0
2. KRYENGRITJET KUNDĖROSMANE NĖ VITET 30-40
Kryengritjet e vitit 1833
Reformat centralizuese tė qeverisė osmane, qė filluan tė zbatoheshin nė Shqipėri me dėrgimin e nėpunėsve civilė dhe ushtarakė turq, hasėn nė qėndresėn e popullsisė shqiptare qė nisi me moszbatimin e urdhrave pėr t’u shndėrruar mė pas nė kryengritje tė armatosur.
Pas dy kryengritjeve lokale, qė shpėrthyen nė fillim tė vitit 1833 nė Kolonjė e nė Dibėr dhe qė u shtypėn nga qeveria turke, kryengritja mori njė shtrirje tė gjerė tė panjohur nė periudhat e mėparshme nė zonėn Berat-Vlorė-Delvinė-Ēamėri.
Qeverisja arbitrare e Emin Pashės, i biri i Mehmet Reshit pashės, e mbėshtetur nė njė terror, si dhe orvatjet pėr zbatimin e reformės ushtarake ishin shkaqet e drejtpėrdrejta qė e kthyen pakėnaqėsinė e popullsisė nė njė kryengritje qė u shtri nė krejt Shqipėrinė e Jugut. Nė fillim tė korrikut 1833 ngritėn krye banorėt e Tepelenės, tė cilėt shtinė nė dorė qytetin. Kryengritja, qė udhėhiqej nga Balil Nesho, u shtri nė krahinat e Gjirokastrės e tė Delvinės. Pėr shtypjen e saj Stambolli dėrgoi forca tė shumta osmane, tė komanduara nga Emin Pasha. Shumica e kryengritėsve u vendos nė Qafėn e Peshkėpisė, ndėrsa pjesa tjetėr, e organizuar nė ēeta tė vogla, u vendos gjatė rrugės pėr nė Peshkėpi. Goditjet qė kėto ēeta u dhanė forcave osmane dhe dezertimi i shumė ushtarėve shqiptarė, tė rekrutuar me forcė, e vėshtirėsuan gjendjen e qeveritarit osman. Por kėtij i erdhi nė ndihmė peshkopi ortodoks i Drinopojės (i Gjirokastrės), i cili, duke njohur mirė pozicionet e kryengritėsve, i kaloi forcat osmane nėpėr njė grykė tjetėr. Tė papėrgatitur pėr sulmin e befasishėm, kryengritėsit luftuan me trimėri dhe, pasi lanė shumė tė vrarė, u tėrhoqėn nė fshatin Luzat, ku i shkaktuan Emin Pashės njė shpartallim tė plotė.
Tė nxitur nga kjo fitore, u hodhėn nė kryengritje edhe banorėt e qyteteve tė Beratit e tė Vlorės. Duke nisur si njė kryengritje fshatare, ajo brenda njė kohe tė shkurtėr u kthye nė njė lėvizje tė tė gjithė popullsisė, gjeti mbėshtetje tė fortė nė banorėt e Beratit, tė cilėt rrethuan kėshtjellėn. Kryengritja pėrfshiu gjithashtu krahinat e Tomoricės, tė Skraparit e tė Kurveleshit. Njė pjesė e kryengritėsve shkuan nė ndihmė tė forcave qė kishin rrethuar kėshtjellėn e Beratit, kurse pjesa tjetėr zuri grykat e rrugėt nga pritej tė vinte ushtria osmane. Rrezja e kryengritjes u pėrhap nė krahinat e Delvinės e tė Ēamėrisė. Jehona e saj u ndje edhe nė Shqipėrinė e Mesme. Me kėrkesėn e banorėve tė Elbasanit njė pjesė e kryengritėsve u hodh nga Berati nė atė krahinė pėr t’i ndihmuar ata nė luftėn kundėr administratės osmane.
Nė kėto rrethana Porta e Lartė, me shpresė se kryengritėsit do tė shpėrndaheshin, e largoi Emin Pashėn nga Shqipėria e Jugut. Por nė mesin e shtatorit tė 1833-it, nėn goditjet e fuqishme tė kryengritėsve, ra kėshtjella e Beratit. Nė qytetin e ēliruar tė Beratit, kuvendi i pėrfaqėsuesve tė tė gjitha krahinave kryengritėse miratoi dy kėrkesa themelore: t’u ngarkohej shqiptarėve drejtimi i krahinave kryengritėse dhe tė uleshin detyrimet ndaj shtetit, duke zbritur nė atė masė qė paguhej nė kohėn kur pashallėku i Beratit qeverisej nga feudali shqiptar, Ahmet Kurt pasha.
Shtrirja e gjerė e kryengritjes, qė fillonte nga Skrapari e Kurveleshi, nė Myzeqe e nė Vlorė e deri nė Ēamėri, e detyruan Portėn e Lartė tė hiqte dorė pėrkohėsisht nga rekrutimi i ushtarėve nizamė, tė shpallte amnistinė dhe tė lejonte vendosjen e disa shqiptarėve si qeveritarė nė kazatė e Beratit, tė Vlorės, tė Tepelenės, tė Gjirokastrės e tė Pėrmetit dhe emėrimin e tė tjerėve si komandantė nė garnizonet e kėshtjellave tė Beratit, tė Gjirokastrės etj. Kjo ishte njė fitore e rėndėsishme e kryengritjes, por jo e plotė. Tė paformuara politikisht dhe me njė udhėheqje pa pėrvojė, forcat kryengritėse u shpėrndanė, duke besuar se do tė plotėsoheshin tė gjitha kėrkesat e tyre.
Po nė vitin 1833 lėvizja kryengritėse pėrfshiu edhe Shqipėrinė e Veriut. Vatra kryesore e saj u bė Shkodra, qyteti mė i zhvilluar i vendit. Zbatimi i reformės ushtarake, abuzimet dhe grabitjet e administratės sė re shkaktuan pakėnaqėsi te popullsia qytetare. Por shtresat e pasura tė krishtera tė qytetit, sipas porosisė sė dhėnė nga emisarėt austriakė, qė u kėrkonin tė mos bashkoheshin me popullsinė myslimane, nuk u pėrfshinė nė lėvizje. Mė 10 prill tė vitit 1833 u dha kushtrimi pėr mbylljen e dyqaneve nė tregun e Shkodrės. Rreth 4 000 veta tė armatosur nga popullsia e qytetit dhe nga malėsorėt pėrreth zunė sheshin e qytetit. Nė emėr tė kryengritėsve njė delegacion i dėrguar nga ata kėrkoi qė veziri Ali Namik pasha tė hiqte dorė nga zbatimi i reformave, nga dhuna e grabitjet dhe tė vendoseshin rregullat qė kishin qenė nė fuqi nė kohėn e qeverisjes sė vendit nga Mustafa pashė Bushatlliu. Por thelbin e kėtyre kėrkesave e pėrbėnte synimi pėr njė qeverisje autonome tė krahinės sė Shkodrės. Duke parė fuqinė e revoltės dhe pėr tė fituar kohė, qeveritari, Ali Namik pasha, premtoi se do tė merrte parasysh kėrkesat e tė revoltuarve. Ndėrkohė ai mori masa pėr shtypjen e saj. Mė 7 gusht tė vitit 1833 ai dėrgoi njė repart ushtarėsh nė tregun e qytetit pėr ta shtėnė nė dorė. Ky veprim ēoi nė pėrleshje tė ashpra midis forcave osmane dhe njėsive kryengritėse. Pabesia e qeveritarit e shtyti edhe popullsinė katolike tė bashkohej me myslimanėt. Pas kėsaj lėvizja mori formėn e njė kryengritjeje. Mė 8 gusht u organizua njė kuvend, ku morėn pjesė pėrfaqėsues tė lagjeve tė qytetit. Kuvendi zgjodhi njė Kėshill tė Pėrkohshėm, qė riorganizoi forcat vullnetare dhe caktoi njė delegacion qė do tė shkonte nė Stamboll pėr t’u ankuar nė emėr tė popullsisė sė Shkodrės kundėr qeveritarit tė sanxhakut. Kryengritja udhėhiqej nga njė Kėshill pėrfaqėsues. Kjo ishte njė formė e re organizimi qė ndeshej pėr herė tė parė nė lėvizjen shqiptare. Kėshilli pėrbėhej nga pėrfaqėsues tė parisė, tė krerėve qė ishin pasardhės tė Bushatllinjve dhe tė borgjezisė zejtare-tregtare tė qytetit.
