër i Shqipërisë dhe disa herë si Ministër i Jashtëm dhe si Ministër i Plotfuqishëm i Shtetit Shqiptar në Paris.

Murad Toptani (1867-1918)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Poet, publicist.

Mori pjesë në Kuvendin historik të Vlorës në nëntor 1912 si delegat i Tiranës dhe firmosi Deklaratën e Pavarësisë me siglën “Murad Toptani”. Pas rënies së qeverisë së Vlorës, Esat Pashë Toptani (kushëri i tij), i dogji shtëpinë dhe një pjesë të madhe të pasurisë së tij që ndodhej brenda saj si: libra, korrespondencën, antikuarë.

Luigj Gurakuqi (1879-1925)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Veprimtar i lëvizjes kombëtare, ministër, deputet, gjuhëtar, poet, publicist.

Pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit (1908), ku u zgjodh edhe anëtar komisioni për njehsimin e alfabetit. Pjesëmarrës në kryengritjen e malësorëve të Mbi Shkodrës dhe bashkë hartues me I. Qemalin i Memorandumit të Greçës. Gjatë vitit 1912, ishte ndër organizatorët e kryengritjes së përgjithshme. Në Kuvendin e Vlorës për shpalljen e pavarësisë, si përfaqësues i Shkodrës, firmosi Deklaratën e Pavarësisë nën siglën ” Luz Gurakuqi “.

Ministër i Arsimit në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës. Anëtar i delegacionit në Konferencën e Paqes në Paris. Deputet i Shkodrës në Këshillin Kombëtar dhe përsëri përfaqësues i Shkodrës në Kuvendin Kushtetues në vitin 1924. Ministër i Financave në qeverinë e Nolit. U vra në Bari në 2 mars 1925.

Spiridon Ilo (1876-1950)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Patriot, atdhetar.

Shoqëron Ismail Qemalin në udhëtimin Trieste-Durrës-Vlorë. Merr pjesë në Kuvendin historik të Vlorës në nëntor 1912, ku firmosi firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Spiro T. Ilo”. Në vitin 1914, përfshihet në çetën e Themistokli Gërmenjit në luftimet kundër shovinistëve grekë.

Thanas Floqi (1884-1945)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Jurist, veprimtar i lëvizjes kombëtare, publicist, gjuhëtar, botues, kompozitor, përkthyes.

Mori pjesë në Kuvendin historik të Vlorës në nëntor 1912, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” Thanas V. Floqi “. Më pas punoi si jurist në administratën shtetërore në Vlorë.

Lef Nosi (1873-1946)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Veprimtar i lëvizjes kombëtare, albanolog, studiues, deputet, ministër

Në nëntor 1912 ishte delegat i Elbasanit në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” Lef Nosi “. Në qeverinë e Ismail Qemalit, Lef Nosi caktohet në detyrën e ministrit. Anëtar i delegacionit shqiptar pranë Konferencës së Paqes në Paris. Në vitin 1945 u burgos dhe dënua me vdekje. U pushkatua në vitin 1946.

Nuri Sojliu (1870-1940)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë.

Mbështeti Kongresin e Elbasanit dhe atë Manastirit, ku mbështeti alfabetin latin të gjuhës shqipe. Në nëntor të vitit 1912, u zgjodh delegat i Strugës në në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” Nuri “. Nuri Sojliu mbështeti lëvizjet politike me frymë demokratike të viteve `20.

Ferit Vokopola (1887-1967)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Teolog, ekonomist, poet, publicist, ministër, deputet

Në nëntor të vitit 1912, u zgjodh delegat i Lushnjes në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” M. Ferit Vokopola “. Ferid Vokopola ishte përfaqësues i Beratit, në Parlamentin shqiptar nga viti 1923-1939. Ministër i Bujqësisë në kabinetin e Iljaz Vrionit (1927-1928).

Ymer Deliallisi (1873-1944)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë.

Në nëntor të vitit 1912, u zgjodh delegat i Shijakut në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” Ymer “. Në vitin 1920, përfaqëson nënprefekturën e Shijakut në Kongresin e Lushnjes, ku edhe zgjidhet senator.

Xhemal Deliallisi (1880-1941)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë.

