HISTORIA E SHQIPERISE.

[Alboz]

Besoj qe edhe emisioni i Marin Memes jep kontributin e vet.


https://www.youtube.com/playlist?lis...rxsbsoL94yDYFr

[Laberia]

Besoj qe edhe emisioni i Marin Memes jep kontributin e vet.


https://www.youtube.com/playlist?lis...rxsbsoL94yDYFr

Eshte e vertete qe emisionet e Marin Memes japin nje kontribut shume te madh, por ka dy probleme:
1) Duhet me shume profesionalizem dhe me pak folklorizem.
2) Marin Mema dhe programe te tjera te ngjashme qe prodhohen nga kanalet e tjera televizive si Klan, ABC apo T i dixhitalbit, duhet qe ti titrojne ne Anglisht dokumentaret e tyre ne menyre qe edhe audienca e huaj te njohe me mire Shqiptaret nga kendveshtrimi yne, sepse te tjeret jane shume perpara ne propaganden e tyre anti-shqiptare.

[Laberia]

Perse ka disa qe thone se periudha osmane ne Shqiperi fillon ne 1385 , nderkohe qe shqiperia bie nen osmanet ne 1480???

Edhe kur osmnet kapen disa qytete shqiptare ne 1420, nuk i mbajten dot, sepse ne ansje harte europiane nuk rezulton se shqiperia jugore ka rene ne osmanet ne keto vite ???

Edhe ne regjistrimet e 1430, dihet qe snaxhaku osman shtrohet vetem ne shqiperin e zones se krujes, sepse gjithe princerit e tjere shqiptare ishin te lire politikisht???

Nuk eshte ky problemi o Arjana. Mos lexo ca thone idiotet ketu nga kombesite e tjera qe perpiqen ta minimizojne jo vetem si periudhe kohore pushtimin Osman, por edhe si impakt ne kombet e tyre.
Qellimi i ketij threadi eshte qe shqiptaret te fillojne te lexojne historine e vendit te tyre sepse po lene nam neper forume sepse nuk e kane idene dhe po na qesh bota.
Do te jap nje shembull. Tek Historum, nje shqiptar me nickname Dua filloi nje thread me disa video me shqiptare nga krahina te ndyshme qe flasin shqip dhe kerkoi mendimin e te huajve ne lidhje me gjuhen shqipe. E ke ketu.
Te Historum eshte anetar nje anetar i cili eshte arberesh, EternalItaly. Po te shkosh te faqja tre, postimi 25 do te lexosh se si ai pergjigjet nje anetari Italian:

I don't think that it's an Apulian dialect. Our language derives from Tosk spoken in southern Albania.

dhe e vazhdon postimin me lutjen Ati Yne.
Ketu nderhyn nje nga keta te tanet dhe i thote:

Why, if your language derives from Tosk, it's more similiar to Gheg?

dhe arbereshi i pergjigjet:

Not true. This is "pure" gheg. Let me tell you that i can barely understand anything.

dhe e shoqeron postimin e tij me nje video me vargjet e Fishtes.
Por ky i yni ketej nuk heq dore:

Do you understand this? It's Tosk.

dhe i poston vargjet e Nolit.
Domethene, nuk dine minimumin se njerezit qe emigruan ne Italine e Jugut, Kalabri, Sicili, ishin nga Shqiperia e Jugut shumica, nje pjese nga Peloponezi, perseri me origjine nga Jugu dhe nje pjese nga Shqiperia Qendrore. Shqiptaret e Veriut, mbas renies se Shkodres emigruan ne Veri te Italise, kryesisht ne Venecie dhe rajone te tjera. Arbereshet nuk u asimiluan sepse u vendosen ne zona kryesisht malore dhe te pabanuara dhe kishin nje fe tjeter nga ajo e Italianeve, ishin Ortodokse. Shqiptaret nga Veriu u asimiluan sepse u vendosen ne zona nga me te civilizuarat dhe te pasurat e Italise dhe mbare Evropes dhe kishin nje besim te njejte me Italianet, pra ishin Katolike.
Keta vazhdojne qe te jetojne ne nje bote iluzore dhe besojne se Shqiptaret ne Jug e kane origjinen nga Veriu, domethene me llogjiken e ketyre, Kelmendi ishte Geg, Tropoja Cam, Dukagjini Lab, e ku di une, Gjakova Tosk, sepse keshtu i bie. Nuk e kane haberin nga historia, por kur te them fare, fare. U duket interesante, ndjejne nje lloj krenarie prej fshatari te pagdhendur, por na vendosin ne pozite shume te veshtire kur diskutojme neper forume. Teoria e emigrimit te Shqiptareve ne shekullin e XIV ne drejtim te Jugut te Shqiperise, eshte nje teori e mesit te viteve 50-te, qe kishte per qellim te jepte nje shpjegim te pranueshem per prezencen e Shqiptareve ne kete rajon, sepse eshte e dokumentuar qe ne fund te shekullit XIX dhe fillim te shekullit te XX, Epiri banohesh ne shumice absolute nga Shqiptare dhe disa komunitete vllehesh. Tani, kjo loja me monedha apo statuja qe gjenden nentoke nuk i bind shume njerezit aq me teper qe flitet per gjera qe kane ndodhur perpara tremije vjetesh, E njejta gje ndodhi edhe ne veri, duhesh nje teori qe te shpjegonte prezencen masive te Shqiptareve nga Jugu i Bosnjes, Jugu i servise, pjesa Perendimore e Maqedonise dhe deri ne Adriatik, sepse eshte e dokumentuar, ne te dy rastet, ne jug dhe ne veri po flasim per fundin e shek. XIX dhe fillimi i shek. XX dhe jo per vitin 2.000 perpara Krishtit. Pra, u hoq dore nga teorite e shek.XIX se shqiptaret jane nga Kaukazi apo erdhen me Turqit ne Ballkan, sepse nuk ta pranonte njeri kete teori ne shek. XX dhe u shpik kjo teoria e emigrimit te Shqiptareve, nga fshati i ketij Kelmendasit qe eshte anetar ketu ne forum dhe ne kater shekuj shqiptaret kolonizuan gjysmen e Ballkanit. Kjo teori nuk pi me uje dhe nuk e merr njeri serioz ne konsiderate, sepse eshte marrezi qe ta mendosh. Kjo eshte arsyeja qe keto teori emigrimesh te sponsorizuara dhe mbeshtetura nga te gjithe fqinjet tane(dhe ne kemi kater shtete fqinje, pa llogaritur Kosoven) dhe ata qe i kane mbeshtetur historikisht, nuk i gjen te permbledhura ne nje teori te vetme, sepse nuk ka studiues serioz qe te merret me nje idiotizem te tille, por secili prej fqinjeve tane, ka shpikur nje teori te veten, gjithmone me emigrim shqiptaresh per te justifikuar faktin historik qe kane pushtuar toka shqiptare dhe te banuara me shqiptare. Levizjet e popullsive kane qene nje fenomen i njohur dhe vazhdojne te jene nje fenomen prezent ne ditet tona, shume prej ketyre qe flasin neper forume jane lindur dhe rritur jashte Shqiperie. Por Etnogjeneza e Shqiptareve nuk shpjegohet me teorite e emigrimeve te sajuara nga fqinjet tane, apo me perrallat qe tregon gjyshi anes vatres ne netet e dimrit duke ngrene geshtenja. Nuk ka emigrim te shqiptareve nga veriu per ne jug te Shqiperose ne shekullin e XIV. Pyetja qe shtrohet tani eshte nese Shqiptaret emigruan nga Jugu i Shqiperise, dmth, Epir drejt Greqise ne shekullin e XIV apo ky emigrim ka egzistuar me heret, sepse ka shenja qe qe ka pasur emigrim perpara asaj qe pranohet nga historia zyrtare.
Ca nga keta te tanet, ju duken si histori te bukura keto, per ca malesore Geg trima qe pushtuan gjysmen e Ballkanit. Dhe gjithe te tjeret qeshin dhe tallen me ne.

[Laberia]

P A R A T H Ë N I E

Historia e Shqipërisë nën sundimin osman gjatë shek. XVI-XVIII ka qenë trajtuar, si pjesë e tretë e vëllimit të parë të Historisë së Shqipërisë, botuar në Tiranë në vitin 1959, shkruar nga një grup autorësh.
Në vitin 1972 u botua si dispensë (Pjesa III e vëllimit të parë), tekst për studentët e universiteteve të vendit, e shkruar nga Selami Pulaha dhe Stavri Naçi. Në vitet 1983-1984, kur u botuan vëllimet II, III dhe IV të Historisë së Shqipërisë, kjo pjesë, ashtu si gjithë vëllimi i parë, nuk u botua. Ajo u ruajt si dorëshkrim në Arkivin e Institutit të Historisë dhe u vu në përdorim të pedagogëve e të studiuesve.
Në këtë botim të ri të Historisë së popullit shqiptar, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI - vitet 20 të shek. XIX përbën pjesën e tretë të vëllimit të parë dhe është shkruar nga këta autorë:
Kreu I (1,2,4), Zhvillimi ekonomik i tokave shqiptare (shek. XVI - mesi i shek. XVIII), dhe Kreu II, Zhvillimi politik i tokave shqiptare. Kryengritjet e armatosura (shek. XVI – mesi i shek. XVIII), janë hartuar nga prof. dr. Selami Pulaha dhe janë redaktuar nga prof. dr. Petrika Thëngjilli. Zona e çifligut (Kreu I/3) është shkruar nga prof. dr. Petrika Thëngjilli.
Kreu III, Ndryshimet në strukturën fetare të popullit shqiptar. Përhapja e fesë islame (shek. XV-XIX), është shkruar nga Ferit Duka.
Kreu IV, Pashallëqet e mëdha shqiptare (1771-1831), është hartuar nga dr. Stavri Naçi dhe është redaktuar nga prof. as. dr. Ferid Duka.
Kreu V, Kultura dhe arsimi në shek. XVI-XVIII është shkruar nga një grup autorësh:
Koha e përhapjes së fjalëve shqip, shqiptar dhe Shqipëri nga prof. Shaban Demiraj; Letërsia shqipe në shek. XVI-XVII dhe Letërsia shqipe gjatë shek. XVIII nga prof. dr. Jorgo Bulo; Arsimi dhe kultura në qytetin e Voskopojës nga prof. Dhimitër Shuteriqi; Arkitektura në shek. XV-XVIII nga prof. dr. Gjerak Karaiskaj; Artet figurative në shek. XVI-XVIII nga Mustafa Arapi dhe Gazmend Muka.
Për hartimin e Kreut III të kësaj pjese është pasur në konsideratë në mënyrë të veçantë studimi i prof. dr. Muhamet Tërnavës (Prishtinë) Ndryshime në strukturën fetare në Kosovë.

[Laberia]

K R E U I

ZHVILLIMI EKONOMIK I TOKAVE SHQIPTARE
(SHEK. XVI - MESI I SHEK. XVIII)

1. VENDOSJA E PLOTË E SISTEMIT TË TIMARIT NË SHQIPËRI.
FORMAT E PRONËSISË

Vendosja e sistemit të timarit.
Ndarja administrative (shek. XVI-XVII)
Zgjerimi i Perandorisë Osmane, pas pushtimeve të realizuara në shek. XV, bëri të nevojshëm ndryshimin e organizimit të saj shtetëror. Për ta vënë atë mbi baza më të qëndrueshme administrative e juridike, gjatë mbretërimit të sulltan Sulejmanit II (1520-1566), të njohur me emrin Ligjvënësi (kanuniu), u krye një organizim i ri i shtetit dhe u rishikuan e u plotësuan ligjet ekzistuese me urdhëresa të tjera në përshtatje me kushtet e reja, me synim që të arrihej në radhë të parë centralizimi i pushtetit në duart e sulltanit.
Në përfundim të këtij riorganizimi, territoret e gjithë perandorisë u ndanë në 32 ejalete, që ishin njësi më të vogla administrative. Në krye të çdo ejaleti kishte një bejlerbej. Krahinat e Gadishullit Ballkanik u përfshinë në tri ejalete: ejaleti i Bosnjës në veri të gadishullit, ejaleti i Rumelisë në qendër dhe ejaleti i Detit në ishujt e detit Egje dhe në një pjesë të bregdetit jugor. Çdo ejalet u nda në një numër sanxhakësh.
Territoret e Shqipërisë bënin pjesë në ejaletin e Rumelisë. Ato u ndanë në disa sanxhakë. Numri, shtrirja dhe emërtimi i tyre ka ndryshuar herë pas here. Sanxhakut të Shkodrës, të cilit më 1499 i ishin shtuar krahina të Malit të Zi dhe në fillim të shek. XVI edhe krahina të Rrafshit të Dukagjinit, iu shkëput krahina e Gjakovës, që i kaloi sanxhakut të Dukagjinit; sanxhakut të Vlorës iu shkëputën krahinat e Delvinës dhe të Çamërisë, me të cilat u krijua sanxhaku i Delvinës. Sanxhakët e Elbasanit, të Ohrit, të Dukagjinit, të Prizrenit, të Vuçiternës, të Shkupit dhe të Janinës mbetën siç ishin më parë. Në filim të shek. XVI sanxhaku i Manastirit fitoi një rëndësi të veçantë, sepse selia e bejlerbeut të Rumelisë u zhvendos nga Shkupi në Manastir, prandaj ai njihet edhe me emrin pashasanxhaku i Manastirit.
Çdo sanxhak ishte një unitet administrativ e ushtarak që përfshinte timaret, ziametet dhe forcat e tyre ushtarake përkatëse. Sanxhakë u ndanë në njësi më të vogla, të cilat u quajtën kaza, kurse këto të fundit u ndanë në nahije. Në çdo sanxhak kishte një mëkëmbës të sanxhakbeut (myteselim) dhe komandant të spahinjve (allaj-bej), kurse në çdo kaza një gjykatës (kadi) që varej drejtpërdrejt nga sulltani. Përveç këtyre pati edhe funksionarë të tjerë të një rëndësie më të vogël nëpër nahijet. Shumica dërrmuese e funksionarëve, ashtu si dhe shumica e feudalëve, ishin me origjinë shqiptare. Numri i tyre tashmë ishte rritur. Ndërsa një pjesë e tyre vinte nga radhët e klasës feudale para pushtimit, pjesa tjetër, që përbënte shumicën, vinte nga radhët e ushtarakëve të shquar në luftë ose të fëmijëve të rritur nëpër shkollat e korpuset jeniçere. Kishte mbetur ndonjë sasi e vogël spahinjsh turq, të cilët më vonë u larguan ose u asimiluan, sikurse ndodhi me kolonët turq të sjellë në Koxhaxhik, Elbasan, Krujë etj.
Me organizimin e ri, osmanët i copëzuan së tepërmi trojet shqiptare, duke u dhënë njësive ushtarake e administrative shqiptare një shtrirje territoriale më të vogël në krahasim me sanxhakët e tjerë të Rumelisë. Disa prej tyre, përveç popullsisë mbizotëruese shqiptare përfshinin edhe pakica malazeze, serbe e maqedone.
Gjatë mbretërimit të Sulejman Ligjvënësit, juriskonsultët osmanë përpunuan, si për të gjithë sanxhakët e tjerë të perandorisë, edhe për ata shqiptarë, nga një kanuname të veçantë. Kanunameja më e vjetër nga ato që janë ruajtur e që njihet deri më sot, është ajo e sanxhakut të Shkodrës (1529). Kanuname të veçanta patën edhe sanxhakët e Vlorës, të Elbasanit, të Prizrenit, të Ohrit, të Vuçiternës. Burimin e tyre kanunametë e kishin gjithnjë te “Ligji i Sheriatit” (ligji i shenjtë) dhe në mënyrë të veçantë te Kurani, që ishte një farë kushtetute e përjetshme e perandorisë së osmanëve. Por në hartimin e tyre janë marrë parasysh edhe kushtet shoqërore-ekonomike të çdo sanxhaku, si dhe traditat dokesore të trashëguara nga shekujt e kaluar. Kanunametë e sanxhakëve shqiptarë ligjëruan gjendjen e pronësisë tokësore, pozitën e spahinjve ndaj shtetit e rajave, detyrimet fiskale dhe detyrimet e tjera të popullsisë shqiptare. Kanunametë përmbanin gjithashtu dispozita të ndryshme mbi rregullimin ushtarako-politik të sanxhakëve, mbi çmimet e prodhimeve bujqësore, mbi regjimin doganor etj.
Në fillim këto kanuname kishin mjaft mungesa, por kohë pas kohe ato u plotësuan me dekrete (fermane) dhe me vendime (fetva), sidomos me fetvatë e kryetarit të fesë islame, Ebusudit, i cili ishte figura kryesore në përpilimin e kanunameve. Më vonë u hartuan kanumame të reja më të plota. Kanunameja e dytë e Shkodrës u përpilua afërsisht gjysmë shekulli më vonë nga e para.
Përveç kanunameve të sanxhakëve dhe të shtesave të mëvonshme, kadilerët kishin për udhëheqje në punët e tyre edhe kanunamenë qendrore të njohur me emrin “Kanunameja e sulltan Sulejmanit”, që u kodifikua pas mesit të shek. XVI. Kjo përmblidhte dispozitat themeltare të regjimit feudalo-ushtarak dhe të marrëdhënieve shoqërore-ekonomike të krejt Perandorisë Osmane.
Kanunametë e sanxhakëve shqiptarë kishin të përbashkëta normat kryesore të regjimit feudal-ushtarak. Në mjaft raste, ato kishin ndryshime nga njëra-tjetra dhe pasqyronin shkallën jo të barabartë të zhvillimit ekonomik e shoqëror të popullsisë që jetonte në secilin sanxhak.
Në vitin 1506 u bë një regjistrim i përgjithshëm i të gjitha tokave shqiptare. Ato u përfshinë në dy zona të mëdha. Në njërën zonë bënin pjesë tokat, ku ishte zbatuar sistemi i timarit. Kjo quhej ndryshe zona e së dhjetës (yshyrit), kurse zona tjetër përfshinte krahinat malore të vetqeverisura, ku nuk u zbatua sistemi i timarit. Ato i jepnin pushtetit qendror një taksë (haraç) fikse, prandaj quheshin zona e haraçit.
Zona e timarit ishte e shtrirë në pjesën më të madhe të tokave shqiptare. Si në gjithë Gadishullin Ballkanik, dhe në shumicën e viseve të tjera të Perandorisë Osmane, gjithë toka ishte shpallur “tokë shtetërore” (erazi mirie). Megjithatë, pronësia mbi tokën, që i përkiste shtetit osman edhe në Shqipëri, pati tri forma të ndryshme: tokat shtetërore që zinin sipërfaqen më të madhe të vendit dhe përbënin bazën e sistemit të timareve, tokat në zotërim privat (erazi mylk) që zotëroheshin nga pjesëtarë të aristokracisë feudale dhe tokat vakëf (erazi vakf), që ishin pronë e institucioneve fetare myslimane.
Pjesa më e madhe dhe më e rëndësishme e tokave shqiptare i përkiste formës së tokave shtetërore. Këto përbënin fondin e tokave të përfshira në sistemin e timarit, në disa kategori: në radhë të parë, bënin pjesë tokat e punueshme, arat, livadhet në zotërim të fshatarëve. Tipar dallues i këtyre tokave (rajatike) ishte fakti se fshatarët që i zotëronin ato, ishin të detyruar t’i shlyenin një varg detyrimesh, si spahiut dhe shtetit. Legjislacioni nuk lejonte ndryshimin e statusit të tyre dhe ruante dallimin fetar midis bashtinës dhe çifligut. Në rast se një mysliman merrte një bashtinë, i shlyente detyrimet si i krishterë.
Përveç tokave rajatike kishte edhe disa toka jorajatike: truallishtet (mezra) ishin toka djerr të fshatrave, dikur të banuara, por që ishin braktisur nga popullsia. Ato mund të punoheshin e të mbilleshin nga fshatrat fqinje. Prej tyre merrej vetëm e dhjeta e prodhimeve bujqësore. Spahiu kishte të drejtë t’i jepte me tapi dhe taksën e tapisë e merrte shteti. Punimi i tyre mund të bëhej edhe nga fshatarë të ardhur. Sipas regjistrit të vitit 1520, fshati Levan i Vogël në regjistrimin e vjetër figuronte truallishte, por fshatarët që erdhën nga viset përreth, u vendosën aty me banim dhe e punonin tokën, duke i shlyer të dhjetën të zotit të tokës. Krahas truallishteve ishin tokat e përbashkëta (mysha), toka të papunuara, të ndodhura midis fshatrave me kufij të papërcaktuar dhe në përdorim të përbashkët të tyre. Punimi dhe mbjellja e tyre kushtëzohej me pagimin e së dhjetës. Një kategori tjetër tokash jorajatike ishin tokat e hapura rishtas (zemin e tarlla), prej vendeve djerr, pyjesh, vendesh malore, të cilat me kalimin e kohës nga një regjistrim në tjetrin, punoheshin e mbilleshin. Spahiu kishte të drejtë t’i jepte me tapi që të punoheshin. Të njëjtin status kishte toka djerr brenda timareve të lëna si kullota dimërore dhe verore. Spahiu kishte të drejtë të vilte taksën për dimërimin dhe verimin e bagëtive nga fshatarët e jashtëm që sillnin bagëtitë për kullotje, por jo nga fshatarët e fshatit ku ndodhej kullota. Në periferi të qyteteve tokat nuk ishin private, por as toka rajatike. Përreth qyteteve kishte mjaft çifligje të ngarkuara vetëm me të dhjetën dhe taksën e kashtës. Një kategori më vete përbënin tokat e dhëna në zotërimin e personave të ngarkuar me shërbime ushtarake në luftë, në prapavijë ose me shërbime administrative. Këto u jepeshin si bashtina ose çifligje vojnukëve, stallierëve, rritësve të shpesëve të gjuetisë (doganxhinj), ruajtësve të grykave të rrugëve (derbendxhinj), pjesëtarëve të korpusit ushtarak të kalorësve (myselem) dhe të këmbësorëve. Tokat ushtarake trashëgoheshin dhe ishin falur nga e dhjeta, xhizja, taksat e jashtëzakonshme shtetërore dhe nga çdo detyrim tjetër kundrejt shërbimit ushtarak. Me kalimin e kohës kjo kategori sa vinte e zvogëlohej. Kështu më 1506 në sanxhakun e Vlorës kishte 229 shtëpi vojnukësh që ishin kthyer në raja. Më 1593 numri i vojnukëve në këtë sanxhak numërohej me gishta. Në kategorinë e tokave shtetërore bënin pjesë edhe tokat në zotërim personal të spahinjve (hasa-çiflig).
Toka shtetërore u nda në zotërime të veçanta, të cilat në varësi nga shuma e të ardhurave që jepnin, u quajtën has, ziamet dhe timar. Të ardhurat vjetore maksimale të hasit që u jepeshin pjesëtarëve të aristokracisë feudale (sulltanit, vezirëve, bejlerbejve, sanxhakbejve), i kapërcenin të 100 000 akçet, të ziametit deri në 99 999 akçe, kurse të ardhurat e timarit, që u jepeshin zakonisht feudalëve të vegjël nuk i kapërcenin të 19 999 akçet.
Numri i zotërimeve në tokat shqiptare u rrit krahas me zgjerimin dhe me forcimin e pushtetit osman në krahinat e mbetura ende jashtë administratës së tij. Sipas regjistrimit të vitit 1431, në Sanxhakun Shqiptar kishte 471 timare, kurse me regjistrimin e kryer në vitin 1533, vetëm në sanxhakët e Shkodrës, të Vlorës, të Ohrit, të Elbasanit, të Vuçiternës dhe të Prizrenit numri i timareve arriti në 2 070.
Në Shqipëri haset në zotërim të sulltanit u formuan pas përfundimit të pushtimit të saj dhe me përforcimin e pushtetit osman në vend. Sipas dëshmive dokumentare ato ishin krijuar për herë të parë në sanxhakun e Shkodrës, në vitin 1485, pastaj nga fillimet e shek. XVI u dukën në të gjithë sanxhakët e tjerë. Të ardhurat e tyre i kalonin thesarit shtetëror dhe përdoreshin për të mbuluar shpenzimet e administratës qendrore të shtetit. Në përputhje me kushtet ekonomike e politike të secilës trevë, ato përfshinin zakonisht të ardhurat më të rëndësishme të vendit që vinin nga taksat e shitblerjes së mallrave në tregjet kryesore, nga taksat doganore të skelave të Vlorës, Durrësit, Lezhës, Shkodrës, që ishin nyje kryesore të tranzitit tregtar me botën e jashtme, nga monopoli i kripës në kriporet e bregdetit, nga peshkimi në liqenet e Shkodrës, Ohrit, në grykat e lumenjve etj., nga minierat e Novobërdës, Janievës, Trepçës, Prizrenit, Vlorës dhe nga të ardhurat e një numri qytetesh apo fshatrash. Vjelja e këtyre të ardhurave zakonisht bëhej me anën e sistemit të sipërmarrjeve vjetore (mukata). Haset ishin mjaft të mëdha dhe zinin një vend të konsiderueshëm në sasinë e të ardhurave (të rentës) që shkonin në dobi të klasës feudale. P.sh. në vitet 30 të shek. XVI haset zinin 44,8% të këtyre të ardhurave dhe arrinin në 10 649 730 akçe. Të ardhurat e hasit të sulltanit në Vlorë vinin nga peshkimi, doganat, monopoli i kripës, nga taksa e dhenve në sanxhakët e Vlorës e të Elbasanit, dhe nga detyrimet spahiore të 26 fshatrave. Në hasin perandorak në Vuçitern të ardhurat kryesore vinin nga minierat e Novobërdës e të Janievës, të punishtes për prerjen e monedhës, nga taksat e qytetarëve dhe nga detyrimet spahiore të 290 fshatrave.
Hase të rëndësishme zotëronin edhe vezirë e bejlerë, si Sinan Pasha në sanxhakun e Vlorës dhe Osman Pasha në sanxhakun e Delvinës etj. Sanxhakbejlerët, si mbajtës të pushtetit ushtarak e civil në krahinat e përfshira në njësitë administrative që qeverisnin, zotëronin 8-9 hase të rëndësishme qysh në shek. XV. P.sh., hasi i sanxhakbeut të Shkodrës më 1485 arrinte në 389 912 akçe. Ai përfshinte të ardhurat e qyteteve të Shkodrës, të Drishtit, të Pejës si dhe 161 fshatra kryesisht në Malësinë e Madhe. Në shek. XVI, haset e sanxhakbejlerëve lëviznin nga 200 000 deri në 550 000 akçe secili. Të ardhurat e haseve të funksionarëve të lartë arrinin në fund të shek. XVI në 2 593 998 akçe, d.m.th., në 10,4% të sasisë së përgjithshme të të ardhurave nga detyrimet spahiore. Më i vogli ishte hasi i sanxhakut të Elbasanit (117 138 akçe) dhe më i madhi ishte ai i Ohrit (383 450 akçe). Vendin kryesor në të ardhurat e këtyre haseve e zinin të ardhurat nga detyrimet spahiore, të vjela nga 260 fshatra.
Pjesa më e madhe e tokave dhe e popullsisë ishte dhënë në ziamete dhe timare. Në fillim të shek. XV kishte 30 timare e 837 ziamete me 3 352 000 akçe, kurse në fund të shek. XVI 212 ziamete dhe 2 043 timare me 15 500 000 akçe. Sasia më e madhe e timareve dhe e ziameteve gjendej në sanxhakët e Vlorës, të Ohrit, të Vuçiternës, në viset e Rrafshit të Dukagjinit etj. Ziametet dhe timaret përfshinin pjesën më të madhe të të ardhurave (të rentës) të zotërimeve spahiore, 32% të shumës së përgjithshme. Gjatë shek. XVII-XVIII numri i timareve dhe i ziameteve erdhi duke u zvogëluar, përkatësisht në 2 043 e 93.
U pakësua më shumë (gjatë shek. XVII-XVIII) numri i ziameteve dhe më pak ai i timareve. Kjo dukuri dëshmon për copëtimin e ziameteve dhe rritjen e haseve. Edhe në këta shekuj ruhej tradita e mëparshme, sipas së cilës shumicën e timareve e përbënin timaret e vogla me të ardhura deri në 3 000 akçe. Kështu timaret e vogla në fillim të shek. XVII në sanxhakun e Shkodrës zinin 55% të numrit të përgjithshëm, në sanxhakun e Vuçiternës 66% dhe në atë të Elbasanit 64%. Vendin e dytë e zinin timaret me të ardhura 5 000-6 000 akçe. Timaret dhe ziametet thuajse tërësisht kishin të bënin me tokën dhe fshatarin raja. Ato lidheshin me prodhimin bujqësor të një vendbanimi të caktuar. Ziametet përfshinin disa fshatra të tëra, kurse timaret fshatra të plota ose pjesë fshatrash.
Timaret, ziametet dhe haset u jepeshin spahinjve kundrejt detyrimeve të caktuara ndaj pushtetit qendror. Timarliu ose zaimi e gëzonte timarin apo ziametin me kusht që me shpenzimet e veta, të shkonte në luftë si kalorës i armatosur nën urdhrat e sanxhakbeut sa herë ta thërriste sulltani. Timari, të ardhurat e të cilit ishin deri në 3 000 akçe që nevojiteshin për shpenzimet e jetesës së spahiut, quhej “këllëç timar”, d.m.th., timar sa për një shpatë. Në rast se të ardhurat e kalonin këtë shumë, atëherë spahiu ishte i detyruar të çonte një kalorës të armatosur (xhebeli) për çdo 3 000 akçe më shumë, ndërsa zotëruesit e ziameteve e të haseve çonin një kalorës për çdo 5 000 akçe.
Kushtëzimi i dhënies së zotërimit me shërbimin në ushtri, i jepte sistemit të timareve në fazën e parë të tij një karakter të theksuar ushtarak. Kur sulltani, me anë të një urdhri (fermani), kërkonte grumbullimin e forcave ushtarake, atëherë të gjithë spahinjtë së bashku me xhebelitë, të armatosur dhe të pajisur për luftë me shpenzimet e tyre, paraqiteshin pranë sanxhakbeut, i cili ishte i detyruar të shkonte me të gjitha forcat ushtarake të sanxhakut të vet pranë bejlerbeut të Rumelisë e të vihej nën urdhrat e tij. Në qoftë se spahinjtë nuk i përgjigjeshin thirrjes për luftë, ata zhvisheshin nga feudet, të cilat u jepeshin personave të tjerë. Në kohë paqeje spahinjtë ishin të detyruar të mos largoheshin nga vendet ku ndodhej zotërimi i tyre. Kur ata tregoheshin besnikë dhe kryenin mirë shërbimin ushtarak, shpërbleheshin me zmadhimin e zotërimit dhe gëzonin kështu të ardhura më të mëdha. Në këtë mënyrë pushteti qendror ruajti disiplinën dhe gatishmërinë luftarake të spahinjve dhe krijoi garancinë për forcimin e zgjerimin e Perandorisë Osmane.
Zotërimi i tokës, që kishte për veçori shërbimin e detyrueshëm në ushtri ose në administratë, ishte baza e gjithë sistemit të timareve. Ky sistem pronësie me kusht i siguronte pushtetit qendror një ushtri të madhe e të interesuar për luftëra pushtuese, si dhe një aparat administrativ të përshtatur me nevojat e sundimit.
Zotërime u jepeshin edhe personave që kryenin shërbime në administratën qendrore ose lokale. Kështu, p.sh., gjatë shek. XV në tokat shqiptare u ishin dhënë timare kadilerëve, shkruesve etj. Në këtë shekull, kur pozitat e pushtuesve nuk qenë konsoliduar plotësisht, u ishin dhënë timare edhe disa peshkopëve të krishterë. Edhe mitropolitit të Beratit dhe peshkopëve të Krujës, të Kaninës e të Çartallozit iu njohën në fillim në sanxhakun shqiptar si timare fshatrat që zotëronin si metohe para pushtimit. Por, në shek. XVI, kjo praktikë u hoq. Tashmë nuk kishin mbetur elementë të krishterë vendas në gjirin e timarlinjve osmanë, ashtu siç kishte pasur në periudhën e luftërave të shek. XV. Për të ruajtur pozitat e veta ekonomike dhe politike, ish-pjesëtarët e parisë së vjetër feudale vendase kishin përqafuar fenë e pushtuesit, islamin.
Zotërimi nuk ishte i përjetshëm. Biri i spahiut mund të trashëgonte zotërimin, vetëm nëse ai përmbushte po ato detyrime që kishte i ati ndaj sulltanit. Spahinjtë nuk gëzonin pronësinë e plotë mbi tokat e zotërimit, mbasi as mund t’i shisnin dhe as mund t’i dhuronin. Sipas juriskonsultëve osmanë “toka mirie” nuk ishte as e timarliut, as e atij që punonte tokën, d.m.th., e fshatarit raja. Pronari i vërtetë i këtyre tokave ishte shteti osman. Rrjedhimisht spahiu konsiderohej vetëm zotërues i tokës (sahibi erz). Duke qenë pronar toke i kufizuar, edhe pushteti i tij mbi fshatarin raja ishte gjithashtu i kufizuar. Megjithëse në legjislacionin osman ai cilësohej edhe zotërues i rajave (sahibi reaya), ai nuk gëzonte të drejtën ta gjykonte vetë fshatarin raja dhe nuk mund ta dëbonte atë nga toka po qe se ky përmbushte detyrimet që kërkonte ligji.
Çdo familje fshatare banuese në një feud kishte ngastrën e tokës që e punonte me pjesëtarët e vet. Ngastrat që u ndodhën në duart e fshatarëve të krishterë, u quajtën si dhe më parë bashtina, kurse ato që ishin në përdorim të fshatarëve myslimanë u quajtën çifligje (çift-një palë, një pendë, në kuptimin e një toke që mund të punohej me një pendë qe). Meqenëse bashtinat dhe çifligjet ishin tokë shtetërore, fshatari gëzonte mbi to vetëm të drejtën që ta punonte dhe ta shfrytëzonte kundrejt detyrimeve që duhej të jepte. Fshatari gëzonte disa të drejta të kufizuara, ai nuk mund të dëbohej nga toka prej spahiut po qe se e punonte dhe paguante detyrimet. Gjithashtu fshatari raja mund t’ia shiste të drejtën e përdorimit të bashtinës pa e copëtuar atë, një fshatari tjetër, por vetëm me lejen e spahiut, të cilit me këtë rast, blerësi duhej t’i paguante taksën e tapisë (resmi tapu). Kur fshatari nuk paguante rregullisht detyrimet e caktuara ose kur e linte tokën pa punuar më tepër se tre vjet, spahiu kishte të drejtë t’ia merrte tokën dhe t’ia jepte një tjetri, duke i marrë këtij taksën e tapisë.
Fshatari raja gëzonte të drejtën e një trashëgimie të kufizuar mbi bashtinën apo çifligun e vet. Djali ose djemtë e tij e trashëgonin të drejtën e punimit të tokës, por pa e pjesëtuar atë. Ata nuk ishin të detyruar të nxirrnin tapi të re dhe të paguanin taksën e tapisë. Të drejtën e trashëgimisë e gëzonin edhe të afërmit e tjerë të fshatarit raja (bijat, vëllezërit, motrat), kur ky nuk linte trashëgimtar mashkull, por në këtë rast trashëgimia nuk ishte e lirë, meqenëse këta duhej të nxirrnin tapi të re dhe të paguanin taksën e tapisë.
Pra, e drejta e pronësisë së tokës mirie ishte e pjesëtuar midis shtetit, që ruante për vete të drejtën e disponimit, dhe spahiut, që gëzonte të drejtën e zotërimit, kurse fshatari kishte të drejtën dhe detyrën e punimit e të shfrytëzimit.
Kjo pronësi solli si pasojë që pushteti i spahiut në pronën osmane të mos kishte pavarësi dhe imunitet të plotë financiar, administrativ dhe gjyqësor.
Duke qenë vazhdimisht nën kontrollin e organeve të pushtetit qendror, spahinjtë ishin kufizuar të mblidhnin vetëm të ardhurat e zotërimeve që u përkisnin, sepse pushteti qendror i vilte të ardhurat e veta me anën e organeve të veçanta të tij.
Në kategorinë e tokave shtetërore bënte pjesë edhe hasa-çifligu (ose hasa). Kjo ishte një ngastër toke në madhësinë e një bashtine që brenda zotërimit të vet e mbante në zotërim personal spahiu. Këto ngastra u jepeshin dhe u merreshin spahinjve së bashku me të. Ato nuk shiteshin si pronat në zotërim privat.
Si ekonomi personale të spahinjve, hasa-çifligjet ishin të çliruara nga çdo lloj detyrimi dhe taksa të zakonshme ose të jashtëzakonshme shtetërore.
Për punimin, mbjelljen etj., të këtyre ngastrave, spahinjtë përdornin punën angari të fshatarëve të timareve të tyre, dhënien me qira ose me gjysmatari. Në shek. XV haset e çifligjet e spahinjve ishin zakonisht vreshta, kopshte, ullishte, pemë frutore, mullinj etj. Në shek. XVI numri i hasa-çifligjeve vjen e zvogëlohet, meqenëse spahiu ishte i lidhur me luftërat dhe shteti lejoi dhënien e tyre me tapi. Mbas një shekulli zotërimet personale nuk përmenden fare.