Ndėrsa pritej pėrgjigjja nga Stambolli, Ali Namik pasha, duke thirrur nė ndihmė edhe trupat qė kishte mbledhur i biri nė Ohėr e nė Elbasan, u orvat tė shtypte me forcėn e armėve kryengritjen qytetare. Mirėpo kėto orvatje dėshtuan para qėndresės sė forcave kryengritėse. Forcat osmane u thyen dhe u tėrhoqėn me disfatė para se tė mbėrrinin nė Shkodėr.
Kryengritja nuk gjeti ndonjė mbėshtetje te Fuqitė e Mėdha. Edhe qeveria austriake, ndonėse kishte marrė pėrsipėr mbrojtjen e katolikėve, urdhėroi emisarin e saj nė Shkodėr qė tė mos pranonte asnjė kėrkesė tė kryengritėsve. Vonesa e pėrgjigjes sė Portės sė Lartė u tregoi qartė kryengritėsve se kėrkesat e tyre mund tė pėrmbusheshin vetėm me luftė e nė bashkėpunim me krahinat e tjera tė vendit. Pėrveē lidhjeve qė ishin vendosur me malėsorėt e me krahinat pėrreth qytetit tė Shkodrės, u bėnė pėrēapje pėr tė hyrė nė bashkėpunim me viset e tjera shqiptare, nė Shqipėrinė e Mesme e tė Jugut. Njė delegacion u dėrgua nė Elbasan, ku banorėt e qytetit, tė ndihmuar edhe nga vullnetarėt e ardhur nga Berati, mbanin tė bllokuar qeveritarin e huaj.
E ndodhur para njė lėvizjeje kryengritėse, qė kishte pėrfshirė tokat shqiptare nga Shkodra deri nė Ēamėri dhe qė krijonte pėrshtypjen e njė kryengritjeje tė pėrgjithshme, Porta e Lartė u detyrua tė pushonte nga detyra Ali Namik pashėn, tė pezullonte pėrkohėsisht zbatimin e reformave dhe tė premtonte se do tė paguante dėmet qė u ishin shkaktuar shqiptarėve gjatė luftimeve. Mė 2 dhjetor 1833 Ali Namik pasha, pas tre muajsh rrethimi, u detyrua ta lėrė Shkodrėn. Nė vendin e tij u dėrgua Hafėz Pasha. Ndėrkaq, pasi zgjidhi konfliktin me Mehmet Aliun e Egjiptit, Porta e Lartė rifilloi orvatjet pėr tė zbatuar me forcė reformat. Kjo u bė shkak pėr rigjallėrimin e lėvizjes kryengritėse. I shoqėruar nga tetė regjimente tė rregullta, Hafėz Pasha filloi tė shkarkonte elementėt kundėrshtarė dhe t’i zėvendėsonte me nėpunės tė huaj, rriti taksat doganore pėr mallrat e importuara nga 2% nė 5% dhe u orvat tė zbatonte reformėn ushtarake. Ndėrkohė, edhe qeveritari i Shqipėrisė sė Jugut, Mehmet Hamdi pasha, kishte marrė urdhėr tė zbatonte reformėn ushtarake nė kėto treva.
Pėrpjekjet pėr organizimin e njė kryengritjeje tė pėrgjithshme (1834-1835)
Kryengritjet nė jug e nė veri, me gjithė shtrirjen e gjerė, nuk arritėn tė vendosnin lidhje midis tyre dhe tė siguronin qeverisjen e tokave shqiptare nga nėpunėsit vendas. Ndėrkohė Porta e Lartė, pasi zgjidhi konfliktin me Egjiptin, u orvat pėrsėri tė zbatonte me forcė reformat. Kjo i dha shkak rifillimit tė lėvizjes kryengritėse nė Shqipėri.
Pėrvoja luftarake e vitit 1833 u tregoi udhėheqėsve tė kryengritjeve tė veēanta nė Toskėri dhe nė Gegėri se rezultatet do tė arriheshin nė rast se do tė organizohej njė kryengritje e pėrgjithshme me njė udhėheqje tė vetme. Gjatė verės sė vitit 1834 u shkėmbyen mendime ndėrmjet pėrfaqėsuesve tė krahinave tė ndryshme tė vendit, pas tė cilave u vendos tė organizohej njė kryengritje e tillė e pėrgjithshme dhe u hartua pėr kėtė njė plan i pėrgjithshėm operativ. Sipas kėtij plani do tė sulmohej nė fillim kėshtjella e Beratit dhe, me tė rėnė ajo nė duart e kryengritėsve, gjysma e tyre, sė bashku me forcat kryengritėse tė Kavajės, tė Tiranės e tė Mirditės dhe me popullsinė e Shkodrės, do tė sulmonin trupat e qeveritarit tė Shkodrės, kurse gjysma tjetėr, sė bashku me kryengritėsit e sanxhakut tė Delvinės, do tė sulmonin forcat e Mahmut Pashės, qė kishte zėvendėsuar Emin Pashėn nė Janinė. Ky ishte plani i parė operativ pėr njė kryengritje tė pėrgjithshme dhe pėrbėnte njė hap tė rėndėsishėm nė luftėn ēlirimtare. Me kėtė plan krerėt e Shqipėrisė bashkoheshin nė njė lidhje ushtarake mbarėshqiptare dhe merrnin nė duart e tyre nismėn pėr tė vepruar bashkėrisht.
Kryengritjen, ashtu siē ishte parashikuar, e filloi nė vjeshtėn e vitit 1834 popullsia e qytetit tė Beratit, e cila rrėmbeu armėt pėr tė mbrojtur disa ushtarė qė kishin ardhur me leje nga Stambolli e nuk dėshironin tė ktheheshin nė shėrbimin ushtarak. Kryengritėsit mbyllėn qeveritarėt nė kėshtjellė dhe ftuan udhėheqėsin e njohur tė kryengritjeve tė mėparshme, Tafil Buzin, pėr tė drejtuar veprimet ushtarake. Ai sapo kishte dėshtuar pėrpara Tepelenės, sė bashku me Shahin bej Delvinėn, kur zbarkoi kėtu nga Kreta pėr tė organizuar njė kryengritje dhe kishte pranuar amnistinė. Megjithatė, ai erdhi nga fshati i vet nė Berat. Brenda njė kohe tė shkurtėr rreth tij u grumbulluan 10 000 vullnetarė. Kryengritėsit shtinė nė dorė magazinat shtetėrore tė drithit, tė cilin ia shpėrndanė popullsisė.
Kryengritja u pėrhap shumė shpejt nė krahinat e Vlorės, tė Tepelenės, tė Skraparit, tė Tomoricės, tė Mallakastrės, tė Pėrmetit e tė Beratit, nė atė rreze si njė vit mė parė. Kjo dėshmonte pėr lidhje tė forta ndihme e bashkėpunimi ndėrmjet kėtyre krahinave dhe pėr njė ngritje tė ndėrgjegjes politike. Pėrfaqėsuesit e shtatė krahinave u mblodhėn nė njė kuvend nė Berat, ku vendosėn tė formonin njė Besėlidhje politike. Atė e drejtonte njė pleqėsi, e cila si njė organ drejtues kolegjial bėri njė ndarje pune ndėrmjet anėtarėve tė saj. Kryetar u zgjodh Abaz bej Lushnja nga familja e Ngurzajve. Tafil Buzi u ngarkua me drejtimin e veprimeve luftarake dhe pėr lidhjet me botėn e jashtme, veēanėrisht me Mehmet Aliun e Egjiptit. Ky i fundit interesohej gjallėrisht pėr kryengritjet nė Shqipėri, sepse i shihte si njė faktor tė rėndėsishėm pėr dobėsimin e fuqisė sė Perandorisė Osmane, me tė cilėn prej kohėsh ishte nė konflikt. Besėlidhja nuk kishte vetėm karakter ushtarak e ndėrkrahinor, por ishte edhe njė organ qeverisės, i dalė nga lufta pėr tė zėvendėsuar administratėn osmane. Udhėheqja e Besėlidhjes pėrbėhej nga krerė feudalė, pėrfaqėsues tė zejtarėve e tė tregtarėve, tė klerit e tė fshatarėsisė.
