Opinie

Weg met de provincie als bestuurslaag

Verlos de provincies van hun politieke rol en bouw ze om tot rijksagentschap. Dat betoogt Ad Kuijper, oud-directeur milieu en water bij de provincie Gelderland.


Verkiezingsbord bij de vorige Statenverkiezingen in het Groningse Nieuw-Scheemda. Beeld Kees van de Veen

Ad Kuijper
6 februari 2019, 13:50

Bestuurlijk en politiek is de relatie tussen de burgers en hun provincie niet erg warm. De lage opkomst bij provinciale verkiezingen bewijst hoe treurig die band is. Wel staan veel inwoners van de provincie op hun achterste benen als er een poging wordt ondernomen hun provincie op te heffen of samen te voegen met (delen van) andere provincies. Veel inwoners voelen een emotionele verbondenheid met het historisch bepaalde grondgebied van hun provincie.

Veel pogingen in de afgelopen jaren om aan de grenzen van de provincies te morrelen zijn doodgelopen: er zijn geen zeven provincies gekomen, geen vier landsdelen, geen Randstadprovincie. Hieraan lagen veelal politieke, emotionele en culturele overwegingen ten grondslag. Er is een andere weg denkbaar waarbij de provincies als culturele entiteit blijven bestaan.

Drie trends
Er zijn ten minste drie samenhangende trends die een discussie over het bestaan van de provincies als politiek middenbestuur rechtvaardigen.


  • In de eerste plaats vond en vindt er op het gebied van wet- en regelgeving een verschuiving plaats van het nationale naar het Europese niveau. De ruimte die hierdoor op nationaal niveau vrijkomt, kan het Rijk inzetten voor gemeenten en regio’s. Het Rijk stelt beleidskaders vast en draagt de uitwerking en uitvoering daarvan over aan gemeenten en regio’s. De recente decentralisatie van de zorg is daarvan een voorbeeld.
  • Ten tweede zet het proces van gemeentelijke herindeling door, waarbij op termijn een aantal van 200 gemeenten niet ondenkbaar is (nu: 355). Ter illustratie: er zijn thans zeven provincies met 26 of minder gemeenten, waarbij Flevoland met slechts zes gemeenten wel erg opvalt.Gemeenten worden groter en kunnen steeds meer taken zelf aan. Ze zoeken elkaar ook steeds vaker op om in regioverband zaken te organiseren die van gemeenschappelijk belang zijn. En ze durven het steeds vaker aan om uitvoerende taken op gebieden als welzijn, zorg, milieu, personeelsbeleid en informatietechnologie voor meerdere gemeenten bij één gemeenschappelijk loket onder te brengen.
  • De derde trend houdt verband met de onbegrensde mogelijkheden van de informatietechnologie. Het is niet onrealistisch dat de rijksoverheid zelf, gezien het slinkende aantal gemeenten, met digitale hulpmiddelen het toezicht op de uitwerking en uitvoering van het rijksbeleid door gemeenten en regio’s prima kan realiseren.


De genoemde trends rechtvaardigen een herbezinning op de huidige provincies. De essentie van een nieuw denkmodel zou kunnen zijn: bouw de provincies om tot rijksagentschappen en voeg deze samen met de verschillende rijksinspecties. Hierdoor ontstaat een bundeling van ambtelijke deskundigheid. Een direct gevolg is de politieke en bestuurlijke onthoofding van de provincies die als (culturele) entiteit wel blijven bestaan. Voor de leiding aan deze agentschappen zou een ‘soort commissaris der koning’ kunnen worden benoemd.

Bemiddelen
De twaalf rijksagentschappen zijn de verbindingsorganen tussen ‘Den Haag’ enerzijds en de gemeenten en regio’s anderzijds. Zij zijn bij uitstek geschikt om het rijksbeleid op gebieden als ruimtelijke ordening, natuur en landschap, milieu, recreatie en toerisme, economie, zorg en cultuur naar het regionale en het gemeentelijke niveau te vertalen.Daarvoor beschikken ze over de benodigde deskundigheid die zij ook aan gemeenten en regio’s kunnen bieden. In geval van geschillen tussen gemeenten of regio’s over de uitvoering van dat beleid kunnen de agentschappen een bemiddelende rol vervullen en bijdragen aan een grotere efficiency van het openbaar bestuur.

Bij de agentschappen blijft de inhoudelijke ambtelijke deskundigheid van de huidige provincies en rijksinspecties overeind. Gemeenten, regio’s en het Rijk kunnen een beroep doen op deze deskundigheid. Het financiële toezicht op de lagere overheden verschuift in dit model van de provincies naar het Rijk.De huidige provinciale taken op het gebied van de infrastructuur (provinciale wegen en kanalen) kunnen uitstekend worden ondergebracht in functionele schappen, vergelijkbaar met waterschappen en wellicht zelfs worden gecombineerd met de huidige waterschappen.

Met de keuze voor rijksagentschappen kan ook een punt achter de discussie over de positie van de water- en zuiveringsschappen worden gezet. Geen samenvoeging met de provincies. De water- en zuiveringsschappen doen het prima.Zij hebben voor hun ‘stroomgebieden’, die niet altijd aansluiten op de provinciale grenzen, belangrijke functies op het gebied van veiligheid, waterstanden en waterkwaliteit. Overwogen zou kunnen worden om naast het waterbeheer ook het natuur- en landschapsbeheer bij de waterschappen onder te brengen.

Eerste Kamer
Een bijkomend voordeel van deze agentschap-benadering is dat alle provinciale politici, bestuurders en de direct bij hen behorende ondersteuning kunnen verdwijnen en elders (bijvoorbeeld bij grote gemeenten en regio’s) kunnen worden ingezet.Een consequentie van de agentschap-benadering is dat moet worden nagedacht over de positie van de Eerste Kamer. De leden van deze Kamer worden nu immers gekozen door de Staten (politici) van de huidige provincies.

Als deze indirecte vorm van de verkiezing van de leden van de Eerste Kamer verdwijnt, zijn er globaal drie mogelijkheden: de Eerste Kamer opheffen, de Eerste Kamer direct laten kiezen door het volk of de Eerste Kamer indirect laten kiezen door de raden van de gemeenten.In elk geval zal het geschetste model met rijksagentschappen een grondige herziening van het huidige staatsbestel noodzakelijk maken. Dat zou nog eens een bestuurlijke vernieuwing zijn.

Lees ook:
Stemmen voor de provincie? ‘Ik zie ze niet, ik hoor ze niet en weet niet wat ze doen’
Het is wat als een hoogleraar bestuurskunde besluit niet te gaan stemmen. Volgens Michiel de Vries vormt de provincie een overbodige bestuurslaag waarin de partijen geen enkele kleur hebben. Waarom zou je dan het rode potlood pakken? De aftrap van een debat.
Wat lost afschaffing van de provincies precies op?
Hoogleraar Michiel de Vries pleit voor het afschaffen van de provincies. Michiel van Butselaar, CDA-kandidaat voor de Provinciale Staten van Zuid-Holland, ziet niet in hoe dat het bestuur beter maakt.