Në nëntor të vitit 1912, u zgjodh delegat i Shijakut në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën ” Xhemmalyyddin bej “. Ngarkohet me detyra në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës dhe më pas në administratën e Princ Vidit.

Mustafa Merlika Kruja (1887-1958)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Deputet, ministër, Kryeministër, albanolog

Si delegat i Krujës në Kuvendin Kombëtar të Vlorës më 28 nëntor 1912, firmosi Aktin e Pavarësisë kombëtare, me siglën “Mustafa Asim Kruja” ku u zgjodh dhe anëtar i Pleqësisë. U caktua nënprefekt në Vlorë dhe më pas sekretar i parë i Qeverisë së I. Qemalit.

Më 1919 ishte sekretar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Ishte deputet i Kosovës në zgjedhjet e para parlamentare të vitit 1921. Pas ardhjes së komunizmit u detyrua të arratisej. Mustafa Kruja vdiq në SHBA më 27 dhjetor 1958, në moshën 71-vjeçare.

Abdi Toptani (1864-1942)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, ministër.

Në vitin 1902 organizoi kryengritjen e armatosur të malësorëve të Shëngjergjit e të Shupalit kundër dhunës së administratës osmane.

Në Kuvendin e Vlorës ai firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Abdi”. U zgjodh ministër i Financave në Qeverinë e parë shqiptare.

Veli Harçi (1850-1914)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, intelektual.

Veli Harçi ishte një intelektual i formuar. Veprimtar i klubit patriotik të qytetit, ai përfaqësoi Gjirokastrën në Kuvendin e Vlorës dhe firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Veli Harçi”.

Nebi Sefa (1861-1942)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, atdhetar.

Mori pjesë në kryengritjen e përgjithshme të viteve 1911 dhe 1912. Në nëntor të atij viti u zgjodh delegat i Lushnjes për në Kuvendin e Vlorës. Ku nënshkroi Aktin e Pavarësisë me siglën “Nebi Sefa Lushja”. Në vitet `20 përkrahu kursin politik të ndjekur prej forcave fanoliane.

Mit’hat Frashëri (1880-1949)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, intelektual, deputet, patriot, ministër

Mori pjesë në Kongresin e Manastirit, më 1908 ku u zgjodh kryetar i Kongresit dhe nënkryetar i Komisionit të hartimit të alfabetit. Në Kuvendin e Vlorës, Frashëri ishte delegat i Elbasanit dhe firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Mid’hat Frashëri”. Në qeverinë e Ismail Qemalit zgjidhet ministër i Punëve të Përgjithshme. Në janar 1923 fillon detyrën e ministrit Fuqiplotë të Republikës së Shqipërisë në Athinë, deri në dhjetor 1925.

Më 1941 është një nga themeluesit e Organizatës Nacionaliste – Balli Kombëtar. U detyrua në nëntor 1944 të largohet nga Shqipëria dhe të vendoset në Itali. Nuk u pajtua kurrë me komunizmin. Komunistët e detyruan të birin e Abdyl Frashërit, të ikte nga Shqipëria. Vdiq në Neë York, SHBA, më 3 tetor 1949.

Zihni Abas Kanina Hamzaraj (1885-1957)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, atdhetar, ministër.

Mori pjesë në kryengritjen e përgjithshme të vitit 1911. Në Kuvendin e Vlorës, si delegat i Vlorës, firmosi në Aktin e Pavarësisë me siglën “Zihni Abbas Kanina”. U zgjodh drejtor i përgjithshëm në ministrinë e Punëve të Jashtme. Me fillimin e Luftës së Dytë Botërore, Kanina u bë pjesë e Ballit Kombëtar, përkrah Mit’hat Frashërit. Në vitin 1951 u arrestua dhe u burgosë, derisa vdiq, më 1957.

Qemal Karaosmani Elbasani (1875-1949)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, patriot, deputet.

Në nëntor 1912 u zgjodh delegat i Elbasanit në kuvendin e Vlorës dhe u caktua të shoqëronte Ismail Qemalin nga Durrësi për në Vlorë. Firmosi Aktin e Pavarësisë kombëtare, me siglën “Qemal Elbasani”. Mbështeti qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjes dhe për disa vite ishte asamblist.

Ai u persekutua nga regjimi komunist.

Sali Gjuka (1876-1925)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, atdhetar.

