Mirza Sabir

[Yalquzaq]

1900 başlangıçlarında Azerbaycan'ın dahi düşünür ve yazarı. O dönem yazdığı yazıların günümüzde bile Müslüman toplumlarının geneline uyması vahim bir durum açıkcası, ve tabi sadece bununlada sınırlı değil, neredeyse onun yazdıkları satırlarda okuyabileceğiniz herşey gözleriniz önünde canlanır. Hop-hopname kitabını eğer imkanınız (veya merakınız) varsa bulup okumanızı tavsiye ederim.

[Yalquzaq]

Kəndli: Köylü
Axund: Molla

Kəndli:

-- Denilir, elm oxuyun, sözləri hər anda bizə,

Bunu təsdiq ediyor ayeyi-quran da bizə,

Axund:

-- Hansı qurandır о ki, onda yazılmış bu xəbər?

Şiə mollası yazan türkicə quransa əgər,

Mən onun yazdığı qurana yavıq durmayıram,

Maşa ilə yapışıb, əl də belə vurmayıram.

Kəndli:

-- Xub, buyur sünni yazan bir neçə təfsiri oxu,

Elmin icabı üçün ondakı təqdiri oxu!

Axund:

-- Ox, apar bir yana at sünni yazan təfsiri!

Başına dəysin onun tərcüməsi, təhriri!

Bizlərə molla filankəs yazan asar gərək!

Biz olaq ondakı məzmunə xəbərdar gərək!

Kəndli:

-- О yazıb: yer öküzün buynuzu üstündə durur,

Biz gərəkdir inanaq ki, kişi boylə buyurur?!

Axund:

-- Buna şübhən də var?

Kəndli:

-- Əlbəttə, inanmam bu sözə!

Axund:

-- Nələtulla, a gavur, şəkk ediyorsan öküzə?!

[Yalquzaq]

İntelligentik, gəzərik naz ilə,
Ömr edərik nəşeyi-dəmsaz ilə,
Həftədə bir dilbəri-tənnaz ilə,

Həmdəm olub işləri sahmanlarıq,
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Xoşlamırıq bir para nadanları
Şiveyi-nisvani-müsəlmanları,
Neyləyirik Fatma-Tükəzbanları?!

Annaları, Sonyaları yanlarıq,
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Bir para biəqlü fərasət bizə
Eyləyir isnadi-qəbahət bizə,
Eyləyir etsin də nəsihət bizə,

Bir bunu qanmır ki, biz irfanlarıq,
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Kimsəyə yox dəxli ki, biz işrəti
Xoşlayırıq, boşlayırıq külfəti.
Güşeyi-qəstinde olan ləzəti

Xaneyi-viranda haçan anlarıq?!
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

İntelligentik, bu ki, böhtan deyil,
Türki danışmaq bizə şayan deyil,
Türk dili qabili-irfan deyil

Biz buna qail olan insanlarıq!
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Türk qəzeti verse de əqlə ziya,
Mən onu almam əlimə mütləqa
Çünki müsəlmanca qonuşmaq bana

Eybdir! Öz eybimizi anlarıq!
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Yox işimiz məcməi-islam ilə,
Püxte nasıl söhbet eder xam ilə?
Çünki klublarda sərəncam ilə

Hər gecə bir mətləbi ünvanlarıq
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

[Yalquzaq]

Vəkil
Həqsizə həqli deyib, bir çox günaha batmışam.

Həkim
Dərdi təşxis etməyib, qövm-əqrəba ağlatmışam.

Tacir
Mən həlal ilə həramı bir-birinə qatmışam.

Rövzəxan
Ümmətin pulun alıb, mən gözlərin islatmışam.

Dərviş
Nerdə bulsam soq açıb, min-min yalan söz satmışam.

Sofi
Ruzü şəb həq-həq deyib, mən hər kəsi oynatmışam.

Molla
Gündə bir fitva verib, məxluqu çox aldatmışam.

Elm
Qət`i-ümmid etmişəm, yeksər bu qövmi atmışam.

Cəhl
Ortada keyf eyləyib, mən həm mərama çatmışam.

Şair
Bülbülə, eşqə, gülə dair yalan fırlatmışam.

Əvam
Anlamam hərgiz, cəhalət bəstərində yatmışam.

Qəzetəçi
Mən cəridəm dolmaq üçün mətləbi uzatmışam.