Nė emėr tė kryengritėsve, Pleqėsia i paraqiti qeveritarit osman, Hamdi Pashės, kėrkesat pėr tė pėrjashtuar krahinat kryengritėse nga zbatimi i reformave centralizuese dhe pėr t’u njohur atyre njė qeverisje autonome nga vetė shqiptarėt. Kėrkesat e Pleqėsisė nuk u morėn parasysh nga Porta e Lartė. Kjo i dha hov mė tė madh kryengritjes. Me nismėn e Tafil Buzit, nė Besėlidhje hynė edhe krahina e Sulovės dhe e Vėrēės. Nga mesi i dhjetorit, pas 2 muaj lufte, kėshtjella e Beratit iu dorėzua kryengritėsve. Aty u vendos njė garnizon i ri i pėrbėrė nga 100 ushtarė. Ata pėrfaqėsonin nė mėnyrė tė barabartė tė nėntė krahinat e Besėlidhjes. Komandantėt e forcave ushtarake tė qytetit u zėvendėsuan me kryengritės tė dalluar pėr trimėri. U bė hapi i parė pėr sigurimin e vetėqeverisjes. Por plani i pėrgjithshėm operativ i kryengritjes sė pėrgjithshme nuk u zbatua mė tej. Porta e Lartė kishte marrė ndėrkohė njė varg masash pėr ta penguar realizimin e tij. Ajo u kishte premtuar krerėve dhe udhėheqėsve tė esnafėve se do tė plotėsonte kėrkesat e tyre. Nga ana tjetėr, Hafėz Pasha kishte pėrforcuar garnizonet e Durrėsit e tė Kavajės me njė sasi tė madhe topash e municionesh. Ai thirri nė Shkodėr mjaft pashallarė e bejlerė qė kishin marrė pjesė nė hartimin e planit operativ tė kryengritjes dhe u premtoi se do tė hiqte dorė nga zbatimi i reformave centralizuese. Kėto masa shkaktuan lėkundje e pėrēarje nė udhėheqjen e kryengritjes.
Nė kėto kushte, forcat kryengritėse, pasi morėn kėshtjellėn e Beratit, nuk u nisėn kundėr qeveritarit tė Shkodrės, ndėrsa popullsia e kėtij qyteti nuk u ngrit kundėr sundimtarit osman. Nė ditėt e para tė janarit 1835 Pleqėsia e Beratit, duke u besuar premtimeve tė Hamdi Pashės, qė miratoi ndryshimet e bėra nė administratėn lokale, nėnshkroi me tė njė marrėveshje pėr shpėrndarjen e forcave kryengritėse. Kjo shėnoi njė fitore tė Besėlidhjes sė nėntė krahinave kryengritėse tė Shqipėrisė sė Jugut pasi u ndėrprenė pėrsėri reformat centralizuese.
Nė shkurt 1835 Hamdi Pasha, qė tani ishte ngritur nė postin e valiut tė Rumelisė, ftoi mjaft krerė shqiptarė nė Manastir, disa prej tė cilėve i nisi nė Stamboll, kurse tė tjerėt i shpėrbleu. Vetėm Tafil Buzi nuk u paraqit dhe, kur qeveritari osman filloi tė shkelte marrėveshjen, nisi pėrsėri kryengritjen. Rreth 6 000-8 000 kryengritės nėn drejtimin e tij vunė nėn kontroll zonėn Vlorė-Berat. Kėtė herė kryengritja nuk pati shtrirjen e mėparshme. Pasi dėshtoi nė Berat e nė Elbasan, ai iu drejtua Janinės nė krye tė disa qindra kryengritėsve. Nė afėrsi tė saj Tafil Buzi shpėrndau njė shpallje, me tė cilėn u bėnte thirrje shqiptarėve tė ngjeshnin armėt pėr ēlirimin e atdheut tė tyre. Kėrkesat kryesore ishin dy: dėbimi i nėpunėsve dhe i ushtarėve turq nga territoret shqiptare dhe zbritja e taksave nė masėn e kohėrave tė mėparshme. Shpallja e Tafil Buzit ishte njė nga proklamatat e para ku bėhej thirrje pėr ēlirimin e atdheut. Kėtu pėr herė tė parė flitej nė emėr tė tė gjithė vendit dhe jo vetėm tė krahinave kryengritėse. Nė emėr tė kryengritėsve ai i dėrgoi njė mesazh Mehmet Aliut tė Egjiptit, me tė cilin kėrkonte pėrkrahjen e tij.
Jehona qė gjeti shpallja brenda nė vend dhe kėrkesa e ndihmės sė Mehmet Aliut, e shqetėsuan qeverinė osmane. Me masa diplomatike ajo e detyroi Mehmet Aliun tė mos i pėrgjigjej ftesės pėr ndihmė, ndėrsa, nga ana tjetėr, dėrgoi kundėr kryengritėsve forca tė shumta ushtarake. Pas njė qėndrese tė ashpėr e tė gjatė kryengritėsit nuk ishin nė gjendje t’i bėnin ballė armikut. Mė 2 maj 1835 Tafil Buzi u detyrua tė pranonte amnistinė qė i propozoi valiu i Rumelisė dhe tė hiqte dorė nga lufta.
Po nė maj 1835 shpėrtheu njė kryengritje e re nė krahinėn e Myzeqesė. Qindra fshatarė, nėn drejtimin e Alush bej Frakullės, vunė dorė mbi ēifligjet shtetėrore dhe i shpallėn pronė tė tyre. Kryengritja u pėrhap nga Myzeqeja nė krahinat e Vlorės, tė Mallakastrės e tė Tepelenės. Numri i kryengritėsve arriti nė 7 000 veta. Me kryepleqtė e krahinave kryengritėse u organizua njė kuvend nė fshatin Portėzė tė Fierit, ku u formua njė Besėlidhje e re. Ajo do tė kishte njė ushtri tė pėrhershme me rrogė pėr mbrojtjen e krahinave tė ēliruara. Shpenzimet pėr mbajtjen e saj do tė pėrballoheshin prej tė ardhurave tė ēifligjeve shtetėrore. Krahinat e besėlidhura do tė drejtoheshin prej kryepleqve vendas dhe vetėm kėta do tė kishin tė bėnin, nė emėr tė Besėlidhjes, me pushtetin qendor pėr tė dorėzuar detyrimet ndaj shtetit. Me kėto vendime tė kuvendit synohej tė realizohej njė autonomi ndėrkrahinore.
Mirėpo, kryengritja e Myzeqesė nuk pati sukses pėr shkak tė dėmeve qė i solli veprimtaria pėrēarėse e qeveritarėve osmanė e sidomos tė paqėndrueshmėrisė sė agallarėve e tė bejlerėve vendas, tė cilėt, kur Porta e Lartė u premtoi se nuk do t’i prekte interesat e tyre, lidhėn me tė njė marrėveshje bindjeje dhe nėnshtrimi.
Rėnia e pėrkohshme e lėvizjes kryengritėse nė Shqipėrinė e Jugut dhe trysnia qė ushtroi Stambolli, e shtynė qeveritarin e Shkodrės, Hafėz Pasha tė rifillonte zbatimin e reformave centralizuese dhe tė shkelte premtimet e dhėna. Ai hoqi nga aparati administrativ e ushtarak vendasit e padėshiruar, ngriti taksat doganore nga 2-5 pėr qind, vendosi taksa tė reja “tė jashtėzakonshme” dhe u orvat tė zbatonte reformėn ushtarake. Pėr tė zbutur kėto masa qeveria osmane i dėrgoi nė ndihmė njė ushtri prej 10 000 vetash. Popullsia e Shkodrės nuk iu bind urdhrave tė tij dhe kundėrshtoi tė gjitha orvatjet pėr tė zbatuar reformat. Kėshtu filloi njė kryengritje e re shumė mė e madhe se simotrat e saj me qendėr nė Shkodėr. Mė 18 maj 1835 qeveritari osman zuri tregun, kurse regjimentet e ushtrisė sė rregullt morėn kodrat rreth qytetit. Po atė ditė ai urdhėroi tė arrestohej Hamza Kazazi, ish-komandant i rojės sė qytetit, i hequr nga detyra prej Hafėz Pashės. Krisma e pushkės sė Hamza Kazazit ngriti nė kėmbė gjithė qytetin. Luftimet zgjatėn atė ditė gjashtė orė dhe pėrfunduan me tėrheqjen e forcave qeveritare, qė lanė shumė tė vrarė e tė plagosur.