Mori pjesë në kryengritjen e përgjithshme të viteve 1910-1912.

Si përfaqësues nga Kosova dhe delegat i Pejës, Gjakovës, Plavës e Gucisë, mori pjesë në shpalljen e pavarësisë kombëtare dhe firmosi Aktin me siglën “Salih Gjuka”. U zgjodh këshilltar i Pleqësisë. Në janar 1913 filloi punën si drejtor i arsimit për qarkun e Beratit.

Dhimitër Berati (1888-1970)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, diplomat, ministër

Firmos Aktin e Pavarësisë së 28 nëntorit 1912, nën siglën “D. Beratti”, si delegat i kolonisë shqiptare të Bukureshtit. Berati u emërua sekretar i kryetarit të Qeverisë, anëtar i Pleqësisë si dhe u caktua drejtor i përgjithshëm në gazetën e qeverisë së Vlorës. Në Konferencën e Paqes më 1919 ishte delegat i shqiptarëve të Bukureshtit.

Dhimitër Mborja Emanoil (1884-1945)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë.

Më 28 nëntor 1912, firmos Aktin e Pavarësisë me siglën “Dh Emmanuel” në emër të

kolonisë së Bukureshtit. Në shkurt 1915 zgjidhet këshilltar pranë shoqërisë së “Komunitetit Ortodoks Shqiptar të Bukureshtit”. Më 1924 mbështet qeverinë e Nolit. Ishte kundër rregjimit komunist.

Dimitër Zografi (1878-1945)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, atdhetar.

U zgjodh delegat i kolonisë shqiptare të Bukureshtit për të marrë pjesë në Shpalljen e Pavarësisë. Më 28 nëntor 1912 firmosi vendimin e Pavarësisë me siglën “Dimitri Zografi”. Anëtar i Pleqësisë. Kundërshtoi vendimet e padrejta të Konferencës së Parisit në kurriz të popullit shqiptar dhe firmosi protesta drejtuar kryesisë së saj në qershor 1919.

Pandeli Cale (1879-1923)

Firmetar i Aktit të Pavaresise, atdhetar, ministër, deputet.

Në kryengritjen e përgjithshme të vitit 1910 – 1912 drejtoi çetat e zonës së Korçës. Merr pjese në mbledhjen e Bukureshtit të 5 nëntorit 1912 dhe shoqëron Ismail Qemalin për në Shqipëri.

Me 28 nëntor 1912, si delegat i Korces, firmos Aktin e Pavaresise me siglen "Pandeli Cale". Zgjidhet anëtar i qeverisë së parë shqiptare. Merr pjesë aktive në lëvizjen patriotike që çoi ne Kongresin e Lushnjës me 1920. Po atë vit ishte Prefekt i Korçës, ndërsa ne shkurt 1921 deputet ne te parin parlament shqiptar.

Qemal Mullaj (1881-1966)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, atdhetar, deputet

Si delegat i Lushnjës, në nëntor 1912 mori pjesë në Kuvendin historik të Vlorës dhe firmosi Aktin e shpalljes së Pavarësisë me siglën “Qem. Mullaj”. Pas rënies së qeverisë së Vlorës dhe me nisjen e Luftës i Botërore u largua nga Shqipëria. U kthye në atdhe rreth vitit 1920, për t’u rimarrë përsëri me politikë. Deputet në parlamentin e parë shqiptar.

Bedri Pejani (1885-1946)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë.

Delegat në Kongresin e Dytë të Manastirit (1910) dhe sekretar i Komitetit të Kosovës (1918-1924).

Në nëntor 1912, mori pjesë si përfaqësues i Plavës, Gucisë, Gjakovës dhe Pejës në mbledhjen e Vlorës dhe firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Bedri Pejan”. Në vitin 1943 ishte nga nismëtarët për krijimin e “Lidhjes së Dytë të Prizrenit” dhe deri në vitin 1944 kryetar i saj.

Pas luftës u arrestua në Shqipëri. Vdiq sapo doli nga burgu, në vitin 1946.