Tokat private (mylk) dhe të institucioneve fetare
Një kategori të dytë të pronave tokësore nën sundimin osman e përbënin tokat në pronësi private. Zakonisht fshatarët kishin pranë banesave të tyre nga një sipërfaqe të vogël toke, mbi të cilën gëzonin pronësinë e plotë private dhe që nuk e kalonte një dynym. Ato ishin kryesisht kopshte, vreshta, ullishta etj. Prona private ishin edhe ndërtesat (kasollet, plevicat e shtëpitë) dhe mullinjtë. Këto prona mylk mund të shiteshin dhe të dhuroheshin nga pronarët e tyre pa kufizimet që ekzistonin për tokat shtetërore. Vetëm në rast se fshatari e humbiste tokën e bashtinës ose largohej nga timari pa lejen e spahiut, atëherë ky kishte të drejtë të vinte dorë mbi pronat e tij mylk.
Në kategorinë e pronave private mbi tokën, vendin kryesor e zinin zotërimet e dhëna përgjithmonë dhe të pakushtëzuara me detyrimin ushtarak. Nga fondi i tokave shtetërore, me anë të një akti të veçantë pronësimi (mylkname), sulltanët u dhuronin komandantëve të shquar të ushtrisë ose funksionarëve të lartë të administratës, për merita të veçanta ndaj shtetit osman, fshatra ose krahina të tëra në formë mylku, të quajtura edhe mylqe tokësore. Pronarët e këtyre zotërimeve gëzonin mbi to të gjitha të drejtat e një prone të plotë. Ata mund t’i shisnin, t’ua linin trashëgim pasardhësve të tyre, t’i dhuronin ose t’i kthenin në prona institucionesh fetare myslimane.
Pronarëve të mylqeve tokësore u ishte dhënë e drejta të vilnin nga rajatë jo vetëm detyrimet që nxirrte zakonisht çdo spahi, por edhe një pjesë të atyre që kalonin në dobi të arkës shtetërore. Veçse me gjithë këto të drejta, sulltani kishte gjithmonë pushtet t’ua merrte këto mylqe kur ta shihte të arsyeshme.
Mylket tokësore u shfaqën në trojet shqiptare qysh nga fundi i shek. XIV, kur sulltan Murati I i dhuroi një mylk të madh një komandanti të shquar në pushtimin e Rumelisë, Evrenoz Beut. Në kufijtë e këtij mylku përfshihej edhe krahina e Bilishtit. Ato u shtuan në fund të shek. XV dhe gjatë shek. XVI. Kështu, p.sh., më 1484 sulltan Bajaziti II i dhuroi si mylk ish-sanxhakbeut të Janinës dhe dhëndrrit të sulltan Mirahor Iljas beut, fshatrat Peshkopje (aty ku u shtri më vonë qyteti i Korçës), Panarit, Treskë, Leshnjë, Boboshticë dhe Vithkuq të krahinës së Korçës. Pronat mylk më të mëdha në Shqipëri iu dhanë nga sulltan Sulejman Ligjvënësi Mustafa Pashës (1523), njërit nga pinjollët e myslimanizuar të familjes së Dukagjinëve. Ato përfshinin 33 fshatrat e nahijeve fqinje të Zadrimës dhe të Ragamit. Krahas mylqeve tokësore ndeshen edhe disa forma të tjera të pronësisë private. Një nga këto ishte mylku i dhënë kundrejt dërgimit të luftëtarëve (eshkinxhinj). Në rast se ato nuk kryenin detyrimin merrej prodhimi i një viti. Një formë tjetër ishte çifligu mylk, i ngarkuar me shërbimin ushtarak. Tri çifligje të tilla ndeshen në fillim të shek. XVII në fshatrat Dushnik të Beratit, në Zhezharë e në Rizovë të Shpatit. Pronat mylk në trojet shqiptare zinin një sipërfaqe shumë të vogël të tokës së punueshme në krahasim me sipërfaqen e tokës së shpallur shtetërore dhe të ndarë në zotërime ushtarake e administrative si në vendet e tjera të perandorisë. Në shek. XVI thuajse u ndërpre praktika e dhurimit të mylqeve tokësore, kurse ato ekzistuese u shndërruan në shumicën e tyre në vakëfe.
Në truallin shqiptar gjendeshin edhe toka në pronësi të institucioneve fetare myslimane (vakëfe). Këto ishin prona të kategorisë private, sepse përbëheshin nga toka të dhuruara prej sulltanëve në formë mylku dhe nga toka mylk të dhuruara nga besimtarët. Në vakëfe u kthyen siç u tha më sipër, edhe shumica e mylqeve tokësore që gëzonin feudalët e mëdhenj.
Tokat në pronësi të institucioneve fetare myslimane ishin të paprekshme edhe nga vetë sulltani. Për këtë arsye, shumica e pronarëve të mylqeve tokësore nuk ngurruan t’i kthenin pronat e tyre të kësaj kategorie në prona institucionesh fetare myslimane sipas rregullave të institucionit të vakëfit, duke caktuar sipas vullnetit të tyre administratorin (myteveliun) dhe mënyrën e ndarjes së të ardhurave të kësaj prone. Duke përfituar nga këto rregulla, pronarët e këtyre mylqeve, pasi linin një pjesë të të ardhurave në dobi të ndonjë institucioni fetar, siguruan për vete dhe për trashëgimtarët e tyre brez pas brezi pjesën tjetër të të ardhurave, si dhe të drejtën e administrimit të pronave të veta. Në këtë mënyrë, ata iu shmangën rrezikut të konfiskimit nga ana e sulltanit.
Tokat e vakëfuara nuk mund të shiteshin, të dhuroheshin ose të ktheheshin në prona individuale. Tokat e para vakëfe në Shqipëri ndeshen nga fillimi i shek. XVI. Më 1505 Mirahor Iljas beu tokat e tij në fshatrat Peshkopje, Vithkuq, Leshnjë, Boboshticë etj., të kazasë së Korçës, i ktheu në toka vakëf. Në kohën e sundimit të sulltan Sulejman Ligjvënësit u kthyen në vakëf edhe mylqet tokësore të Zadrimës dhe të Ragamit. Procesi i vakëfimit vazhdoi edhe në shekujt e mëvonshëm.
Më 1641 Arkitekt (mimar) Kasemi ktheu në vakëf çifligje, kullota dimërore, banja, çezma, mullinj në sanxhakët e Vlorës e të Elbasanit, përveç objekteve në krahina të tjera të perandorisë. Sheqere Pare, një nga gratë e oborrit perandorak, i ktheu në vakëf fshatrat Voskopojë e Podgorie të krahinës së Korçës, që i ishin dhuruar si pronë private (1647). Po në këtë kohë vakëfit të Arkitekt Kasemit iu shtuan tri çifligjet mylk në fshatrat Dushnik të Beratit dhe në Zhezharë e Rizovë të kazasë së Shpatit.
Sipas kodeve osmane vakëfet përbëheshin vetëm prej pronash private, por në shek. XVII-XVIII janë vakëfuar edhe toka shtetërore. Në vitin 1678, Aishja, banore e fshatit Syzezë të Mallakastrës, la vakëf një pjesë të pasurisë së saj të përbërë prej një shtëpie përdhese, një kopshti, një vreshte, një hambari dhe një are në madhësinë që punohej me një pendë qe, 15 kokë bagëti dhe gjysma e një kullote. Këto vakëfe vetëm formën kishin të përbashkët me vakëfet e ngritura në bazë të sheriatit, prandaj Koçi Beu, nga Mborja e Korçës, i quan vakëfe të paligjshme.

Marrëdhëniet shoqërore
Ashtu si në krejt perandorinë, edhe në Shqipëri shoqëria u nda në klasën ushtarake dhe në rajatë. Tek ushtarakët përfshiheshin të gjithë ata që ishin në shërbim të drejtpërdrejtë të sulltanit dhe që nuk merreshin me prodhimin. Sipas funksionit, ushtarakët ndaheshin në njerëz të shpatës dhe të penës. Në njerëzit e penës përfshiheshin ulematë, kadilerët, nëpunësit e financës. Në të shpatës hynin në radhë të parë zotëruesit e timareve, të ziameteve dhe haseve të lidhur me shërbimin ushtarak, zotëruesit e feudeve të lidhur me shërbime në administratën shtetërore, pronarët e mylqeve tokësore. Për të gjithë këta i përbashkët ishte fakti se, si zotërues të tokës, ata gëzonin të drejtën të merrnin prej fshatarësisë një pjesë të të ardhurave.
Në shek. XVI-XVII shtresa drejtuese në rajonet e ish-principatave shqiptare, duke përjashtuar ndonjë sanxhakbej, myfti apo kadi të dërguar nga vise të tjera, ishte me prejardhje vendase. Për më tepër, një pjesë e saj vinte nga radhët e fisnikërisë shqiptare të parapushtimit, por tashmë, pavarësisht nga kjo prejardhje, ajo ishte pjesë e pandarë e tërësisë së klasës feudale osmane. Rol të rëndësishëm për këtë ndryshim luajti edhe ndikimi i fesë e i kulturës turko-islame. Fakti se në fillim të shek. XVI spahinjtë e krishterë ishin shumë të rrallë, dhe se, pak më vonë, ata u islamizuan që të gjithë, tregon se integrimi i feudalëve me prejardhje shqiptare në gjirin e klasës osmane u bë i plotë qysh në këtë shekull. Në trevat verilindore shqiptare të Rrafshit të Dukagjinit dhe të Kosovës struktura etnike e feudalëve pësoi ndryshime të thella. Si rrjedhim i pushtimit të këtyre trevave në shek. XV, i vendosjes dhe i përforcimit të administratës shtetërore osmane si dhe i shpronësimit të ish-shtresës sunduese në to, u shkatërrua përfundimisht ish-aparati shtetëror, kurse vetë fisnikëria e mëparshme, një pjesë e së cilës u asgjësua edhe fizikisht në konfliktet luftarake, u zhduk si forcë e pavarur ekonomike dhe politike. Të 259 feudet që u krijuan në ato rajone në vitin 1455, iu dhanë në zotërim pjesëtarëve të klasës së re sunduese osmane. Në këtë forcë të re sunduese u integrua një numër i kufizuar feudalësh të vegjël të krishterë. Në fillimet e pushtimit shtresa e re sunduese përbëhej në shumicën e vet nga spahinj myslimanë, kryesisht turq për nga kombësia, dhe nga feudalë të islamizuar prej trevave të tjera ballkanike. Elementi shqiptar në gjirin e saj, që ishte i pakët në fillim, u shtua në periudhën kalimtare nga shek. XV në shek. XVI për të zënë pak nga pak vendin kryesor. Ky fenomen u arrit nga elementë shqiptarë, që ishin vendas dhe jo nga elementë etnikë serbë, sepse feudalët serbë ishin të ardhur dhe ndodheshin në një truall etnik të huaj. Pra, mbushja e klasës feudale osmane me më shumë elementë të dalë nga gjiri i popullsisë vendase shqiptare u krye në trojet verilindore shqiptare, pikërisht ashtu siç u krye edhe në rajonet e ish-principatave shqiptare. Edhe pushtuesit osmanë ishin të interesuar për një mbushje të tillë nga elementë vendas, sepse kështu siguronin një mbështetje shoqërore vendase.
Në gjirin e shtresës së re sunduese, ashtu si kudo në perandori, e sidomos në pjesën evropiane të saj, për shkak të vetë sistemit feudal-ushtarak osman, u krye një diferencim i theksuar. Ky diferencim vihet re qysh në regjistrimin e vitit 1485 në sanxhakun e Shkodrës. Sipas këtij regjistrimi, masa e spahinjve të vegjël përfitonte vetëm 1/4 e sasisë së përgjithshme të detyrimeve të sanxhakut, kurse 3/4 e saj i ndanin sanxhakbeu dhe një zaim. Në këtë fazë të parë të pushtimit osmanët u mbështetën më tepër tek aristokracia feudale dhe te forca ushtarake që nxirrte ajo, sesa te spahinjtë timarlinj ende të pafuqishëm dhe të paktë në numër.
Në Shqipëri ekzistonte edhe një shtresë ushtarakësh që, në vend të rrogave, gëzonin të ardhura deri në 1 400 akçe nga timare të vogla të quajtura “timar gjedik” të lëshuara në emër të kështjellave, të ardhurat e të cilave u ndaheshin pjesëmarrësve të garnizoneve të tyre. Këta ushtarakë shërbenin sidomos në objekte të fortifikuara malore.
Në grupin e dytë hynin ata që merreshin me prodhimin dhe që shlyenin një varg taksash. Ata njiheshin me emrin e përgjithshëm raja. Me këtë emër dallohej fshatarësia e vendosur në sistemin e timarit. Ajo kishte detyrime kundrejt spahiut dhe shtetit. Frytet e prodhimit të saj ndaheshin midis tyre. Një kategori tjetër ishte fshatarësia e varur drejtpërdrejt nga pushteti qendror, si jyrykët dhe vojnukët, zotërues të bashtinave të lira. Një kategori e tretë ishte fshatarësia me origjinë skllavi (gulame e ortakçinj) që varej nga feudali. Pushteti qendror nuk kishte kompetenca mbi ta. Ligji nuk i konsideronte ata juridikisht të lirë. Zakonisht ata punonin hasa-çifligun e spahiut, si dhe tokën që u jepte spahiu së bashku me farën, dhe prodhimin e ndanin përgjysmë (ortakçinj). Së fundi, në sistemin e timarit ishte një kategori fshatare e ngarkuar me disa detyra speciale nga pushteti qendror. Ndaj feudalit shlyente të gjitha detyrimet si gjithë fshatarësia e vendosur nën timar, kurse shteti e kishte çliruar nga disa taksa. Midis këtyre kategorive të rajasë kishte dallime rigoroze nga legjislacioni osman. Biri i rajasë ishte raja. Ortakçinjtë nuk mund të martoheshin me gra rajash, sepse fëmija konsiderohej raja.
Kufijtë midis këtyre dy grupeve (ushtarakë dhe raja) ishin të përcaktuar qartë. Spahinjtë që nuk kryenin shërbimin ushtarak, humbisnin zotërimin dhe kalonin në grupin e dytë, kurse kalimi nga grupi i dytë në të parin bëhej shumë rrallë dhe me dekret të sulltanit.
Marrëdhëniet midis spahinjve dhe fshatarëve raja shqiptarë u përcaktuan jo vetëm nga ligjet e shtetit osman, por edhe nga traditat që ekzistonin këtu më parë. Në shek. XV, kur institucionet feudale osmane ishin në formim e sipër, pushtuesit nuk ishin në gjendje të ndryshonin njëherësh format e pronësisë dhe marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore që ishin konsakruar për shekuj me radhë. Kjo i detyroi ata që t’i merrnin parasysh dhe madje të përvetësonin të gjitha ato forma e institucione që përputheshin me interesat e tyre. Një institucion i tillë ishte pronia, e cila kishte ngjashmëri në disa drejtime me institucionin e timareve që osmanët kërkonin të zbatonin pas pushtimit. Gjatë shekullit të parë të pushtimit, ata ruajtën në disa zona masën dhe format e mëparshme të shlyerjes së rentës feudale, me qëllim që të mos acarohej më tej qëndresa e fshatarësisë. Në një pjesë të krahinës së Shkodrës fshatarësia fushore vazhdoi të shlyente detyrimet në bazë të sistemit proniar të dukatit e modit, kurse fshatarësisë malore të Mbishkodrës dhe të Dukagjinit iu njoh e drejta e shlyerjes së rentës feudale, një dukat për çdo vatër, siç ishte para pushtimit. Që nga fillimi i shek. XVI fshatarësia raja filloi të lidhej me tokën. Sipas kanunameve të sulltan Selimit I dhe të Sulejman Ligjvënësit, spahiu gëzonte të drejtën t’i kthente të ikurit në vendbanimet e tyre brenda një periudhe 10-vjeçare, kur ishin vendosur në qytete, dhe brenda një periudhe 15-vjeçare, kur ishin vendosur në fshatra. Detyrimi i fshatarit për të mos braktisur tokën e spahiun e vet dhe e drejta e këtij të fundit për të ndaluar largimet e fshatarëve ishin kufizime të rëndësishme për rajanë. Në këtë periudhë tapia për fshatarin raja ishte një akt ligjor, që i shërbente mbajtësit si dëshmi për të provuar të drejtën e zotërimit për një tokë të caktuar, duke marrë mbi vete të gjitha detyrimet mbi të. Ndërsa për spahiun tapia shprehte të drejtat e tij mbi tokën e dhënë në zotërim dhe rrjedhimisht të drejtën për të vjelë detyrimet si zot i tokës. Tapia shërbente jo vetëm si dokument zotërimi, por edhe si dëshmi që shprehte varësinë e fshatarit raja ndaj spahiut e tokës. Ajo përcaktonte lidhjen e fshatarit me tokën dhe detyrimet ndaj spahiut. Detyrimi për të punuar dhe mbjellë tokën nënkuptonte në vetvete një detyrim të fshatarit për të mos u larguar prej saj, për të qenë i lidhur me të. Ai nuk mund ta linte tokën mbi tre vjet pa punuar. Kjo e lidhte atë më shumë me tokën. Një masë me rëndësi që e detyronte fshatarin shqiptar të punonte tokën dhe të mos largohej prej saj ishte taksa e pendëprishjes (çift-i bozan resmi). Kur fshatari braktiste tokën dhe merrej me një veprimtari tjetër, ishte i detyruar të paguante barazvlerën e së dhjetës dhe të taksës së çiftit në fillim 72 akçe për çdo mysliman dhe 87 akçe për çdo të krishterë. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XVI madhësia e saj u ngrit në 330 akçe për një çiflig të plotë dhe 150 akçe për gjysmë çifligu. Ajo mund të kërkohej për sa vjet që toka mbetej pa punuar. Shuma nuk ishte e vogël, prandaj fshatari do të mendohej mirë para se të largohej nga toka. Sipas disa fermaneve të viteve 1635-1636, rajatë duhet të ktheheshin në vendbanimet e përhershme në rast se nuk kishin mbushur 40 vjet, kurse më vonë nuk u mor parasysh as kjo kohë dhe fshatarët mund të ktheheshin edhe pas kalimit të kësaj kohe. Kështu fshatari shqiptar u lidh përfundimisht me tokën. Varësia e fshatarit ishte e dyfishtë: nga toka dhe nga spahiu. Varësia kishte forma të reja. Ajo shprehej në detyrimin për të punuar tokën, për të mos e braktisur atë, për të mos lejuar largimin e fshatarit, në detyrimin e shlyer kur toka lihej pa punuar dhe në taksat ndaj spahiut dhe shtetit. Megjithatë varësia nuk arriti në atë shkallë që kishte arritur gjatë mesjetës në Evropë.