Qėndresėn e qytetit e udhėhiqte Kėshilli i Ri i Pėrkohshėm, ku bėnin pjesė pėrfaqėsues tė borgjezisė tregtare (Haxhi Abdurrahmani e Kasem Hoxha), tė mjeshtėrve zejtarė (Hamza Kazazi e Dasho Shkreli), tė ēifligarėve (Hysen bej Bushati, Ali bej Bajrami dhe Jusuf Beu) dhe njė pėrfaqėsues i klerit tė ulėt islam (Haxhi Idrizi). Hamza Kazazi u ngarkua me drejtimin e veprimeve ushtarake. Kėshilli i Pėrkohshėm njihet nė literaturė edhe si qeveri provizore. Si nė asnjė kryengritje tjetėr, kėtė herė u hartua njė strategji e taktikė e qartė. Forcat kryengritėse u organizuan nė bazė lagjesh dhe gjithmonė ishin nė pozita sulmi. Me qytetarėt shkodranė u bashkuan vullnetarė nga Postriba, Gjakova, Peja, nga Malėsia e Mbishkodrės, Ulqini, Podgorica, nga krahinat e Mirditės, tė Matit e tė Dibrės. Qindra kryengritės nga Dibra e Mati iu pėrgjigjėn planit operativ tė kryengritjes sė pėrgjithshme dhe zbritėn nė drejtim tė Elbasanit. Kėshtu, kryengritja pėrfshiu gati gjithė Shqipėrinė e Veriut. Gjenerali francez Kybjer, komandant i forcave tė Mesdheut, e quante kryengritjen njė revolucion, duke i dhėnė kuptimin e njė lėvizjeje me njė shtrirje tė gjerė dhe me synimin pėr tė flakur zgjedhėn osmane.
Nė pamundėsi pėr ta shtypur me forca ushtarake, Hafėz Pasha kėrkoi tė dinte kėrkesat e kryengritėsve, tė cilat ia paraqiti njė delegacion i dėrguar prej tyre. Kryengritėsit kėrkuan largimin e Hafėz Pashės nga Shkodra, dorėzimin e kėshtjellės njė shqiptari dhe anulimin e taksave tė vendosura gjatė reformave centralizuese. Njė nga emisarėt francezė nė Prevezė shkruante nė ato ditė se kryengritėsit pretendonin njė pavarėsi tė plotė ose tė formonin njė shtet tė ngjashėm me Serbinė.
Hafėz Pasha nuk mund tė pranonte kėrkesa tė tilla, prandaj kėrkoi ndihmėn e Portės sė Lartė. Kryengritėsit thyen forcat osmane nė pėrleshjet qė u bėnė mė 23-24 maj, mė 2 qershor, mė 9 qershor, mė 24 qershor dhe mė 6 korrik 1835. Mė 14 korrik kryengritėsit thyen nė Lezhė forcat e valiut tė Rumelisė, me tė cilin qenė bashkuar edhe disa pashallarė shqiptarė. Pas kėsaj fitoreje kryengritja u shtri nė tė gjithė Shqipėrinė e Veriut. Porta e Lartė u detyrua tė dėrgojė njė ushtri tė rregullt prej 30 000 vetash, njė nga mė tė mėdhatė e asaj kohe, qė u vu nėn komandėn e sekretarit tė sulltanit, Vasaf Efendiut.
Nė pritje tė kėtyre forcave, valiu i Rumelisė hyri nė bisedime me kryengritėsit pėr tė mėnjanuar ndeshjet e armatosura. Ai u dorėzoi atyre njė dokument (ferman) tė rremė, me tė cilin sulltani gjoja pranonte kėrkesat e tyre.
Por lufta e gjatė kishte dėmtuar shumė zejtarėt e tregtarėt shkodranė, qė qenė gati tė largoheshin prej saj. Pjesa mė e vendosur e udhėheqjes sė kryengritėsve, si Haxhi Idris Boksi, Dasho Shkreli etj., e kuptuan kurthin dhe e vijuan luftėn. Por nė ndeshjen me ushtrinė osmane mė 1 shtator 1835, nė afėrsi tė Lezhės, kryengritėsit u thyen dhe u detyruan tė tėrhiqen drejt Shkodrės. Nga kjo gjendje e vėshtirė ata nuk mundėn t’i nxirrnin as kryengritėsit dibranė e matjanė qė godisnin nga prapa krahėve ushtrinė osmane, as thirrja e Tafil Buzit drejtuar popullit shqiptar pėr tė mos furnizuar me ushqime ushtrinė osmane. Mė 18 shtator 1835 ushtria osmane, qė ishte nisur nga Lezha e Ulqini, hyri nė qytetin e Shkodrės. Pjesa mė e vendosur e kryengritėsve u largua drejt zonave malore.
Pėr tė mos e acaruar mė tej gjendjen, Porta e Lartė bėri disa lėshime, e largoi Hafėz Pashėn nga Shkodra dhe e zėvendėsoi shėrbimin e rregullt ushtarak me njė taksė nė tė holla, ndėrsa sanxhaku i Shkodrės u pėrjashtua nga zbatimi i reformave centralizuese deri nė vitet 50. Por kėto ishin vetėm disa fitore tė pjesshme tė kryengritėsve, tė cilėt synonin vendosjen e njė qeverisjeje autonome tė vendit.
Edhe pse kryengritjet e viteve 1834-1835 pėrfshinė njė pjesė tė mirė tė trevave shqiptare, ato nuk arritėn tė shndėrroheshin nė njė kryengritje tė pėrgjithshme, me njė udhėheqje tė vetme dhe me veprime tė bashkėrenduara. Arsyet duhen kėrkuar jo vetėm nė epėrsinė ushtarake osmane, por edhe nė papjekurinė politike tė kryengritėsve dhe sidomos nė lėkundjet e mjaft prej krerėve feudalė e tė bajraktarėve, qė braktisnin luftėn sa herė qė Porta bėnte disa lėshime ose premtonte tė kėnaqte interesat e tyre partikulariste.
Kryengritjet shqiptare tė viteve 1836-1839
Edhe pse kryengritjet e viteve 1834-1835 u shtypėn, gjendja nė Shqipėri nuk u qetėsua. Porta e Lartė ishte e vendosur tė zbatonte reformat dhe priste rastin e volitshėm pėr tė shkelur premtimet qė u kishte bėrė shqiptarėve. Por edhe shtresat e gjera tė popullsisė shqiptare ishin tė vendosura tė mos i pranonin ato dhe barrėn e rėndė qė sillte zbatimi i kėtyre reformave. Ndėrkaq, pėrballė qėndresės sė pėrgjithshne tė shqiptarėve, Porta e Lartė u detyrua tė ndėrrojė taktikė, hoqi dorė nga zbatimi i menjėhershėm i reformave nė tė gjitha tokat shqiptare, duke i vėnė nė jetė pjesė-pjesė. Nė tė njėjtėn kohė, para zbatimit tė tyre, bėri pėr vete mjaft krerė feudalė tė lėkundur. Nė kėto rrethana kryengritjet, edhe pse vazhduan pareshtur, nuk arritėn tė merrnin njė shtrirje tė gjerė, nė rrafsh kombėtar, por mbetėn tė kufizuara nė caqet lokale ose krahinore, qė i dha mundėsi Stambollit t’i shtypte mė lehtė.
Nė verėn e vitit 1836 shpėrtheu kryengritja nė krahinėn e Vlorės, e udhėhequr pėrsėri nga Tafil Buzi, por ajo nuk zgjati shumė. Pas njė viti rifilloi nė pėrmasa mė tė gjera nė Myzeqe.
Qėndresa e armatosur u shtri edhe nė trevat veriore tė vendit, nė Rrafshin e Dukagjinit, nė Kosovė dhe nė krahinėn e Dibrės. Nė vjeshtėn e vitit 1836 popullsia shqiptare e krahinave tė Bihorit e tė Tėrgovishtės nuk pranoi tė regjistroheshin ushtarėt rezervistė. Nė fillim tė vitit 1837 u ngrit popullsia e Matit, dėboi qeveritarin e huaj dhe e detyroi valiun e Rumelisė tė risjellė atje Haxhi pashė Matin, tė shkarkuar pas kryengritjes sė Shkodrės.
Nė qershor tė vitit 1837 kryengritja e drejtuar nga Alush bej Frakulla pėrfshiu krahinėn e Myzeqesė. Nė ditėt e para tė qershorit 1837 kryengritėsit u ndeshėn me forcat osmane pėrpara qytetit tė Beratit dhe i thyen ato. Kundėr tyre u hodh Emin Pasha, me njė ushtri prej 5 000 vetash, qė mbėrriti nė fillim nė Berat pėr tė kaluar mė pas nė Myzeqe. Nė njė pėrleshje tė pabarabartė nė fshatin Frakull kryengritėsit u mundėn. Alush Frakulla me 150 veta u kapėn dhe u dėnuan me punė tė detyruar. Megjithėse kryengritja u shtyp, Emin Pasha nuk guxoi tė zbatonte reformėn ushtarake.