Dr. Myrteza Ali Struga (Dibra) (1876-1937)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, mjek, patriot

Në nëntor të vitit 1912, Dr. Myrteza Ali Struga, së bashku me Zyhdi Ohrin dhe Nuri Sojliun u zgjodhën delegatë të Ohrit e Strugës për në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Dr. H. Myrteza Aliu”. Përsëri si përfaqësues i Ohrit e Strugës ishte delegat në Kongresin e Lushnjës më 1920.

Aristidh Ruci (1875-1950)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, atdhetar.

Merr pjesë në kryengritjen e përgjithshme më 1911. Ishte delegat i Vlorës në Kuvendin që shpalli pavarësinë dhe firmosi Aktin me siglën “A. Ruci”. U zgjodh anëtar i kryesisë së Bankës Kombëtare Shqiptare më 1937.

Zyhdi Ohri (1872-1938)

Firmëtar i Aktit të Pavarësisë, atdhetar, senator.

Në vitet 1898-1900 u përfshi në veprimtarinë e Lidhjes Shqiptare të Pejës. Në nëntor 1912, i zgjedhur nga Ohri si delegat, mori pjesë në Kuvendin e Vlorës dhe firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Zuhdi Ohri”. Ishte pjesë e Senatit të dalë nga qeveria e Ismail Qemalit. Në janar 1920 mori pjesë në Kongresin e Lushnjës.

Sulejman Delvina (1884-1932)

Ministër, Kryeministër.

Kryeministër i qeverisë i dalë nga Kongresi i Lushnjës. Përfaqësues në Konferencën e Paqes në Paris. Mori pjesë në revolucionin e Qershorit 1924 dhe në qeverinë e kryesuar nga Fan Noli u emërua ministër i Punëve të Jashtme për periudhën nga 16 qershor 1924 – 23 dhjetor 1924. Pas dështimit të këtij revolucioni, Delvina u largua nga Shqipëria. Më vonë i sëmurë u kthye në Shqipëri dhe vdiq në Vlorë në vitin 1933. Në korrik 1911 udhëhoqi manifestimin e studentëve shqiptarë në Stamboll për të mbështetur alfabetin dhe kërkesat shqiptare

[Leonidas204]

How accurate are these paintings and what year are they from? I expected Kastrioti to be lighter toned but he did live in a hot country afterall. In terms of his facial features, they are similar to mine in that first picture. I have thinner lip and a slightly wider face

Georgios Kastriotis is Greek, they are hailed from Kastoria.

Didn't you know Albanians are Greek?

[KastriotiBlood]

Georgios Kastriotis is Greek, they are hailed from Kastoria.

Didn't you know Albanians are Greek?

Gjergj Kastrioti is 100% Albanian, just like Gjergj Arianiti. Names always look different when changed to other languages such as latin italian, greek, ottoman/arab but in the end they all agree that he was Albanian. Gjerg Kastrioti is the most logical name since Gjerg Arianiti shared the same first name (albanian origin) and the usage of the letter "i" as the last letter which is again common in Albanian.

He was taken as a young boy by the ottoman (something they normally did to albanian males) and then returned to his people to comunicate effectively in Albanian and kill more than 200,000 ottoman in less than 30 years. He was hailed by Italians as the lord of Albania and King of Epirus (inhabited by tosks at the time).

The greeks and albanians have never been the same race, they have merely shared a border and thus history. Albanians do not speak greek, they were labeled barbarians because of it (and for being uncivilised/aggressive), in fact Alexander the Great may have been half/quarter Albanian too if not ancient macedonian (not modern macedonian), he didn't speak much greek but supposedly liked greek culture. It is true that some northern greeks and tosks may have mixed through the thousand years of history but this is normal in such a vast amount of time and I would say most of them preferred to become greek due to the "better" civilisation. So in fact you could say that a small chunk of greeks have albanian origins


Here are some interesting things to read about history BC (alexander the great times)

- During his reign, Bardylis was able to make the Dardanians one of the most powerful Illyrian states of that time. Under his leadership the Dardanians defeated the Macedonians and Molossians several times and his state reigned over Upper Macedonia and Lynkestis. He also led raids against Epirus but his troops were quickly expelled from that region.

According to ancient sources, Bardylis lived to over 90 years implying that he died around 358 BC. According to these sources, Bardylis lived a long time and was at an advanced age when he faced Philip II of Macedon.