Detyrimet e fshatarësisë shqiptare
Fshatarësia shqiptare, e përfshirë në sistemin e timareve, kishte një varg detyrimesh që kalonin në dobi të spahiut dhe të shtetit osman.
Detyrimet në dobi të spahinjve përfshinin pjesën më të rëndësishme të detyrimeve të fshatarit raja. Në këto detyrime përfshihej e dhjeta (yshyri) mbi prodhimet bujqësore të bashtinës ose të çifligut të fshatarit raja. Ky detyrim vilej në natyrë në masën një pjesë në dhjetë mbi grurin, elbin, thekrën, bathët, thjerrëzat, lirin, urovin, perimet, rrushin, vajin e ullirit, mjaltin, mëshikëzat e mëndafshit etj.
Përveç së dhjetës spahiu i merrte fshatarit në natyrë edhe salarijen, që ishte detyrimi mbi kashtën e grurit, të elbit dhe të thekrës. Kur salarija vilej bashkë me të dhjetën, spahiu merrte një në tetë pjesë të prodhimeve bujqësore.
Fshatari paguante një numër të madh detyrimesh që lidheshin kryesisht me personin e spahiut, si zotërues i rajasë. Më të rëndësishmet e këtyre detyrimeve ishin taksat e rajallëkut: ispenxha për të krishterët dhe taksa e çiftit dhe e çifligut për myslimanët.
Ispenxha vilej nga të krishterët e martuar ose jo, që kishin arritur moshën e pjekurisë, pavarësisht nëse ishin apo nuk ishin pajisur me tokë. Në shek. XV-XVI, ispenxha vilej në masën 25 akçe, kurse në shek. XVIII u ngrit në 35 akçe.
Fshatarët raja të besimit mysliman, të cilët shfrytëzonin një sasi toke që punohej me një pendë qe, paguanin taksën e çifligut në masën 22 akçe. Djali mysliman me t’u martuar ishte i detyruar të jepte taksën e benakut. Ata që kishin në përdorim deri në gjysmë pendë tokë, paguanin 12 akçe, kurse ata që s’kishin tokë 6-9 akçe. Djemtë myslimanë, që kishin arritur moshën 20 vjeç, por ishin të pamartuar, paguanin taksën e beqarit (myxhered) në madhësinë 6 akçe. Madhësia e taksës së pendës mbeti e pandryshuar. Edhe qytetarët myslimanë që kishin tokë e paguanin këtë taksë. Meqenëse ispenxha dhe taksa e çiftit lidheshin me personin e feudalit, në rast se një fshatar raja lejohej nga spahiu i vet të punonte tokë në timarin e një spahiu tjetër, këtij i paguante të dhjetën dhe salarijen, kurse spahiut të vet i paguante taksën e rajallëkut.
Në të holla fshatarët raja u paguanin spahinjve edhe një varg të gjatë detyrimesh të tjera. Në rast se në tokën e spahiut kishte ndonjë mulli, ai merrte tatimin e mullirin. Më 1701 madhësia e tij ishte 30 akçe nga mulliri që punonte gjithë vitin dhe 15 akçe nga ai që punonte gjysmën e vitit.
Fshatarësia shqiptare ishte e detyruar të paguante një sasi të caktuar të hollash për çdo mall të shitur e të blerë si taksë pazari (baxh-i pazar), taksat e peshimit dhe të matjes, taksat e doganës për mallrat e sjella nga jashtë ose të nxjerra jashtë vendit.
Përveç këtyre ajo shlyente një varg taksash që lidheshin me imunitetin financiar-administrativ të zotërimit osman. Ato përmblidheshin me emërtimin badihava e nijabet. Taksat më kryesore ishin ajo e martesës, gjoba për faje e delikte, taksa e tapisë, e sendeve që lënë skllevërit e arratisur, e dhjeta e kullotës, e bejtylmalit etj. Sipas kanunameve të reja, në qoftë se nusja ishte bijë myslimani, madhësia e taksës së martesës që dhëndrri duhej t’i jepte spahiut ishte 60 akçe, në rast se nusja ishte vejushë dhëndrri duhej t’i jepte po spahiut 30 akçe. Kur nusja ishte bijë jomyslimani, dhëndrri jepte gjysmën e saj. Gjobat ishin në varësi të fajit të bërë, për shkelje të normave të së drejtës dokesore, si për rrahje, plagosje, vrasje, vjedhje, përdhunim, dehje me verë etj. Gjobat jepeshin në përputhje me gjendjen ekonomike të fajtorit. Në dobi të spahiut shkonin edhe konfiskimet (java, kaçgun, kull ve xharije myzhdegani) që lidheshin me shitjen e kafshëve të humbura, me lajmin për gjetjen e skllavit ose të skllaves së arratisur, me ndarjen e pasurive të atyre që nuk linin trashëgimtar ose kur trashëgimtarët nuk ndodheshin aty.
Në rast se rajaja vinte e dimëronte në një zotërim tjetër, pa u marrë me bujqësi, paguante taksën e dimërimit në madhësinë 6 akçe në vit. Taksa e tapisë ishte një shumë që paguhej paraprakisht në disa raste: gjatë shitblerjes së të drejtës së zotërimit të fshatarit, kur vdiste një fshatar e nuk linte trashëgimtar. Blerësi i paguante të zotit të tokës këtë taksë dhe i premtonte atij se do ta mbillte çdo vit dhe do t’i shlyente të gjitha detyrimet që i takonin. Kështu, më 1766 vdiq Haxhi Aliu pa lënë trashëgimtar. Qeveritari i sanxhakut të Elbasanit, Sulejman Pasha, dhe i vëllai i morën me tapi tokat me kusht që t’i mbjellin për vit dhe t’i dorëzojnë të dhjetat ligjore të zotit të tokës. Këtë taksë e merrte spahiu edhe prej tokave të hapura rishtazi. Madhësia e taksës së tapisë caktohej nga personat e paanshëm ose me prodhimin njëvjeçar të asaj toke. Fshatari paguante taksën e tapisë për vendin e shtëpisë (dam tapusu) në madhësinë 50 akçe për tokë të mirë. Për dimërimin ose verimin e bagëtive në një zotërim tjetër, zotëruesit e kopeve i jepnin spahiut si taksë një dele për çdo 300 dhen. Në rast se në territorin e zotërimit ndodhte ndonjë vrasje dhe nuk gjendej vrasësi, popullsia ishte e detyruar të shlyente gjobën “një e dhjetë e gjakut”.
Sipas legjislacionit osman, fshatari raja duhej të kryente 7 ditë në vit punë angari për ndërtimin e hambarit, për transportimin e prodhimeve deri në tregun më të afërt ose deri te hambari etj. Në realitet angaritë ishin shumë të mëdha. Ato dalin qartë në një relacion të Frang Bardhit në vitin 1641. Midis të tjerave atje thuhej se angaritë përdoren “kurdoherë që turqit kanë nevojë për punëtorë që të korrin të vjelat, të lërojnë tokën, të mbjellin, të ndërtojnë shtëpi e kulla, të mbartin drurë në çdo kohë edhe po të bjerë dëborë dhe pa u paguar asgjë ...”.
Me rastin e vjeljes së prodhimeve ose të festave fetare, fshatarësia u jepte spahinjve dhurata të ndryshme, si pula, fruta etj.
Fshatarësia raja i shlyente detyrimet në angari, në natyrë e në të holla. Angaritë ligjërisht ishin të pakta. Përpjesëtimi midis formës në natyrë e asaj në të holla nuk ishte i njëjtë në të gjitha krahinat. Ai varej nga statusi e pjelloria e tokës, por mbizotëronte forma në natyrë. Me kalimin e kohës, me zhvillimin ekonomik të vendit, ndonëse me ngadalë, filloi të rritet pesha e detyrimeve në të holla në dëm të atyre në natyrë.
Në dobi të shtetit fshatarësia shqiptare shlyente një varg detyrimesh të ndara në dy grupe kryesore: të zakonshme dhe të jashtëzakonshme.
1. Detyrimet e zakonshme ishin të mbështetura në sheriat, ku përfshiheshin taksa për kokë (xhizja) dhe ajo e bagëtive (xhelepi). Taksa për kokë në tokat shqiptare, deri në vitin 1690, shlyhej në bazë të hanesë (shtëpisë). Në shek. XV-XVI haneja përfaqësonte një shtëpi, ku kryefamiljar ishte burri, dhe një bive (e ve), ku kryefamiljar ishte gruaja. Madhësia për krahinat e ndryshme lëvizte nga 14 akçe deri në 51 akçe për hane. Në shek. XVII një hane përfshinte disa shtëpi të zakonshme. Në fillim të këtij shekulli madhësia e xhizjes arriti në 40 akçe për hane, kurse në fund të tij u ngrit në 300 akçe. Që nga viti 1690 u përdor një sistem tjetër llogaritjeje. Popullsia u nda në tri kategori: të pasur, të mesëm e të varfër. Nga një i pasur merreshin 1 200 akçe, nga një i mesëm 600 akçe dhe nga një i varfër 300 akçe. Deri në fillim të shek. XIX madhësia e xhizjes u ngrit vetëm 10%, ndërkohë monedha ishte zhvleftësuar tri herë.
Mbi kurrizin e fshatarësisë binte edhe detyrimi kolektiv. Popullsia e fshatit ishte e detyruar të paguante edhe pjesën e atyre që ishin larguar. Për rrjedhojë, në vend që të shlyente 300 akçe për një hane, madhësia arrinte 1 450 akçe.
Xhelepi përmblidhte në vetvete disa tatime e taksa: detyrimi i dhenve, i vathës, e dhjeta nga kafshët e trasha, taksa e kalimit në gryka e në ura. Madhësia e tyre ka ardhur duke u rritur. Në shek. XVI merrej si detyrim të dhenve 1/2 akçe për kokë, në mes të shek. XVII arriti një akçe për kokë dhe në shek. XVIII u ngrit në 3 akçe për kokë.
2. Detyrime të jashtëzakonshme. Ashtu si në të gjithë Perandorinë Osmane, edhe në tokat shqiptare vileshin katër detyrime kryesore të jashtëzakonshme: avarizi, nuzuli, sursati dhe ishtira. Avarizi e nuzuli janë vjelë bashkë. Gjatë shek. XV-XVI ato vileshin në natyrë në çdo 4-5 vjet, kurse në shek, XVII ato pothuajse u bënë të përvitshme dhe vileshin në të holla, në bazë të sasisë e të cilësisë së tokës. Njësia bazë përsëri ishte haneja e cila llogaritej me 10 shtëpi të zakonshme. Çdo hane në vitin 1646 paguante 325 akçe si avariz e 300 akçe si nuzul, kurse në mesin e shek. XVIII u ngrit respektivisht në 350 e 600 akçe. Prej mesit të shek. XVIII deri në vitin 1831 të dy taksat arrinin 1 180 akçe. Për shkak të garancisë kolektive madhësia ngrihej deri në 1 600 akçe.
Për nevojat e luftës fshatarësia shqiptare ishte e detyruar të dorëzonte sasira kulturash bujqësore ose kundërvleftën e tyre në të holla. Sipas një fermani të vitit 1679, kazaja e Beratit së bashku me Mallakastrën duhej të dorëzonte 2 000 kg elb në vleftën 40 000 akçe, 200 vukije vaj, dru, kashtë, gjithsej 158 000 akçe. Çdo hane duhej të shlyente 523 akçe si sursat (1716). Jo rrallë sursati është zëvendësuar me ndonjë shërbim, si mirëmbajtje ure etj. Përveç rekuizimit falas, shteti kërkonte sasira rezervash ushqimore me çmime të caktuara dhe më të ulëta se ato të tregut. Në vitin 1712, vetëm nga ndryshimet e çmimeve, një hane në krahinën e Beratit i takonte të jepte 340 akçe si ishtira.
Krahas katër detyrimeve kryesore, fshatarësia raja shlyente edhe disa taksa të tjera të jashtëzakonshme, si “të holla për rrogat e ushqimin e ushtarëve me rrogë”, “marrje me qira të kafshëve të ngarkesës e të karrocave”. Në vitet 1745-1746 u volën nga 1 560 akçe për hane në kazanë e Beratit si taksë për kafshët e ngarkesës dhe karrocat. Një taksë tjetër ishte “të hollat për menzilet”. Pranë stacioneve (menzil), mbaheshin një numër kuajsh për nevojat e korrierëve. Për mbajtjen e tyre popullsia përreth stacionit shlyente këtë taksë; qeveria organizonte postën, ndërsa popullsia paguante detyrimin. Në këtë grup përfshihej edhe taksa “të hollat e garancisë”, me të cilën fshatarësia detyrohej të mbante rendin e qetësinë pas shtypjes së kryengritjeve.
Qysh nga mesi i shek. XVII, me rastin e heqjes së haseve, një pjesë e këtyre detyrimeve iu dha valinjve dhe mytesarifëve si plotësim i rrogave të tyre. Këto njiheshin si taksat e rënda (tekalif i shakka). Më kryesoret ishin: “ndihmë në kohë lufte”, “ndihmë në kohë paqeje”, “të holla për rezervat ushqimore”(zahire baha), “për veshjen” (kaftan baha), “për inspektim” (devri kudrimije). Ndihmë në kohë lufte i jepej kryekomandantit për të mbuluar shpenzimet e luftës. Në vitin 1742 popullsisë së Peqinit i kërkohej kjo taksë për llogari të valiut të Rumelisë dhe të qeveritarit të sanxhakut të Elbasanit. Ndihmë në kohë paqeje ishte një lloj rroge e valiut të Rumelisë në kohë paqeje. Po atë vit popullsia e Peqinit duhej të shlyente atë taksë për të njëjtët persona. Më 1750 në sanxhakun e Vlorës u volën 4 500 groshë për llogari të kësaj takse. Taksa për rezervat ushqimore ishte për të përballuar shpenzimet për blerjen e ushqimeve të valiut të Rumelisë dhe të njerëzve që e shoqëronin, kur ai dilte jashtë vendqëndrimit të përhershëm. Për vitin 1675-1676 ruhet një regjistër i ndarjes së këtij detyrimi midis fshatrave të kazasë së Beratit. Në tokat shqiptare taksa për veshjen kishte një kuptim më të gjerë. Ajo shërbente jo vetëm për veshjen e bejlerbeut të Rumelisë, por të të gjithë ushtarëve me rrogë të mobilizuar. Prej vitit 1716 detyrimet që shkonin në dobi të pushtetit lokal mbetën dy: “ndihmë në kohë lufte” e “ndihmë në kohë paqeje”.
Përveç këtyre detyrimeve të ligjshme, pushteti lokal vilte edhe detyrime të jashtëligjshme, si detyrimin e “zotimit” (pokllon), “të hollat për ushtarë” (sekban akçesi), “për bajrakun”, “gjobat për vrasje”, “të holla për shuajt e këpucëve”, “për mikpritje”, “për shkëmbim monedhe” etj.
Edhe pjesa që shkonte për llogari të shtetit realizohej në tri forma: në punë angari, në natyrë e në të holla. Angaria zinte një vend më të vogël dhe lidhej me meremetimin e rrugëve e të urave; në natyrë vilej nëpërmjet rekuizimeve, kurse në të holla nëpërmjet detyrimeve të zakonshme.
Përpjesëtimi midis pjesëve që shkonin në dobi të spahiut e të shtetit përcaktohej nga një varg faktorësh. Ai nuk mund të ishte i njëjtë për të gjitha kategoritë e fshatarësisë raja, si për myslimanë e të krishterë. Përpjesëtimi varej nga shteti, i cili me urdhra të posaçme falte nga detyrimet krahina, zotërime apo institucione fetare. Megjithatë, prirja e rritjes ishte në dobi të pjesës që merrte shteti. Gjendja e fshatarit raja rëndohej edhe nga mënyra e vjeljes së detyrimeve. Si spahinjtë, edhe shteti, përdorën dy mënyra: e para, me anë të një përfaqësuesi, kurse e dyta, me anë të sipërmarrjes disashkallëshe. Të dyja mënyrat linin shteg për grabitje.
Pa dyshim, rritja e madhësive të detyrimeve sillte rritjen e shkallës së varfërimit të fshatarësisë raja. Për këtë mund të gjykohet nga evoluimi i pjesës që shkonte në favor të shtetit. Në bazë të fermaneve në vitet 70 të shek. XVII një hane i shlyente shtetit e vjelësve të detyrimeve 375 ose 405 akçe si xhizje, kurse në vitin 1592, vetëm 100 akçe. Me fjalë të tjera madhësia ishte rritur 3,7-4 herë, kurse monedha ishte zhvleftësuar 3,4 herë, d.m.th. rritja nuk ishte e madhe. Në bazë të detyrimit kolektiv në vitin 1681 në krahinat e Beratit u volën nga 960 akçe për hane. Kështu, madhësia u rrit 8 herë në krahasim me vitin 1592. Me kthimin e detyrimeve të jashtëzakonshme nga periodike, çdo 4-5 vjet, në të përvitshme pati një rritje prej 4-5 herë. Nga ana tjetër, ato pësuan një rritje të vazhdueshme. Kështu avarizi u rrit tri herë, nuzuli 2 herë, sursati 2 herë. Gjatë periudhës mesi i shek. XVII-mesi i shek. XVIII, pjesa në dobi të shtetit u rrit nga 172% në 295%, kurse monedha u zhvleftësua 110%. Pa dyshim, shkalla e rritjes së detyrimeve ishte e ndryshme. Rritja më e madhe ishte te të krishterët, pastaj vinin rritësit e shpezëve të gjuetisë etj

[Laberia]

2. KRAHINAT MALORE TË VETËQEVERISURA.
SHTRIRJA TERRITORIALE DHE ORGANIZIMI AUTONOM

Krahinat malore
Përveç zonës së timarit, rajonet e tjera ishin krahinat malore autonome të njohura ligjërisht nga pushteti qendror. Në këtë zonë bënin pjesë ato krahina, që i bënë qëndresë sistemit të timarit i cili nuk gjeti kushte të përshtatshme zbatimi. Në këtë zonë, në Shqipërinë e Veriut përfshiheshin krahinat e Hotit, të Pultit të sotëm, të Shalës, të Shoshit, të Nikaj-Merturit e të Kelmendit, të Iballës, të Spasit, të Fanit të Madh, të Fanit të Vogël, të Mirditës, të Pukës e të Dibrës. Në Shqipërinë e Jugut bënin pjesë krahina e Kurveleshit dhe ajo e Bregdetit, në të cilat përfshiheshin 33 fshatra, si dhe ajo e Sulit, 50 km në jugperëndim të Janinës. Siç shihet, krahinat e vetëqeverisura zinin një vend shumë më të vogël se zona e timarit.
Sipas të dhënave të regjistrimeve osmane të fundit të shek. XV dhe atyre të shek. XVI, në këto malësi fshatrat ishin të rralla e në përgjithësi të vogla dhe gjendeshin mjaft larg njëri-tjetrit. Popullsia e tyre ishte e pakët në numër. P.sh., në malësitë e sanxhakut të Dukagjinit kishte rreth 100 fshatra me 2 400 vatra.
Duke pasur pak tokë buke, fshatarësia e lirë merrej më shumë me blegtori. Ekonomia bujqësore e blegtorale e tyre mbështetej në metoda primitive. Bagëtitë, toka e bukës dhe banesa përbënin pronën private të secilës familje fshatare, ndërsa kullotat e pyjet përbënin pronën e përbashkët të secilit fshat. Duke u mbështetur në radhë të parë në pronën private të mjeteve kryesore të prodhimit, shoqëria malësore gjendej e ndarë në dy shtresa të ndryshme nga njëra-tjetra, në krerët që ishin mbeturina shtëpish aristokrate të periudhës së parapushtimit ose që përfaqësonin farefisni të ndryshme, të cilët zotëronin mjete prodhimi më të shumta se të tjerët, dhe në malësorët e thjeshtë, që ishin pronarë të vegjël. Por në fund të shek. XV e në shek. XVI diferencimi ekonomik i këtyre dy shtresave ishte ende i cekët.
Njësia bazë e kësaj shoqërie ishte familja. Ati i saj ishte zot absolut i pasurisë dhe i gjithë fëmijëve të rrjedhur nga gjaku i vet. Pas vdekjes së tij, pasuria u kalonte me të drejta të barabarta djemve të tij, veçse të drejtën e kreut të familjes e trashëgonte kryesisht djali i parë. Kreu i familjes drejtonte ekonominë e saj dhe e përfaqësonte atë në kuvendin e fisit dhe në atë të fshatit.
Çdo familje ruante lidhjet e veta farefisnore me familjet e tjera të rrjedhura, sipas traditës, nga një i parë i përbashkët. Këto familje përbënin, sipas emërtimeve dokesore, një “fis të caktuar”. Çështjet e përbashkëta, që u interesonin të gjithë pjestarëve të “një fisi”, zgjidheshin nga kuvendi i “fisit”. Ky përbëhej nga të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e kreut të “fisit”, i cili rridhte nga djali i parë i themeluesit të këtij lloji “fisi”.
Meqenëse në gjysmën e dytë të shek. XV fshatrat përbëheshin nga familje “fisesh” të ndryshme, zgjidhja e problemeve të tyre ekonomike e shoqërore kryhej në kuvendin e fshatit, ku bënin pjesë të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e plakut apo të pleqve të zgjedhur nga kuvendi.
Zgjidhja e problemeve të ndryshme nga këto kuvende mbështetej në normat e së drejtës dokesore, të krijuara e të ndryshuara sipas kushteve të reja që kishte krijuar zhvillimi shoqëror për secilën malësi. Normat dokesore, që vepronin në malësitë e Dukagjinit dhe që mbetën deri vonë, tradita gojore i lidhi me emrin e Lekë Dukagjinit (kanuni i Lekë Dukagjinit), ato të malësive të Krujës, Matit e Dibrës i lidhi me emrin e Skënderbeut (kanuni i Skënderbeut), kurse ato të Malësisë së Madhe i ruajti me emrin “kanuni i Maleve”. Edhe krahinat e Kurveleshit, Himarës, Sulit etj., patën kanunet e tyre, me të cilat rregulluan marrëdhëniet e brendshme me karakter ekonomik e shoqëror të malësorëve. Mungesa e autoriteteve dhe e administratës osmane në malësitë e lira bëri që këto kanune të ruheshin gjatë, edhe pse kohë më kohë pleq kodifikues anonimë i pasuruan ose dhe i ndryshuan në përputhje me ndryshimet që sillte zhvillimi i malësive.
Mirëpo me një organizim të tillë nuk mund të zgjidheshin as problemet midis “fiseve” e as ato midis fshatrave. Veçanërisht me këtë organizim të ngushtë nuk mund të zgjidheshin problemet e rëndësishme me karakter politik e ushtarak për vetëqeverisjen dhe për mbrojtjen e malësive të lira nga rreziku i depërtimit të spahinjve osmanë. Në këto kushte doli nevoja e organizimit të një administrate vetëqeverisëse të re, të mbështetur në bashkimin e një vargu fshatrash malësorë në një unitet të vetëm, në një krahinë. Krahina të tilla u bënë ato të Kuçit, Pipërit, Kelmendit dhe të Hotit qysh në gjysmën e dytë të shek. XV. P.sh., vëllazëritë e Kuçërve, Lazorcëve, Bankeqëve, Lopardëve etj., të vendosur në fshatra të ndryshme, por që, sipas traditës, kishin midis tyre lidhje farefisnore, martesore, dokesore, ekonomike etj., formuan krahinën e Kuçit. Mbi lidhje të tilla, të krijuara prej kohësh, u mbështet formimi i krahinave të tjera autonome. Por, për formimin e bashkësive të Shalës, Nikaj-Merturit, Krasniqes, Mirditës etj., u desh të kalonte jo vetëm shek. XV, por dhe shek. XVI. Sidoqoftë procesi i bashkimit krahinor u krye nën udhëheqjen e vëllazërive, të cilat kishin mundur të ngriheshin në një pozitë shoqërore-ekonomike më të lartë se të tjerat. Këto vëllazëri mbizotëruan mbi të tjerat dhe në një varg rastesh i dhanë emrin e tyre gjithë krahinës ose përdorën emrin e saj, si p.sh., krahinës së Kuçit, të Hotit, të Pipërit, të Nikajt, të Mirditës etj. Në raste të tjera krahinat morën emrat e fshatrave ku u vendosën së pari vëllazëritë mbizotëruese, si: Shala, Shoshi, Merturi etj. Edhe fshatrat e reja, që u krijuan ndërkohë prej vëllazërive të shkëputura nga fshatrat më të vjetra, morën zakonisht emrat e krerëve të vëllezërve themelues, si: fshatrat Lekbibaj, Gjonpepaj, Lekaj etj., në krahinën e Shalë-Shoshit.
Bashkimet krahinore vetvetiu përftuan nevojën e krijimit të Kuvendit Krahinor të përbërë, me sa duket, prej krerëve të vëllazërive dhe të udhëhequr prej kreut të vëllazërisë mbisunduese. Ky organ tashmë ishte në gjendje të ngrinte më këmbë, në rast mbrojtjeje ose dhe sulmi, një forcë luftarake mjaft të rëndësishme të përbërë nga burrat që dërgonin fshatrat sipas parimit burrë për shtëpi. Luftëtarët e një “fisi” i udhëhiqte djali pas kreut të “fisit”, që rridhte nga djali i dytë i themeluesit të “fisit”. Në raste të jashtëzakonshme, të qëndresës kundër ekspeditave ushtarake osmane, kuvendi krahinor lëshonte kushtrimin për mobilizimin e gjithë burrave të krahinës të aftë për luftë. Me një bashkim të tillë krahinat e vetëqeverisura u paraqitën si forma organizimi shoqëror shumë të përshtatshme për nevojat e luftës për ruajtjen e vetëqeverisjes dhe për çlirim.
Pa tokë të mjaftueshme e prodhuese dhe me një organizim patriarkal që i bënte ato forca shumë të qëndrueshme ndaj sundimit osman, malësitë e vetëqeverisura shqiptare nuk përmbushnin kushtet e përshtatshme ekonomike e shoqërore për të zbatuar sistemin e plotë të timarit. Për këtë arsye, dhe veçanërisht për të mos acaruar më tej konfliktin politik derisa të konsolidonin dora-dorës sundimin e tyre, autoritetet osmane e lanë gjendjen e malësive gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XV pothuajse ashtu sikurse ishin para pushtimit. Duke u përfshirë në haset e sulltanit ose të sanxhakbejlerëve dhe duke u ngarkuar me detyrimet e mëparshme, krahinat e vetëqeverisura nuk ndërruan veçse kryezotin e dikurshëm me një kryezot të ri. Gjendja e tyre ishte pothuajse e njëjtë me atë të tokave të quajtura haraxhije, të cilat paguanin një detyrim global.
Me regjistrimin e vitit 1485, kur pjesa më e madhe e Malësisë së Madhe dhe e Dukagjinit, si dhe disa fshatra të Tejbunës, u përfshinë në haset e sulltanit dhe të sanxhakbejlerëve të Shkodrës e të Dukagjinit; ato u ngarkuan të paguanin në formë globale aq sa u patën paguar kryezotërve shqiptarë, d.m.th., një flori osman ose një dukat venedikas (baraz me 50 akçe) për shtëpi. Për këtë arsye këta fshatarë e malësorë u quajtën florixhinj. Ky detyrim global duhej paguar nga secila krahinë më vete.
Nga viti 1485 e deri më 1497, pasi e shtrinë sundimin e tyre në malësitë e Veriut, të Verilindjes e të Jugut dhe e përforcuan pozitën në viset fushore e në qytetet, sundimtarët osmanë u përpoqën të zbatonin kudo sistemin e timarit me të gjitha karakteristikat e tij. Florixhinjtë malësorë i shndërruan në derbendxhinj, në roje e mirëmbajtës të rrugëve që kalonin nëpër malësitë. Kështu banorët e gjithë krahinave malore të sanxhakut të Shkodrës nga Hoti e Kelmendi, në perëndim, deri në Tropojë e Pejë, në lindje, duhet të siguronin qarkullimin e lirë në rrugët që lidhnin Shkodrën me Podgoricën, me Pejën e me gjithë Kosovën, kurse ata të krahinës së Kurveleshit në sanxhakun e Delvinës, rrugën që lidhte Vlorën me Gjirokastrën. Njëkohësisht ata duhet të hapnin rrugët nga dëbora dhe të ndërtonin e të mirëmbanin urat. Përkundrejt këtyre shërbimeve atyre u falej detyrimi për të paguar taksat e jashtëzakonshme, por nuk u faleshin detyrimet e së dhjetës, ispenxhës, xhizjes dhe taksës së dhenve që duhej t’i paguanin në formë globale. U përjashtua nga kjo masë krahina e Kelmendit, e cila u ngarkua të paguante vetëm 1 000 akçe xhizje dhe 1 000 akçe ispenxhe, për arsye të varfërisë ekonomike.
Duke e shndërruar florixhiun në derbendxhi, nga njëra anë, shteti osman e rëndoi shfrytëzimin por, nga ana tjetër, ai i la krahinat malore nën kontrollin e malësorëve dhe ligjëroi kështu të drejtën e tyre të vetëqeverisjes.
Në malësitë e Veriut dhe të Verilindjes nuk u krye regjistrimi i detyrimeve sipas sistemit të timarit. Por edhe në ato të Himarës e të Sulit, kur u krye një regjistrim i tillë, pronësia shtetërore mbi tokën nuk u vendos dhe nuk u zbatua sistemi i lëshimit të tapisë. Prona e përbashkët e bashkësive fshatare dhe e vëllazërive malësore mbi kullotat si dhe prona private mbi tokat e punueshme mbetën të lira dhe të pacenuara. Rrjedhimisht, detyrimet mbetën të ngulitura dhe mënyra e pagimit të tyre ruajti formën globale për secilën krahinë më vete. Në malësitë e Kurveleshit sundimtarët osmanë bënë një hap më përpara drejt vendosjes së plotë të sistemit të timarit. Mbas ekspeditës ndëshkimore të sulltan Bajazitit II e gjer më 1506, spahinjtë mundën të depërtonin në fshatrat derbendxhinj. Ky hap bëri që, ndryshe nga derbendxhinjtë e veriut, ata të Kurveleshit u detyruan t’u jepnin spahinjve dhe nga një killë (20 okë ose 25,6 kg) për të dhjetën e badihavatë dhe nga 10 akçe për kokë si ispenxhe.
Derbendxhinjtë shqiptarë nuk i paguanin rregullisht detyrimet, prandaj këto, në më të shumtën e rasteve, mbeteshin vetëm në letër. Për rrjedhim, autoritetet pushtuese organizonin herë pas here ekspedita ushtarake kundër tyre. Por qëndresa e fshatarësisë së lirë malore të veriut e të verilindjes me organizimin e vet shoqëror e ushtarak ishte e fuqishme. Malësorët, të lidhur me njëri-tjetrin dhe pa ndonjë faktor përçarës me rëndësi, përbënin një forcë mjaft kompakte që i jepte qëndrueshmëri e gjallëri luftës së tyre kundër ekspeditave të qeveritarëve osmanë për t’i nënshtruar e për t’i shfrytëzuar.
Edhe pse kishin përballë një forcë të tillë si dhe kushte ekonomike e shoqërore të papërshtatshme për sistemin e timareve, osmanët nuk i reshtën përpjekjet e tyre për t’i futur nën shfrytëzimin e vet dhe për t’i dhënë fund vetëqeverisjes së malësive. Këto përpjekje e acaruan dhe e mbajtën hapur konfliktin politik dhe ekonomik me fshatarësinë malore, trevat e së cilës u bënë vatra të patunduara të qëndresës së gjatë e të ashpër, si dhe një mbështetje e rëndësishme e qëndresës së përgjithshme të popullit shqiptar kundër pushtimit osman.