Po nė verėn e vitit 1837 lėvizja kryengritėse u shtri nė krahinat e Gjakovės, tė Pejės, tė Plavės e tė Gucisė, ku shpėrtheu qėndresa e armatosur kundėr rekrutimit tė ushtarėve nizamė e kundėr taksave qė shoqėronin reformat. Kryengritėsit gjakovarė shpartalluan forcat qeveritare, shtinė nė dorė qytetin e Gjakovės dhe shpallėn vetėqeverisjen e krahinave tė tyre. Kjo ishte njė fitore e rėndėsishme e kryengritėsve, por nė njė zonė relativisht tė kufizuar. Kjo u dha mundėsi forcave osmane, tė pėrkrahuara edhe nga krerė vendas, ta shtypnin lėvizjen brenda njė kohe tė shkurtėr.
Mė ndryshe u zhvilluan ngjarjet nė krahinėn e Dibrės e nė atė tė Prizrenit. Nė vjeshtėn e vitit 1837 rreth 8 000 kryengritės nga Dibra e Sipėrme dhe e Poshtme iu kundėrvunė pėrpjekjeve tė Portės sė Lartė pėr kufizimin e vetėqeverisjes lokale tė kėsaj krahine. Kryengritėsit rrethuan qytetin e Dibrės sė Madhe dhe mblodhėn nė katundin Krifcė Kuvendin e tyre, i cili kėrkoi nga tė dėrguarit e valiut tė Rumelisė zėvendėsimin e njė nėpunėsi tė huaj, tė caktuar prej tij me njė shqiptar si edhe garancinė pėr tė mos dėnuar asnjė kryengritės. Vendosmėria e kryengritėsve e detyroi Portėn e Lartė tė pranonte kėrkesat e tyre. Kėshtu nė krahinėn e Dibrave u ruajt tradita e qeverisjes prej nėpunėsve vendas.
Nė ditėt e para tė muajit gusht tė vitit 1839 kryengritja pėrfshiu qytetin e Beratit, qė varej atėherė nga sanxhaku i Vlorės. Qindra qytetarė sulmuan selinė e qeveritarit tė Beratit, i cili mundi tė shpėtojė duke u mbyllur nė kala. Kryengritja u shtri nė tėrė krahinat e sanxhakut tė Vlorės. Nė Kuvendin qė u mbajt nė qytetin e Beratit pėrfaqėsuesit e kryengritėsve i paraqitėn sulltanit tė ri, Abdyl Mexhitit, nė emėr tė tė gjithė Shqipėrisė sė Jugut, kėrkesėn pėr vendosjen e njė administrate civile e ushtarake shqiptare nė tė gjitha hallkat shtetėrore. Si qeveritar i pėrgjithshėm i saj u propozua Ismail Pasha, nipi i Ali pashė Tepelenės dhe djali i Veli Beut. Kryengritėsit mendonin se emri i mirė i kėsaj shtėpie do tė ndikonte nė bashkimin e shqiptarėve dhe tė tokave tė tyre. Nė shtator 1839 kryengritėsit shtinė nė dorė kėshtjellėn. Nė kėto rrethana Porta e Lartė u detyrua tė pezullojė pėrkohėsisht reformat centralizuese.
Nė mesin e shtatorit tė vitit 1839 lėvizja kryengritėse u shtri nė Prizren, banorėt e tė cilit rrėmbyen armėt dhe e detyruan qeveritarin osman, Ismet Pashėn, tė largohej nga qyteti. Njė delegacion i kryengritėsve i kėrkoi Portės sė Lartė qė tė hiqte taksat e reja, t’u jepej fund grabitjeve, t’i njihej sanxhakut tė Prizrenit njė qeverisje autonome, duke e shkėputur njėkohėsisht nga varėsia e drejtpėrdrejtė ushtarake nga qeveritari (myshiri-mareshali) i Rumelisė. Ky u orvat tė pėrdorte mirditasit dhe kapedanin e tyre pėr tė shtypur kryengritjen. Por mirditorėt, tek tė cilėt ishte forcuar tanimė vetėdija politike, nuk pranuan tė luftonin kundėr vėllezėrve tė tyre. Porta e Lartė u detyrua qė edhe nė kėtė sanxhak tė ndėrpriste zbatimin e reformave centralizuese.
Si rrjedhojė e kryengritjeve shqiptare tė viteve 30 reformat centralizuese nuk u ēuan deri nė fund, mbetėn nė gjysmėn e rrugės. Porta nuk arriti tė zėvendėsonte, nė gjithė administratėn lokale, nėpunėsit vendas me turq. Krahina e Shkodrės u pėrjashtua nga reformat dhe mbeti kėshtu deri nė mesin e atij shekulli. Reformėn ushtarake Stambolli u orvat ta vinte nė jetė nė Shqipėri nėpėrmjet ekspeditave tė njėpasnjėshme ushtarake, qė mobilizonin me forcė ushtarėt nizamė e rezervistė, ndėrsa reforma gjyqėsore nuk arriti tė zbatohej.
Kryengritja e Dervish Carės (1843-1844).
Qėndresa kundėrosmane nė Shqipėrinė e Veriut
Nė vitet 1843-1844 Kosova dhe trevat lindore shqiptare u bėnė vatėr e njėrės prej kryengritjeve mė tė fuqishme kundėrosmane tė gjysmės sė parė tė shek. XIX, e cila, sipas emrit tė udhėheqėsit tė saj, ėshtė quajtur Kryengritja e Dervish Carės.
Nė Shqipėrinė e Veriut reformat e Tanzimatit u shpallėn zyrtarisht nė vitin 1843. Shpallja e tyre shkaktoi njė valė tė re kryengritjesh qė morėn shtrirje tė gjerė ndėrkrahinore. Qendra kryesore tė tyre mbetėn qytetet. Zėvendėsimi i funksionarėve shqiptarė me nėpunės tė huaj dhe urdhri pėr rekrutimin e ushtarėve nizamė ishin dy shkaqet e drejtpėrdrejta tė shpėrthimit tė kryengritjeve nė kėtė zonė. Nė verėn e vitit 1843 ngritėn krye banorėt e Prizrenit, qė dėbuan nėpunėsit e rinj turq. Kėtė ngjarje e ndoqėn kryengritjet nė Prishtinė e nė Gjakovė. Ushtria osmane e pėrforcuar kundėrveproi menjėherė dhe nuk e pati tė vėshtirė t’i shtypte kėto lėvizje lokale. Veprimet e ushtrisė u shoqėruan me terror e grabitje.
Kryengritja e Dervish Carės filloi nė Shkup mė 21 korrik dhe u zgjerua mė shumė nė gusht tė vitit 1843, kur, me ardhjen e forcave osmane nėn drejtimin e Hajredin Pashės, u shtuan pėrpjekjet pėr rekrutimin e ushtarėve tė rinj. Kryengritėsit hynė nė konflikt tė armatosur me ushtrinė osmane. Nė nėntor kryengritėsit ēliruan Gostivarin, ndėrsa nė fillim tė janarit 1844, pas luftimeve tė ashpra, ēliruan Tetovėn. Kėtu, si nė Gostivar, u vendos pushteti i kryengritėsve dhe shtabi i saj, me Dervish Carėn nė krye. Kryengritja, pėrveē Dervish Carės, udhėhiqej edhe nga komandantė tė tillė, si Emin Xhambazi, Sulejman Toli (Tėrnova), Selman Rogoēica, Emin Bojana, Ymer Presheva, Baba Feka, Sejdi Mexha, Bajram Vaksinca etj.
Nė shkurt 10 000 kryengritės tė armatosur hynė nė Shkup, e ēliruan atė, formuan kėtu njė Kėshill tė kryengritjes dhe pėrqendruan pushtetin nė duart e veta.
Agjitatorė nė vise tė ndryshme tė Kosovės, si nė Vranjė e Leskovc, i bėnin thirrje popullsisė tė hidhej nė luftė kundėr pushtetit osman. Tė tjerė ishin dėrguar nė krahinat fqinje pėr tė siguruar mbėshtetjen e popullsisė sė tyre. Udhėheqėsit e kryengritjes u bėnė thirrje qė tė ngriheshin kundėr sundimtarėve osmanė edhe banorėve tė krahinave tė tjera tė Shqipėrisė, duke theksuar me kėtė rast se ata duhej tė bashkoheshin me kosovarėt, sepse ishin vėllezėrit e tyre.