Bardylis was killed in a battle against Philip II of Macedon[2] in 358 BC after Philip rejected his offer of peace based on Bardylis retaining conquered lands.[3] Grabos became the most powerful Illyrian king after Bardylis's death.

- Pyrrhus was the son of Aeacides and Phthia, a Thessalian woman, and a second cousin of Alexander the Great (via Alexander's mother, Olympias). He had two sisters: Deidamia and Troias. In 317 BC, when Pyrrhus was only two, his father was dethroned. Pyrrhus' family took refuge with Glaukias of the Taulantians, one of the largest Illyrian tribes.[4] Pyrrhus was raised by Beroea, Glaukias's wife and a Molossian of the Aeacidae dynasty.[2][7]

- Glaucias (ruled 335 – c. 302 BC) was an Illyrian king of the Taulantii state which dominated[citation needed] Illyrian affairs in the second half of the 4th century BC. Glaucias is first mentioned as bringing a considerable force to the assistance of Cleitus of Dardania, another Illyrian prince, against Alexander the Great, in the battle of Pelium 335 BC. They were, however, both defeated, and Cleitus was forced to take refuge within the Taulantian territories, whither Alexander did not pursue him, his attention being called elsewhere by the news of the revolt of Thebes.

[KastriotiBlood]

85670

[Alboz]

Vendvarrimi i Skenderbut

https://i.postimg.cc/ZKNLBF4f/13217134-1234786016539675-5288745344416391840-o.jpg

[Alboz]

Nje njeri me emrin Filippo Castriota, nga Italia, i shkruan Ismail Qemailit pasi shpalli pavarsin e Shqiperis:

Duke degjuar per punen e madhe qe keni bere, shprehi adhurimin tim me te madh

Ismail Qemali pergjigjet se:

Faleminderit per urimet, paraardhesi yt (nenkuptohet Gjergj Kastrioti) eshte ne mesin ton, na udhezon dhe mberon

https://i.redd.it/zy5p8k4q8ud21.jpg

[Alboz]

Postcard from Prizren, sent from Vienna on December 22, 1912. Oskar Prochaska was the Austro-Hungarian consul in Prizren from 1906 to 1912. He was forced to leave Prizren in November 1912, after the Serbian invasion of Kosovo. (Elsie, 2012)

https://pbs.twimg.com/media/D0BoAg_XQAAr27y?format=jpg&name=900x900

[KastriotiBlood]

Nje njeri me emrin Filippo Castriota, nga Italia, i shkruan Ismail Qemailit pasi shpalli pavarsin e Shqiperis:

Duke degjuar per punen e madhe qe keni bere, shprehi adhurimin tim me te madh

Ismail Qemali pergjigjet se:

Faleminderit per urimet, paraardhesi yt (nenkuptohet Gjergj Kastrioti) eshte ne mesin ton, na udhezon dhe mberon

https://i.redd.it/zy5p8k4q8ud21.jpg

If he is related to Kastrioti just another example of them changing names to Italian

[KastriotiBlood]

A reminder of what Kastrioti and his small army had to constantly overcome time after time:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Albania_invasions.jpg/430px-Albania_invasions.jpg

As you can see the ottoman already had full control over greek, bulgarian and serbian lands so were coming in all directions. If the serbs and greeks spent less time being cowards and praying to jesus we all could have wiped out the entire ottoman army in the 15th century. Instead they were handing over their own sisters & daughters to the ottoman, I'm looking at you Stefan Lazarevic

He even found the time and capacity to help others but did they ever return the favour? The lack of help for Kastrioti from europe was sickening, was it jesus that protected them? No it was a real hero named Kastrioti

"From 1461 to 1462, Skanderbeg campaigned in Italy to protect his ally, Ferdinand I, from being overrun by the Angevin dynasty which claimed the Kingdom of Naples. Before setting out for Italy, Skanderbeg forged a truce with Sultan Mehmed II. Upon returning to Albania after securing Ferdinand, the Venetians became hostile to Skanderbeg and a sort of undeclared war took place. Mehmed saw an opportunity to attack Skanderbeg and sent three armies in one year. All three were defeated by Skanderbeg, however, in August 1462 making it the first time that he would win three battles against the Ottomans in one month."