Depërtimi i spahinjve në krahinat autonome
Në vitet 70 të shek. XVI u rritën më shumë përpjekjet e pushtetit osman për të vënë malësitë e vetëqeverisura nën administrimin e saj të drejtpërdrejtë. Duke përdorur forcën e madhe ushtarake, ai mundi të fuste spahinjtë dhe të rriste numrin e timareve në malësitë, duke copëzuar haset e dikurshme të sanxhakbejlerëve. Kjo u shpreh qartë në të dy regjistrimet e tokave që u kryen në vitin 1571 dhe 1590.
Hasi i madh i sanxhakbeut të Shkodrës, që ishte krijuar më 1485, u zvogëlua shumë dhe pjesa më e madhe e tij u nda në timare më të vogla. Krahina e Hotit u përfshi në ziametin e dy spahinjve: ajo e Pipërit u kthye në dy timare e në një ziamet, krahina e Kelmendit iu dha në zotërim dy spahinjve, krahina e Kuçit u bë timar i garnizonit të kështjellës së Medunit, Palabardhi u copëtua në pesë timare, kurse tokat e Pultit të sotëm, të Shalës e të Shoshit u përfshinë në trembëdhjetë timare, në dy zeamete dhe në hasin e sanxhakbeut. Edhe krahina fushore e Tejbunës, që gëzonte dikur statusin e florixhinjve, në atë kohë u copëtua në 25 timare e në një ziamet.
Më 1582 në sanxhakun e Shkodrës numri i timareve u rrit në 298, kurse ai i ziameteve në 22. Me fjalë të tjera, numri i timareve u rrit 70 për qind më shumë se gjysmëshekulli më parë.
Si rrjedhim i këtyre ndryshimeve, në gjysmën e dytë të shek. XVI statusi i florixhinjve mori fund, kurse ai i derbendxhinjve u kufizua së tepërmi. Sipas kanunamesë së Shkodrës të vitit 1570, secili prej ish-florixhinjve duhej të paguante tani të dhjetën, sipas pjellorisë së tokës. Normat e zakonshme të timarit u vendosën mbi një pjesë të rëndësishme të malësorëve dhe e keqësuan së tepërmi gjendjen ekonomike të tyre. Në kushtet e varfërisë së tokave dhe të vështirësive shumë të mëdha për shtimin e sipërfaqeve të mbjella, apo të numrit të bagëtive, pesha e detyrimeve ishte për ta më e rëndë sesa për rajatë e fushës. Më të rëndë e bëri atë edhe ngritja e taksave që u krye në gjysmën e dytë të shek. XVI. P.sh., kelmendasit detyroheshin të paguanin dyfishin e shumave që u ishin caktuar më 1497. Edhe kuçasit, megjithëse kishin një pakësim në numrin e shtëpive, pësuan të njëjtin fat, kurse banorëve të Pultit të sotëm, të Shalës dhe të Shoshit iu trefishuan detyrimet në krahasim me atë periudhë.
Në vitin 1570 kushte më të rënda u vendosën edhe mbi katër malësitë e sanxhakut të Dukagjinit: të Dibrës, të Spasit, të Pukës dhe të Iballës. Ndryshe nga krahinat e tjera të këtij sanxhaku, duke bërë pjesë në hasin e sanxhakbeut, këto katër malësi kishin mundur të ruanin gjer në këtë kohë vetëqeverisjen. Mirëpo tashmë edhe mbi to ishte vendosur pagimi i të gjitha detyrimeve të zakonshme të rajave, sikurse xhizja, ispenxha, taksa e çiftit, e dhjeta, nijabeti etj.
Më 1590 këtyre detyrimeve të malësorëve iu shtua edhe taksa e dhenve, veçse në malësitë e Dukagjinit e të Mbishkodrës, në përgjithësi, nuk vileshin taksat e jashtëzakonshme. Tashmë nuk zbatohej as devshirmeja.
Krahina e Mirditës gjer në vitin 1570 i qëndroi ende presionit osman dhe nuk ishte nënshtruar. Por edhe banorët e kësaj krahine më 1590 ishin nënshtruar dhe tokat e tyre ishin kthyer në timare të garnizonit të kështjellës së Lezhës, ato të Iballës dhe Fanit të Madh në timare të garnizonit të Kalasë së Dukagjinit, kurse tokat e tjera u përfshinë në hasin e sanxhakbeut.
Krahinat e Dibrës, të Pukës dhe të Spasit tashmë ishin shkëputur nga hasi i sanxhakbeut dhe ishin ndarë gjithashtu në timare e ziamete. Në fshatrat e Dibrës e të Pukës ishin vendosur nga dy spahinj, kurse në Spas një zaim e një spahi. Kështu, nga fundi i shek. XVI, spahinjtë, dhe bashkë me ta edhe sundimi i tyre, u vendosën në malësitë e Veriut e të Verilindjes. Megjithëkëtë, pavarësisht se toka e tyre ishte shpallur pronë shtetërore, prapë se prapë sistemi i timareve nuk u zbatua sikurse në trevat e tjera të tokave shqiptare. Qeveritarët osmanë nuk vunë dot në jetë ndarjen e tokës me tapi, prandaj forma e pronësisë nuk pësoi asnjë ndryshim. Sistemi i timareve nuk mund të hidhte rrënjët e veta dhe të ushqehej në këto malësi ku mbizotëronte ekonomia blegtorale dhe ku prodhimi i tokës nuk plotësonte as nevojat më të domosdoshme të malësorëve që e punonin. Për këtë arsye, por edhe për shkak të qëndresës së ashpër të këtyre malësorëve, detyrimet, edhe pse kaluan nga duart e sanxhakbeut në ato të spahinjve, u lanë të nxirreshin përsëri në formë globale. Si pasojë, varësia e malësorit ndaj feudalit mbeti e zbehtë në timaret e spahinjve të veçantë dhe nuk u vu fare në jetë në timaret e tjera që u ishin dhënë kolektivisht garnizoneve të kështjellave në malësi. Malësorët e vazhduan pa ndërprerje qëndresën e tyre kundër çdo orvatjeje të sunduesve për të përforcuar pushtetin osman dhe për t’u imponuar sistemin e timarit në krahinat e tyre.
Në ecurinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore që po kryheshin në zonat e sistemit të timarit edhe shoqëria e lirë malësore e krahinave të vetëqeverisura nuk mbeti në vend.
Edhe pse banorët e këtyre krahinave kishin vështirësi ngaqë nuk e reshtën qëndresën sa herë që spahinjtë osmanë u orvatën për t’i nënshtruar, lidhjet e tyre me krahinat e tjera të vendit, e veçanërisht lidhjet ekonomike, nuk u ndërprenë. Malësorët e lirë vazhduan të shkëmbenin prodhimet blegtorale me prodhime bujqësore, sidomos me drithëra buke, dhe të shtegtonin me tufat e bagëtive në kullotat dimërore, duke u paguar pronarëve feudalë detyrimet përkatëse. Madje një pjesë e tyre vazhdoi të shkonte nëpër qytete e prona bujqësore për punë stinore, kurse disa të tjerë u shkëputën kohë më kohë nga malësitë dhe u vendosën përfundimisht nëpër çifligje. Kështu banorët e malësive të lira jo vetëm që nuk mbetën të izoluar, por pësuan ndikimin e zhvillimit ekonomik të zonave nën sistemin e timarit dhe të çifligut.
Duke pasur në themelin e vet kryesisht pronën private, shoqëria e lirë malësore hyri në shek. XVII e ndarë, nga njëra anë, në krerë të pasur fshatrash e fisesh, dhe, nga ana tjetër, në malësorë të thjeshtë e në përgjithësi të varfër. Krerët ndryshonin prej masës së malësorëve si nga pasuria e fuqia, ashtu dhe nga veshja. Malësorët e thjeshtë, që nuk kishin as tokë, as bagëti të mjaftueshme, detyroheshin të ushqeheshin për muaj të tërë me gështenja e barishte të egra dhe të visheshin më shumë me lëkurë se me rroba. Krerët zotëronin sasi të mëdha gjëje të gjallë, jetonin e visheshin mirë, madje mbështillnin kokën me pëlhurë mëndafshi dhe në xhamadanet e tyre mbanin, sipas pozitës shoqërore, nga një, dy ose tri sumbulla argjendi të praruar. Disa prej tyre e mbanin veten për pasardhës shtëpish të vjetra aristokrate, kinse të njohura me patenta të lëshuara prej perandorëve bizantinë. Të tjerë krenoheshin duke mbajtur titullin kalorës apo gradën kapedan, që ua kishin dhënë oborret e shteteve evropiane, ku shërbenin ose kishin shërbyer si ushtarakë. Që të gjithë kishin grumbulluar pasuri dhe, sikurse thotë Frang Bardhi, ishte kjo pasuri që përcaktonte pozitën e privilegjuar të secilit prej tyre në shoqëri. Këta krerë përbënin shtresën e kamur malësore, e cila vinte pjesërisht para pushtimit osman dhe pjesërisht ishte formuar në bazë të pasurimit nga rekrutimi për luftë i malësorëve të varfër.
Në krahinat e vetëqeverisura vazhdonte të ekzistonte prona e përbashkët (kujria): bjeshkët, meratë, mali etj. Nga ana tjetër ishte ngastra private e çdo familjeje. Aty zbatoheshin disa norma për shitjen e saj. Një nga këto ishte e drejta e parapëlqimit të blerjes. Sipas saj pronari i tokës ishte i detyruar të pyeste kushërinjtë, vëllazërinë e fisin e pastaj fqinjin para se të shiste tokën. Vëllazëria kishte të drejtë ta blinte më lirë. Kjo frenonte shitblerjen e tokës.
Me toka buke të pakta e në përgjithësi jopjellore dhe të punuara me vegla pune primitive, bujqësia u siguronte shumicës së banorëve të malësive të lira vetëm bukën e disa muajve të vitit. Në tokat e malësisë së Dukagjinit mbillej vetëm thekra dhe kjo në ara të sapoçelura, që ishin plehëruar me hirin e drurëve të djegur dhe që nuk shfrytëzoheshin më shumë se 3-4 vjet. Edhe blegtoria, që përbënte degën më të rëndësishme të ekonomisë së malësive të lira, nuk arrinte të plotësonte nevojat për ushqim të banorëve të tyre. Kjo gjendje i detyronte masat e malësorëve të thjeshtë të gjenin rrugëdalje për të siguruar jetesën e tyre. Të tilla ishin largimi nga malësia për punë stinore, vendosja nëpër fusha dhe shërbimi ushtarak me rrogë pranë autoriteteve osmane. Këto burime të ardhurash ishin njëkohësisht edhe burimet kryesore të pasurimit e të pozitës së privilegjuar të krerëve, të cilët i inkurajuan me çdo mjet e mënyrë.
Të detyruar nga vështirësitë e mëdha për të siguruar jetesën e tyre, malësorët e varfër i ndiqnin krerët edhe kur këta viheshin në shërbim të shteteve fqinje dhe rekrutonin ushtarë me rrogë. Gjatë shek. XVII ata hynë për të shërbyer veçanërisht me forcat e armatosura të Republikës së Venedikut dhe të Mbretërisë së Napolit. Komandantët matjanë, kelmendas, himariotë e suliotë, të cilët i rekrutonin dhe i udhëhiqnin, përveç të ardhurave të rëndësishme që nxirrnin nga rekrutimet, gëzonin edhe pensione të rregullta për gradat ushtarake dhe për titujt që u jepnin oborret e interesuara për t’i pasur kurdoherë të gatshëm sa herë që kishin nevojë për forcën e malësorëve shqiptarë.
Më së fundi, dëshmitë e kohës bëjnë fjalë edhe për një burim tjetër pasurimi të krerëve të pasur. Ky burim ishte huaja me kamatë.

Institucioni i bajraktarëve
Nevoja e ngutshme e Perandorisë Osmane për t’i plotësuar me ushtarë me pagesë radhët e forcave të rregullta të armatosura, që ishin zbrazur nga dezertimet e spahinjve dhe jeniçerëve, u bë më e ndjeshme duke filluar nga lufta e gjatë midis Perandorisë Osmane dhe koalicionit të shteteve evropiane në vitet 1683-1699 e, veçanërisht, gjatë luftërave të dendura që ajo zhvilloi në shek. XVIII. Prandaj gjatë gjithë kësaj periudhe rekrutimi mori përpjesëtime gjithnjë e më të mëdha dhe u bë një nga mënyrat kryesore për të rritur forcat luftarake nëpër frontet e luftës dhe për të siguruar repartet e mbrojtjes së kufijve, si dhe ato të qetësisë së brendshme në kohë paqeje.
Porta e Lartë ngarkonte me rekrutimin e këtyre forcave në Shqipëri qeveritarët e sanxhakëve, kurse këta ngarkonin me këtë punë komandantët e reparteve deri 100 veta (bylykbashët) duke rënë në marrëveshje me ta për punë të pagesës, armatimit, ushqimit, destinacionit etj. Por sanxhakbejlerët dhe krerë të tjerë të fuqishëm, siç ishin derebenjtë, u orvatën ta shtrinin rekrutimin edhe në krahinat e vetëqeverisura, duke i afruar e duke u marrë vesh me krerët e tyre. Këto marrëveshje duhet të kenë filluar në vitet 40 të shek. XVIII, pasi njihen faktet që, në luftërat e viteve 1683-1699, 1714-1718 dhe 1736-1739, malësorët mbajtën anën e Republikës së Venedikut dhe të Perandorisë së Austrisë kundër Perandorisë Osmane. Orvatjet e para për rekrutim malësorësh me pagesë për llogari të shtetit osman nuk mbetën pa rezultat, veçanërisht në krahinat më të varfra, si Mirdita, Dukagjini e Malësia e Madhe, banorët e të cilave kishin nevojë më të ngutshme të lehtësonin mjerimin ekonomik ku ndodheshin.
Në mesin e shek. XVIII, rekrutimi i ushtarëve malësorë u përhap në të gjitha krahinat e vetëqeverisura bashkë me famën se ata ishin luftëtarë me vlerë të dorës së parë. Familjet e mëdha aristokrate shqiptare, e veçanërisht ato të Shqipërisë Veriore që luftonin për të marrë e për të mbajtur pushtetin, i rritën kërkesat për luftëtarë. Shpesh faktori ushtarak malësor bënte që fitorja t’u buzëqeshte atyre familjeve të fuqishme, që siguronin më shumë luftëtarë malësorë. Fama e këtyre forcave luftarake dhe rritja e kërkesave për to, e rriti jo vetëm numrin e të rekrutuarve, por edhe bajrakët e vjetër u zëvendësuan me bajrakë të rinj. Repartet ushtarake ku bënin pjesë luftëtarë fisesh të ndryshme, nuk mund të mbanin flamuj me emblemat e vjetra që tashmë s’kishin asnjë kuptim. Ata u pajisën me flamuj të rinj, të cilët aristokratët e mëdhenj ua besuan krerëve ushtarakë, që i rekrutonin dhe i komandonin ato reparte fisesh të përziera. Këta krerë ushtarakë tashmë u quajtën dhe morën emrin bajraktar. Institucioni i tyre, ndonëse bashkëjetoi me institucionin e kuvendeve të krahinave të vetëqeverisura, mbuloi dhe e zëvendësoi dalëngadalë ndarjen e vjetër sipas atyre krahinave. Tani ndarja e tyre filloi të bëhej në bazë të territorit ku rekrutohej reparti që komandonte secili bajraktar. Kështu këto territore formuan bajrakë, që nuk ishin tjetër veçse njësi territoriale administrative ushtarake. Në disa vise një njësi e tillë përputhej me shtrirjen e një krahine të vetëqeverisur, në disa të tjera ajo përmblidhte dy e më shumë krahina të tilla, kurse në krahina më të mëdha u krijuan dy a më shumë bajrakë. Në këtë mënyrë në Malësinë e Shkodrës u krijuan 22 bajrakë, në atë të Pukës 7, në Mirditë 5, në Malësinë e Lezhës 4 dhe në Malësinë e Kthellës 3. Këta të fundit u quajtën edhe bajrakët e Ohrit meqenëse gjendeshin administrativisht në kufijtë e sanxhakut të Ohrit.
Sipas këtij institucioni, bajraktarët u bënë përfaqësuesit e shtetit osman dhe pozitën e tyre e bënë të trashëgueshme. Pesë bajrakët e Mirditës formonin një njësi administrative që udhëhiqej nga një kapedan e nga një kuvend, i përbërë nga përfaqësues të bajrakëve të veçantë. Bushatllinjtë krijuan një kryebajraktar. Këtë funksion ia njohën Gjon Markut që hyri në shërbim të tyre pas vitit 1769. Funksioni i kryebajraktarit ishte i trashëgueshëm në vijën mashkullore. Kështu malësitë e lira hynë efektivisht nën sundimin e oxhakëve feudalë, ndonëse ruajtën vetëqeverisjen e brendshme të tyre sipas së drejtës dokesore.
Në malësitë e lira të jugut, bajraktari mbajti titullin kapedan. Edhe në këto malësi rekrutimi ushtarak me pagesë njihej prej kohësh nën emrin e stratiotëve, të cilët sikurse edhe malësorët e Veriut, kishin shërbyer në forcat ushtarake të shteteve të Venedikut dhe të Napolit. Udhëheqësit ushtarakë të tyre, kapedanët, që e kishin bërë të trashëgueshëm këtë titull në familjet e tyre, formonin kuvendet udhëheqëse të krahinave përkatëse dhe nga gjiri i tyre zgjidheshin prijësit e forcave luftarake të krahinës në rast sulmesh ose luftimesh kundër feudalëve sundues. Duke mbetur edhe në gjysmën e dytë të shek. XVIII në shërbim të huaj, këta kapedanë ishin shumë më pak të varur nga sundimtarët vendas dhe nuk ranë nën ndikimin e tyre, por nuk iu shmangën asnjëherë interesave të venedikasve në bregdetin shqiptar derisa Republika e Venedikut ekzistoi si shtet më vete. Për këtë arsye himariotët e suliotët ranë shpesh në konflikt me qeveritarët e mëdhenj osmanë.
Kapedanët mundën të shfrytëzonin mirë grindjet feudale dhe suliotët arritën deri aty sa në fund të shek. XVIII të kishin nënshtruar 66 fshatra, të cilat i morën nën mbrojtje kundrejt detyrimeve që më parë i merrnin agallarët çamë. Kjo formë shfrytëzimi, përveç asaj të rekrutimit të bashkëfshatarëve prej tyre, u veshi tipare më të qarta të zotërve feudalë. Në gjysmën e dytë të shek. XVIII ata ndryshonin fare pak nga feudalët e zakonshëm, bylykbashë e derebenj. Disa prej tyre që u islamizuan fituan edhe tituj feudalë, sikurse bajraktari i Hotit.
Krahinat e vetëqeverisura i shlyenin shtetit një haraç vjetor. Atë ia jepnin në majë të jataganit e jo me dorë, për t’i treguar pozitën e privilegjuar që kishin fituar në sajë të shpatës e të luftës. Në vitin 1638 banorët e Malësisë së Madhe i jepnin shtetit osman një flori në vit dhe një burrë për shtëpi në rast lufte. Krahina e Mirditës jepte vetëm ushtarë me rrogë. Himara e Kurveleshi i jepte një haraç ose taksë për kokë. Shpeshherë fshatarësia e këtyre krahinave nuk e shlyente haraçin. Kështu, në vitin 1620 Dukagjini, Pipëri e Kelmendi “nuk i paguanin haraç askujt”, në vitin 1675 Himara nuk u bind të paguajë haraçin. Të njëjtin veprim bëri edhe malësia e sanxhakut të Shkodrës në vitin 1692.

[Laberia]

3. ZONA E ÇIFLIGUT

Çifligjet në shek. XVI
Të dhënat e defterëve kadastralë të shek. XVI dëshmojnë për krijimin e dy kategorive çifligjesh në zotërim të feudalëve, të ngritura mbi tokat jorajatike dhe më vonë rajatike, të ngarkuara vetëm me detyrimet ndaj zotëruesit të tokës. Ngritja e tyre ndoqi rrugë të ndryshme. Njëra nga këto ishte shtënia në dorë e tokave djerrë të truallishteve, d.m.th., të fshatrave të braktisura. Zakonisht ato janë marrë në zotërim nga feudalë të mëdhenj, funksionarë si zaimë, sanxhakbejlerë deri në vezirë. Kështu, truallishta Pistul në nahijen e Tejbunës ishte në dorë të Vezirit të Madh, Sinan Pashës, kundrejt pagimit të taksës së tapisë arkës shtetërore në sasinë 500 akçe. Më vonë truallishtet mund të hynin në procesin e shitblerjes në bazë të lejes së spahiut dhe vendimit të kadiut.
Përveç truallishteve ata vunë dorë mbi tokat e hapura rishtazi nga pyjet, si dhe në parcelat që në defterët kadastralë cilësoheshin me emrin tokë (zemin) e arë (tarlla). Zotëruesit shlyenin vetëm të dhjetën. Kështu më 1582 truallishtja Kusheva në nahijen e Shkodrës ishte vend pyjesh dhe ishte marrë në zotërim nga ket’huda Mustafai që jepte 100 akçe si bedel i së dhjetës. Ato merreshin në zotërim me tapi nga i zoti i tokës dhe hynin në procesin e shitblerjes vetëm me vendim të kadiut.
Së treti, feudalët vunë dorë mbi kullotat verore (zemin-i yaylak). Kështu Mehmet Pasha, mirliva i Moresë, kishte në zotërim tokat e kullotës verore në fshatin Malçinova të Prizrenit. Me këto tri rrugë ata siguruan në zotërim personal tokën pa qenë të ngarkuar tërësisht me detyrimet e bashtinës së rajasë. Kjo i hapi rrugë grumbullimit të tyre dhe krijimit të çifligjeve. Për çifligun e Malkoçit, të birit të Aliut, të përfshirë në truallishten Ajalisi të timarit të Kurdit në fshatin Mesopotam të Delvinës thuhet: “ky kishte marrë me tapi truallishten Ajalisi dhe e kishte bërë çiflig; të dhjetën ia jep spahiut të Mesopotamit”.
Duke shtënë në dorë tokën, feudalët krijuan një numër të konsiderueshëm çifligjesh që kishin si detyrim të vetëm pagimin e së dhjetës. Në këtë kategori bënin pjesë edhe çifligjet e krijuara nga blerja e bashtinave të vojnukëve ose të ushtarakëve të tjerë, të çliruar nga detyrimet, gjatë periudhës kur u shthur ky organizim ushtarak. P.sh., në fshatin Leshnica të Bihorit në sanxhakun e Prizrenit, Jahjai i biri i Isait, zotëronte një çiflig të formuar nga vende të vojnukëve të suprimuar, i cili jepte si detyrim të dhjetën. Zakonisht këto çifligje punoheshin nga vetë pjesëtarët e familjes së feudalit, ose me punën angari të fshatarëve, ose jepeshin në gjysmatari, siç veprohej me hasa-çifligjet. Kështu, spahiu Hasan punonte e mbillte vetë çifligun e tij në fshatin Gjerbës të Tepelenës. Po ashtu vepronte komandanti i topçinjve të kështjellës së Shkodrës me tokat në truallishten Goden të fshatit Shendvraç të Shkodrës.
Një kategori tjetër çifligu u ngrit mbi tokat rreth qyteteve. Kështu, në fund të shek. XVI, në qytetin e Beratit kishte 146 çifligje, në atë të Elbasanit 83, në Peqin 83, në Novobërdë 39, në Gjirokastër 35 etj. Rreth 50% e tyre ishte në zotërim të funksionarëve të administratës shtetërore si sanxhakbejlerë, komandantë kështjellash, çeribashë etj. Një numër të vogël zotëronin zanatçinjtë. Në fillim të shek. XVI madhësia e këtyre çifligjeve ishte sa ajo e ngastrës që punohej me një pendë qe, kurse në fund të atij shekulli u ngrit deri në 6 pendë qe tokë. Krijimi në afërsi të qyteteve i një numri të madh çifligjesh shpjegohet, së pari, me faktin se si rrjedhim i zhvillimit të jetës urbane dhe i ushtrimit me gjerësisht të zejtarisë e të tregtisë, qytetarët braktisën gradualisht bujqësinë dhe u shisnin feudalëve të drejtat e zotërimit të bashtinave, pa pasur asnjë sanksion për braktisjen e tokës, siç ndodhte në tokën mirie. Zhvillimi ekonomik-shoqëror më i hovshëm i qyteteve të Beratit dhe të Elbasanit nënkupton edhe zhvillimin më intensiv se gjetiu të procesit të shitblerjes të së drejtës së zotërimit të tokës për tokat në afërsi të tyre, i cili solli si rezultat krijimin e një numri më të madh çifligjesh. Së dyti, shpjegohet me rrethanën se shumica e çifligjeve ishte krijuar në sinoret me fshatrat, d.m.th. në vende ndërmjet kufijve me fshatrat, të cilat nuk ishin përfshirë në bashtina rajash. Të tilla ishin çifligjet në sinoret me fshatrat Lapardha, Vrion, Velabisht. Çifligjet rreth qytezës së Peqinit ishin krijuar në tokat e hapura dhe të punuara rishtaz.
Çifligjet u krijuan edhe në tokat shtetërore me statusin rajatik dhe të ngarkuara me detyrimet karakteristike për fshatarin raja. Kjo ndodhi atëherë, kur në procesin e shitblerjes të së drejtës së zotërimit të tokës u bë një kapërcim cilësor, kur ai u zhvillua midis fshatarëve raja dhe feudalëve. Hyrja e feudalëve në këtë proces çoi në grumbullimin e tokave në duart e tyre dhe si rrjedhim, në formimin e çifligjeve. Kështu, midis rajasë dhe spahiut u fut një person i tretë, i ndërmjetëm, çifligari (çifligsahibiu), që merrte një pjesë të rentës së krijuar nga fshatari që kishte humbur tokën. Me blerjen e së drejtës së zotërimit të tokës nga çifligari, çifligjet e ruanin statusin si tokë shtetërore rajatike. Si rrjedhim ai ishte i detyruar të shlyente detyrimet e fshatarit prej të cilit i bleu ato. E meta e çifligjeve të deriatëhershme ishte mungesa e krahëve të punës. Prandaj feudalët përpiqeshin të siguronin këtë element të rëndësishëm, krahas tokës, si dy premisat për lindjen e një kategorie më të lartë çifligu, si një ekonomi e madhe e destinuar për treg dhe e pakushtëzuar me ndonjë detyrim. Kjo u duk qartë në përçapjet e tyre për të shndërruar në çifligje truallishtet e populluara nga banorë të ardhur për shkaqe të ndryshme dhe të kthyera në vendbanime që nuk ekzistonin në regjistrimin e mëparshëm dhe që nuk kishin qenë tokë mirie në përdorim të rajave. Shembullin më tipik e paraqitnin çifligjet e krijuara në fshatin Çermë të Myzeqesë, ku çifçinjtë kishin ardhur nga fshatrat që nuk përfshiheshin në sanxhakun e Vlorës. Në defterët gjenden raste kur në një territor të përfshirë në një çiflig, pas regjistrimit ishte krijuar një vendbanim i ri, një fshat që mbante emrin e çifligarit. P.sh., në vitin 1583 gjejmë vendbanimin e quajtur Çifligu i Iskender Vojvodës me 16 çifçinj.
Me sigurimin e fuqisë së nevojshme punëtore, ekonomia personale e feudalit dilte nga kuadri i ngushtë i kufizuar i çifligut, të formuar nga tokat jorajatike dhe që shlyenin të dhjetën dhe salarien.
Procesi i krijimit dhe i zgjerimit të çifligjeve në toka mirie varej nga një sërë faktorësh, nga zhvillimi i ekonomisë në tërësi, nga rritja e zgjerimi i marrëdhënieve mall-para dhe dobësimi i ekonomisë natyrore, nga zëvendësimi gradual i rentës në natyrë me rentën në të holla, nga pasurimi i klasës feudale. Në këtë drejtim një rol po aq të rëndësishëm, luante edhe procesi i thellimit të diferencimit shoqëror në fshat deri në shitjen e së drejtës së shfrytëzimit të tokës.
Në shek. XVI, kur këta faktorë ishin në fazën fillestare të zhvillimit, çifligjet e formuara me toka rajatike, ku ishin vendosur fshatarë të ikur, ishin të pakta në krahasim me çifligjet e formuara me toka mirie jashtë parcelave të fshatarëve raja. Krijimi i çifligjeve në tokat rajatike çante rrugë me vështirësi për arsye të statusit fiskal të tyre të rëndë dhe të moslejimit për ta ndryshuar atë, të kontrollit me rreptësi nga shteti mbi organizimin e prodhimit në bazë të ndarjes së tokës çdo shtëpie fshatare. Çifligjet e krijuara në tokat rajatike ishin ngarkuar veç së dhjetës e salaries edhe me detyrimet që lidheshin me personin e fshatarit, si ispenxha, xhizja, dhe taksat e jashtëzakonshme si avarizi, bedeli, nuzuli e sursati. Këto detyrime duhet t’i paguante çifligari, por në fakt i shlyente çifçiu. Fshatari që kishte humbur pronën private dhe tokën, mund ta punonte atë si çifçi, por në kushte shumë të rënda. Ai duhej të vazhdonte të shlyente taksën e pendës dhe detyrimet shtetërore.
Në fund të shek. XVI në tokat shqiptare ishin krijuar dy tipa kryesorë çifligjesh: çifligje të vogla që punoheshin kryesisht nga pjesëtarët e familjes dhe çifligje që punoheshin nga fshatarë raja.