Nė fillim tė shkurtit u ēlirua Kumanova, ku me kryengritėsit u bashkua edhe popullsia maqedone. Pas Kumanovės u ēliruan Presheva, Bujanovci, Vranja, Gryka e Kaēanikut, Leskovci e viset e tjera veriore tė Kosovės. Nė muajt e parė tė vitit 1844 kryengritja u pėrhap nė Pejė, nė Gjakovė, nė Prizren e deri nė Shkodėr, ndėrsa nė pranverėn e vitit 1844 kryengritja kishte pėrfshirė tė gjitha trevat shqiptare, nga Manastiri e Ohri nė jug deri nė skajet veriore e verilindore tė Kosovės, nė tė cilat shqiptarėt vendosėn pushtetin e tyre. Garnizonet ushtarake turke u detyruan tė mbylleshin nė kėshtjellat e qyteteve.
Shtrirja e kryengritjes dhe fitoret e saj nė Kosovė e nė Fushėn e Pollogut ngjallėn shpresa edhe nė popullsinė e krahinave tė tjera tė vendit. Qeveria osmane i trėmbej pėrhapjes sė saj tė mėtejshme dhe shndėrrimit nė njė kryengritje tė pėrgjithshme shqiptare. Prandaj autoritetet osmane hynė nė bisedime me udhėheqėsit e kryengritjes. Gjatė bisedimeve kryengritėsit i kėrkuan Stambollit tė anulonte ligjin pėr shėrbimin e detyrueshėm ushtarak, tė zėvendėsonte funksionarėt osmanė tė pushtetit lokal, qė nuk dinin gjuhėn shqipe, me nėpunės shqiptarė dhe tė njihte autonominė e Shqipėrisė, nė suazat e Perandorisė Osmane, ashtu siē ishte njohur autonomia e Serbisė mė 1830.
Kėto kėrkesa nuk u pranuan nga Stambolli, prandaj bisedimet dėshtuan. Ndėrkaq, Porta e Lartė, krahas pėrgatitjeve ushtarake pėr shtypjen e kryengritjes, shpalli edhe njė amnisti pėr ata qė do tė dorėzonin armėt dhe premtoi se nuk do tė pėrdorej forca pėr rekrutimin e ushtarėve tė rregullt. Me kėto masa ajo synonte tė ngjallte lėkundje nė radhėt e kryengritėsve.
Porta e Lartė, nga njėra anė, premtoi se do tė hiqte dorė nga nizamėt e tatimet e reja, ndėrsa, nga ana tjetėr, filloi tė sjellė forca tė shumta qė i pėrqendroi nė Manastir. Pėr tė shmangur kthimin e saj nė njė kryengritje tė pėrgjithshme, me pėrmasa mbarėshqiptare, Porta e Lartė pėrqendroi nė Manastir 32 000 ushtarė, tė komanduar nga Omer Pasha, qė mė 18 maj kaluan nė mėsymje kundėr kryengritėsve dhe i detyruan ata tė tėrhiqeshin drejt Shkupit, Tetovės, Kumanovės e Karadakut (Malit tė Zi) tė Shkupit. Luftime tė ashpra u zhvilluan nė Grykėn e Katllanovės nga 13-17 maj 1844. Pėrleshja mė e pėrgjakshme ishte ajo qė u bė mė 18 maj nė afėrsi tė Banjės sė Katllanovės, nė tė cilėn u vendos fati i kryengritjes nė Fushėn e Shkupit. Pas njė qėndrese tė fuqishme kryengritėsit, tė ndodhur pėrballė njė ushtrie qė kishte epėrsi teknike, qė pėrdori gjerėsisht artilerinė, u detyruan tė tėrhiqeshin. Pas luftimesh tė ashpra qė vijuan edhe pas kėsaj beteje, mė 21 maj ushtria osmane, qė kishte epėrsi mbi kryengritėsit, arriti tė merrte Shkupin, ku bėri arrestime tė shumta tė pjesėmarrėsve tė kryengritjes, njė pjesė e tė cilėve u dėrgua pėr t’u gjykuar nė Stamboll.
Nė maj-qershor ushtritė osmane tė Omer Pashės, pas luftimesh tė rrepta me kryengritėsit, pushtuan Tetovėn, Gostivarin, Kumanovėn, Preshevėn, Bujanovcin dhe Vranjėn, ndėrsa nė mesin e korrikut morėn tė gjitha qendrat nga Kaēaniku deri nė Prishtinė. Prej andej u hodhėn pėr tė shtypur qėndresėn e kryengritėsve nė Prizren, nė Pejė, nė Gjakovė e nė Shkodėr, ku bėnė arrestime tė shumta. Kryengritėsit kudo u bėnė ushtrive osmane njė qėndresė tė ashpėr, e cila qe mė e fuqishme nė Kėrēovė, nė Tetovė e nė Gostivar. Me rivendosjen e pushtetit osman nė kėto qytete u arrestuan shumė udhėheqės tė kryengritjes. Pas shtypjes sė kryengritjes, nė korrik 1844, Shqipėria, sipas dėshmive tė bashkėkohėsve, trajtohej mė shumė si vend i pushtuar sesa si provincė e Perandorisė Osmane.
Pas pėrfundimit tė kryengritjes nė Kosovė e nė Pollog, ushtria osmane, nė vjeshtėn e vitit 1844, u pėrqendrua nė sanxhakun e Dibrės, popullsia e tė cilit ishte hedhur nė kryengritje kundėr zbatimit tė reformės ushtarake dhe anulimit tė vetėqeverisjes lokale tė krahinės. Por forcat e komanduara nga Rexhep pashė Tetova u thyen nga kryengritėsit nė fushėn e Mavrovės. Pas kėtyre ngjarjeve Stambolli hodhi nė kėtė krahinė ushtri tė shumta, tė komanduara nga Hajredin Pasha.
Pėrfaqėsuesit e kryengritėsve thirrėn nė nėntor 1844 kuvendin e tyre nė Fushėn e Gjoricės, qė u drejtua nga Sheh Mustafa Zerqani. Nė kuvend u vendos tė mbroheshin tė drejtat e autonomisė lokale, qė popullsia gėzonte prej kohėsh. Kuvendi i bėri thirrje pėr t’u bashkuar me kryengritėsit dibranė edhe popullsisė sė krahinave tė Kosovės, tė Mirditės, tė Elbasanit e tė Gjakovės, ku Porta po mblidhte forca pėr t’i hedhur kundėr tyre. Gjatė muajit nėntor 1844 kryengritėsit dibranė e matjanė, tė komanduar nga Cen Leka, u zunė rrugėn ushtrive osmane tė komanduara nga Hajredin Pasha. Por pėrballė forcave numerikisht tė shumta turke dhe tė pajisura me artileri kryengritėsit u tėrhoqėn nė luginėn e lumit Drin. Ndėrkohė, Hajredin Pasha, pėr t’i pėrēarė shqiptarėt, shpalli se tė gjithė ata qė do tė dorėzonin armėt, do tė liheshin tė lirė dhe se nuk do tė rekrutonte nizamė. Ky premtim zuri vend te njė pjesė e krerėve, por shumica e tyre e vazhdoi qėndresėn. Luftime tė ashpra, qė zgjatėn 5 ditė tė tėra, u zhvilluan nė nėntor nė fshatin Gjoricė, ku krahas burrave luftuan edhe gratė e fėmijėt. Ato pėrfunduan me humbje tė mėdha pėr tė dyja palėt e sidomos pėr ushtrinė osmane. Megjithatė, falė epėrsisė numerike e teknike, ushtria osmane, pas luftimesh tė pėrgjakshme, i detyroi kryengritėsit tė tėrhiqeshin nga pozitat e tyre. Pėr t’u hakmarrė forcat osmane dogjėn fshatra tė tėra, tė braktisura nga fshatarėsia, e cila largohej pėr t’i shpėtuar terrorit tė egėr tė ekspeditės osmane.
Ndonėse kryengritja e sanxhakut tė Dibrės u shtyp, Porta e Lartė u detyrua ta pėrjashtojė kėtė krahinė nga reforma ushtarake deri nė vitet 50 tė shek. XIX, po ashtu si trevėn e Shkodrės.