Ottoman were pure scum, an undeclared war when their army was tenfold bigger, pathetic weak inferior men. I don't understand anyone who "respects" or likes turkey

[KastriotiBlood]

Possible real sketch of Kastrioti:

http://neweasterneurope.eu/new_site/wp-content/uploads/2017/06/Scanderbegi-Epirotarum-principis-Barleti-Marin-ca.-1460-1512-1508-14559502798-600x922.png

http://neweasterneurope.eu/2017/06/02/gentile-bellini-s-link-with-albania-in-the-fifteenth-century-and-george-kastrioti-skanderbeg/

[Alboz]

Illyrian - Skipetarian - Epirotae

https://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~225715~5506605

[Alboz]

https://qph2.c7.quoracdn.net/main-qimg-1a87f3bd81f865802c8d5fecf5ce370e

[Vožd]

Postcard from Prizren, sent from Vienna on December 22, 1912. Oskar Prochaska was the Austro-Hungarian consul in Prizren from 1906 to 1912. He was forced to leave Prizren in November 1912, after the Serbian invasion of Kosovo. (Elsie, 2012)

What was Kosovo during "Serbian invasion"
What a shit history you learning, i cant belive.
Similar in North Macedonia and Montenegro today.

[Alboz]

Abetare e vitit 1952

https://i.redd.it/77mb5yel22t21.jpg

[Ujku]

What was Kosovo during "Serbian invasion"
What a shit history you learning, i cant belive.
Similar in North Macedonia and Montenegro today.

Yes we all learn wrong history , you learn the right one ... SERVS THE BEST IN THE UNIVERSALLLL STUDIOS

[Vožd]

Yes we all learn wrong history , you learn the right one ... SERVS THE BEST IN THE UNIVERSALLLL STUDIOS

"Serbian invasion" bulshit become popular in Balkan these days...

[Alboz]

https://scontent-mxp1-1.xx.fbcdn.net/v/t1.0-9/56883478_1147927528713693_3214254044293890048_n.jp g?_nc_cat=108&_nc_ht=scontent-mxp1-1.xx&oh=ad616cb181a57ce9ac6e6ad2b908e338&oe=5D444B8A

[Alboz]

Why the world calls us ‘Albania’ and the origin of ‘Shqiperi’

By Eqrem Çabej

Albanians are one of the few peoples of Europe and even other continents, who are known by two national names, one used internally, i.e. the name they call their people, and the other being the name the world known them with.

The Albanian calls himself shqiptar, his own country Shqipëri, Shqipni, but the people is known around the world since ancient times as Albanais, Albanese etc. and the country as Albanie, Albania. This double naming has its own reasons. It is related to some circumstances of the ethnographic character which are specific for Albania and its historical past.

Considering the facts, it can first of all be noticed that shqiptar dominates as a national name in Albania and Shqipëri, Shqipni as the country’s name, but on the other hand in the old Albanian communities in Italy and Greece this name is not used.

The Albanians of southern Italy and Sicily, successors of people who moved from Albania during the first wars with the Ottomans flying Gjergj Kastrioti (Skanderbeg)’s flag in the XV and XVI centuries call themselves and in general their people and old homeland arbëresh and this homeland Arbër, Arbëri.

These were the names used until recently by the predecessors of those Albanians who moved a little earlier in the XIV and XV centuries from Albania to Greece, who also don’t use the name currently dominating in Albania; they also regularly use arbëresh for “shqiptar,” arbërishte for “shqip” language, arbërisht for “shqip” language.

The data clearly indicates that the current shqiptar, Shqipëri, Shqipni name, was not in use yet at Skanderbeg’s time, or at least had not been generalized yet, and that this is however newer compared to the first name. That means that the old traditional name of the country and people was arbën, arbër, arbëresh. And because this name, as can be observed from a first look, is identical to Albania, Albanese etc., mentioned above, all of these show that in the Middle Ages Albanians called themselves the same as other people are called today.

This ethnographic view is proved and completed through some data, old and new ones, from Albania, and on the other hand through testimony of the languages of neighboring peoples with Albanians, and also with the names of Albania and Albanians in different European Middle Ages sources.