Adəmi adəm eyləyən paradır

Adəmi adəm eyləyən paradır,
Parasız adəmin üzü qaradır,
Qoy nə əslin, nəcabətin olsun,
Nə nəcibanə halətin olsun,
Baş-ayaq eyb içində olsan da -
Tək bu aləmdə dövlətin olsun;
Adəmi adəm eyləyən paradır,
Parasız adəmin üzü qaradır.
Olmasın fəhmin, əqlin, idrakın,
Var nə qəm, ta ki, vardır əmlakın;
Atəşi-xanə suzi-millət ikən --
Hər kəsin səcdəgahıdır xakın;
Adəmi adəm eyləyən paradır,
Parasız adəmin üzü qaradır.
Olmayır, olmasın da insafın,
Dut qanın şişə içrə əsnafın,
Та ki, var əldə beş puçuq quruşun --
Mötəbərsən gözündə əşrafın;
Adəmi adəm eyləyən paradır.

[Yalquzaq]

DAŞ QƏLBLİ İNSANLARI NEYLƏRDİN, İLAHİ?

Daş qəlbli insanları neylərdin, ilahi?!
Bizdə bu soyuq qanları neylərdin, ilahi?!

Artdıqca həyasızlıq olur el mütəhəmmil,
Hər zülmə dözən canları neylərdin, ilahi?!

Bir dövrdə kim, sidqü səfa qalmayacaqmış, --
Bilməm belə dövranları neylərdin, ilahi!

Məzlumların göz yaşı dərya olacaqmış, --
Dəryaları, ümmanları neylərdin, ilahi?

Səyyadi-cəfakardə rəhm olmayacaqmış, --
Ahuləri, ceyranları neylərdin, ilahi?!

Bağın, əkinin xeyrini bəylər görəcəkmiş, --
Toxm əkməyə dehqanları neylərdin, ilahi?!

İş rəncbərin, güc öküzün, yer özününkü, --
Bəyzadələri, xanları neylərdin, ilahi?!

Hökm eyləyəcəkmiş bütün aləmdə cəhalət, --
Dildadeyi-irfanları neylərdin, ilahi?!

Surtuqlu müsəlmanları təkfirə qoyan bu
Döşdüklü müsəlmanları neylərdin, ilahi?!

Yaxud buların bunca nüfuzu olacaqmış, --
Beş-üç bu süxəndanları neylərdin, ilahi?!

Qeyrətli danosbazlarımız iş bacarırkən, --
Tənbəl, dəli şeytanları neylərdin, ilahi?!

Ərlər hərə bir qız kimi oğlan sevəcəkmiş, --
Evlərdəki nisvanları neylərdin, ilahi?!

Tacirlərimiz Sonyalara bənd olacaqmış,
Bədbəxt Tükəzbanları neylərdin, ilahi?!

Sübhanəkə, sübhanəkə, sübhanəkə, ya rəb!
Baxdıqca bu hikmətlərə heyran oluram həp!

[Yalquzaq]

Həm tirzəniz, həm hədəfiz biz!

FƏXRİYYƏ

Hərçənd əsirani-qüyudati-zamanız,

Hərçənd düçarani-bəliyyati-cahanız,

Zənn etmə ki, bu əsrdə avareyi-nanız,

Əvvəl nə idiksə, yenə biz şimdi hamanız....

Turanlılarız, adiyi-şüğli-sələfız biz!

Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!



Zülmətsevər insanlarız üç-beş yaşımızdan,

Fitnə göyərir torpağımızdan, daşımızdan,

Tarac edərək, bac alırız qardaşımızdan,

Çıxmaz, çıxa bilməz də bu adət başımızdan....

Əslafımıza çünki həqiqi xələfız biz!

Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!



Ol gün ki, Məlikşah Büzürk eylədi rəhlət,

Etdik iki namərd vəzirə təbəiyyət,

Qırdıq о qədər bir-birimizdən ki, nəhayət

Düşmən qatıb əl, taxtımızı eylədi qarət....

Öz həqqimizi gözləməyə bitərəfiz biz!

Turanlılarız, adiyi-şüğli-sələfiz biz!



Bir vəqt olub leşkəri-Çingizə tərəfdar,

Xarəzmləri məhv elədik qətl ilə yekbar,

Xarəzmlərin şahı fərar eylədi naçar,

Məscidləri, məktəbləri yıxdıq yerə təkrar....