Shthurja e sistemit të timarit dhe lindja e çifligjeve
Që nga gjysma e dytë e shek. XVI sistemi i timarit hyri në fazën e shthurjes, e cila u forcua edhe më tepër gjatë dy shekujve (XVII-XVIII) dhe vazhdoi deri në reformat centralizuese tanzimatiste të viteve 30 të shek. XIX. Shthurja ndodhi për një varg faktorësh.
Shteti në radhë të parë filloi të shkelë rregullat e shpërndarjes së tokës shtetërore, për të kënaqur funksionarët e lartë, mbështetjen kryesore, duke u dhënë atyre zotërime në formë dhurimi. Për më tepër ato u jepeshin njerëzve që nuk ishin të shpatës. Krahas haseve perandorake, të vezirëve e të qeveritarëve, në tokat shqiptare u vu re forma e veçantë e hasit e quajtur pashmakllëk i lirë (serbest). Këto hase u jepeshin nënave, grave, vajzave dhe shërbyesve të veçantë (hasekije) të sulltanëve. Në vitin 1681 në duart e hasekie Aishe sulltanes ndodhej hasi pashmakllëk i lirë i Krahasit, i përbërë prej 22 fshatrash në sanxhakun e Vlorës. Kjo ishte një shkelje e rëndë e parimeve të sistemit të timarit, mbasi përbënte një hap tjetër të madh drejt cenimit të pronësisë shtetërore.
Shteti e shtriu edhe më tej shkeljen e rregullave gjatë shpërndarjes së timareve. Sipas kanunameve osmane timaret ishin dy lloje: timare me teskere dhe timare pa teskere. Të parat jepeshin nga bejlerbeu dhe me dekret të sulltanit, kurse të dytat jepeshin pa dekret sulltanor. Në vitin 1716 sulltani me një ferman të veçantë, i njohu Ali Pashës, qeveritar i sanxhakut të Janinës, disa të drejta që deri tani i kishte vetë ai në lidhje me shpërndarjen e timareve dhe të ziameteve, të mbetura bosh nga ata që kishin vdekur pa lënë trashëgimtarë ose që kishin braktisur shërbimin. Këto duhej t’u jepeshin atyre që ishin gati të merrnin pjesë në fushatat ushtarake nën komandën e allajbeut të sanxhakut dhe që banonin në sanxhakun ku ndodhej zotërimi. Ky shembull tregon se vetë pushteti qendror u jepte mundësi nëpunësve që t’i shkelnin ato me të dyja këmbët. Kështu ky qeveritar për shkak të abuzimeve të kryera gjatë kësaj periudhe, u shkarkua nga detyra pak më vonë.
Shkelje bëheshin edhe nga poshtë, nga paria e krahinave për të siguruar të ardhura të mëdha. Sipas rregullit të moçëm zotërimet e lidhura me postet si komandant kështjelle, me vdekjen e zotëruesit, i kalonin një personi që propozohej prej parisë së vendit. Jo rrallë paria propozonte persona të paqenë dhe të ardhurat i merrte për vete. Kështu në vitin 1780 vdiq Sulejman Agai, komandant i kështjellës së Ulqinit. Detyra e komandantit iu dha një personi që nuk ekzistonte në realitet. Të ardhurat shkonin në favor të atyre që e kishin propozuar. Në vitin 1708-1709 propozohet që timaret e ruajtësve të kështjellës së Shkodrës t’u jepeshin anëtarëve të esnafëve. Këta shembuj tregojnë se këto zotërime ishin në duart e parisë së këtyre krahinave, e cila nuk respektonte rregullat e shtetit për dhënien e tyre. Me pretekste të ndryshme, si vdekje pa lënë trashëgimtar, mosparaqitje në detyrë, braktisje të saj, me propozimin e komandantit të forcave ushtarake, mjaft personave iu hiqej e drejta mbi zotërimet. Në vitin 1641, si rezultat i shpifjeve të ish-sanxhakbeut, Jusuf Bej i hiqet allajbeut ziameti prej 21 200 akçesh në fshatin Kratovë së bashku me disa fshatra të tjerë të nahijes së Beratit.
Nga shkelja e rregullave të shpërndarjes së timareve vihej re përqendrimi në një dorë të vetme i dy a më shumë timareve. Duke përfituar nga prirja e përgjithshme e braktisjes së shërbimit ushtarak, mjaft spahinj, me pretekste të ndryshme, si “vdekje pa lënë trashëgimtar”, ose “pse kishin kaluar 10-15 vjet që kishin qenë bosh”, me miratimin e organeve më të larta, përqendruan në duart e tyre dy deri pesë timare. Shtënia në dorë e mbi dy timareve ishte një shkelje e rregullave juridike mbi pronësinë. Ajo ishte në dëm të shtetit, mbasi numri i spahinjve zvogëlohej shumë. Në vitin 1702 Hysejni merr një timar prej 5 300 akçesh që më parë kishte qenë i ndarë në tri timare të vogla në nahijen e Përmetit dhe atë të Beratit, por që kishin mbetur bosh. Nga regjistrimi i përgjithshëm i vitit 1701-1702 del se në sanxhakun e Vlorës rreth 35 spahinj kishin në duart e tyre nga dy timare.
Timaret e ziametet i trashëgonin edhe fëmijët e mitur. Sipas kanunamesë së Sulejmanit, derisa djali të arrinte moshën madhore, shërbimin ushtarak do ta kryente kujdestari ose shërbëtori i tij. Në shek. XVII në vend të këtij shërbimi nga të tjerët për fëmijët e mitur dhe për spahinjtë e moshuar, merrej një taksë në të holla e quajtur bedel i kalorësve në madhësinë 5 000-6 000 akçe (1686-1760). Kërkesa e tij si nga fëmijët e mitur dhe nga spahinjtë e moshuar, është një dëshmi tjetër, ndofta nga më të rëndësishmet, që tregon se timari i kësaj periudhe ishte shumë larg timarit të shek. XV dhe i ishte afruar shumë pronës private të pakushtëzuar.
Një ndryshim vihet re edhe në mënyrat e administrimit të zotërimeve. Te haset, si metodë mbizotëruese, ishte marrja me qira për një vit e së drejtës së vjeljes së të ardhurave. Vjelja me anë të një përfaqësuesi kishte kaluar në plan të dytë. Administrimi me këto dy mënyra u shtri deri në timaret e ziametet, gjë që nuk kishte ndodhur më parë. Në fillim të shek. XIX sipërmarrja u shtri deri në ngastrën e fshatarit. Kjo ishte një shprehje tjetër e ndryshimeve që kishin ndodhur në sistemin e timarit.
Të gjitha këto ndryshime dëshmojnë se sistemi i timarit kishte hyrë në fazën e shthurjes. Thelbi i shthurjes ka të bëjë me humbjen e karakterit ushtarak të pronës shtetërore dhe me prirjen për ta kthyer zotërimin e kushtëzuar në një pronë private.
Prekja e pronës shtetërore prej shtetit u bë kryesisht nën shtytjen e klasës feudale. Ajo synonte ta kthente zotërimin e kushtëzuar me shërbim në pronë private. Feudalët i kthyen sytë nga toka për të formuar çifligun, si një ekonomi e madhe bujqësore e paracaktuar kryesisht për treg. Ata hodhën sytë mbi ekonominë vetjake (hasa-çiflig). Meqenëse ajo ishte lidhur me zotërimin dhe zotëruesit nuk kishin kohë të merreshin me punimin e saj, ata ishin të interesuar që të kthehej në tokë rajatike dhe të merrnin çka u takonte nga legjislacioni osman. Në këto kushte shteti lejoi dhënien e ekonomive vetjake me tapi. Personat që i merrnin në përdorim ishin të detyruar t’i jepnin spahiut të dhjetën e salarien, siç veprohej në tokat mirie. Ata ishin çliruar nga detyrimet e rajallëkut, nga xhizja e avarizi. Duke ndjekur këtë rrugë, feudalët krijuan në vend të hasa-çifligut të mëparshëm, ekonomi të jetërsueshme, të trashëgueshme e të pakontrollueshme nga shteti dhe të pakushtëzuara nga shërbimi ushtarak. Marrja me tapi e tokave të ekonomisë vetjake (hasa-çifligjeve) ishte një nga rrugët që ndoqën feudalët për të siguruar toka në zotërim privat.
Pas ekonomisë vetjake feudalët vunë dorë mbi tokat rajatike. Për këtë u përdorën rrugë të ndryshme.
1. Shitblerja. Feudalët shfrytëzuan mundësitë e legjislacionit osman. Sipas këtij spahiu kishte të drejtë t’ia hiqte tokën fshatarit raja dhe t’ia jepte një tjetri, në rast se ai nuk plotësonte detyrimet që kërkonte ligji. Gjithashtu spahiu ia jepte tokën një tjetri, kur i zoti i saj vdiste pa lënë trashëgimtar. Ai kishte të drejtë t’ia jepte një tjetri edhe në rast se fshatari raja që e punonte tokën hiqte dorë nga e drejta e shfrytëzimit të saj kundrejt një shpërblimi ose vullnetarisht. Toka i kalonte në këtë mënyrë një pronari të ri të çifligarit. Kështu, midis spahiut e rajasë hyri një person i tretë, i ndërmjetëm, çifligari. Ai filloi të blejë tapitë e rajasë. Vetë spahiut i ndalohej të vinte dorë mbi tapitë e rajave të zotërimeve të veta. Çifligari ishte i detyruar t’i paguante spahiut të dhjetën, salarien, si dhe taksat e rajallëkut. Shitja e së drejtës së shfrytëzimit të tokës erdhi si pasojë e trysnisë që e detyronte fshatarësinë raja të hiqte dorë prej të drejtave të saj mbi të. Në regjistrat e sherieve të qyteteve tona gjen shembuj të shumtë të shitblerjes. Një shembull tipik është familja e Biçakçinjve të Elbasanit. I pari i saj, Mehmet Agai (1621-1630) bleu një pasuri tokësore mjaft të madhe, duke i paguar të zotit të tokës taksën e tapisë. Pastaj e vazhduan fëmijët, motrat dhe nipërit. Rukije Hanëmi, e shoqja e Sulejman pashë Biçakçiut bleu toka mylke shtetërore në fshatrat e Mirakës, Pishkashit, Shën Bitrit, Skroskës etj. Çifligjet e kësaj familjeje shtriheshin në Elbasan, në Gramsh, në Myzeqe, në Peqin etj.
Me anë të kësaj rruge u formuan dhe u zgjeruan edhe pronat e mëdha tokësore të institucioneve fetare myslimane e të krishtere. Kryepeshkopi i Durrësit, Gerardo Gallata, në një relacion të shek. XVII përshkruan kështu rritjen e pasurisë tokësore të kishës në dioqezën e tij: “pjesa më e madhe, - shkruan ai, - ka qenë blerë nga imzot Gjon Koleci, nga imzot Mark Skura, nga imzot Korpeni dhe nga unë që jam tani; të tjerat i janë lënë kësaj kishe nga njerëz të përshpirtshëm. Për më tepër, unë Gerardo Gallata kam marrë me tapi një të tretën e gjithë pyjeve, arave dhe fushave të Kryekuqit ... që bashkohen me pasuritë e kësaj kishe”.
2. Një rrugë tjetër ishte dhuna dhe arbitrariteti feudal. Ajo niste nga forma të maskuara dhe përfundonte në dhunën e hapur. Feudalë të fuqishëm merrnin nën “mbrojtje” individë ose fshatra të tëra nga bandat vjedhëse. Si shpërblim ata merrnin një dhuratë në masën 1/5 e prodhimit. Me kalimin e kohës dhurata u kthye në një detyrim të përvitshëm. Në rast se nuk shlyhej, vihej dorë mbi tokat e tyre. Feudalët që zotëronin të holla falsifikonin datat e lëshimit të tapive. Para kadiut nga pretenduesit për të njëjtën tokë, fitonte ai që kishte tapi më të vjetër. Në raste të veçanta spahinjtë vinin dorë mbi tapinë e atyre që s’linin trashëgimtarë. Që nga fundi i shek. XVII ndeshen raste të grabitjes së tokave fshatare nga ana e çifligarëve në rrethin e Beratit, në fshatrat Peshtan, Lapardha, Perondi, Poshnjë etj. Përveç blerjes, Mehmet aga Biçaku me anë të falsifikimit të dokumenteve dhe të dhunës, vuri dorë mbi kullotat malore e tokat e përbashkëta në fshatrat Gribë, Çermë, Belsh etj.
3. Borxhet. Për të shlyer detyrimet dhe për t’i bërë ballë jetës, fshatarësia merrte borxhe te feudalët, duke lënë peng tokën. Në rast se nuk shlyhej borxhi në afatin e caktuar, atëherë feudali vinte dorë mbi tokën. Që nga shek. XVII borxhet bëhen një dukuri e rëndomtë, jo vetëm për qytetin, por edhe për fshatrat. Kamata ishte e lartë 30% nga 12% që ishte zyrtarisht. Në të gjitha fshatrat e Zadrimës, madje dhe në një radhë fshatrash të malësisë mjaft fshatarë kishin rënë në borxhe, si në Barbullush, Bushat, Kukel, Sheldi, Juban, Dajç, Trush etj. Figura të fajdexhiut u bënë tregtari, zejtari i pasur, çifligari dhe kleri. Pukëvili shkruante: “Kur pronat mund të mbulojnë borxhet, të krishterët (edhe myslimanët), që vetëm dëshpërimi i shpie në revoltë, shesin atëherë tokat e tyre me titull çifligu dhe bëhen fermerë (çifçinj) të tokave të tyre”.
4. Hapja e tokave të reja. Jo vetëm fshatarët nxiteshin të hapnin tokë të re nga pyjet, kullotat, moçalishtet, por edhe feudalët nxitnin dhe detyronin fshatarët që të hapnin tokë të re. Kështu në vitin 1654 fshatarët e Zhazharit të Madh, me nxitjen e çifligarit hapën tokë në sinorin e fshatit fqinjë. Në fshatin Gurzë të bregut të Matit një sipërfaqe prej 9 000 ha, pronë e Bushatllinjve, të mbuluara me pyje, u kthyen në toka buke prej malësorëve mirditas e kthellas. Bejlerët e Rëmbecit në fushën e Korçës i detyronin fshatarët të hapnin toka të reja, ua linin prodhimet për dy-tre vjet, pastaj ato toka ua bashkonin çifligjeve të tyre. Si rrjedhojë e shpyllëzimit të pyjeve në këtë krahinë u krijuan çifligje të reja si Orman-Çiflig e Orman-Pojani (orman=pyll). Ky proces është fiksuar në toponiminë e mjaft vendeve të tjera në Myzeqe, Himarë, Kurvelesh, Gjirokastër, Kolonjë, Këlcyrë etj.
Përveç këtyre rrugëve kryesore, për formimin e çifligjeve u përdorën edhe mjete të tjera. Nga ato më kryesoret e më të përhapurat kanë qenë shitblerja dhe dhuna. Gjatë periudhës kur pushteti qendror kishte nën kontroll të gjitha provincat, rruga kryesore ishte ajo legale, shitblerja. Kjo kushtëzohej edhe nga kujdesi i vetë shtetit për të mos u pakësuar fshatarësia raja mbi të cilën ishte ngritur makina ushtarake osmane. Kjo rrugë vërtet ishte me më pak leverdi për çifligarin sesa dhuna, por ishte e sigurt dhe e legalizuar me një dokument nga kadiu. Që të përdorte rrugën e dhunës, feudali duhet të kishte edhe forca ushtarake me rrogë. Dhuna mori një përhapje më të madhe atëherë kur ra në mënyrë të dukshme roli i pushtetit qendror që nuk ishte në gjendje të shpëtonte fshatarësinë nga dhuna e tepruar.
Madhësia e çifligjeve niste nga një pendë qe ose 70-130 dynymë. Në fshatin Myshqeta kishte një çiflig në madhësinë e parcelës së fshatarit. Çifligje të tilla ndesheshin pothuaj në të gjitha krahinat e vendit. Në vitin 1738 në krahinën e Beratit numëroheshin 100 çifligje, prej të cilave 42% ishin të madhësisë që punoheshin nga 10 familje secili, 25% nga 30 familje dhe 6,5% nga 65 familje secili. Sipas një llogaritjeje të thjeshtë sipërfaqja e çifligut më të madh (65 familje) shkonte rreth 195 ha. Me fjalë të tjera, çifligjet në këtë krahinë tipike çifligare deri në mesin e shek. XVIII, ishin relativisht të vegjël.
Çifligu u formua dhe u zhvillua gjatë dy fazave. E para u shtri gjatë shek. XVI-XVII. Në këtë fazë bëhet kalimi i pronës private e shtetërore nga duart e fshatarëve në ato të feudalëve çifligarë që çoi në formimin e çifligjeve. Gjatë kësaj kohe karakteristike ishte formimi i çifligjeve të vogla. Faza e dytë zgjati nga shek. XVIII deri në vitet 30 të shek. XIX. Karakteristika kryesore e saj ishte formimi i pronës së madhe çifligare nëpërmjet zgjerimit të çifligjeve më të fuqishme ose të bashkimit të çifligjeve të vogla; por nuk përjashtohej edhe mundësia e formimit në këtë kohë e çifligjeve të vogla, mbasi shpronësimi nuk përfundoi në fazën e parë dhe as në të dytën. Çifligu u formua dhe u zhvillua si një fenomen i paligjshëm në gjirin e timarit, e breu atë nga brenda derisa fitoi të drejtën e qytetarisë me likuidimin e sistemit feudal-ushtarak në vitet 30-40 të shek. XIX. Kush kishte ruajtur tapinë e tokës njihej si pronar i saj. Si një dukuri e paligjshme nuk gjeti pasqyrim në regjistrat kadastralë. Për këtë arsye është e vështirë të jepet shtrirja e saktë e çifligut në krejt tokat shqiptare. Deri tani është pohuar se çifligu në shek. XVIII kishte përfshirë zonat fushore dhe kodrinore, kurse timari në fushë mbeti në formë ishujsh. Në zonën malore ndodhte krejt e kundërta. Çifligu ishte përhapur kryesisht në tokat e ulëta bregdetare nga Tivari në Vlorë, në Plavë, në Guci, në Kosovë, në luginat e lumenjve, në Myzeqe, në trevat e Korçës, Gjirokastrës, Delvinës e të Janinës. Tani për tani të dhëna më të sakta për shtrirjen e çifligut ka vetëm për krahinën e Beratit, ku në vitin 1701 kishte 166 fshatra gjithsej, në 59 fshatra kishte çifligje, d.m.th. në 36% të fshatrave. Por, shkalla e vërtetë e shtrirjes duket në sasinë e të hollave që jepeshin si detyrime të jashtëzakonshme. Në vitin 1681 çifligjet jepnin 8,8% të shumës së përgjithshme të detyrimeve, kurse në vitin 1746, 18% të shumës së përgjithshme. Çifligu ishte shtrirë në 18% të krejt sipërfaqes së tokës së punueshme. Kjo shifër tregon vetëm shtrirjen e çifligjeve private dhe nuk përfshin çifligjet shtetërore dhe ato të institucioneve fetare.
Sipas orientimit çifligjet në Shqipëri ishin tri llojesh: bujqësor, blegtoral dhe të përzier. Çifligu bujqësor përbëhej nga prona private (mylk): kopshtet, vreshtat, ullishtet, lëmenjtë, kulla e çifligarit, shtëpitë e çifçinjve, veglat e punës, mullinj, dhe nga toka shtetërore: ara e livadhe. Çifligu blegtoral përbëhej nga prona private, si më lart, nga tufat e bagëtive dhe nga kullotat e veglat e përpunimit të produkteve blegtorale, kurse i përzieri kishte orientimin bujqësor e blegtoral. Mbizotërues ishte çifligu i përzier.
Sipas pronësisë çifligjet ishin private, të institucioneve fetare dhe shtetërore. Çifligjet private i zotëronin kategori të ndryshme të shoqërisë shqiptare, duke nisur nga shtresa feudale dhe duke përfunduar në tregtarët e zejtarët e pasur. Në vitin 1680 në krahinën e Beratit, nga 15 pronarë çifligjesh, 13 veta ishin bejlerë dhe bij bejlerësh, një vezir dhe një pashë. Nga gjysma e dytë e shek. XVIII, krahas bejlerëve si pronarë çifligjesh dalin tregtarë, veçanërisht në qytetin e Shkodrës. Përveç Bushatllinjve, familja e Gjyrezëve, Bianki, Çoba zotëronin toka buke, ullishte, kullota etj.
Në fund të shek. XVIII u dalluan familje të mëdha çifligare, si: Ali pashë Tepelena, Bushatllinjtë, Begollajt në Pejë, Rrotullarët në Prizren, Toptanët, Alltunët, Biçakçinjtë, Vërlacët e Vrionët në Shqipërinë e Mesme, Velabishtajt, Ngurzajt, Vlorajt, Delvinajt e Kokajt në jug. Mbi të gjithë dallohej Ali pashë Tepelena, i cili zotëronte mbi 900 çifligje në Shqipërinë e Jugut, në Maqedoni e në Greqinë e Veriut.
Në shek. XVII-XVIII edhe pronat e institucioneve fetare myslimane e të krishtera morën formën e çifligjeve. Ato u zgjeruan në radhë të parë nga dhurimet e shtetit dhe të besimtarëve. Çifligjet e klerit mysliman qenë përqendruar kryesisht në toka pjellore të fushave të Shkodrës, Kosovës, Tiranës, Elbasanit, Myzeqesë, Korçës, Janinës, Artës etj. Në Shqipërinë Verilindore, në fushën e Kosovës, midis Vuçiternës dhe Prishtinës ishin zotërues çifligjesh teqetë. Elbasani kishte xhami dhe teqe të shumta që zotëronin pasuri, toka, ullishte, në Myzeqe numri më i madh i çifligjeve të klerit mysliman shtrihej midis Lushnjës dhe Fierit. Midis Beratit e Lushnjës kishte 6 çifligje me një sipërfaqe prej 3 000 ha, në fushën e Korçës teqetë kishin toka në fshatrat Melçan, Dvoran, Turan, Qatrom, Plasë etj.
Me kalimin e kohës edhe kisha ortodokse i zgjeroi pronat e saj tokësore. Në fushën e Korçës kishte disa kisha e manastire, pronarë të mëdhenj tokash, si mitropolia e Korçës, e cila në fillim të shek. XIX kishte të ardhura vjetore 100 000 groshë, dy manastiret e Boboshticës, kisha e Ristozit dhe manastiri i Shën Ilisë në Mborje, si edhe manastiri i Shën Pjetrit në Vithkuq. Manastiri i Shën Naumit, buzë liqenit të Ohrit me të ardhurat nga toka mbante 60 murgjër, manastiri i Ardenicës zotëronte toka të shumta, ullishte dhe një mulli vaji. Në fushën e Dropullit kishte gjithashtu mjaft manastire; manastirin e Deçanit e shumë manastire të tjera i zotëronte Patrikana e Pejës.
Kisha katolike vinte pas asaj ortodokse, megjithatë edhe ajo i rriti pronat që shtriheshin nga zona fushore e ultësirës së Shkodrës dhe përfundonin në zonat malore të Mirditës, Dukagjinit, Pultit e të Kelmendit. Kleri katolik në Lezhë zotëronte prona të mëdha, në fushën e Zadrimës, në disa fshatra të Shkodrës e në qytetin e Shkodrës. Midis manastireve më të pasura në tokë përmendej ai i Shën Andout të Lezhës.
Edhe haset sulltanore në shek. XVII-XVIII morën formën e çifligjeve. Çifligjet shtetërore i përkisnin familjes sulltanore dhe shtetit. Familja sulltanore zotëronte 38 fshatra në fushën e Zadrimës, në kazatë e Manastirit, Ohrit, Follorinës, Starovës, Korçës, Kosturit, në sanxhakun e Janinës, në atë të Artës. Në sanxhakun e Shkodrës ajo zotëronte deri në 6 000 ha tokë; në Myzeqe kishte 128 çifligje me toka buke, 28 kullota. Çifligjet e arkës shtetërore në tokat shqiptare, në radhë të parë u formuan nga timaret dhe ziametet e braktisura. Me shembjen e pashallëqeve shqiptare dhe me dështimin e kryengritjeve të viteve 30 të shek. XIX, çifligjet e Ali pashë Tepelenës, të Bushatllinjve, të Alltunëve të Kavajës etj., u kthyen në çifligje shtetërore. Këto çifligje fillonin që nga fusha e Zadrimës, vazhdonin në Bregun e Matit, në Myzeqe, në fushën e Korçës, në Janinë etj.