As noticed from the first half of the 19th century, the country’s old name, in addition to the already mentioned Albanian communities, was also preserved in Albania. An Albanian lowland region of the central Western Albania ranging from Kurbin to the plateaus of Durres and Tirana, i.e. the lowland between the Mat and Erzen rivers, is also called Arben presently and mal e arben there is meant for “male e fusha” (mountains and lowlands). A village to the west of the Shkodra Lake is called Arbnesh and Arbenesh is also the name of the Albanian linguistic island found near the town of Zadar, Dalmatia, founded in the first half of the 18th century by people from the village in case. Arbanë is also a village near Tirana.

In the southern part of the country, Arbër and Arbëri are known as different regions of the mountain region of Laberia between the cities of Vlora, Gjirokastra and Delvina and their residents as arbëreshë and arbënorë. In other Albanian regions, the same name in different forms (arbën, arbër, arbëresh, arbnuer, arbëror) is used by people in an ethnic meaning, to differentiate Albanians from Aromanians or members of any other Balkan population. As can be seen, the ancient name, was over time, replaced by the new name shqiptar, Shqipëri, but has still survived in different regions of the country.

The fact that it was used nationwide, in the whole Albanian linguistic territory, is proved among others by folklore verse such as “Dalin zojat arbëneshe të anëve të Kosovës” (Arbnesh ladies from Kosovo region). On the other hand, the country’s historical sources complete this picture even for the past. In the literary monuments of old Albanian, ranging from the 16th to 18th centuries, the country is regularly mentioned as Arbënë, the people as arbënesh, arbëruer and its language as arbënisht.

The internal data regarding the national name of Albania and its people, complies with external resources, and testimony of other Balkan Peninsula languages and peoples. The presence of this name is also observed there, and over time it was transmitted from Albania to those peoples.

In the folk Serbo-Croatian, the Albanian is called arbanas, and in its Middle Ages documents as arbanasin. The Albanian is called arbananu even in folk Bulgarian, arbanas in old Romanian and among the Aromanians of Albania and Macedonia arbines, arbinesi, all deriving from the Albanian language arbenesh and its versions. Elaborating on the historical Middle Ages sources, the documents in Latin of the pre-Angevin Dynasty Western countries which had political relations with some regions of Albania, Albanians are known as arbanenses, and later as albanenses and their country as Albania, the same as today.

Looking at the internal and external evidence, with a summarizing look, it is figured out that the early traditional name of the Albanian people and its country is arbën, arbër with its variations and that this name dominated in Albania until the first centuries of Ottoman rule.

Meanwhile, this name traces its roots at ancient times.

As already known, astronomer and geographer Claudius Ptolemy of Egypt’s Alexandria, in the second century A.D. in his new world map marked the name of the Albanoi tribe and the Albanopolis town as a central Albanian region close to between present-day Durres and Dibra to the east of Lesh.

The Albanian language Arbën, Arbër regularly derive from this name, as evidence, among others that Albanians are indigenous, autochthonous in the present-day settlements and that there has been a continuation, a linguistic continuity at least since ancient times.

As mentioned, Arbën is the origin of the name of Albania and Albanians among the peoples of the Balkan Peninsula and other parts of Europe. Historically, this name, based on the joint testimony by Ptolemy, the Middle Ages sources of different countries and the present-day popular spread, it is very likely that it mainly belonged to the region of a central Albanian population; it was later generalized as a national name nationwide since the pre-Skanderbeg era.

As far as the name shqiptar, Shqipëri, Shqipni is concerned, as a people’s and country’s name, as unveiled above, it was rooted during the Ottoman rule period, after Albanians moved to Greece and Italy. Its spread as a national name and the disappearance of the old name as such, is likely related to the ethnic and social movement of the people during the Middle Ages and the first Turkish era with internal movements, the creation of new families in those historical periods, although the concrete push factors for such a replacement cannot be followed.

One thing that can be said almost for sure, is that shqip was originally the name of the language. As such, this was maybe of older use, maybe in parallel to the name arbën arbër as an ethnic name before expanding its usage by including both the people and the country. It can be noticed that the oldest known Albanian writer Gjon Buzuku of 1555, in addition to ndë Arbanit “in Albania,” mentions shqip “in Albanian language”; likewise Pjeter Budi (1621) mentions shqip and Pjeter Bogdani (1683) in a Latin and shqip grammar. The ethnic use of this name at about year 1700 had been rooted because in the Decisions of the Provincial Council of 1706 in addition to ‘Arbëni’ “Albania” and i Arbëneshi “the Albanian,” there is also mention of the gjuhë e Shqipëtarëvet (Albanian language). The idea that the name Albanian existed in northern Albania since the 16th century and was identical to the family name of Schivipudar, Schepuder, Schapudar, Scapuder of a resident of Drisht town near Shkodra, mentioned between 1368 – 1402 in the Ragusa archives, remains a hypothesis that deserves to be further traced.

