Kushtet e nevojshme dhe e mjaftueshme:

Shembull:
Rex ėshtė njė pulė. Njė pulė ėshtė njė zog. Ēdo pulė ėshtė njė zog. Tė jesh pulė ėshtė e mjaftueshme qė Rex tė jetė zog. Tė jesh zog ėshtė e nevojshme tė jesh njė pulė. Pa qenė zog, Rex nuk mund tė jetė pulė. Sidoqoftė, vetėm tė qenit zog nuk mjafton pėr tė qenė pulė (kėrkohet mė shumė).

Mjaftueshmėria e njė pule pėr tė qenė zog ėshtė e barasvlershme me domosdoshmėrinė e njė zogu pėr tė qenė njė pulė.

Implikimi material dhe kushtorja materiale

Kushtore materiale (P -> Q): "Nėse P, atėherė Q."
(->): Implikimi material
P = tė qenit pulė
Q = tė qenit zog

Meqenėse njė zog ėshtė njė kusht i domosdoshėm pėr tė qenė njė pulė, pa qenė njė zog, asgjė nuk mund tė jetė njė pulė.
Meqenėse njė pulė ėshtė e mjaftueshme qė diēka tė jetė zog, kjo quhet njė gjendje e mjaftueshme.

(Pule => Zog): Pulė ėshtė njė kusht i mjaftueshėm per te qenė zog.
(Zog <= Pule): Zog ėshtė njė kusht i nevojshėm per te qenė pulė.
Njė zog ėshtė njė kusht i domosdoshėm pėr tė qenė njė pulė, pa tė cilin pasoja (tė jesh pule) nuk mund tė jetė.
Mjaftueshmėria e P pėr Q ėshtė ekuivalente me domosdoshmėrinė e Q pėr P.
Domosdoshmėria e P pėr Q ėshtė ekuivalente me mjaftueshmėrinė e Q pėr P.

Korrelacioni nuk nėnkupton shkakėsinė
"Korrelacioni nuk nėnkupton shkakėsinė" do tė thotė se nuk ka asnjė mėnyrė pėr tė nxjerrė nė mėnyrė tė ligjshme (dmth. Tė nxjerrėsh) njė marrėdhėnie shkak-pasojė midis dy ndryshoreve X dhe Y vetėm nė bazė tė njė shoqėrie tė vėzhguar ose korrelacioni ndėrmjet tyre, pa marrė parasysh forcėn e korrelacioni. Vetėm korrelacioni nuk mund tė jetė i mjaftueshėm pėr tė vendosur njė marrėdhėnie shkak-pasojė (d.m.th., pėr tė demonstruar shkakėsinė); mė shumė kėrkohet pėr tė pėrcaktuar se cili nga X dhe Y ėshtė shkaku dhe cili pasojė (d.m.th., drejtimi i shkakėsisė). Korrelacioni i mėtejshėm nuk mund tė nėnkuptojė shkakėsinė, sepse ajo qė mendohet tė jetė shkaku X dhe efekti Y janė nė tė vėrtetė efekte tė shkaktuara nga njė tjetėr ndryshore Z.

Korrelacioni nuk mund tė 'nėnkuptojė' shkakėsinė materialisht sepse 'nėnkuptimi material' ėshtė domosdoshmėrisht njė proces deduktiv qė krijon njė kusht tė mjaftueshėm: P -> Q: ("Nėse P atėherė Q"): "P nėnkupton (materialisht) Q" nėnkupton logjikisht se P ėshtė njė kusht i mjaftueshėm pėr Q dhe qė, po kėshtu, Q ėshtė njė kusht i domosdoshėm pėr P.

Njė demonstrim i shkakėsisė duket se kėrkon njohuri sintetike-empirike; kuptimi: njohuri qė nuk ėshtė e vėrtetė thjesht pėr shkak tė kuptimit tė saj dhe ėshtė a-posteriori.

Ēfarė ėshtė shkakėsia? Si mund tė demonstrohet se 'X shkakton Y'?
Korrelacioni ėshtė njė kusht i domosdoshėm pėr shkakėsinė, jo njė kusht i mjaftueshėm! Korrelacioni nuk ėshtė i mjaftueshėm pėr tė demonstruar kauzalitet, pa marrė parasysh sa e fortė ėshtė korrelacioni midis X dhe Y, sepse vetėm sepse X dhe Y bashkė-ndodhin nuk pėrjashton mundėsinė qė tė dy X dhe Y tė shkaktohen nga njė ndryshore e tretė Z.