Marrëdhëniet çifçi-çifligar
Në varësi të shkallës së shpronësimit të çifçiut, ndërmjet çifligarit dhe çifçiut u vendosën disa lloje marrëdhëniesh, si: sistemi i një të tretës, i gjysmatarisë, i një të katërtës dhe i qesimit.
Ndarja e prodhimit sipas përpjesëtimit dy me një, që njihet me emrin e treta, u vendos midis çifligarit dhe çifçiut kur ky i fundit, përveç punës së vet, fuste në prodhim edhe qetë, veglat e punës dhe farën, që ishin pronë e tij vetjake. Kjo ndarje bëhej mbi mbetjen e prodhimit, pasi hiqej një e dhjeta që i jepej të zotit të tokës. Sistemi me të tretë ka qenë përhapur në shumicën dërrmuese të ekonomive çifligare të vendit tonë. E treta u njoh efektivisht edhe nga sulltani në çifligjet që në vitet 1821-1822 iu konfiskuan Ali pashë Tepelenës dhe më vonë në ato perandorake që u formuan në fushën e Myzeqesë. Pjesa më e madhe e fshatarësisë-raja, që u prek prej procesit të zhveshjes nga toka, u shpronësua vetëm pjesërisht, sepse ruajti ende mjetet e punës.
Ndarja e prodhimit përgjysmë u vu në jetë kryesisht në ato çifligje, ku krahu i punës u sigurua nga fshatarësia-raja e shpronësuar plotësisht. Duke i dhënë ngastrën e tokës, mjetet e punës dhe farën, çifligarët i imponuan kësaj kategorie fshatarësh një ndarje më të pafavorshme të prodhimit, gjysmatarinë.
Edhe në disa çifligje feudale, si në disa nga ato të Ibrahim pashë Bushatlliut, në ato të Sulejman pashë Biçakçiut etj., ndonëse mjetet e punës dhe fara u përkisnin çifçinjve, nuk zbatohej e treta, por ndarja e prodhimit përgjysmë. Kjo ndarje ka qenë vendosur, siç del nga një pohim i kadiut të Elbasanit, për shkak të kushteve më të favorshme të këtyre tokave, e sidomos të afërsisë së tyre me qytetet.
Një sistem tjetër i rentës në çifligje ka qenë qesimi, ose dhënia në kryevjet, i një sasie të prerë prodhimi për çifligarin. Qesimi ishte i leverdisshëm për çifligarin, sepse interesat e tij nuk prekeshin nga vitet e këqinj bujqësorë. Por, ai qe i dëmshëm për prodhuesit e drejtpërdrejtë, një pjesë e të cilëve, duke mos mundur ta shlyenin sasinë e caktuar në vitet e prodhimeve të pakta, detyroheshin të futeshin në borxhe dhe kur nuk kishin tjetër rrugëdalje, braktisnin fshehurazi tokën. Për të vënë në vend humbjet nga këto braktisje, çifligarët e kërkonin qesimin nga bujqit e tjerë që mbeteshin në çiflig, duke u dhënë atyre ngastrat e braktisura. Mirëpo, me sa duket, as kjo masë nuk i shpëtoi nga degradimi çifligjet me qesim. Pasoja të tilla patën në Myzeqe të njëzet e pesë çifligjet e Ibrahim bej Kavajës. Sulltani, i cili i shtiu në dorë këto çifligje më 1836, urdhëroi që qesimi të zëvendësohej me të tretën me qëllim që bujqit të ktheheshin në ngastrat e tyre.
Sistemi i së tretës dhe i gjysmës së prodhimit hyri edhe në blegtori. Pasi formuan tufa të mëdha dhensh e dhish, pronarët e tyre ua jepnin ato për kullotje barinjve pa bagëti ose me pak bagëti. Në rast se këta të fundit i përballonin vetë shpenzimet e kullotës etj., pronarët e tufave merrnin vetëm të tretën e shtimit të tufës, të leshit dhe të qumështit ose të nënprodukteve të këtij. Kur pronarët e barinjtë përballonin vetë gjysmën e shpenzimeve, ata ndanin përgjysmë shtesën e bagëtive, leshin dhe qumështin.
Edhe në prodhimin e kripës, që së bashku me ziftin përbënin dy produktet kryesore të industrisë nxjerrëse, në çifligjet u zbatua sistemi përgjysmë. Për prodhimin e kripës në Seman, sipërmarrësit caktonin nga bujqit e çifligjeve të sulltanit nga një ose dy veta për çdo shtëpi bashkë me qetë dhe karrot e tyre. Pasi i mbanin në punë për një kohë prej katër ose pesë muajsh, prodhimin e ndanin përgjysmë, por pjesën që u takonte bujqve ua jepnin në të holla e jo në natyrë. Në kohën e sundimit të Ali pashë Tepelenës, çdo bujk që punonte me qetë e karron e vet, nuk merrte më shumë se një grosh në ditë.
Në pronat e institucioneve fetare zbatoheshin pak a shumë po ato sisteme marrëdhëniesh si në çifligjet private, gjysmataria, e treta dhe qesimi. Në tokat e kishës ortodokse, si në manastirin e Shën Kollit të Boboshticës, punonin mëditës argatë të pajtuar për jetë. Kishte raste, si në Mirditë, ku malësorët punonin falas tokat e kishës ose bënin punë angari të paktën një ditë në javë.
Tradita dëshmon se në sistemin e çifligjeve çifçinjtë kishin ndaj çifligarit edhe detyrime të paligjshme. Ata detyroheshin të bënin punë angari, në dobi të çifligarëve privatë apo të sipërmarrësve të çifligjeve të sulltanit për tokën e oborrit të tyre, për kullotjen e kafshëve të punës dhe për prerjen e druve e të qerestesë për nevojat e veta. Çifligarët privatë i detyronin çifçinjtë t’u punonin tokat apo t’u kositnin barin e livadheve etj. Prodhimet që u takonin çifligarëve, çifçinjtë ishin të detyruar t’ua çonin jo vetëm nëpër hambarët, por edhe në treg apo në skelë ku ata kishin nevojë. Ndërsa sulltani si pronar çifligjesh, i detyronte bujqit-çifçinj të bënin punë angari për nevojat ushtarake. Sasia e punëve angari nuk ishte caktuar dhe çifçinjtë duhej t’i kryenin ato atëherë kur çifligari kishte nevojë, pavarësisht se duhej të linin në mes punët e veta bujqësore. Në disa çifligje çifçinjtë detyroheshin të çonin çdo vit nëpër shtëpitë e zotërinjve, kinse në formë dhuratash, prodhime nga të oborrit të tyre, si qengja, shpendë, mjaltë, bulmetra etj.
Gjatë gjithë periudhës së lindjes dhe zhvillimit të sistemit të çifligjeve në gjirin e sistemit të timareve, u mbajtën në fuqi normat e varësisë feudale të fshatarit raja edhe kur ky u shndërrua në çifçi. Por, ndonëse pa tokë, çifçinjtë mbetën për shtetin feudal osman fshatarë-raja. Si të tillë, ata nuk mundeshin të shkëputeshin nga varësia e spahiut ose e myteveliut, të cilët edhe nëpër çifligjet vazhdonin jo vetëm t’u merrnin detyrimet e rajasë, por edhe të mos i lejonin të braktisnin fshatin ose të merreshin me punë jo bujqësore. Krahas kësaj varësie, me lindjen e sistemit të çifligjeve lindi një varësi e dytë, ajo ndaj çifligarit, që u bë më e rëndë se e para.
Shthurja e sistemit të timareve dhe lindja e rritja e sistemit të çifligjeve shkaktuan ndryshime të rëndësishme në strukturën e dy forcave themelore shoqërore të fshatit shqiptar.
Fshatarësia raja u nda në tri shtresa me tipare të veçanta nga njëra-tjetra. Ajo pjesë e saj, që mundi të ruante tapinë mbi tokën e vet mbeti në gjendjen e vjetër shoqërore dhe vazhdoi të punonte tokën e vet e të rriste bagëti si dhe më parë. Por edhe nga radhët e saj, kryesisht në zonat malore më të varfra, si në Dibër, Mat, Skrapar, Kolonjë, Dangëlli, Kurvelesh etj., ku kishte depërtuar sistemi i timarit, u shkëput një shtresë fshatarësh të varfër e cila, duke mos i plotësuar nevojat e veta me punën e bujkut e të blegtorit, filloi të mbështetej kryesisht në profesionin e ushtarit me pagesë. Kurse pjesa tjetër e fshatarësisë raja, që e humbi tesarrifin mbi tokën dhe që hyri nën sistemin e çifligjeve, formoi shtresën e fshatarëve çifçinj, mbi të cilën rënduan dy varësi, ajo e spahiut dhe ajo e çifligarit.
Shtresëzimi preku edhe klasën feudale. Para së gjithash numri i spahinjve u kufizua mjaft si pasojë e braktisjes së timareve nga një numër i konsiderueshëm feudalësh të vegjël dhe nga grumbullimi i dy e më shumë timareve në një dorë. Së dyti, nga radhët e tyre u veçuan pronarët e çifligjeve që formuan një shtresë më vete.
Shtresa e çifligarëve bashkohej e bashkëvepronte me atë të spahinjve në përpjekjet për të ndaluar shpërnguljet e fshatarëve dhe për të siguruar tapitë e tokave që shtinin në dorë. Por ajo kishte kundërthënie me spahinjtë, sepse detyrohej t’u shlyente atyre detyrimet që u përkisnin si tapilëshues.
Përveç dy shtresave kryesore, në gjirin e klasës feudale u krijua edhe një shtresë e tretë, ajo e çifligarëve që ishin në të njëjtën kohë edhe spahinj. Të tillë ishin para së gjithash feudalët funksionarë të shtetit. Këta shfrytëzonin jo vetëm çifligjet e veta me të drejtën e pronarit efektiv të tokës, por për hir të funksioneve të tyre zyrtare merrnin edhe sipërmarrjet e timareve vakante që u jepeshin në haset e sulltanit. Ky tip feudali ishte karakteristik për periudhën në të cilën gjendej procesi i shthurjes së sistemit të timareve dhe i përhapjes së çifligjeve.
Por në radhët e klasës feudale bënin pjesë edhe komandantët ushtarakë (bylykbashët), të cilët, ndryshe nga spahinjtë e çifligarët, i nxirrnin të ardhurat e tyre kryesore nga rekrutimi i ushtarëve me pagesë, pavarësisht se prej tyre, ata më të mëdhenjtë e më të fuqishmit kishin edhe çifligje.

[Wrong]

[Laberia]

4. QYTETET SHQIPTARE
(1506 - MESI I SHEK. XVIII)

Rritja e qyteteve dhe e prodhimit zejtar
Vendosja e sundimit osman u bë pas luftërave pushtuese, që kishin sjellë pakësimin e numrit të qyteteve. Disa, si Drishti, Deja, Shurdhahu, që ekzistonin si qendra prodhimi e shkëmbimi në gjysmën e parë të shek. XV, ishin shkatërruar e zhdukur krejtësisht, kurse Kruja, Shkodra, Lezha, Durrësi, Berati, të shpopulluar e të dëmtuar rëndë, kishin mbetur në madhësi fshatrash. Edhe qytetet e pushtuara më përpara, si Gjirokastra, Vlora, Prizreni, Peja, etj., ende nuk ishin rimëkëmbur. P.sh., Kruja e Gjirokastra, dikur qendra të rëndësishme administrative dhe ekonomike, nuk kishin më shumë se 150 shtëpi secila në fillim të shek. XVI. Në këtë kohë Berati nuk kishte arritur as në 600 shtëpi. Qytetet nuk kishin mundësi ekonomike të brendshme ose të jashtme për një rimëkëmbje të shpejtë. Vetëm qyteti i Vlorës, që numëronte mbi 1 200 shtëpi, duke përfshirë 427 familje çifute, të ardhura nga Spanja e Portugalia, mundi të luante një farë roli në tregtinë e jashtme.
Me të vendosur sundimin e tyre, osmanët e ndryshuan fizionominë e organizimit të jetës qytetare. Qytetet kryesore shqiptare ata i bënë qendra të ushtrisë e të administratës dhe i shndërruan në vatra të përhapjes së fesë dhe të kulturës islamike. Vlora, Elbasani, Shkodra, Prizreni, Vuçiterna, Peja, Shkupi, Manastiri, Ohri, Janina e Delvina, pavarësisht nga madhësia që kishin, u caktuan si qendra sanxhakësh. Përveç garnizoneve në to, u vendosën funksionarë të ndryshëm e në radhë të parë sanxhakbejlerët, kadilerët, subashët (funksionarë ushtarakë - administratorë të një vilajeti ose qyteti), dizdarët (komandantë kështjelle) etj. Qytetet të quajtura shehër u përfshinë në organizimin feudal, por me një status të veçantë, të dalluar nga ai i timareve në fshat. Prandaj banorët e tyre nuk u futën në kategorinë e rajave, por u quajtën shehërli, d.m.th. qytetarë.
Pushimi i veprimeve luftarake, krijimi i qendrave ushtarake e administrative, që u shoqërua me rritjen e kërkesës për mallra dhe me nevojën e shtimit të prodhimit, bëri të mundshme që nëpër qytetet të tërhiqej një numër më i madh krahësh pune nga radhët e fshatarësisë, veçanërisht prej atyre që iknin nga timaret për t’i shpëtuar gjendjes së rëndë nën spahinjtë. Nga ana tjetër, tepricat, që u krijuan, si pasojë e përpjekjeve të fshatarësisë për të përmirësuar gjendjen e vet ekonomike, dhe detyrimet në natyrë, që grumbulloheshin nga spahinjtë, u derdhën gjithnjë e më shumë nëpër qytete. Kështu, popullsia e tyre filloi të shtohej dhe qarkullimi e prodhimi i mallrave të rritej. Banorët e rinj filluan të vendoseshin sidomos jashtë kështjellave. Lagjet e reja, të formuara prej tyre, u quajtën varoshe.
Hapa të rëndësishëm përpara drejt rritjes ekonomike dhe shtimit të popullsisë së qyteteve u bënë nga gjysma e dytë e shek. XVI. Tashmë ata i kishin kapërcyer pasojat negative të luftës dhe deri në një farë mase edhe veprimin frenues të faktorëve të rinj, që lindën me vendosjen e regjimit ushtarak osman dhe që ngadalësonin ritmet e zhvillimit. Por rigjallërimi i tyre u krye me ritme shumë të ngadalta dhe u arrit vetëm pas një periudhe të gjatë prej një shekulli. Në fund të shek. XVI numri i banorëve të qyteteve ishte rritur. Kështu, Prizreni arriti në 557 shtëpi, Prishtina 506 shtëpi, Trepça 447 shtëpi, Novobërda 366 shtëpi, Vuçiterna 286, Janieva 288 shtëpi.
Qyteti më i zhvilluar nga pikëpamja ekonomike në fund të shek. XVI ishte Berati, i cili kishte mbi 1 000 shtëpi dhe më shumë zejtarë e tregtarë se qytetet e tjera (638 zejtarë e 13 tregtarë). Sipas një udhëtari, duke qenë i vendosur në një vend pjellor dhe i lidhur me rrugë tregtare me Vlorën, Berati “ishte një qytet shumë i pasur me sende të ndryshme për nevoja të njeriut”. Qyteti tjetër i madh ishte Vlora. Në këtë skelë vinin prodhime të ndryshme nga vendet e Evropës, si pëlhura pambuku e mëndafshi, cohë leshi e kadifeje, stolira, prodhime lëkure etj., të cilat shpërndaheshin pastaj në qytetet e tjera. Nga Vlora eksportohej drithë, kripë dhe zift. Elbasani, i vendosur në mes të rrugëve tregtare që lidhnin Shqipërinë me krahinat e brendshme të Gadishullit Ballkanik, mori një zhvillim mjaft të shpejtë. Në fund të shek. XVI ai kishte rreth 900 shtëpi.
Në veri, qyteti i Shkodrës u bë shpejt qendra kryesore ekonomike e veriut me rreth 300 shtëpi. Shkodra kishte një pazar, ku përveç produkteve bujqësore tregtoheshin me shumicë mallra të tjera të konsumit të gjerë. Ai lidhej me Shirgjin, me Prizrenin e me qytete të tjera. Lezha, si skelë natyrore e Shkodrës, u bë qendër e rëndësishme e tregtisë tranzite në Shqipërinë e Veriut, veçanërisht për tregtinë e drithit. Duke grumbulluar, thuajse gjithë mallrat e krahinave veriore e verilindore që shkonin më pas në skelat e tjera të Adriatikut, Lezha pati nga tregtia të ardhura më të mëdha nga ato të Vlorës. Kjo skelë luajti një rol të madh për gjallërimin ekonomik të qytetit të Shkodrës.
Edhe Prizreni, që lidhej me rrugë tregtare me Shkodrën, mori një zhvillim të madh. Më 1538 ai kishte 117 dyqane dhe hane, kurse në fund të shek. XVI numëroheshin 246 zejtarë. Prizreni kishte tiparet e një qendre administrative me popullsi të madhe, ndofta nga më të mëdhatë në krahinën e Kosovës.
Në fundin e shek. XVI, qytetet, si Kruja, Gjirokastra, Delvina, Podgorica, Peja, Vuçiterna etj., megjithëse numri i banorëve të tyre u dyfishua, nuk arritën të kishin më shumë se 200-350 shtëpi. Durrësi e humbi rëndësinë ekonomike të mëparshme dhe kryente funksionin e një kështjelle bregdetare, kurse funksionin e qytetit filloi ta luante Kavaja.
Ndonëse asnjë prej qyteteve shqiptare nuk u shkëput krejtësisht nga prodhimi bujqësor, baza ekonomike e tyre në shek. XVI ishte në radhë të parë zejtaria. Zejtaritë që morën hov të shpejtë ishin ato që lidheshin më tepër me përpunimin e produkteve bujqësore-blegtorale, siç ishin regjia e lëkurëve dhe përpunimi i leshit. Krahas tyre u rritën edhe zejtaritë e tjera, prodhimi i të cilave plotësonte nevojat e fshatarëve, qytetarëve dhe të ushtarëve. Por mbizotërimi i ekonomisë natyrore në fshat nuk lejoi zhvillimin e gjerë të këtyre zejtarive. Në dokumente bëhet fjalë për rreth 55 zeje të ndryshme në qytete e sidomos lëkurëregjës, këpucarë, shpataxhinj, kafshëmbathës, rrobaqepës, takijepunues, berberë, qëndistarë, leshpunues, samarxhinj, kasapë etj. Nuk mungonin edhe argjendarët, gëzoftarët etj., që prodhonin artikuj luksi.
Ndryshoi edhe pamja e jashtme e qyteteve. Në përgjithësi ato përbëheshin nga dy pjesë kryesore: nga kështjellat e rrethuara me mure të larta, ku, përveç garnizoneve ushtarake dhe administratës qeveritare osmane, ishin vendosur edhe banorë të sferave ekonomike dhe nga lagjet e jashtme (varoshet) të banuara nga zejtarët, bujqit etj. Brenda kështjellave ndodheshin kryesisht ndërtesat qeveritare. Por, meqenëse muret rrethuese nuk lejonin shtrirjen e banesave, rrugët brenda kështjellave bëheshin gjithnjë e më të ngushta dhe çatitë e shtëpive shpeshherë mbulonin edhe rrugët publike. Tregu ndodhej gjithmonë jashtë mureve të kështjellës, në varoshet. Në afërsi të këtyre u ndërtuan dyqane dhe magazina sipas llojeve të zejeve, që përbënin embrionet e para të rrugëve zejtare-tregtare të ardhshme.
Gjatë shek. XVII, fshatarët, zejtarët dhe bujqit shtuan numrin e banorëve të qyteteve. Në të njëjtën kohë qyteti tërhiqte nga fshati edhe një numër spahinjsh. Në radhët e këtyre spahinjve kishte edhe të tillë, të cilët, duke mos pasur asnjë nxitje e interes të shkonin më në luftë, filluan të merreshin me veprimtari ekonomike.
Të dhënat e bashkëkohësve për numrin e banorëve të qyteteve shqiptare në shek. XVII, tregojnë qartë se qytetet e Shqipërisë, ndonjëri me ritëm më të shpejtë e ndonjë më të ngadaltë, u rritën pa ndërprerje, madje u krijuan edhe qytete të reja. Kështu, Elbasani kishte 28 lagje me rreth 4 000 shtëpi, Prizreni 3 620 shtëpi, Berati ishte me 30 lagje me 2 000 shtëpi, Shkodra me 15 lagje me 2 000 shtëpi, Prishtina, Vuçiterna dhe Gjirokastra me 2 000 shtëpi, Vlora me 1 300 shtëpi. Nga gjendja e fshatit ishin kthyer në qytete Pogradeci me 430 shtëpi, Tepelena me 300 shtëpi etj.
Ndërsa gjatë shek. XVI banorët e qyteteve ishin vendosur kryesisht në brendi të mureve të kështjellave ose në afërsi të tyre, në shek. XVII banorët e rinj vendoseshin sidomos në lagjet e jashtme. Shtëpi të thjeshta e përdhese, të ndërtuara me gurë dhe dërrasa e shpesh edhe me qerpiç, tregonin gjendjen e ulët ekonomike dhe kulturore të shumicës së banorëve të qyteteve tona. Por nuk mungonin shtëpi dykatëshe të rrethuara me kopshte, që u përkisnin funksionarëve myslimanë e shtresave të pasura, si edhe godina publike e fetare të mëdha e të hijshme, sidomos faltore myslimane - xhami e teqe.
Që nga gjysma e dytë e shek. XVII, qendrat e qyteteve kryesore ishin pajisur me kulla të larta, në të cilat ishin vendosur nga një orë e madhe me kambanë. Në dy shekujt e mëvonshëm u pajisën me kulla të tilla (kulla sahati) edhe qytetet më të vogla, si Kavaja, Korça, Tirana etj.
Ashtu si në një varg qytetesh ballkanike, edhe në qytetet shqiptare shumica e banorëve kishin përqafuar në shek. XVII besimin mysliman. Në Prizren, në gjysmën e parë të shek. XVII, kishin mbetur vetëm njëzet e dy shtëpi të krishtera. Elbasani, Berati, Vlora etj., kishin në gjirin e tyre vetëm pakica banorësh të krishterë. Në Shkodër e Ulqin nuk lejoheshin të vendoseshin banorë të rinj, të besimit kristian, prandaj këto qytete u shndërruan në qytete kryesisht myslimane. Mirëpo ndryshe nga tokat e Shqipërisë Veriore, Verilindore dhe të Mesme, në tokat e Shqipërisë Jugore dhe pikërisht në kazanë e Korçës, që lidhej me sanxhakun e Manastirit, shumica e banorëve të qytetit të Korçës e ruajti besimin e krishterë. Në Voskopojë e Vithkuq banorët ishin krejtësisht të krishterë. Ritmin e islamizimit të qyteteve tona e shpejtonin edhe shpërnguljet e banorëve të islamizuar nga fshatrat të cilët, me sa duket, e kishin më lehtë të pranoheshin në qytete. Por midis qytetarëve myslimanë në shek. XVII kishte një përqindje të mirë kristianësh të fshehur (kriptokristianët), të cilët, megjithëse kishin ndërruar besimin, në të vërtetë vazhdonin të ndiqnin fshehurazi fenë e vjetër. Madje pjesëtarët e tjerë të familjes, e veçanërisht gratë, ende nuk ishin islamizuar. Me gjithë këto dallime, lidhjet ekonomike e shoqërore dhe besimi i sipërfaqshëm në fenë e re u bënë disa nga faktorët që nuk lejuan në përgjithësi veçimin e izolimin sipas feve të ndryshme të banorëve të qyteteve dhe të lidhjeve të tyre me fshatin e prejardhjes.
Megjithatë, për shkak të shkallës ende të ulët të zhvillimit ekonomik, ritmi i rritjes së qyteteve tona eci me hap relativisht të ngadalshëm. Një pjesë e forcave njerëzore, që shkëputeshin nga fshati, nuk mundi të vendosej në qytete, por mori rrugën e mërgimit.
Zhvillimi i prodhimit dhe i qarkullimit e bënë të domosdoshëm bashkimin e prodhuesve të vegjël qytetarë në organizata të veçanta sipas profesioneve, me rregulla të detyrueshme për të gjithë ushtruesit e zejeve dhe të tregtisë. Edhe shteti osman ishte i interesuar për disiplinimin e prodhuesve të vegjël në organizata zejtare, por me kusht që ky organizim të bëhej sipas sistemit osman të esnafeve. Me anën e këtij sistemi, pushteti qendror i fuste këto forca dhe prodhimin e tyre nën kontrollin e vet, nxirrte prej tyre mjaft të ardhura dhe i organizonte zejtarët në reparte pune apo ushtarake. Propagandistë të sistemit të esnafeve u bënë misionarë të posaçëm sektesh të ndryshme fetare islamike, ndër të cilët, më aktivët u treguan shehlerët spahinj që erdhën nga Anadolli.
Gjurmët më të hershme të organizimit esnafor i takojnë gjysmës së dytë të shek. XVI. Më 1580 në Elbasan ndeshen esnafet e tabakëve, terzinjve, leshpunuesve, takijexhinjve, shpataxhinjve, gëzoftarëve. Këto s’ishin gjë tjetër veçse ringjallja e korporatave të mëparshme në kushtet e sundimit osman, por të veshura me një vello fetare islame. Në shek. XVII-XVIII, sistemi esnafor u bë forma mbizotëruese e organizimit të jetës ekonomike-shoqërore të zejtarëve në mbarë vendin. Në Elbasan e në Shkodër 80 llojet e zejeve ishin përfshirë në 30 esnafe, në Berat kishte 22 esnafe, në Tiranë 17 esnafe, në Voskopojë 14 e në Korçë 20 etj.
Inkuadrimi i zejtarëve në organizatat esnafore u siguronte atyre jo vetëm lirinë e veprimit, por edhe atë të vetadministrimit, si edhe mbrojtjen me ligj nga shteti osman.
Si forma të organizimit të zejtarisë, esnafet ishin bashkime zejtarësh të një zeje ose të disa zejeve të afërta. Ato ishin të ndara sipas besimeve fetare, ndërsa udhëheqja e tyre apo llonxha ishte përqendruar në duart e përfaqësuesve të shtresës sunduese osmane. Edhe në krye të esnafeve të krishtera zakonisht qëndronin njerëzit e kësaj shtrese.
Të përbëra nga përfaqësues të kastës osmane dhe nga mjeshtër të pasur, anëtarët e llonxhës konsideroheshin të paprekshëm, sepse mbroheshin nga pushteti i sulltanit, që u kishte dhënë autonomi të plotë në çështjet e zejtarisë. Sipas pozitës shoqërore të secilit, këta anëtarë kryenin në esnafet e mëdha myslimane detyrat e qehajait (kryetarit të esnafit), ustabashit (kryemjeshtrit) që merrej me teknikën e prodhimit, myteveliut (kujdestarit) që administronte pasurinë, jigitbashit (kryetrimit) që kryente detyrat ushtarake etj. Drejtimin shpirtëror me esnafet myslimane e kishin klerikët. Në esnafin e vjetër dhe të rëndësishëm të tabakëve këtë drejtim e kryente shej, ahi, babaj, i cili kishte si mision kryesor predikimin fetar.
Vendimet e ndryshme të udhëheqjeve të esnafeve pasqyroheshin me shkrim nëpër regjistra të posaçëm, të cilët quheshin qytykë ose kodikë. Më të vjetrit që njihen deri tani si në Shqipëri, ashtu edhe në Gadishullin Ballkanik, janë kodiku i argjendarëve të Elbasanit (1622) dhe kodiku i gëzoftarëve të po këtij qyteti (1699). Në formën e vendimeve aty shkruheshin edhe rregullat për funksionimin e brendshëm të organizatës, që ktheheshin në ligje të detyrueshme për të gjithë anëtarët dhe njiheshin si të tilla edhe nga organet e pushtetit e nga ato gjyqësore. Kodikët përbëjnë në fakt statutet e esnafeve. Disa esnafe të rëndësishme arritën të kishin edhe statute të posaçme, të rregullta e të plota, siç ishte rasti i esnafit të tabakëve të Elbasanit, i cili qysh nga viti 1657 kishte statutin e vet të plotë që njihet si më i vjetri në Gadishullin Ballkanik. Edhe esnafi i bakejve të Voskopojës pati në vitin 1779 një statut të tillë të plotë. Krahas rregulloreve, esnafet kishin edhe ligjet e pashkruara (sulle), të mbështetura në traditën zakonore. Dallohen ato të 137 esnafeve të Pejës me emrin Sullet e Tabhanës.
Udhëheqja e esnafit shqyrtonte rregullisht gjendjen e pasurisë së përbashkët, e cila përbëhej nga shumat që mjeshtrat derdhnin në arkën e esnafit në formë taksash ose kuotash, nga taksat që derdhnin çirakët e kallfët me rastin e gradimit të tyre, nga gjobat, dhuratat etj. Por në këtë arkë hynin sidomos kamatat e shumave që u jepeshin në formë huaje, mjeshtrave të esnafit ose qytetarëve apo fshatarëve nevojtarë, me 20 për qind interes. Në këtë mënyrë arkat e esnafeve ishin kthyer në banka të vogla, të cilat jepnin ndihmesë për zhvillimin ekonomik dhe nxirrnin fitime të mëdha nga prodhuesit e vegjël. Një pjesë e produkteve përdorej si mjet për t’u siguruar të ardhura udhëheqësve të esnafit, shtetit dhe institucioneve fetare.
Të rinjtë mund të mësonin një zeje e të bëheshin mjeshtër, nëse punonin si çirak, pa pagesë, për një kohë trevjeçare, gjithsej 1 001 ditë. Në dokumentet e kohës çiraku cilësohej me emrat shegert, hyzmeqar, fiçor, djalë, adept etj. Pastaj çiraku shpallej kallfë. Mirëpo këtë shkallë në zeje ai nuk e fitonte pa derdhur në arkën e esnafit një taksë jo të vogël. Me t’u shpallur kallfë, ai fitonte të drejtën e pagesës (5-10 akçe në ditë). Kallfës së zakonshme nuk i duheshin më shumë se katër-pesë vjet kohë për të ngjeshur brezin e mjeshtrit. Por në shumë raste ata punonin edhe disa vite të tjera te mjeshtrat e tyre ose tek të tjerë, gjersa të mësonin “sekretet” e zanatit.
Një pengesë tjetër ishte taksa mjaft e rëndë që kandidati për mjeshtër duhej t’i paguante arkës së esnafit. Kështu, më 1622 nga 24 kallfë të argjendarëve të Elbasanit, 20 nuk ishin në gjendje ta paguanin atë. Afati i shlyerjes mund të zgjatej deri në një vit. Për kallfët e varfër një taksë e tillë bëhej shkak që ata të mos arrinin të merrnin titullin, aq të dëshiruar të mjeshtrit.
Një herë në vit, në një ditë të caktuar festash fetare, organizohej ceremonia e dhënies së brezit (testireve) ose të drejtës së mjeshtërisë. Brezi shoqërohej me pagimin e 150-500 akçeve. Pas ngjeshjes së brezit, mjeshtri i ri ndeshte në pengesa të reja; së pari, atij i dilte problemi i kapitalit për të hapur punishte më vete, pastaj për të gjetur ndonjë dyqan të lirë, sepse e drejta për të zënë një dyqan i përkiste më parë djalit e vëllait të mjeshtrit, që e kishte pasur e pastaj mjeshtrit të ri. Këto pengesa i detyronin një varg mjeshtrash të rinj të punonin me mëditje, të merrnin borxhe nga arka e esnafit ose nga mjeshtri dhe të mos ngrinin kokë edhe sikur të çelnin punishten e tyre. Krejt ndryshe ishte kjo rrugë për djemtë ose dhëndurët e mjeshtrave. Fryma e kastës u hapte këtyre rrugën që ua mbyllte të tjerëve.
Punonjësi çirak, kallfë apo mjeshtër mëditës detyrohej të punonte nga lindja e diellit gjer në perëndim të tij në ditët e gjata dhe në ditët e shkurtra para lindjes e pas perëndimit të diellit, domethënë rreth 13 orë kundrejt një pagese prej 5-10 akçesh në ditë, që vlente sa për t’u mbajtur gjallë. Punonjësi i pakënaqur ndëshkohej deri në rrahje në mes te pazarit, po të ngrinte zërin për çështje pagese e orari.
Esnafet në Shqipëri kryenin disa funksione të rëndësishme me karakter ekonomik, politik, ushtarak dhe fetar-arsimor. Esnafet interesoheshin për problemet e prodhimit dhe të qarkullimit të mallrave. Me dispozita të veçanta caktohej numri i punishteve në kuadrin e një zeje, shpërndarja e lëndës së parë, ndarja e punës midis degëve të ndryshme të prodhimit etj. Për të ruajtur cilësinë esnafet ishin të rrepta kundër atyre që shkelnin normat e standardet në fuqi. Vend të rëndësishëm zinte lufta kundër konkurrencës së lirë. Brenda qarkut të një mjeshtërie, ajo realizohej me rregullimin e prodhimit, duke filluar nga sigurimi i lëndës së parë deri te shitja e produkteve të gatshme. Esnafi blinte lëndën e parë, të cilën ua shpërndante në mënyrë të përpjesëtuar anëtarëve të vet. Anëtarëve u ndalohej shitja pa kriter e mallrave, tregtia ambulante, prodhimi jashtë nevojave të tregut, vendosja e çmimeve sipas dëshirës etj. Mjeshtrit duhet të ruanin me fanatizëm teknologjinë e prodhimit dhe çmimet e produkteve zejtare. Për disiplinimin e marrëdhënieve të përditshme ekonomike, esnafi rregullonte çështjet e njësive të matjes, të peshës, tarifat e transportit etj. Njësia më e madhe e peshës ishte barra ose ngarkesa e kalit. Në shek. XVI një barrë ishte e barabartë me 8 kille Stambolli ose me 4 kille Elbasani. Një kille Stambolli peshonte 20 okë, kurse ajo e Elbasanit 30 okë. Një okë ishte baraz me 400 derhem dhe një derhem baraz me 3,2 gr.
Esnafet kishin edhe funksione shoqërore. Duke edukuar të rinjtë me edukatën morale, me bindjen e përuljen ndaj më të mëdhenjve, të moshuarve e më të pasurve, për edukimin e një disipline të rreptë, ato zhvillonin një luftë të fortë kundër veseve, imoralitetit, vjedhjes, pirjes së alkoolit etj. Masat ndaj punonjësve nisnin me këshilla e vërejtje, vazhdonin me gjoba dhe përfundonin me largimin nga esnafi e nga qyteti.
Esnafet kryenin edhe veprime ndihme e solidariteti, duke i dhënë p.sh. nga arka e tyre lëmoshë familjes së ndonjë anëtari të vdekur, e cila mbetej keq nga ana ekonomike. Por esnafi nuk ngurronte të shiste shtëpinë dhe veglat e punës së të vdekurit, po qe se ai nuk e kishte larë borxhin. Edhe në rastet kur me emrin e esnafit ose të ndonjë vakëflënësi, ndërtohej ndonjë rrugë, çezmë apo diçka tjetër me karakter publik, shpenzimet për këto ndërtime përballoheshin nga fajdetë e grumbulluara prej shumave të dhëna hua te zejtarët ose tregtarët nevojtarë.
Esnafet kishin edhe funksione ushtarake e fetare në përputhje me rendin feudal ushtarak osman. Anëtarët e organizatave esnafore myslimane, që ishin të aftë për luftë, merrnin pjesë drejtpërdrejt në luftërat e perandorisë, qoftë si reparte me armë në dorë, qoftë si reparte pune. Anëtarët e tjerë, duke përfshirë edhe ata të esnafeve të krishtera, paguanin e pajisnin luftëtarët që i dërgonin në ushtrinë perandorake. Në përgjithësi këta luftëtarë zejtarë shërbenin për mbrojtjen e kështjellave të bregdetit shqiptar, meqenëse në shek. XVII-XVIII këto u përfshinë në zonat e kërcënuara nga ushtritë e flotat e huaja. Kështu, në vitin 1689 sulltani urdhëroi mobilizimin e esnafeve në luftën kundër Austrisë, duke kërkuar që të dërgonin ushtarë dhe sasi të mëdha rezervash ushqimore. Esnafet e Shkodrës kishin për detyrë të mbronin kështjellat e Ulqinit e të Tivarit, ato të Elbasanit, kështjellat e Durrësit e të Bashtovës, ato të Beratit, kështjellat e Vlorës e të Kaninës. Përveç mbrojtjes së kështjellave në kuadrin e funksionit ushtarak, esnafet kishin edhe detyrën e mbrojtjes së rendit publik në tregjet e qyteteve që rrezikoheshin nga vjedhjet, djegiet e nga grabitjet. Zakonisht këtë detyrë e zbatonin repartet e armatosura të të rinjve të pamartuar (beqarëve), që banonin në konakë të veçantë.
Lidhjet e forta të çdo esnafi me fenë shfaqeshin duke pasur çdo esnaf një profet ose shenjtor mbrojtës. Për nder të këtij, një herë në vit zejtarët ndalnin punën, përkujtonin anëtarët e vdekur dhe pastaj u jepnin testir çirakëve apo kallfëve. Në këto të kremte organizoheshin panaire lokale, nga të cilat institucionet fetare shtonin të ardhurat. Disa panaire të tilla, sikurse ai i manastirit të Ardenicës në Myzeqe, i manastirit të Shën Gjon Vladimirit në afërsi të qytetit të Elbasanit dhe ai i manastirit të Shën Naumit buzë liqenit të Ohrit etj., merrnin karakter ndërkrahinor meqenëse në to vinin zejtarë e tregtarë nga një varg qytetesh. Esnafet u jepnin përkrahje materiale, financiare e morale qoftë institucioneve fetare myslimane, qoftë atyre të krishtera. Ato i furnizonin me dyllë, me të holla për orendimin e zbukurimin e objekteve fetare, ndihmonin për ndërtimin e kishave e të xhamive. Në Voskopojë pjesa më e madhe e kishave ishte ndërtuar me shpenzime të esnafeve. Mitropolia e Korçës (1725) në pjesën më të madhe u ndërtua me ndihmat e esnafeve të këtij qyteti. Në Berat, Gjirokastër e në Delvinë kishte mesxhide me emrin e esnafeve që i kishin ndërtuar. Esnafet kremtonin të premtet, të dielat, pashkët, krishtlindjet, ujët e bekuar, Ramazanin, Bajramin, Mevludin, ditën e Ashures, Nevruzin dhe Shëngjergjin. Veprimtaria esnafore përfshinte edhe ngritjen kulturore e arsimore të anëtarëve të tyre. Ato ndihmuan në ngritjen e disa shkollave. Kështu, në vitin 1763 të krishterët e Elbasanit dhanë 122 000 akçe për ngritjen e një shkolle. Ndërtesa e Akademisë së Voskopojës u ngrit me ndihmën financiare të esnafëve të qytetit. Në vitin 1756 banorët e Gjirokastrës dhuruan 317 000 akçe për rindërtimin e një shkolle.
Në shek. XVIII qytetet shqiptare patën një zhvillim edhe më të madh. Në krye të qyteteve doli Shkodra me 40 000 banorë. Udhëtarët e kanë vlerësuar si një qytet të madh zejtar-tregtar. Tashmë ishte rritur roli i saj si qendër tregtie tranziti. Pazari ishte mbushur me njerëz të ardhur nga të gjitha anët e Turqisë evropiane. Prizreni kishte 15 000 banorë, Peja, Gjakova, Ulqini kishin nga 10 000 banorë, Elbasani kishte 15 000-20 000 banorë, Gjirokastra 12 000-15 000 veta. Nga niveli i një fshati Voskopoja arriti në 5 700 banorë.
Prodhimi i vogël i mallrave në shek. XVIII, gjithnjë e më shumë udhëhiqej tashmë kryesisht nga kërkesat e tregut, - nga nevojat e të gjitha shtresave shoqërore qytetare, nga ato të fshatarësisë përreth si dhe nga kërkesat, sado të pakta, të tregtisë së jashtme. Prandaj tregjet e qyteteve kishin marrë fytyrën e tregjeve lokale, që kishin një rreze veprimi më të gjerë se kufijtë e qytetit.
Në shek. XVII-XVIII, me përjashtim të disa qyteteve që u bënë qendra të tregtisë tranzite, qytetet shqiptare u rritën me një ritëm në përgjithësi të ngadalshëm. Mbizotërimi i ekonomisë natyrore në fshat dhe fuqia blerëse e kufizuar e banorëve të qyteteve, u bënë shkaku themelor që nuk lejoi zhvillimin e shpejtë të prodhimit zejtar. Megjithatë, vihet re një ndarje e punës shoqërore. Në përputhje me zgjerimin e nevojave të konsumatorëve, disa zeje të veçanta u shkëputën nga zejet mëmë. Kështu, ndërsa në shek. XVII në qytetet shqiptare kishte rreth 55 lloje zejesh, në shek. XVIII këto arritën në rreth 80. Disa prej tyre ishin fespunues, lëkurëregjës, punues papuçesh, mëndafshpunues, përpunues lëkurësh, rrobaqepës, berberë, nallbanë, biçakçinj, argjendarë, farkëtarë, bukëpjekës, kafexhinj, muratorë, qiripunues, bojaxhinj, shajakpunues, bozaxhinj etj. Nga zejet më të zhvilluara ishin degët e përpunimit të lëkurës, e prodhimit të pëlhurave, e metaleve, e ushqimeve dhe e ndërtimeve. Punimi i lëkurës zinte vendin e parë. Dega e zejeve të përpunimit të lëkurës, sidomos të regjjes dhe të ngjyrosjes, përveç kërkesave më të shumta të tregut të brendshëm dhe të ushtrisë, plotësonte edhe kërkesat e tregut të jashtëm. tabakët e Shkodrës, Prizrenit, Elbasanit etj., dalloheshin për mjeshtërinë e regjjes, të përpunimit dhe sidomos të ngjyrosjes së lëkurës. Zejtarët shqiptarë punonin lëkurë të çdo lloji, me ngjyra të kuqe, të verdha, punonin meshinin e hollë të bardhë, saftjanin e butë, kajserin. Prodhimi i lëkurëve “kordovane” tërhiqte një numër tregtarësh të huaj. Saraçët punonin artikuj të ndryshëm, si shala, rripa, pajisje të ndryshme për popullsinë dhe ushtrinë. Gëzoftarët punonin qyrke të bukura me lëkurë kafshësh të buta e të egra.
Shtimi i nevojave të popullsisë e të ushtrisë për prodhimet metalike, si edhe ekzistenca e minierave të hekurit, plumbit, arit e argjendit në Kosovë ndihmuan në zhvillimin e metalurgjisë. Zejtarët prodhonin mjete dhe vegla të ndryshme pune, orendi shtëpiake prej hekuri, gozhdë, potkonj e sidomos armë. Në Kosovë prej kohësh ishte krijuar një kategori zanatçinjsh (mademxhinj) që merreshin me përpunimin dhe rafinimin e disa metaleve, veçanërisht të argjendit, të hekurit, të arit, të plumbit e të bakrit. Zejet për prodhimin e armëve morën një zhvillim në shek. XVIII në Prizren, Tetovë, Shkodër e në Elbasan.
Edhe zejet artistike, sikurse rrobaqepësia e qëndistaria e kostumeve të bukura e të pasura shqiptare, argjendaria e zbukurimi i armëve, drugdhendja etj., u zhvilluan si pasojë e kërkesave të aristokracisë feudale dhe të shtresës së pasur të tregtarëve e të zejtarëve, si edhe të popullit të thjeshtë. Por meqenëse këto prodhime, veçanërisht ato me vlerë madhe, shkonin për një pakicë banorësh, dhe si rrjedhim patën një qarkullim të kufizuar, zejet artistike mbetën në përgjithësi të kufizuara brenda secilit rreth. Një kufizim i tillë ndodhte edhe për shkak se në çdo qytet prodhohej sipas shijeve e zakoneve të veçanta të qytetit dhe të krahinave përreth.
Në degën e zejeve të thurjes zuri vendin e parë prodhimi i shajakut, i njohur jashtë vendit tonë, me emrin shajaku shqiptar (arnaut kebesi). Rritja e konkurrencës së prodhimeve tekstile e të tregut të jashtëm, që nga viti në vit depërtuan edhe në qytetet shqiptare, bëri që edhe zejtarët e shajakut të mbeteshin në numër të kufizuar. Zejtarët shqiptarë zhvillonin veprimtarinë edhe jashtë tokave shqiptare. Në shek. XVIII në Selanik gjendeshin rreth 4 000 zejtarë shqiptarë. Ndërtuesit shqiptarë, sikurse ata të ujësjellësve, çezmave, shatërvanëve e kalldrëmeve, ushtruan veprimtarinë e tyre në Stamboll e në qytetet e tjera të mëdha të perandorisë, ku mjeshtrit shqiptarë dalloheshin për cilësinë e lartë të punimeve të tyre.