Lufta e vendosur e dibranėve pati jehonė nė viset e tjera shqiptare. Nė mesin e majit tė vitit 1845 rreth 2 000 malėsorė tė krahinės sė Gjakovės u ngritėn kundėr qeveritarit tė saj dhe e detyruan atė tė largohej nga qyteti pėr nė Prizren. Kryengritja u pėrhap nė viset malore tė Rekės, tė Bytyēit, tė Gashit, tė Tropojės dhe tė Krasniqit, qė u ngritėn nėn udhėheqjen e Binak Alisė dhe tė Sokol Aramit. Rreth 8 000 kryengritės sulmuan nė maj tė atij viti qytetin e Gjakovės dhe e ēliruan atė. Por valiu i Rumelisė hodhi kundėr tyre ushtri tė shumta dhe mjaft mercenarė, tė rekrutuar nga viset malore tė Shqipėrisė sė Veriut. Pas luftimesh tė pėrgjakshme, qė vazhduan mbi njė muaj, kryengritja u shtyp. Mehmet Reshit pasha urdhėroi arrestimin e atyre qė kishin marrė pjesė nė kryengritje. Nė tė njėjtėn kohė sulltani, pėr tė qetėsuar gjendjen, fali rreth 2 000 shqiptarė, tė burgosur nė Stamboll pas shtypjes sė kryengritjeve tė viteve tė fundit.
Megjithėse ushtria osmane i shtypi kryengritjet shqiptare tė kėtyre viteve, Porta e Lartė, edhe pse e shpalli Tanzimatin, u detyrua ta ndėrpriste edhe pėr disa vjet zbatimin e sistemit tė ri nė Shqipėrinė Veriore.
Kryengritja e vitit 1847 nė Shqipėrinė e Jugut
Nė Shqipėrinė e Jugut Porta e Lartė e shpalli me bujė Tanzimatin (dekretin e Gjylhanesė) mė 1845, nė njė ceremoni tė organizuar nė Janinė. Por kishte vite qė vendi po i ndiente pasojat shkatėrrimtare tė ekspeditave ushtarake dhe tė arbitraritetit tė nėpunėsve grabitqarė osmanė. Nė sanxhakun e Beratit, tė formuar rishtazi, qė pėrfshinte edhe krahinat e Vlorės, tė Mallakastrės, tė Skraparit e tė Pėrmetit, u ngarkua me detyrėn e mytesarifit Hysen pashė Vrioni, ēifligari mė i madh i atyre trevave. Forca tė rėndėsishme ushtarake, njė pjesė e tė cilave udhėhiqeshin nga Hysen pashė Vrioni, filluan tė pėrshkonin vendin duke ēarmatosur popullsinė dhe duke nxjerrė me forcė taksa e nizamė. Njė dėshmitar i kohės, Demir agė Vlonjati, tregon se, sapo afroheshin ekspeditat turke, tė gjithė njerėzit iknin nga shtėpitė “sikur tė kishte rėnė murtaja”. Zbatimi me dhunė e me vrazhdėsi i reformave, ndonėse nė krye u bė vetėm nė disa krahina, e kishte shtuar sė tepėrmi urrejtjen e masave popullore ndaj sundimtarėve osmanė dhe kishte pėrgatitur truallin pėr njė kryengritje tė re.
Duke e ndier kėtė rrezik, qeveritarėt osmanė i ftuan krerėt e Toskėrisė nė Manastir pėr t’i bindur qė tė hiqnin dorė nga qėndresa e tė pranonin Tanzimatin. Tė njėjtėn gjė bėnė nė Janinė me rreth 800 agallarė e koxhabashė tė fshatrave, si edhe me pėrfaqėsues tė parisė sė qyteteve e tė institucioneve fetare. Ata zyrtarisht u dhanė autoriteteve osmane pėrgjigje pozitive, por nė tė vėrtetė, siē doli mė vonė, shumica kishte vendosur ta kundėrshtonte me tė gjitha mjetet sistemin e ri.
Pėr organizimin mė tė mirė tė qėndresės, krerėt e Shqipėrisė sė Jugut mblodhėn kuvendin e tyre nė Mesaplik tė Vlorės, nė qershor 1847, nė tė cilin morėn pjesė pėrfaqėsues nga mjaft krahina tė Shqipėrisė, kryesisht tė asaj tė Jugut. Shumicėn dėrrmuese nė kuvend e pėrbėnin pėrfaqėsuesit e fshatarėsisė. Kuvendi u shpreh kundėr Tanzimatit dhe vendosi tė mos jepeshin ushtarė, tė mos paguheshin taksa tė reja dhe tė mos pranohej administrata e re osmane. Ai mori edhe vendime tė tjera me rėndėsi tė madhe politike. Kuvendi e shpalli popullin shqiptar, myslimanė e tė krishterė, njė dhe tė pandarė, bėri thirrje qė tė gjithė, pa pėrjashtim, tė hidheshin nė luftė kundėr sundimtarėve osmanė dhe kėrkoi qė t’u sigurohej jeta, nderi e pasuria tė gjithė shqiptarėve pavarėsisht nga feja. Kuvendi porositi qė forcat e armatosura shqiptare, tė cilat do tė mblidheshin nė krahina tė ndryshme, tė mos i shkaktonin as dėmin mė tė vogėl popullsisė dhe ushqimi i luftėtarėve tė sigurohej nga taksat e vjetra qė jepte vendi. Mbi kėto baza u formua besėlidhja e pėrfaqėsuesve tė Shqipėrisė sė Jugut ose, siē u quajt, “Lidhja Kombėtare Shqiptare”. Lidhja formoi njė komitet pėr drejtimin e veprimtarisė politike e ushtarake, nė krye tė tė cilit u zgjodh Zenel agė Gjoleka nga Kurveleshi, i dėgjuar pėr trimėrinė dhe pėr pėrvojėn luftarake qė kishte fituar nė kryengritjet e viteve 30.
Kur nė fillim tė korrikut xhelepēinjtė erdhėn nė Kurvelesh pėr tė mbledhur taksat e bagėtive, ata u pritėn me armė nga popullsia. Zenel Gjoleka me 500 luftėtarė u drejtuan kundėr Delvinės, qendėr e administratės osmane, tė cilėn e ēliruan. Kryengritja pėrfshiu gjithė Labėrinė dhe brenda pak kohėsh u pėrhap edhe nė trevėn e Ēamėrisė, tė Pėrmetit dhe sidomos tė Mallakastrės, ku fshatarėt kryengritės zgjodhėn si udhėheqės Rrapo Hekalin. Nė tė njėjtėn kohė shpėrthyen kryengritje nė trevat veriore, nė rrethet e Elbasanit, tė Tiranės, tė Matit, tė Dibrės, tė Plavės e tė Gucisė.
Ēifligarėt vrionas mobilizuan tė gjitha forcat e tyre dhe, tė pėrkrahur nga reparte ushtarake turke, sulmuan Mallakastrėn. Njė betejė e ashpėr qė zgjati tri ditė u zhvillua nė fshatin Greshicė. Kryengritėsit, tė cilėve u erdhėn nė ndihmė fshatarė nga Myzeqeja dhe nga krahina e Vlorės, i shpartalluan forcat armike dhe kapėn tė gjallė Isuf bej Vrionin me tė vėllanė, qė kryesonin ekspeditėn; tė dy i ekzekutuan nė Qafėn e Sinjės.
Pas kėsaj fitoreje kryengritėsit, rreth 1 000 veta, me Rrapo Hekalin nė krye, iu drejtuan Beratit dhe e rrethuan. Pas disa ditė luftimesh qyteti ra nė duart e tyre. Kryengritėsit u pėrpoqėn tė merrnin kėshtjellėn ku ishin strehuar qeveritarėt turq e vendas, si edhe forcat turke, por u detyruan tė tėrhiqeshin nga zjarri i fortė i artilerisė. Pėr tė mbajtur kalanė tė rrethuar, nė Berat u grumbulluan forca tė reja tė ardhura nga krahinat pėrreth, deri nga Dangėllia e Pėrmeti. Ndėrkohė, forcat e shtuara tė kryengritėsve, tė udhėhequra nga Zenel Gjoleka, po arrinin suksese tė reja. Pasi shpartalluan njė ushtri turke qė vinte nga Janina, ata sulmuan Gjirokastrėn dhe e rrethuan garnizonin nė kala.