Həqqa ki, səzavari-nişanü şərəfiz biz!

Öz dinimizin başına əngəlkələfiz biz!



Bir vəqt də dəvayi-səlib oldu mühəyya,

Dəvada firəngilərə qalib gəlib, əmma

Dincəlməyib etdik yenə bir faciə bərpa,

Öz tiğimiz öz rişəmizi kəsdi sərapa....

Guya ki, biyabanda bitən bir ələfiz biz!

Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!



Bir vəqt dəxi Qaraqoyun, Ağqoyun olduq,

Azərbaycana, həm də Anatoluya dolduq,

Ol qədr qırıb bir-birimizdən ki, yorulduq,

Qırdıqca yorulduq və yorulduqca qırıldıq....

Turanlılarız, adiyi-şüğli-sələfiz biz!

Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!



Bir vəqt salıb təfriqə olduq iki qismət,

Teymur şaha bir paramız etdi himayət,

Xan Yıldırıma bir paramız qıldı itaət,

Qanlar saçılıb Ankarada qopdu qiyamət....

Əhsən bizə! Həm tirzəniz, həm hədəfiz biz!!!

Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!



Teymur şahi-ləngə olub tabeyi-fərman,

Xan Toxtamışı eylədik al qanına qəltan,

Та oldu Qızıl Ordaların dövləti talan,

Məsko şahına faidəbəxş oldu bu meydan....

Əlyövm uruslaşmaq ilə zişərəfis biz!

Öz dinimizin başına əngəlkələfis biz!



Bir vəqt Şah Ismayilü Sultani-Səlimə

Məftun olaraq eylədik islamı dünimə,

Qoyduq iki tazə adı bir dini-qədimə,

Saldı bu təşəyyö, bü təsənnün bizi bimə....

Qaldıqca bu halətlə səzayi-əsəfiz biz!

Öz dinimizin başına əngəlkələfiz biz!



Nadir bu iki xəstəliyi tutdu nəzərdə,

İstərdi əlac eyləyə bu qorxulu dərdə,

Bu məqsəd ilə əzm edərək girdi nəbərdə,

Məqtulən onun nəşini qoyduq quru yerdə....

Bir şeyi-əcibiz, nə bilim, bir tühəfiz biz!

Öz dinimizin başına əngəlkələfiz biz!



İndi yenə var tazə xəbər, yaxşı təmaşa,

İranlılıq, osmanlılıq ismi olub ehya,

Bir qitə yer üstündə qopub bir yekə dəva,

Meydan ki, qızışdı olarıq məhv sərapa....

Onsuz da əgərçənd ki, yeksər tələfiz biz!

Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!

[Yalquzaq]

PA ATONNAN, NƏ AĞIR YATDI BU OĞLAN, ÖLÜBƏ?

Pa atonnan, nə ağır yatdı bu oğlan, ölübə!

Nə də tərpənməyir üstündəki yorğan, ölübə!


Bu qədər qışqırığa durdu qonum-qonşu təmam,

Dəbərişməz də, veribdir, deyəsən, can, ölübə!


Demək olmaz dirilər tək yatıb, əlbət, duracaq,

Ölülər yatmağıdır, yox buna payan, ölübə!


Çox sovuqdur çıxan ahəstəcə tək-tək nəfəsi,

Bədənində donuşub, laxtalanıb qan, ölübə!


Cumuxub canına bitlər, birələr, hiss edəmir,

Çalsa əqrəb də hənuz eyləməz amman, ölübə!


Hansı bir doktora ərz etdim onun illətini,

Dedi: çək bundan əlin, boşla, bu çoxdan ölübə!


Nə masaj ilə, nə məsnui-tənəffüslə bunun

Və nə dağ ilə olur dərdinə dərman, ölübə!


Bunu hətta düşünüb cümlə müsəlman uşağı

Нər vilayətdə deyirlər: pa atonnan, ölübə!


Məzəli lap bu ki, bir parə urus damaları

Qoşulub bunlara derlər ki: müsəlman ölübə!


Aman, ay Molla dayı, bir kitab açdır, fala bax,

Tapmasan çarəsini sən də de ordan: ölübə!

[Yalquzaq]

FƏXRİYYƏ

Not: Şiir 1907 yılına ait.