Regarding the source of the two names arbën and shqip, it should be taken into consideration that many of the peoples’ names, be they old or new, known by history, remain of unknown meaning and source. An important preliminary condition in this field of research is the identification of the initial form of the respective name. Regarding this, on the old national name of Albanians, it can be surely confirmed that from its two forms, arb- and alb-, the former is the real form, as identified by local testimony and Balkan folk evidence mentioned above. That is why the search for the alb- root with the claimed meaning of ‘mountain’, the comparison with topical names Alba- of Italy and other regions, with the Alps name etc., have no solid basis. On the other hand, considering the arb- form and its meaning ‘field, plain” which is preserved in ‘mal’ and arben’ mentioned above, we can bring this name closer to the Latin arvum “farmland, field,” old Greek aroura “farmland” with the Celtic word of Middle Irish arbor, plural form arbanna “grain.” The name of Arben can have an ancient relation to the Arbe island in Dalmatia.

As far as the name shqip, shqiptar, Shqipëri Shqipni is concerned, where the verb shqipëroj, shqipëlloj (explain) of folk language derives from, this name remains of dubious origin.

Thoughts that it could have derived from shqipe (eagle), with the Albanians owing their name to this bird since the Skanderbeg era and connecting this naming with Plutarch’s words, that after his victory against the Macedonians, Pyrrhus was nicknamed “an eagle,” are not scientifically founded considering the forms of these two names.

In fact, among old Albanian authors, shqip, written in this form, is obviously different from the name of the bird, which they regularly write as shqype, unveiling that we are dealing with two completely different words. Its proximity to qipi “haystack” with the presumption of an earlier meaning of “gathering, people” is also non-convincing.

There is also doubt on other interpretations of this name such as “mountain resident” and “pushkatar” from new Greek skippetto(n) “rifle” (from Italian schioppetto), a word that was first identified for Greek in the 16-17 centuries. Lastly, the explanation of the word shqip from Latin excipio remains unconvincing; the Latin word does not mean “understand” but get, put aside, exclude, accept.” This way, the source of shqip remains an open case.


(Published on the “Shqiperia e Re” magazine, 1972 (Translation Tirana Times)

Eqrem Çabej, 1908-1980 is probably the most distinguished Albanian scholar and historical linguist. Educated in Vienna, in 1972 Çabej became a founding member of the Academy of Sciences. “Despite the isolation in which he lived during the long years of Stalinist dictatorship in Albania, he achieved renown as a linguist and scholar at home and abroad. Eqrem Çabej is the author of over 200 publications many on the Albanian language but also of writings of literature and folklore. His earliest scholarly publications of substance date from the mid-1930s. He is remembered in particular for his two-volume critical edition of Meshari i Gjon Buzukut, 1555 (The Missal of Gjon Buzuku), 1555, Tirana 1968, and his seminal etymological research,” says Robert Eslie.

[Alboz]

Albanian passport of 1937

https://i.redd.it/1z9uryga9k231.jpg

1.Know and be certain, that your happiness is found in Albania who gives you honor and the name Albanian.

2.Preserve well your national identity and Albanian pride; obey the laws and orders of the country wherever you are.

3.Every Albanian is your brother; honor him and help him whenever he needs it.

4.Do not despise your mother's language, speaking in a foreign language when it's not necessary.

5.Honor your country's flag; who doesn't honor it, dishonors his own self.

[Alboz]

https://www.youtube.com/watch?v=nHuPfuq099Q

[Hulu]

https://youtu.be/LSCmVLwGoC0

[Laku]

http://www.gazetadita.al/pjata-me-shqiponje-dhe-skenderbeu-jane-me-ne-kudo-qe-mbartemi-rrefimi-i-shkrimtares-cfare-do-te-thote-per-mua-te-jem-bije-e-nje-nene-arbereshe/