Tregtia e brendshme dhe e jashtme
Qytetet ishin njëherazi qendra tregtare dhe zejtare. Qysh në shek. XVI pazari i Elbasanit (çarshi), i Shkodrës, i Prizrenit dhe i Beratit kishin nga 900 dyqane secili, kurse Shkupi numëronte 2 150 dyqane. Këto të dhëna tregojnë se Shqipëria kishte tregjet më të zhvilluara të Ballkanit. Bukureshti nuk kishte atëherë më tepër se 1 000 dyqane, ndërsa Plovdivi (Bullgari) 880 dyqane. Dyqanet ishin përqendruar në një lagje të vetme, duke formuar rrugica të ndara sipas zejeve. Shkodra në shek. XVII kishte 27 rrugica të tilla, si ajo e kazanxhinjve, kujunxhinjve, dyfekxhinjve etj. Prizreni kishte 24 sokakë (rrugica), Elbasani 30. Përveç zejtarëve, tregtarëve, pronarëve të dyqaneve, në qytete ishin edhe selitë e pronarëve të mëdhenj. Kështu Hysen Pasha kishte në Berat 100 dyqane. Në disa qytete, si në Prizren, Shkup, Manastir dhe në Elbasan u ngritën edhe pazaret e mbyllura (bezistene) për shitjen e mallrave të kushtueshme. Në shek. XVII-XVIII të tilla bezistene kishte në Kavajë, në Berat, në Shkodër e në Janinë.
Përveç dyqaneve e bezisteneve, në qytetet shqiptare ishin ngritur edhe tregjet e hapura javore për shitblerjen e prodhimeve bujqësore, blegtorale e zejtare. Madje në disa qytete kishte edhe sheshe për drithin, kafshët etj.
Një rol të rëndësishëm në gjallërimin e ekonomisë monetare luajtën panairet lokale e krahinore, të organizuara me rastin e festave fetare. Nga panairet më të përmendura në Elbasan ishin ai i Shën Gjon Vladimirit (22 maj), i Shën Ilisë (20 korrik), i Shën Mërisë (15 gusht). Këto panaire zgjasnin disa ditë. Këtu vinin nga krahinat e Dibrës, Durrësit, Tiranës, Strugës dhe të Beratit. Panaire organizoheshin edhe në Strugë, në Peshkëpi të Gjirokastrës, në Prizren, në Korçë etj. Përveç panaireve të vendit, tregtarët shqiptarë merrnin pjesë në panairet e Bullgarisë dhe të Maqedonisë, si në Plovdiv, Xhumapazar, Serez, në panairet e Italisë etj.
Zhvillimi i tregut lokal rreth një qyteti dhe organizimi i panaireve ndikuan në forcimin e lidhjeve ekonomike ndërkrahinore. Në shek. XVIII, si rrjedhojë e zhvillimit të përgjithshëm të zejtarisë e të bujqësisë, u rrit dhe tregu shqiptar. Me zhvillimin e qyteteve, mbi bazën e tregjeve të vogla lokale u krijuan disa tregje të mëdha ndërkrahinore. Më i rëndësishmi ishte ai me qendër Shkodrën, që përfshinte veprimtarinë tregtare të Pashallëkut të Shkodrës, të Kosovës dhe të krahinave më në veriperëndim të Shkodrës. Ky treg përshkohej nga një rrugë kryesore karvanesh që lidhte bregdetin shqiptar me Evropën Perëndimore dhe me zonat e brendshme të Ballkanit. Në Shqipërinë e Mesme, u krijua një treg tjetër ndërkrahinor përreth qytetit të Elbasanit. I vendosur mbi rrugën Egnatia, Elbasani tërhoqi rreth vetes tregtinë e Shqipërisë së Mesme. Elbasani siguronte gjithashtu lidhjen e Durrësit me pjesën e brendshme të Ballkanit. Në Shqipërinë e Jugut, me themelimin e Pashallëkut të Janinës, u krijua një treg tjetër i madh ndërkrahinor, që kishte si qendër në fillim Beratin e më vonë Janinën. Ky treg ndërkrahinor përfshinte Shqipërinë e Jugut (Epirin) dhe pjesërisht Thesalinë. Tregu ndërkrahinor më i fuqishmi i Shkodrës, arriti të shtrinte ndikimin e tij në Shqipërinë e Mesme dhe në atë të Jugut. Lidhjet ndërmjet tregjeve ndërkrahinore ishin të dobëta. Megjithatë, brenda tyre zhvillohej një veprimtari e gjallë ekonomike. Formimi i tri tregjeve ndërkrahinore shënonte një hap përpara në krijimin e premisave për ngritjen e një tregu gjithëshqiptar.
Gjallërimi i tregtisë së jashtme u ndihmua edhe nga përfundimi i traktatit të paqes midis Perandorisë Osmane e Venedikut më 1502 dhe nga lidhja e marrëveshjeve tregtare me Francën, Holandën, Anglinë (1535), që garantonin lirinë e lundrimit dhe të tregtisë në tokat osmane. Këto marrëveshje të quajtura “kapitulacione” kishin fuqi edhe për tokat shqiptare, ku lidhjet e rregullta ekonomike me vendet perëndimore ishin dobësuar së tepërmi. Qëllimi kryesor i marrëdhënieve ekonomike me Perëndimin ishte shitja e tepricave të prodhimeve bujqësore e blegtorale, të cilat nuk konsumoheshin në vend dhe as përpunoheshin. Kundrejt tyre bliheshin artikuj industrialë për prodhim e konsum, ndër të cilët një vend me rëndësi zinin artikujt e luksit, që i blinte kryesisht aristokracia.
Qytetet bregdetare shqiptare si Vlora dhe Shkodra u shpallën “porte të hapura”. Në qytetet shqiptare filluan të dukeshin tregtarë venedikas, raguzanë etj., që shisnin mallra të huaja, si pëlhurë, cohë, lëkurë të përpunuara etj., dhe blinin drithë, kripë, zift, lesh, lëkurë, dyllë, lëndë druri etj. Në vitin 1553 në Dalmaci, Venedik, Ankonë e në Spanjë u eksportuan 150 000 stara drithë. Venediku blinte nga Gryka e Drinit deri në 50 000 stara drithë. Edhe prodhimet shqiptare tërhoqën vëmendjen e tregtarëve të huaj venedikas, raguzanë e fiorentinas. Në këtë mënyrë filluan të plotësoheshin më mirë një varg kërkesash të aristokracisë me artikuj luksi. Vëllimi më i madh i tregtisë dhe i tranzitit në shek. XVI kryhej në skelat e Vlorës, Durrësit dhe të Lezhës.
Tregtarët e huaj ose edhe ata vendas, sillnin mallra që shkëmbeheshin me monedha ari e argjendi dhe me prodhime bujqësore e blegtorale shqiptare. Mirëpo ky vëllim i rritur i importimeve nuk mund të konsumohej në vend. Prandaj, qysh në shek. XVII, tregtarët shqiptarë u drejtuan në brendi të Gadishullit Ballkanik. Këtu ata shisnin tepricën e mallrave të importuara, kundrejt të cilave blinin prodhime bujqësore e blegtorale si dhe prodhime zejtare që i shisnin në tregun perëndimor.
Bashkë me tregtarët shqiptarë, këtë veprimtari filluan ta kryenin edhe tregtarë të tjerë ballkanas. Në mbarim të shek. XVII në skelën e Durrësit, që ndërkohë ishte bërë skela kryesore e vendit, vepronin rreth njëqind tregtarë shqiptarë nga Shkodra, Elbasani, Voskopoja e Janina si dhe tregtarë të viseve fqinje nga Selaniku etj. Të gjithë këta tregtonin kryesisht me Venedikun. Nga gjysma e dytë e shek. XVII u rrit edhe tregtia tranzite, në të cilën, përveç Shkodrës e Vlorës, një rëndësi të dorës së parë po merrte Durrësi. Në tregtinë tranzite Durrësi po konkurronte me sukses me Selanikun dhe, pas Raguzës, zinte vend të rëndësishëm në tregtinë e bregut lindor të Adriatikut. Tregtarët vendas e të huaj kishin në këtë port magazinat e tyre, ku grumbullonin mallrat nga Shqipëria, Maqedonia, Bullgaria e nga Serbia, të cilat i dërgonin në Venedik, Mesinë, Ankonë dhe në qytete të tjera të Italisë, ku kishin përfaqësuesit e tyre. Gjatë vitit 1699 u eksportuan nga Durrësi për në Venedik ndër të tjera 3 000 kv dyllë, 15 000 kv lesh të cilësisë së parë, përveç sasive të mëdha të lëkurave.
Tregtia e brendshme tranzite kryhej me karvane, të cilat ndiqnin rrugët e vjetra Shkodër-Prizren, Vlorë-Berat-Korçë, Durrës-Elbasan-Ohër etj. Në kapërcyellin e shek. XVII-XVIII prodhimet shqiptare dhe ato tranzite tërhoqën mjaft shtete evropiane, si Francën, Anglinë, Holandën. Franca themeloi zyra konsullore në Durrës (1699), në Janinë e në Artë (1701-1702). Në Shkodër, në Durrës e në Vlorë, pas paqes së Pozharevacit (1718), u krijuan agjenci konsullore të Anglisë, Holandës, Venedikut, Raguzës e të Austrisë.
Në fillim të shek. XVIII eksporti shqiptar drejtohej në pjesën më të madhe në Venedik. Pas tij vinin Ankona, Raguza e Franca. Tregtarët më të njohur shqiptarë kishin organizuar një rrjet agjencish tregtare, si ai i vendeve kapitaliste. Ky rrjet shtrihej jo vetëm gjatë brigjeve të Adriatikut, por deri në Francë, Vjenë e në Budapest. Artikujt kryesorë të tregtisë shqiptare ishin leshi, dylli, lëkura e mëndafshi. Leshi shqiptar shkonte deri në Evropën Qendrore. Në vitin 1744 u dërguan 500 000 okë lesh në Lajpcig e në Hungari. Në gjysmën e dytë të shek. XVIII në krye të qarkullimit tregtar shqiptar qëndronte Shkodra. Tregtarët shkodranë blinin në trevat e brendshme të Ballkanit sasira të mëdha leshi, lëkurësh, pambuku e mëndafshi. Rreth 150 anije ulqinake furnizonin në vitin 1755 Dalmacinë me drithë. Veç borgjezisë tregtare me tregti merreshin edhe familjet e mëdha çifligare. Eksportues i madh drithi ishte Ali pashë Tepelena. Ndërsa Bushatllinjtë në vitin 1767 eksportuan 17 000 fuçi vaji. Raporti midis eksportit dhe importit të kësaj periudhe tregon se Shqipëria kishte atëherë një bilanc aktiv në tregtinë e jashtme.
Ashtu si zejtarët, edhe tregtarët ishin organizuar në korporata të njohura si gilda. Qysh në shek. XVI u ngritën organizatat e para tregtare. Tregtarët ishin të dy llojeve: ata që qenë lidhur me tregun e brendshëm (bakenj) dhe ata që vepronin jashtë këtij tregu, si ambulantë ndërmjetës apo tregtarë të mëdhenj (tuxhar). Në shek. XVII-XVIII gildat morën trajtën e plotë si esnafet e zejtarëve. Në shek. XVII Berati kishte dy gilda të tilla, në Shkodër një shekull më vonë kishte një gildë të madhe, që drejtohej nga një këshill i përbërë prej 16 anëtarësh. Po kështu kishte gilda në Voskopojë, Vlorë, Prizren etj. Ato mbikëqyrnin çështjet tregtare dhe mbronin interesat e anëtarëve. Në tregun e brendshëm detyra kryesore ishte caktimi i çmimeve të artikujve ushqimorë sipas stinëve, ndalimi i kontrabandës, si dhe frenimi me çdo mënyrë i konkurrencës.
Në përputhje me strukturën ekonomike ndodhën ndryshime edhe në strukturën shoqërore të qyteteve. Zejtarët e tregtarët formonin një grup më vete. Ata përbëheshin nga disa kategori, si çirak, kallfë e mjeshtër. Më lart nga këta qëndronin anëtarët e llonxhave dhe të këshillave të gildave qytetare. Në shek. XVII nga ky grup u shkëput një shtresë e borgjezisë zejtare-tregtare, e cila filloi të organizohej jo mbi baza feudale, por kapitaliste. Ajo ishte e lidhur kryesisht me tregun e brendshëm e të jashtëm. Si rrjedhim i zhvillimit të tregtisë tranzite në radhët e saj u dallua shtresa e borgjezisë tregtare (reshpere) që ishte lidhur me tregun e jashtëm. Në krye të borgjezisë tregtare qëndronte ajo e Shkodrës.
Një kategori më vete përbënin klerikët myslimanë e të krishterë. Kategoria e klerikëve myslimanë niste me nxënësit e medreseve (softët), vazhdonte me hoxhallarët, myftinjtë, kadilerët deri te dijetarët e fesë islame (ulemat). Kategoria e klerikëve të krishterë niste me priftërinjtë e shërbyesit e thjeshtë të kishave dhe vazhdonte me peshkopët e kryepeshkopët. Një kategori tjetër përbënin banorët e qytetit që merreshin me bujqësi. Një shtresë të veçantë formonin pronarët e mëdhenj e të mesëm, të cilët ndonëse zotërimet i kishin në fshat, rronin në qytete. Së fundi, në qytete kishte njerëz të papunë, endacakë, hamej.
Çdo grup e shtresë kishte detyrime ndaj shtetit. Kështu, ata që merreshin me bujqësi shlyenin të dhjetën, salarien, taksat shtetërore. Zejtarët e tregtarët i shlyenin shtetit detyrimet e zakonshme e të jashtëzakonshme. Në disa raste banorëve të qyteteve u qenë falur detyrimet e jashtëzakonshme, por qenë ngarkuar me detyrime të tjera. Kështu popullsia myslimane e qyteteve Berat, Gjirokastër dhe Përmet ishte e ngarkuar të mbronte me armë kështjellën e Vlorës, të merrte pjesë në shtypjen e çdo kryengritjeje në Kurvelesh, si dhe të vilte taksat e kësaj krahine. Po kështu popullsia myslimane e katër lagjeve të qytetit të Elbasanit ishte ngarkuar të mbronte kështjellat e Durrësit dhe të Bashtovës.
Për mirëmbajtjen e kështjellave të Shkodrës, Lezhës, Podgoricës, Zhabjakut e Medunit, u përdor një numër qytetarësh së bashku me fshatarët që banonin përreth tyre. Për mirëmbajtjen e urës së Bahçallëkut në Shkodër u caktuan një varg qytetarësh, ashtu siç ishin caktuar fshatarë për t’u kujdesur për urat e lumenjve Cem e Moraça.
Në dokumentacionin e kohës evidencohen edhe disa shfaqje të kundërthënieve shoqërore në qytete. Të tilla ishin: ankimet në gjyq të mëditësve kundër mjeshtërve lidhur me pagën; protestat e esnafëve kundër grabitjeve nga sipërmarrësit, të cilët bashkëpunonin e binin në ujdi për veprime të tilla me funksionarët e tjerë të pushtetit, e kryesisht me kadilerët; protestat e përfaqësuesve të shtresave të ndryshme të popullsisë qytetare dërguar Portës së Lartë, kundër veprimeve arbitrare të sundimtarëve vendor, të cilët synonin të nxirrnin fitime të paligjshme në kurriz të qytetarëve prodhues; manifestimet e vegjëlisë së uritur kundër sundimtarëve, që nxirrnin në treg bereqetin e hambarëve të tyre në muajt e dimrit ose të pranverës, kur prodhimet në treg pakësoheshin, dhe e shisnin atë me çmime të larta. Po në këto akte shoqërore bënte pjesë edhe veprimtaria e reparteve të të rinjve të organizatave esnafore, të cilët u kundërviheshin akteve arbitrare në qytete dhe në treg, që shpeshherë merrte formën e qëndresës me armë.