Her ne kadar zamanın zincirli esirleri isek de,
Her ne kadar dünyanın belalarına yakalanmışsak da,
Sanma ki bu asırda ekmek peşinde (koşuyoruz),
Önce ne idiysek biz şimdi de oyuz,
Turanlılarız, atalarımızın (kötü) işlerini âdet etmişiz!
Kendi kavmimizin başına bela yumağıyız, biz!

Üç-beş yaşımızdan itibaren cehalet seven insanlarız,
Fitne yeşerir, toprağımızdan taşımızdan,
Yağmalayarak haraç alırız kardeşimizden,
Bu alışkanlığımızı asla terk edemeyiz de,
Çünkü atalarımıza gerçekten layık bir kuşağız biz!
Kendi kavmimizin başına bela yumağıyız, biz!

Büyük Melikşah’ın dünyadan göçtüğü günde,
İki namerd vezire tâbi olarak (uyarak),
Birbirimizden o kadar (insan) öldürdük ki sonuçta
Düşman el uzatıp tahtımızı yağmaladı...
Hakkımızı korumada bile tarafsızız, biz!
Turanlılarız, atalarımızın (kötü) işlerini âdet etmişiz!

Bir zamanlar Çengiz’in ordusuna taraftar olup,
Harzemlileri bir hamlede katledip mahvettik,
Harzemlilerin şahı kaçtı, çaresiz
Camileri, mektepleri yıktık yere tekrar…
Gerçekten de şeref ve nişanı hakkediyoruz, biz!
Kendi dinimizin başına bela yumağıyız biz!

Bir zamanlar da Haçlı seferleri hazırlandı,
Savaşta Avrupalılara galip geldik, amma
Rahat durmayıp yeni bir facia türettik
Kendi kılıcımız, kendi kökümüzü kesti baştan sona
Sanki kırda biten bir otuz biz!
Kendi kavmimizin başına bela yumağıyız biz!

Bir zaman da Karakoyunlu, Akkoyunlu olduk,
Azerbaycan’a hem de Anadoluya dolduk,
O kadar kırıp birbirimizden ki yorulduk,
Kırdıkça yorulduk ve yoruldukça kırıldık...
Turanlılarız, atalarımızın (kötü) işlerini âdet etmişiz!
Kendi kavmimizin başına bela yumağıyız biz!

Bir zamanlar bozgunluk (nifak) çıkarıp ikiye ayrıldık,
Bir kısmımız Timurleng’i korudu,
Bir kısmımız Yıldırım Han’a itaat etti,
Kanlar saçılıp Ankara’da kıyamet koptu...
Aferin bize! Hem ok atanız, hem hedefiz, biz!
Kendi kavmimizin başına bela yumağıyız biz!

Topal şah Timur’un buyruğuna uyup,
Toktamış Han’ı al kana boyadık,
Altın Ordu’nun devleti de talan oldu,
Bu savaş, Moskova şahına (çarına) yarar sağladı,
Bugün de Ruslaşmakla şeref sahibiyiz, biz!
Kendi dinimizin başına bela yumağıyız, biz!

Bir zamanlar Şah İsmail ve Sultan Selim’e
Gönül vererek İslam dinini iki parçaya ayırdık,
Bir olan eski dine, iki yeni ad koyduk;
Bu Şiîleşme, bu Sünnîleşme bizi tehlikeye düşürdü,
Bu durumda kaldıkça esef edilmeye layığız,
Kendi dinimizin başına bela yumağıyız, biz!

Nadir Şah, bu iki hastalığı göz önünde bulundurarak,
Bu korkulu derde çare bulmak isterdi,
Bu maksatla karar vererek savaşa başladı,
Onu katlederek, cesedini toprağın üstünde bıraktık...
Şaşılacak bir şeyiz, ne bileyim, bir tuhafız biz!
Kendi dinimizin başına bela yumağıyız biz!

Şimdi yine var, yeni haber, güzel seyirlik (oyun),
İranlılık, Osmanlılık isimleri tekrar diriltilmiş,
Bir parça toprak için büyük bir iddia ortaya çıkmış,
Meydan ki kızıştı, baştan ayağa mahvoluruz,
Bunlar olmasa da, zaten baştan sona yok olmuşuz, biz!
Kendi kavmimizin başına bela yumağıyız biz!