Pėr mė tepėr, nga fakti se X dhe Y bashkė-ndodhin nuk mund tė nxirret (nxjerrė deduktivisht) drejtimi i shkakėsisė nga X nė Y ose nė tė kundėrt; domethėnė, korrelacioni nuk mund tė jetė kurrė i mjaftueshėm pėr tė pėrcaktuar se cila prej ndryshoreve X dhe Y ėshtė shkaku aktual dhe cila pasojė.

Pyetjet pėr t'u marrė parasysh mė tej:
Ēfarė ėshtė mė e nevojshme pėr tė vendosur njė lidhje ‘shkak-pasojė’ midis X dhe Y?
Cilat kushte janė tė mjaftueshme pėr tė demonstruar se 'X ėshtė shkaku i efektit tė tij Y’?

Marrėdhėniet e mėposhtme shkakėsore ekzistojnė midis dy ngjarjeve (X, Y), disa tė tilla qė saktėsisht njėra nga X dhe Y ėshtė shkaku, dhe tjetra efekti i quajtur shkakėsia e drejtpėrdrejtė dhe e kundėrt.
Pėr mė tepėr, ekziston njė lidhje midis X dhe Y e tillė qė as X as Y nuk ėshtė shkaku (nė rastin kur tė dy X dhe Y janė pasojat e njė shkaku tė pėrbashkėt Z), dhe opsioni nė tė cilin tė dy X ėshtė shkaku i Y dhe (njėkohėsisht) Y ėshtė shkaku i X, ku tė dy X dhe Y janė individualisht si shkaku i tjetrit ashtu edhe efekti i tjetrit.


H0: Hipoteza Nul: Nuk ka asnjė lidhje midis X dhe Y, e quajtur: korrelacion i rastėsishėm.
H1: Shkaku i drejtpėrdrejtė: "X shkakton Y"; le tė jetė tani e tutje ky drejtim i shkakėsisė 'pėrpara'.
H2: Shkaku i kundėrt: "Y shkakton X"; e kundėrta e 'pėrpara' (d.m.th. "e kundėrta").
H3: "X dhe Y shkaktohen tė dy nga njė ndryshore e tretė Z".
H4: Shkaku dydrejtim: "X shkakton Y" dhe "Y shkakton X". Kur X dhe Y shkaktojnė njėra-tjetrėn, njėkohėsisht, nė tė njėjtėn kohė, nė tė njėjtin kuptim, ajo referohet si shkakėsi dydrejtimore. Pėrndryshe, nėse 'X shkakton Y' dhe pastaj 'Y shkakton X' e kėshtu me radhė, atėherė ky lloj i shkakėsisė quhet “shkakėsis ciklik (rrethor/qarkullor)”.

A-posteriori, e quajtur gjithashtu empirike ėshtė, njohuri qė njihet me anė tė marrjes sė tė dhėnave tė sensit nga realiteti i jashtėm (d.m.th., pas pėrvojės shqisore). Demonstrimi i kauzalitetit pėrfshin njohuri empirike e cila nuk mund tė dihet me siguri sepse pėrfshihet arsyetimi induktiv, siē ėshtė vetė parimi i induksionit dhe parimi i uniformitetit tė natyrės, nga e cila varet parimi i induksionit dhe nga buron arsyetimi induktiv pėr botėn empirike justifikimin e saj. Prandaj, ēdo demonstrim i ligjshėm i kauzalitetit ėshtė sintetiko-empirik i bazuar nė arsyetimin dhe probabilitetin induktiv; ndėrsa, 'implikimi material' dihet para se tė ndiej pėrvojėn nga realiteti i jashtėm (dmth. a-apriori) dhe ėshtė njohuri deduktive e aftė tė dihet me siguri, bazuar nė nxjerrjen e konkluzioneve tė vlefshme dhe 100% tė besueshme nga zbritja e cila mund tė njihet pėr e sigurt (d.m.th., me siguri).

Cili ėshtė ndryshimi midis "X nėnkupton Y" dhe "X shkakton Y"?
(Cili ėshtė ndryshimi midis implikimit dhe kauzalitetit?)

Njė implikim material qėndron midis X dhe Y nėse X nėnkupton materialisht Y. Prandaj, "Nėse X, atėherė Y" ėshtė njė deklaratė materiale e kushtėzuar ("nėse-atėherė") qė nuk arrin tė qėndrojė e vėrtetė pėr njė klauzolė tė vėrtetė "nėse" ( X) dhe njė 'klauzolė' e rremė: domethėnė, njė paraardhės X i vėrtetė nuk mund tė nėnkuptojė materialisht njė pasojė tė rremė Y. Itshtė njė nėnkuptim i kushtores materiale X -> Y' qė X ėshtė njė kusht i mjaftueshėm pėr Y.



Nga Petros Agapetos,
Per popullin shqiptar!