[Laberia]

K R E U II

JETA POLITIKE NË TROJET SHQIPTARE.
KRYENGRITJET E ARMATOSURA
(SHEK. XVI - MESI I SHEK. XVIII)

1. KRYENGRITJET E ARMATOSURA TË SHEK. XVI

Kryengritja e Himarës
Gjatë shek. XVI vatër e kryengritjeve u bënë veçanërisht tri krahina: Labëria, Dukagjini dhe Malësia e Madhe.
Labëria u përfshi në sistemin e timarit gjatë periudhës midis viteve 1492-1506, por banorët e kësaj treve të gjerë e vazhduan qëndresën e tyre kundër këtij sistemi. Më 1507 fshatrat Veliqot, Dragot, Vasiar, Tatzat, Kudhës, Dhërmi, Kallarat etj., vazhdonin të mos paguanin xhizjen dhe me armë në dorë u kundërshtonin spahinjve. Në vitin 1537 fshatarësia labe organizoi një kryengritje të madhe që shqetësoi edhe sulltanin për shkak se, ashtu si më 1492, kjo u bë pengesë për zbatimin e planeve që po përgatiste Sulejmani II për të pushtuar Italinë. Nënshtrimi i Labërisë do të shërbente si bazë operacionesh për të kaluar në bregdetin perëndimor. Mirëpo qeveritarët e sanxhakut të Vlorës, me forcat e tyre ushtarake, nuk qenë në gjendje ta shtypnin kryengritjen. Ashtu si Bajazidi II, edhe sulltan Sulejman Ligjvënësi vendosi të bënte me këtë rast një rrugë e dy punë, të nënshtronte Labërinë, për të nxjerrë të gjitha detyrimet e prapambetura që nuk u ishin paguar spahinjve dhe shtetit, dhe pastaj të hidhej me flotën e tij në bregun tjetër të detit Adriatik. Për këtë qëllim, në pranverën e atij viti ai u nis në drejtim të Shqipërisë dhe në muajin korrik 1537 e vendosi kampin ushtarak në afërsitë e Vlorës. Në të njëjtën kohë arriti para bregdetit të Himarës edhe flota osmane.
Ardhja e ushtrisë perandorake në Shqipërinë Jugore u bë shkak që tërë krahina e Labërisë të ngrihej në luftë. Filluan sulmet kundër kampeve ushtarake osmane dhe karvaneve ushqimore.
Për të shtypur kryengritjen sulltani ngarkoi Vezirin e Madh, Ajaz Pashën, me prejardhje nga Himara, i cili i njihte shtigjet e këtyre krahinave. Por nuk e pati të lehtë t’i shtypte kryengritësit shqiptarë. Pasi u qëndruan me trimëri sulmeve armike, kryengritësit me shkathtësi të madhe kaluan në kundërsulme të shpeshta.
Luftimet vazhduan gjatë verës së vitit 1537, por pushtuesit nuk mundën ta shtypnin kryengritjen. Gjatë këtyre sulmeve, një himariot i quajtur Damian hyri në kampin perandorak për të vrarë sulltanin, por nuk ia arriti qëllimit, sepse u kap nga rojet. Gjersa iu pre kryet, Damiani u qëndroi torturave dhe nuk u tregoi armiqve pozitat e bashkëluftëtarëve.
Sukseset e kryengritësve shqiptarë të korrura në këto luftime të pabarabarta, i dhanë kohë mbretit të Napolit për të organizuar mbrojtjen e vendit nga inkursionet e flotës osmane. Nga ana tjetër, ato e detyruan sulltanin të ndërpriste sulmet në bregdetin perëndimor dhe të hiqte dorë nga zbarkimi në Pulje. Kontributi i madh i shqiptarëve për mbrojtjen e Italisë prej një shkatërrimi të mundshëm osman, pasqyrohet qartë në dëshmitë e një relatori bashkëkohës, i cili shkruante: “Kur çdo gjë ... ishte gati për të kaluar në Pulje, ... shqiptarët, kryesisht himariotët, u shkaktuan ushtarëve të sulltanit pengesa e trazira të mëdha... Këta ... u bënë shkaku kryesor që shpëtoi Pulja, dhe ajo mbretëri (e Napolit) nga një rrënim i madh dhe nga zjarri që u rrinin mbi kokë”. Me këtë rast sulltani, me qëllim që të forconte sundimin e vet në krahinat e bregdetit shqiptar, vendosi të pushtonte ishullin e Korfuzit, që ishte nën pushtetin venedikas.
Edhe për pushtimin e Korfuzit shqiptarët u shkaktuan trupave të sulltanit pengesa të mëdha. Për një muaj të tërë ata nuk i lejuan forcat osmane të kalonin nga Vlora gjatë bregdetit të Himarës. Këto forca u detyruan të ndërronin drejtim dhe të ndiqnin rrugën Tepelenë-Gjirokastër-Delvinë gjersa dolën në bregdet përballë ishullit të Korfuzit. Kampi perandorak u vendos në Butrint.
Lufta e kryengritësve labë u dha mundësi venedikasve të përforconin ndërkohë mbrojtjen e ishullit, prandaj edhe sulmi osman kundër Korfuzit dështoi. Megjithëkëtë, sulltani nuk u largua pa bërë edhe një përpjekje për të nënshtruar krahinën kryengritëse të Kurveleshit. Për këtë qëllim ai urdhëroi të ndërtohej kështjella e Cerjes (në Mesaplik). Por në shtator, duke hequr dorë nga pushtimet e ëndërruara drejt Italisë dhe pa arritur ta nënshtronte plotësisht Labërinë, pasi i vuri zjarrin Butrintit, sulltani u largua nga bregdeti jugor shqiptar për në Stamboll.
Ndërkohë qeveritarët lokalë, me ndihmën e forcave të pushtetit qendror, më së fundi arritën t’i nënshtronin, qoftë dhe përkohësisht, krahinat kryengritëse të Kurveleshit dhe të Himarës, por duke u njohur privilegjin e vetëqeverisjes.

Kryengritjet antiosmane në gjysmën e dytë të shek. XVI
Në një kohë me nënshtrimin e krahinës së Labërisë në jug, qeveritarët osmanë i shtuan përpjekjet për të forcuar pozitat e tyre edhe në Shqipërinë e Veriut dhe të Mesme, në krahinat fushore si edhe në ato malore të vetëqeverisura. Duke i nisur sulmet e tyre nga kështjellat e Shkodrës, e Podgoricës, e Zhabjakut, e Medunit, e Plavës dhe nga qytezat gjatë rrugës Shkodër-Prizren, spahinjtë u përpoqën të depërtonin e të vendoseshin në çdo krahinë të kësaj treve. Malësorët dhe fshatarësia fushore iu përgjigjën këtyre sulmeve me një qëndresë të armatosur, e cila gjatë dhjetëvjeçarit 1560-1571 u shndërrua në një kryengritje të gjerë që përfshiu shumë krahina të Shqipërisë Veriore e të Mesme si dhe krahinën e Labërisë. Në mënyrë të veçantë kryengritja u përhap në Malësinë e Madhe, në zonën e Dukagjinit, të Dibrës, të Kurbinit dhe në krahinat fushore të Shkodrës, Lezhës, Mysjes, Ishmit etj.
Në muajt shkurt-prill 1560, më shumë se 500 fshatarë nga Reçi, Dardha e nga fshatra të tjerë të Lurës e të Dibrës së Poshtme, ngritën krye, vranë spahinjtë dhe u dogjën shtëpitë. Sulltani dërgoi Çaush Koçiun, njohës shumë i mirë i terrenit dhe ngarkoi për të shtypur kryengritjen forcat e sanxhakbejlerëve të Ohrit, Elbasanit e të Dukagjinit. Kryengritësit nuk mundën t’u bënin ballë ushtrive osmane. Pesë vjet më vonë flaka kryengritëse u përhap në nahijen e Pukës dhe në zonën midis liqenit të Ohrit e bregdetit, deri në krahinën e Mysjes. Rrugët u prenë ndërsa kryengritësit sulmuan kështjellat. Ashpërsia e Stambollit për shtypjen e kësaj kryengritjeje duket në urdhrin e sulltanit, ku thuhej: “të pabindurit t’i shkoni në shpatë, fëmijët dhe gratë e tyre t’i bëni robër, kurse pasuritë dhe plaçkat t’ua grabitni”.
Për shtypjen e kryengritjes, u mobilizuan forcat ushtarake të sanxhakbejlerëve të Ohrit, të Elbasanit dhe të Dukagjinit, por as këto forca të bashkuara, nuk arritën ta mposhtnin atë. Madje, gjendja u ashpërsua më tepër dhe kryengritja pak nga pak u përhap në të gjitha tokat e sanxhakëve të Ohrit, të Dukagjinit dhe të Shkodrës.
Në shkurt të vitit 1565 u ngritën përsëri malësorët e krahinave të Pukës, Iballës, Spasit, Mirditës dhe të Lumës. Vatra të rëndësishme të luftës u bënë sidomos fshatrat Riba, Rapi, Dushi, Kullumbria, Fandi i Vogël, Mirdita e Madhe dhe e Vogël, Qerreti i Sipërm e i Poshtëm, Ujmishti, Syroj etj. Kryengritësit prenë rrugën Shkodër-Prizren dhe i shtrinë sulmet e tyre në viset fushore. Ndërkohë kryengritja u përhap edhe në krahinat malore të Kelmendit, Kuçit, Pipërit si dhe në fshatrat e rrethinës së Shkodrës, si në Kakariq, Balldren, Trush i Sipërm dhe i Poshtëm, Reç, Obod, Shënkoll, Shas etj. Kryengritësit dëbuan përfaqësuesit e pushtetit lokal dhe kundërshtuan t’i bindeshin legjislacionit osman. Krerët e tyre kishin zënë tani vendet e kadilerëve dhe të subashëve.
Kundër kryengritësve u hodhën forcat ushtarake të bashkuara të sanxhakbejlerëve të Dukagjinit, të Ohrit dhe të Shkodrës, por edhe këto nuk arritën ta përmbushnin urdhrin e sulltanit “për t’u dhënë fund një herë e mirë trazirave në Shqipëri”. Kryengritjet vazhduan edhe pas vitit 1565, kur u bënë më të përgjithshme, meqenëse u shtrinë edhe në Shqipërinë Jugore.
Dy vjet më vonë (më 1567) ngritën krye përsëri malësorët e Labërisë. Forcat ushtarake të sanxhakbejlerëve të Vlorës dhe të Janinës hynë në thellësi të krahinës, ku ndëshkuan disa fshatra, duke i plaçkitur e djegur, por lëvizjen nuk mundën ta shuanin. Kryengritësit u hakmorën menjëherë, siç thuhet në një dokument bashkëkohës, “duke sulmuar lëmin e luftës të sanxhakbeut të Janinës, të cilin e thyen, e vunë në ikje, e plaçkitën dhe vranë më shumë se 800 turq”.
Në nëntor të vitit 1568, banorët e disa fshatrave të sanxhakëve të Dukagjinit dhe të Ohrit, veçanërisht ata të krahinave të Dibrës së Poshtme, Lumës, Mirditës, Mysjes u hodhën përsëri në kryengritje, vranë përfaqësuesit e pushtetit osman dhe refuzuan të paguanin xhizjen. Gjendja në vend nuk ishte qetësuar aspak. Pushteti osman në një varg krahinash u përmbys dhe kryengritjet vazhduan të shpërthenin dhe në vitin 1570, kur me krijimin e një gjendjeje të jashtme ndërkombëtare të favorshme, arritën kulmin e zhvillimit të tyre.
Në gjysmën e dytë të shek. XVI Perandoria Osmane ishte në kulmin e fuqisë së vet. Epërsia e saj ushtarake qëndronte jo vetëm në forcat tokësore, por edhe në fuqinë e madhe detare, me të cilën rrezikonte ishujt e deteve Egje e Jon, që ishin kryesisht nën sundimin e Republikës së Venedikut. Më 1570 një flotë e madhe osmane sulmoi ishullin e Qipros. Hyrja në veprim e kësaj fuqie të rëndësishme detare shqetësoi Venedikun dhe shtetet e tjera mesdhetare evropiane. Si rrjedhim, u formua një koalicion nga shtetet pjesëmarrëse kundër Perandorisë Osmane. Spanja, Papati e Venediku ishin më të interesuar në shpërthimin e kryengritjeve shqiptare, me të cilat synonin t’i gozhdonin osmanët në Shqipëri. Venediku kërkonte të mbronte me anë të kryengritjeve zotërimet e veta të Ulqinit e të Tivarit si dhe ishullin e Korfuzit. Pranë krerëve kryengritës u dërgua si përfaqësues i koalicionit princi roman Prosper Kolana. Krerët e lëvizjes kryengritëse shqiptare u vunë menjëherë në lidhje me koalicionin e shteteve evropiane, duke shpresuar të gjenin te ky koalicion një aleat të jashtëm, që do t’i ndihmonte për ta hequr qafe zgjedhën osmane. Prandaj me shpërthimin e luftës midis Perandorisë Osmane dhe koalicionit të shteteve evropiane, lëvizja kryengritëse shqiptare, që nuk ishte ndërprerë, mori hov më të madh dhe karakteri i saj çlirimtar doli në plan të parë.
Lëvizja mori një hov të tillë sidomos në krahinat e sanxhakëve të Shkodrës e të Dukagjinit. Përveç malësorëve u hodhën në luftë edhe banorët e rrethinës së Shkodrës, të cilët kishin vendosur lidhje me garnizonet e fortesave të Tivarit dhe të Ulqinit. Në shkurt të vitit 1570, 7 000 deri 8 000 kryengritës shqiptarë, të bashkuar me forcat e këtyre garnizoneve, sulmuan për tri ditë rresht qytetin e Lezhës, por nuk arritën ta çlironin. Pasi u bashkuan me malësorët dukagjinas, ata çliruan Ishullin e Lezhës. Ndërkohë ngritën krye edhe banorët e Mysjes, të Kurbinit e të Krujës, të cilët i shtrinë sulmet deri në kështjellën e Lezhës. Pas çlirimit të Ishullit të Lezhës, forcat e kryengritësve në bashkëveprim me forcat venedikase iu drejtuan Shkodrës dhe sulmuan qytetin. Mbrojtësve të Shkodrës u erdhi në ndihmë ushtria e ejaletit të Rumelisë, ndaj sulmi nuk pati sukses. I alarmuar nga përpjesëtimet e mëdha që mori kryengritja, pushteti qendror osman dërgoi forca të mëdha ushtarake dhe mundi ta kufizonte atë vetëm në viset malore.
Ndërkohë vazhduan luftimet veneto-osmane në bregdetin shqiptar e dalmat. Në qershor të vitit 1570 flota e Venedikut u përpoq të pushtonte Durrësin, por garnizoni osman mundi ta përballonte sulmin. Pas kësaj flota mori rrugën drejt bregdetit të Himarës, ku banorët prej kohësh ishin hedhur në kryengritje. Në bashkëpunim me stratiotët që erdhën me anije, himariotët shtinë në dorë kështjellën e Sopotit dhe çliruan të gjithë krahinën e Himarës. Por edhe kjo fitore nuk zgjati shumë. Forcat e sanxhakbejlerëve të Vlorës dhe të Delvinës, të përkrahura nga trupa të shumta jeniçere, që erdhën me flotën osmane, e shtypën kryengritjen dhe vendosën përsëri pushtetin e tyre.
Pastaj flota osmane kaloi në ujërat e Ulqinit për të bashkëvepruar me forcat ushtarake që vepruan kundër kryengritësve në sanxhakët e Shkodrës e të Dukagjinit. Pasi ishin çliruar tashmë nga pesha e madhe e kryengritjes së Veriut, forcat osmane rrethuan garnizonin venedikas të Ulqinit që qëndroi gjatë dhe u dorëzua vetëm në gusht të vitit 1571. Sanxhakbeu fitimtar e la të lirë garnizonin venedikas të shkonte në Raguzë, kurse popullsinë vendase shqiptare e ndëshkoi me egërsi të madhe. Një pjesë të qytetarëve i kaloi në shpatë, kurse pjesën tjetër, sidomos gratë e fëmijët, i mori me vete si skllevër.
Pak më vonë forcat e sanxhakbeut të Shkodrës rrethuan Tivarin, mirëpo garnizoni venedikas e dorëzoi qytetin pa luftë. Kështu kaluan edhe pjesët e fundit të truallit shqiptar nën zgjedhën osmane.
Në tetor të vitit 1571, flota e koalicionit të shteteve evropiane e shpartalloi flotën osmane në gjirin e Korintit, në afërsi të Lepantit. Por kjo fitore e madhe nuk u shfrytëzua, sepse kontradiktat që lindën midis pjesëmarrësve të koalicionit çuan shpejt në prishjen e tij. Republika e Venedikut, duke mos pasur më frikë nga epërsia osmane në det, u shkëput nga aleanca dhe lidhi paqe me Stambollin (1573).
Shpresat që kishin shqiptarët për të gjetur te Venediku një aleat të jashtëm, që do t’i ndihmonte në mënyrë aktive në luftën për çlirim nga zgjedha osmane, morën fund kur venedikasit lidhën marrëveshje me osmanët dhe i braktisën kryengritësit në fatin e tyre. Nën presionin e forcave të mëdha ushtarake të sundimtarëve osmanë, kryengritësit u detyruan të tërhiqeshin nga Ishulli i Lezhës për t’u mbrojtur në malet e tyre (1574).
Me ekspeditat e shpeshta ushtarake që ndërmorën më vonë, sundimtarët osmanë arritën të përforconin pushtetin e tyre të lëkundur dhe më së fundi të futnin spahinjtë në të gjitha krahinat malore të sanxhakut të Shkodrës dhe të Dukagjinit. Depërtimi i spahinjve në këto malësi ishte i përkohshën.
Lëvizjet kryengritëse nuk pushuan edhe gjatë viteve 80-90 të shek. XVI. Ato u shtrinë në krahinat e Kuçit e të Kelmendit, Piprit, në sanxhakët e Prizrenit e të Shkupit. Me 1586 qindra kryengritës kishin zënë Grykën e Kaçanikut, pasi kishin vrarë kadiun së bashku me familjen e tij. Përpjekja për të vjelë xhizjen në krahinën e Matit (1590) u bë shkak për kryengritjen në krahinat e Ohrit, të Dibrës e të Tetovës. Këtu, sipas burimeve bashkëkohore, vepronin 10 000 kryengritës shqiptarë. Megjithatë kryengritjet dështuan.
Për shtypjen e tyre u përdorën një sërë masash: forcat e armatosura dhe dhuna, ndërtimi i kështjellave të reja dhe vendosja e garnizoneve ushtarake, copëtimi i sanxhakëve të mëdhenj në më të vegjël, shpërngulja me forcë e kryengritësve nga zonat malore në ato fushore, kundërvënia e qytetarëve kundër fshatarëve, duke i falur nga disa taksa shtetërore, vrasjet, djegiet deri në marrjen rob të grave e të fëmijëve. Si përfundim i një vargu ekspeditash ushtarake, spahinjtë u vendosën edhe në krahinat malore të sanxhakut të Shkodrës dhe atij të Dukagjinit.
Fitorja e Lepantit u tregoi shteteve të ndryshme të Evropës se ushtria osmane nuk ishte “e pamposhtur”. Prandaj Fuqitë e Mëdha evropiane projektuan organizimin e ekspeditave të tjera ushtarake kundër Perandorisë Osmane, në të cilat një rëndësi të posaçme do të kishin edhe kryengritjet në Shqipëri. Spanja, Papati dhe pak më vonë Austria, u orvatën të vendosnin lidhje me kryengritësit shqiptarë, ato dërguan në Shqipëri misionarë të huaj dhe shqiptarë, me anën e të cilëve përpiqeshin të afroheshin me krerët shqiptarë.
Interesimi i këtyre shteteve gjeti një pritje të mirë në Shqipëri. Krerët e krahinave të ndryshme e shfrytëzuan rastin për të kërkuar nga shtetet e huaja ndihmë në armë e në mjete të tjera lufte, duke shpresuar, njëkohësisht, se do të gjenin tek ata aleatë në luftën e përbashkët kundër osmanëve. Më 1577 dhe 1581 himariotët i kërkuan papës t’u jepte ndihmë në të holla për të blerë armë kundër osmanëve. Si Papati, ashtu dhe Spanja e Austria, zakonisht u përgjigjeshin shqiptarëve me premtime dhe këshilla që të prisnin “kohë më të mira” për të filluar luftën kundër sundimtarëve osmanë.
Ndryshe nga këto, Republika e Venedikut mbajti një qëndrim të hapur armiqësor ndaj kryengritjeve shqiptare. Pas paqes që lidhi me turqit më 1573, ajo nuk kishte më interes t’i prishte marrëdhëniet me Perandorinë Osmane. Me shkatërrimin e flotës osmane në Lepant, kjo nuk e kërcënonte më epërsinë e Venedikut në det. Senati venedikas i trembej më tepër fuqisë së madhe detare të Spanjës dhe sidomos kalimit të saj në bregdetin shqiptar e ballkanik. Për t’i dalë para këtij rreziku, ai u përpoq që të asgjësonte çdo lidhje të shqiptarëve me Spanjën, duke mbytur që në lindje çdo kryengritje të tyre. Përveç disa krerëve dhe prelatëve që ishin nën ndikimin e tij, senati përdori çdo mjet që nga korruptimi me të holla e deri në komplotet e armatosura për të bërë që shqiptarët jo vetëm të mos fitonin lirinë me ndihmën e ndonjë shteti tjetër, por të bëheshin në një të ardhme shtetasit e tij. “Venedikasit, shkruante Gjergj Vlladenji, një personalitet shqiptar i njohur i shek. XVII, meqenëse pretendojnë të bëhen një ditë zotër të Shqipërisë, nuk lejojnë të çlirohet ky vend nga duart e të tjerëve, madje kur u bie në vesh ndonjë marrëveshje e tillë, ua zbulojnë vetë turqve, siç vepruan në vitet e kaluara kur qe fjala për të shtënë në dorë Shkodrën”. Një qëndrim të tillë mbajti Republika për gati 70 vjet (1573-1644).
Edhe shtetet e tjera evropiane, të interesuara për shpërthimin e kryengritjeve në Shqipëri, u përpoqën t’i përdornin këto në interes të planeve të tyre luftarake. Kur përgatiteshin të hynin në luftë kundër Perandorisë Osmane, ato u premtonin kryengritësve shqiptarë ndihma dhe i nxitnin të intensifikonin luftën. Por, kur lidhnin paqe me të, i linin pa ndihma dhe të vetëm përballë ekspeditave ndëshkimore osmane. Nga ana tjetër, secila fuqi evropiane, në rivalitet me të tjerat, duke dashur t’i lidhte krerët shqiptarë pas politikës së vet, shkaktonte me anën e premtimeve dhe mjeteve propagandistike që përdorte, përçarjen e forcave të kryengritësve vendas. Si rrjedhim, në fund të shek. XVI, krerët himariotë dhe një pjesë e atyre të Shqipërisë së Veriut e të Mesme me peshkopin e Stefaniskës (Shqipëria e Mesme) në krye, Nikollë Mekajshin, anonin nga Papati dhe Spanja. Të tjerë krerë të veriut nëpërmjet peshkopit të Zadrimës, Nikollë Bardhit, mbanin anën e Venedikut. Nga mbarimi i shek. XVI disa krerë të veriut dhe personalitete të Shkodrës, të Lezhës, të Durrësit, të Prizrenit, filluan të orientoheshin edhe nga Austria. Ndërsa kryepeshkopët e Ohrit, në jug të vendit, anonin nga Moska.
Në këto rrethana nuk u realizua detyra e rëndësishme, nuk u ndihmua lufta e popujve të Ballkanit dhe në mënyrë të veçantë e popullit shqiptar për t’u çliruar nga sundimi osman. Përmbushja e këtij objektivi, siç vinin në dukje shpeshherë përfaqësuesit e kryengritësve shqiptarë, ishte edhe në interes të popujve dhe shteteve të Evropës.
Kryengritjet e armatosura të shek. XVI dështuan. Ato nuk u zhvilluan në të njëjtën kohë, në mënyrë të organizuar dhe nuk ia dolën të shkriheshin në një kryengritje të vetme. Pushteti osman ndoqi politikën “përça e sundo”. Krerët shqiptarë civilë e klerikë nuk kishin një unitet mendimi sidomos për zgjedhjen e aleatit të jashtëm. Së fundi, mungoi edhe ndihma konkrete nga jashtë.