E shqetėsuar nga kėto humbje dhe nga pėrhapja e gjerė e kryengritjes, qeveria e Stambollit, e cila nė fillim mendonte t’i bėnte ballė kryengritjes me forcat qė kishte nė vend, mobilizoi trupa tė reja, tė cilat u pėrqendruan sidomos nė Manastir e nė Janinė pėr tė asgjėsuar vatrat mė tė rrezikshme tė kryengritjes nė jug. Qeveria turke zuri edhe brigjet detare, pėr tė ndaluar ndihmėn qė mund t’u vinte kryengritėsve nga Muhamet Aliu i Egjiptit. Pėr t’i ardhur nė ndihmė garnizonit tė rrethuar nė Gjirokastėr, u dėrgua nga Thesalia njė ushtri prej 3 000 vetash nėn komandėn e njė feudali shqiptar, Shahin bej Kosturit. Por, qė nė pėrpjekjet e para me kryengritėsit nė jug tė Gjirokastrės, forcat turke u thyen nga forcat shqiptare tė udhėhequra nga Zenel Gjoleka.
Fitoret e kryengritėsve bėnė bujė nė Shqipėri dhe jashtė saj. Jehona e tyre u ndie edhe nė Kosovė, ku filluan tė dukeshin shenjat e njė lėvizjeje tė re. Nėpunėsit turq braktisnin nė panik postet sapo dėgjonin pėr afrimin e kryengritėsve. Udhėtari anglez E. Spenser, qė udhėtonte nė kėtė kohė nėpėr Shqipėri, shkruante: “Heroi i ditės kudo ėshtė Gjoleka”.
Pėr tė siguruar suksesin e plotė tė kryengritjes, Komiteti i Lidhjes u pėrpoq tė gjente edhe njė aleat tė jashtėm. Pėr kėtė qėllim ai iu drejtua Greqisė, marrėdhėniet e sė cilės me Stambollin nė kėtė kohė ishin acaruar. Qeveria greke tregoi interesim tė veēantė pėr kryengritjen shqiptare, jo vetėm sepse pėrpiqej t’i shkaktonte vėshtirėsi Turqisė duke nxitur shqiptarėt, duke u premtuar edhe ndihma materiale e financiare, tė vijonin luftėn, por edhe sepse synonte qė ta vinte kryengritjen shqiptare nė shėrbim tė saj pėr tė realizuar lakmitė territoriale ndaj Shqipėrisė sė Jugut, qė ishin shpallur zyrtarisht qysh mė 1844 me tė ashtuquajturėn Megali Idea (Idea e Madhe). Kėto qėllime ishin shkaku qė bisedimet ndėrmjet Zenel Gjolekės dhe kryeministrit grek J. Koletis nuk patėn sukses.
Bisedimet shqiptaro-greke dhe rreziku qė mund t’i vinte nga njė aleancė e mundshme ushtarake ndėrmjet kryengritėsve e Greqisė e shtynė Portėn e Lartė tė vepronte mė me vendosmėri pėr ta nėnshtruar sa mė parė Toskėrinė. Sulltani i shpalli “fermanllinj” Zenel Gjolekėn e pasuesit e tij. Njė ushtri prej 15 mijė vetash u nis nga Manastiri nė drejtim tė Beratit.
Zenel Gjoleka e Tahir Ēapari, nė krye tė 1 500 kryengritėsve, mė 28 gusht 1847 i dolėn pėrpara ushtrisė osmane prej 5 000 vetash, qė ishte nisur nga Janina. Pas pėrleshjes qė zhvilluan me tė nė fshatin Dholan, nė verilindje tė Janinės, i shkaktuan asaj disfatė. Me kėtė fitore para kryengritėsve u hap rruga pėr nė Janinė, tė cilėn mund ta merrnin edhe pėr shkak se garnizoni i qytetit pėrbėhej nė shumicė nga ushtarė shqiptarė. Por marshimi i mėtejshėm i kryengritėsve drejt Janinės u ndal pėr shkak tė lajmit se forcat e tjera ushtarake osmane po pėrparonin nga Manastiri drejt Beratit e Mallakastrės. Zenel Gjoleka u hodh nė Labėri, ku ishin drejtuar forcat e shumta osmane.
Kryengritėsit e udhėhequr nga Rrapo Hekali goditėn forcat ushtarake tė komandantit tė Rumelisė gjatė rrugės drejt Beratit, nė afėrsi tė kėtij qyteti. Sapo ushtria turke iu afrua qytetit, garnizoni i rrethuar doli nga kalaja dhe sulmoi kryengritėsit nė qytet. Duke u ndodhur midis dy zjarresh dhe pėrballė fuqive shumė mė tė mėdha, kryengritėsit u tėrhoqėn nga qyteti nė rrethet e tij dhe vijuan luftėn tė ndarė nė ēeta mė tė vogla e me sulme tė befasishme.
Nga Berati ushtria osmane u hodh nė Vlorė pėr t’u bashkuar me pjesėn tjetėr qė kishte ardhur nga deti dhe pėr tė ndarė forcat kryengritėse tė Rrapo Hekalit nga ato tė Zenel Gjolekės. Prej andej ushtria u drejtua pėr nė Labėri, ku nuk hyri dot nėpėrmjet Grykės sė Kuēit, sepse aty ishin pėrqendruar kryengritėsit e Zenel Gjolekės, por nga ana e Mesaplikut. Ushtria osmane dogji fshatrat Bolenė, Kuē, Kallarat etj.
Reparte tė tjera ushtarake osmane zbarkuan nė Himarė pėr t’u rėnė kryengritėsve prapa krahėve. Nė kushte tė tilla edhe Zenel Gjoleka i ndau kryengritėsit nė ēeta mė tė vogla. Njėra prej tyre u ndesh me forcat osmane nė fshatin Palavli, nė fushė tė Delvinės. Ndonėse luftuan me trimėri, kryengritėsit u thyen pėrballė ushtrive tė shumta armike.
Me shtypjen e kryengritjes nė Shqipėrinė e Jugut, trupat osmane pėrdorėn gjerėsisht terrorin mbi popullsinė, duke e vijuar ekspeditėn ndėshkuese edhe gjatė dimrit 1847-1848. Ato mundėn tė shtinin nė dorė udhėheqėsit kryesorė tė kryengritjes, si Rrapo Hekalin me tė vėllanė Hamitin, Tahir Ēaparin dhe mbi 1 000 luftėtarė tė tjerė, tė cilėt i burgosėn dhe i internuan. Rrapo dhe Hamit Hekali vdiqėn nė burg, ndėrsa Zenel Gjoleka me njė grup besnikėsh u tėrhoqėn nė Greqi, ku gjetėn strehim. Ushtria turke arriti tė shuante njėrėn pas tjetrės vatrat e qėndresės edhe nė trevat e tjera. Qeveria osmane ndėrmori atėherė zbatimin e sistemit tė ri tanzimatist nė Shqipėrinė e Jugut.
Kryengritja e 1847-ės shėnon njė shkallė mė tė lartė tė lėvizjeve ēlirimtare kundėr Tanzimatit si pėr nga pėrmbajtja, ashtu edhe pėr nga shtrirja e organizimi i saj. Ajo dallohet nė radhė tė parė pėr rolin aktiv tė masave fshatare nė drejtimin e saj. Kjo kryengritje luajti njė rol tė rėndėsishėm pėr bashkimin e shqiptarėve si njė tėrėsi etnike me interesa tė pėrbashkėta, pavarėsisht nga feja e krahina, ashtu siē ishte vendosur nė kuvendin e Mesaplikut. Ideja e bashkimit u shpreh edhe nė kėngėt popullore qė iu kushtuan kryengritjes. Nė njė nga kėto kėngė poeti popullor i drejtohet Zenel Gjolekės me fjalėt “sos lėfton pėr vete, / por pėr gjithė vilajete” dhe vė nė dukje se udhėheqėsi trim nuk lufton “as pėr mua, as pėr ti, / po pėr gjithė Shqipėri”. Duke folur pėr kėtė kryengritje, Sami Frashėri vinte nė dukje qė ajo kėrkoi bashkimin e tė gjitha trojeve shqiptare nė njė Shqipėri autonome.
Nė folklor gjejmė mjaft tė dhėna edhe pėr karakterin shoqėror tė kėsaj kryengritjeje tė drejtuar, ashtu si edhe tė tjerat, kundėr grabitjes nga shteti osman dhe nga feudalėt e mėdhenj vendas. “Nizam e xhelepe s’ka / ėshtė vendi fukara”, thuhet nė njė kėngė. Dhe nė njė memorandum, tė hartuar nga krerėt e lėvizjes mė 15 gusht 1847, kryengritėsit vinin nė dukje se nuk kishte kush tė pėrkujdesej pėr “fakir fukaranė”.
Bookmarks